อิตฺถิปจฺจยราสิ
๗๐. อิตฺถิยมตฺวา [ก. ๒๓๗; รู. ๑๗๖; นี. ๔๖๖; จํ. ๒.๓.๑๕; ปา. ๔.๑.๔]ฯ
อิตฺถิยํ+อโต+อาติ เฉโทฯ อการนฺตนามมฺหา อิตฺถิยํ อาปจฺจโย โหติฯ
อภาสิตปุเมหิ เกหิจิ สญฺญาสทฺเทหิ นิจฺจํ –
กญฺญา, ปญฺญา, สญฺญา, นาวา, สาลา, ตณฺหา, อิจฺฉา, ภิกฺขา, สิกฺขา, คีวา, ชิวฺหา, วีสา, ติํสา, จตฺตาลีสา, ปญฺญาสา อิจฺจาทิฯ
ภาสิตปุเมหิปิ สพฺพนาเมหิ ตพฺพา, นีย, ตปจฺจยนฺเตหิ จ นิจฺจํ –
สพฺพา, กตรา, กตมา, อนุภวิตพฺพา, อนุภวนียา, คตา, ชาตา, ภูตา, หูตา อิจฺจาทิฯ
อญฺเญหิ ปน อนิจฺจํ –
กลฺยาณา, กลฺยาณี, สุนฺทรา, สุนฺทรี, โสภณา, โสภณี, กุมฺภการา, กุมฺภการี, กุมฺภการินี, อตฺถกามา, อตฺถกามี, อตฺถกามินี, ปริพฺพาชิกา, ปริพฺพาชิกินี, เอกากา, เอกากินี, ทีปนา, ทีปนี อิจฺจาทิฯ
สุตฺตวิภตฺเตน สมาเส มาตุ, ธีตุ อิจฺจาทีหิ อาปจฺจโย โหติฯ นนฺทมาตา, อุตฺตรมาตา, เทวธีตา, ราชธีตา, อสฺสมณี โหติ อสกฺยธีตรา อิจฺจาทิฯ
เอตฺถ จ ‘อิตฺถิย’นฺติ กตฺถจิ สทฺทมตฺตสฺส วา, กตฺถจิ อตฺถมตฺตสฺส วา อิตฺถิภาเว โชเตตพฺเพติ อตฺโถฯ เอวญฺจ สติ อิตฺถิปจฺจยาปิ สฺยาทโย วิย โชตกมตฺตา เอว โหนฺติ, น วาจกาติ สิทฺธํ โหติฯ
๗๑. นทาทีหิ งี [ก. ๒๓๘; รู. ๑๘๗; นี. ๔๖๗; นทาทิโต วี (พหูสุ)]ฯ
นทาทีหิ อิตฺถิยํ ฏีโหติฯ งานุพนฺโธ ‘นฺตนฺตูนํวีมฺหิ โต วา’ติ เอตฺถ วิเสสนตฺโถฯ
นที, มหี, อิตฺถี, กุมารี, ตรุณี, วาเสฏฺฐี, โคตมี, กจฺจานี, กจฺจายนี, มาณวี, สามเณรี, นาวิกี, ปญฺจมี, ฉฏฺฐี, จตุทฺทสี, ปญฺจทสี, สหสฺสี, ทสสหสฺสี, สตสหสฺสี, กุมฺภการี, มาลการี, จกฺขุกรณี, ญาณกรณี, ธมฺมทีปนี อิจฺจาทิฯ
๗๒. นฺตนฺตูนํ งีมฺหิ โต วา [ก. ๒๓๙, ๒๔๑; รู. ๑๙๐, ๑๙๑; นี. ๔๖๘, ๔๗๑]ฯ
นฺต, นฺตูนํ โต โหติ วา งีมฺหิ ปเรฯ
คจฺฉตี, คจฺฉนฺตี, สตี, สนฺตี, ภวิสฺสตี, ภวิสฺสนฺตี, คุณวตี, คุณวนฺตี, สติมตี, สติมนฺตี, สพฺพาวตี, สพฺพาวนฺตี, ยาวตี, ยาวนฺตี, ตาวตี, ตาวนฺตี, ภุตฺตวตี, ภุตฺตวนฺตีฯ
๗๓. โคโต วา [ก. ๒๓๘; รู. ๑๘๗; นี. ๔๖๗]ฯ
โคสทฺทมฺหา อิตฺถิยํ วี โหติ วาฯ
คาวีฯ
วาติ กึ? โคกาณา ปริยนฺตจารินีติ ปาฬิฯ ตตฺถ กาณาติ อนฺธาฯ
๗๔. ยกฺขาทีหินี จ [ก. ๒๓๘, ๒๔๐; รู. ๒๘๗, ๑๙๓; นี. ๔๖๗, ๔๖๙; ยกฺขาทิตฺวินี จ (พหูสุ)]ฯ
ยกฺขาทีหิ อการนฺเตหิ อิตฺถิยํ วี จ โหติ อินี จฯ
ยกฺขี, ยกฺขินี, นาคี, นาคินี, มหิํสี, มหิํสินี, มิคี, มิคินี, สีหี, สีหินี, ทีปี, ทีปินี, พฺยคฺฆี, พฺยคฺฆินี, กากี, กากินี, กโปตี, กโปตินี, มานุสี, มานุสินี อิจฺจาทิฯ
๗๕. อารามิกาทีหิ [ก. ๒๔๐; รู. ๑๙๓; นี. ๔๖๙]ฯ
อารามิกาทีหิ อการนฺเตหิ อิตฺถิยํ อินี โหติฯ
อารามิกินี, อนฺตรายิกินี, นาวิกินี, โอลุมฺพิกินี, ปํสุกูลิกินี, ปริพฺพาชิกินี, ราชินี, เอกากินี อิจฺจาทิฯ
สญฺญายํ –
มานุสินี มานุสา วา, อญฺญตฺร มานุสี สมฺปตฺติฯ
๗๖. ฆรณฺยาทโย [ก. ๒๔๐; รู. ๑๙๓; นี. ๔๖๙]ฯ
ฆรณีอิจฺจาทโย อิตฺถิยํ นีปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติฯ
ฆรณี, เวตฺรณี, โปกฺขรณี-เอสุ นสฺส ณตฺตํฯ อาจรินียโลโป, อาจริยา วาฯ
๗๗. มาตุลาทิตฺวานี ภริยายํ [ก. ๙๘; รู. ๑๘๙; นี. ๒๖๑]ฯ
มาตุลาทีหิ อการนฺเตหิ ภริยายํ อานี โหติฯ
มาตุภาตา มาตุโล, ตสฺส ภริยา มาตุลานี, เอวํ วรุณานี, คหปตานี, อาจริยานี, ขตฺติยานีฯ
‘พหุลา’ธิการา ขตฺติยี ขตฺติยา จฯ
๗๘. ยุวณฺเณหิ นีฯ
อิวณฺณนฺเตหิ อุวณฺณนฺเตหิ จ อิตฺถิยํ นี โหติฯ
ฉตฺตปาณินี, ทณฺฑปาณินี, ทณฺฑินี, ฉตฺตินี, หตฺถินี, มาลินี, มายาวินี, เมธาวินี, ปิยปสํสินี, พฺรหฺมจารินี, ภยทสฺสาวินี, อตฺถกามินี, หิตจารินี, ภิกฺขุนี, ขตฺติยพนฺธุนี, ปฏุนี, ปรจิตฺตวิทุนี, มตฺตญฺญุนี, อตฺถญฺญุนี, ธมฺมญฺญุนี อิจฺจาทิฯ
๗๙. ติมฺหาญฺญตฺเถ [กฺติมฺหาญฺญตฺเต (พหูสุ), โมคฺคลฺลาเน ๓๑ สุตฺตงฺเก]ฯ
อญฺญปทตฺถสมาเส ติปจฺจยนฺตมฺหา อิตฺถิยํ นี โหติฯ
อหิํสารตินี, ธมฺมรตินี, วจฺฉคิทฺธินี, ปุตฺตคิทฺธินี, มุฏฺฐสฺสตินี, มิจฺฉาทิฏฺฐินี, สมฺมาทิฏฺฐินี, อตฺตคุตฺตินี อิจฺจาทิฯ
อญฺญตฺเถติ กึ? ธมฺเม รติ ธมฺมรติฯ
๘๐. ยุวาติฯ
ยุวโต อิตฺถิยนฺติ โหติฯ
ยุวติฯ
เอตฺถ จ ‘ติ’ อิติ สุตฺตวิภตฺเตน วีส, ติํสโตปิติ โหติ วาฯ วีสติ, วีสํ, ติํสติ, ติํสํฯ
๘๑. อุปมา สํหิต สหิต สญฺญต สห สผ วามลกฺขณาทิตูรุตฺวู [จํ. ๒.๓.๗๙; ปา. ๔.๑.๖๙, ๗๐ ตูรุตู (พหูสุ)]ฯ
ลกฺขณาทิโต+อูรุโต+อูติ เฉโทฯ
อญฺญปทตฺถสมาเส อุปมาทิปุพฺพา อูรุสทฺทมฺหา อิตฺถิยํ อู โหติฯ
นาคสฺส นาสา วิย อูรู ยสฺสาติ นาคนาสูรู, สํหิตา สมฺพนฺธา อูรู ยสฺสาติ สํหิโตรู, สหิตา เอกพทฺธา อูรู ยสฺสาติ สหิโตรู, สญฺญตา อโลลา อูรู ยสฺสาติ สญฺญโตรู, อูรุยา [อูรุนา?] สห วตฺตตีติ สโหรู, สโผ วุจฺจติ ขุโร, สํสิลิฏฺฐตาย สผภูตา อูรู ยสฺสาติ สโผรู, วามา สุนฺทรา อูรู ยสฺสาติ วาโมรู, ลกฺขณสมฺปนฺนา อูรู ยสฺสาติ ลกฺขโณรูฯ
สุตฺตวิภตฺเตน พฺรหฺมพนฺธูติ สิชฺฌติฯ
‘‘สเจ มํ นาคนาสูรู, โอโลเกยฺย ปภาวตี’’ติ [ชา. ๒.๒๐.๑๔] จ ‘‘เอกา ตุวํ ติฏฺฐสิ สหิตูรู’’ติ [ชา. ๑.๑๖.๒๙๗] จ ‘‘สญฺญตูรู มหามายา, กุมาริ จารุทสฺสนา’’ติ [ชา. ๒.๑๗.๑๐๙] จ ‘‘วาโมรู สช มํ ภทฺเท’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๔๘] จ ‘‘การณํ นปฺปชานามิ, สมฺมตฺโต ลกฺขณูรุยา’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๔๘] จ ‘‘คารยฺหสฺสํ พฺรหฺมพนฺธุยา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๐๙] จ ปาฬิปทานิ ทิสฺสนฺติฯ
ตตฺถ ‘สชา’ติ อาลิงฺคาหิ, ‘คารยฺหสฺส’นฺติ อหํ คารยฺโห ภเวยฺยํฯ
เอตฺถ จ ตาปจฺจยนฺตา สภาวอิตฺถิลิงฺคา เอว – ลหุตา, มุทุตา, คามตา, ชนตา, เทวตา อิจฺจาทิฯ
ตถา ติปจฺจยนฺตา – คติ, มติ, รตฺติ, สติ, ตุฏฺฐิ, ทิฏฺฐิ, อิทฺธิ, สิทฺธิ อิจฺจาทิ, ตถา ยาคุ, ธาตุ, เธนุ, กณฺฑุ, กจฺฉุ, มาตุ, ธีตุ, ทุหิตุ อิจฺจาทิ, ชมฺพู, วธู, จมู, สุตนู, สรพู อิจฺจาทิ จฯ สกฺกตคนฺเถสุ ปน สุตนู, สรพู อิจฺจาทีสุปิ อูปจฺจยํ วิทหนฺติฯ
ตตฺถ อิตฺถิลิงฺคภูตา สพฺเพ ‘อิวณฺณุวณฺณา ปิตฺถิย’นฺติ สุตฺเตน นิจฺจํ ปสญฺญา โหนฺติฯ ‘อากาโร จ ฆา’ติ สุตฺเตน นิจฺจํ ฆสญฺโญฯ
อิตฺถิปจฺจยราสิ นิฏฺฐิโตฯ
อาการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ
อิตฺถิลิงฺคํ ฉพฺพิธํ อาการนฺตํ, อิการนฺตํ, อีการนฺตํ, อุการนฺตํ, อูการนฺตํ, โอการนฺตํฯ ตตฺถ กญฺญาสทฺทมฺหา อตฺถมตฺเต ปฐมาฯ
๘๒. คสีนํ [ก. ๒๒๐; รู. ๗๔; นี. ๔๔๗]ฯ
เกนจิ สุตฺเตน อลทฺธวิธีนํ คสีนํ โลโป โหตีติ สิโลโปฯ
กญฺญา ติฏฺฐติฯ
๘๓. ชนฺตุเหตฺวีฆเปหิ วา [ก. ๑๑๘; รู. ๑๔๖; นี. ๒๙๓]ฯ
ชนฺตุ, เหตูหิ จ ปุนฺนปุํสเกสุ อีการนฺเตหิ จ ฆโต จ ปสญฺเญหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ จ โยนํ โลโป โหติ วาฯ
กญฺญา ติฏฺฐนฺติ, กญฺญาโย ติฏฺฐนฺติฯ
อามนฺตนตฺเถ ปฐมา, ‘โคสฺยาลปเน’ติ คสญฺญาฯ
๘๔. ฆพฺรหฺมาทิตฺเว [ก. ๑๑๔, ๑๙๓; รู. ๑๒๒, ๑๗๘; นี. ๒๘๘; ฆพฺรหฺมาทิเต (พหสุ)]ฯ
ฆโต จ พฺรหฺมาทิโต จ คสฺส เอ โหติ วาฯ อาทิสทฺเทน อิสิ, มุนิ, เรวตี, กตฺตุ, ขตฺตุอิจฺจาทิโตปิฯ
โภติ กญฺเญ, โภติ กญฺญา, โภติโย กญฺญาโย, โภตี กญฺญาโย, ‘‘อุฏฺเฐหิ ปุตฺติก ปพฺพชฺชา ทุกฺกรา ปุตฺติก’’ อิติ เถรีปาฬิ [เถรีคา. ๔๖๕], ตสฺมา เค ปเร มหาวุตฺตินา รสฺโสปิ ยุชฺชติฯ กุสชาตเก ‘‘น เม อกาสิ วจนํ, อตฺถกามาย ปุตฺติเก’’ติปิ [ชา. ๒.๒๐.๔๗] อตฺถิฯ
กมฺมตฺเถ ทุติยา, ‘สโร โลโป สเร’ติ ปุพฺพสรโลโปฯ
กญฺญํ ปสฺสติ, กญฺญา ปสฺสติ, กญฺญาโย ปสฺสติฯ
กตฺตริ ตติยาฯ
๘๕. ฆปเตกสฺมึ นาทีนํ ยยา [ก. ๑๑๑, ๑๑๒; รู. ๑๗๙, ๑๘๓ นี. ๒๘๓, ๒๘๔]ฯ
ฆโต จ ปสญฺเญหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ จ เอกตฺเต ปวตฺตานํ นาทีนํ ปญฺจนฺนํ เอกวจนานํ กเมน ย, ยา โหนฺติฯ
กญฺญาย กตํ, กญฺญาหิ กตํฯ เอตฺถ จ ฆโตปิ ยาอาเทโส ทิสฺสติฯ ‘‘เต จ ตตฺถ นิสีทิตฺวา, ตสฺส รุกฺขสฺส ฉายยา’’ [ชา. ๑.๑๔.๑๘๒] ติ จ ‘‘สมนฺตา ปริวาริํสุ, ตสฺส รุกฺขสฺส ฉายยา’’ [ชา. ๑.๑๔.๑๘๙] ติ จ ปาฬิ, ตถา ‘‘สกฺขโรปมยา วเท’’ [สจฺจสงฺเขป ๑๗๖ คาถา], ‘‘พาลทารกลีลยา’’ติ [วิภาวินี ๑๕๔] จ ทิสฺสนฺติฯ มหาวุตฺตินา ฆสฺส รสฺโสฯ
๘๖. สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา [ก. ๙๙; รู. ๘๑]ฯ
เตสํ กเมน มฺหา, ภิ, มฺหิ โหนฺติ วาฯ เอเต อาเทสา คาถาสุ พหุลํ ทิสฺสนฺติฯ
กญฺญาหิ กตํ, กญฺญาภิ กตํฯ
สมฺปทาเน จตุตฺถี, กญฺญาย เทติ, กญฺญานํ เทติ, กญฺญาย อาภตํ วตฺถํ, กญฺญานํ อาภตํ วตฺถํฯ
อปาทาเน ปญฺจมี, กญฺญาย อเปติ, กญฺญมฺหา อเปติรสฺสตฺตํ, กญฺญาหิ กญฺญาภิ อเปติฯ
สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐี, กญฺญาย สนฺตกํ, กญฺญานํ สนฺตกํฯ
โอกาเส สตฺตมี, กญฺญาย ติฏฺฐติฯ
๘๗. ยํ [ก. ๑๑๖; รู. ๑๘๐; นี. ๔๔๓]ฯ
ฆโต จ ปสญฺเญหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ จ สฺมึโน ยํ โหติ วาฯ
กญฺญายํ ติฏฺฐติ, กญฺญาย ติฏฺฐติ, กญฺญาสุ ติฏฺฐติฯ
สทฺธา เมธา ปญฺญา วิชฺชา, จินฺตา มนฺตา วีณา ตณฺหาฯ
อิจฺฉา มุจฺฉา เอชา มายา, เมตฺตา มตฺตา สิกฺขา ภิกฺขาฯ
ชงฺฆา คีวา ชิวฺหา วาจา, ฉายา อาสา คงฺคานาวาฯ
คาถา เสนา เลขา สาขา, มาลา เวลา ปูชา ขิฑฺฑาฯ
ปิปาสา เวทนา สญฺญา, เจตนา ตสิณาปชาฯ
เทวตา วฏฺฏกา โคธา, พลากา ปริสา สภาฯ
อูกา เสผาลิกา ลงฺกา, สลากา วาลิกา สิขาฯ
วิสาขา วิสิขา สาขา, คจฺฉา วญฺฌา ชฏา ฆฏาฯ
เชฏฺฐา โสณฺฑา วิตณฺฑา จ, วรุณา วนิตา ลตาฯ
กถา นิทฺทา สุธา ราธา, วาสนา สีสปา ปปาฯ
ปภา สีมา ขมา ชายา, ขตฺติยา สกฺขรา สุราฯ
โทลา ตุลา สิลา ลีลา, ลาเล’ลา เมขลา กลาฯ
วฬวา’ ลมฺพุสา มูสา, มญฺชูสา สุลสา ทิสาฯ
นาสา ชุณฺหา คุหา อีหา, ลสิกา วสุธาทโยฯ
๘๘. นมฺพาทีหิ [นมฺพาทีหิ (พหูสุ)]ฯ
คสญฺเญหิ อมฺพ, อนฺน, อมฺมอิจฺเจเตหิ คสฺส เอ น โหติฯ
๘๙. รสฺโส วาฯ
อมฺพาทีนํ รสฺโส โหติ วา เค ปเรฯ
โภติ อมฺพ, โภติ อมฺพา, โภติ อนฺน, โภติ อนฺนา, โภติ อมฺม, โภติ อมฺมา, เสสํ กญฺญาสมํฯ
เอตฺถ วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ
๙๐. ติ สภาปริสายฯ
สภาปริสาหิ สฺมึโนติ โหติฯ ‘โฆ สฺสํสฺสาสฺสาย ตีสู’ติ สุตฺเตน ติมฺหิ รสฺโสฯ
สภติ, สภาย, สภายํ, สภาสุ, ปริสติ, ปริสาย, ปริสายํ, ปริสาสุ, ตมทฺทส มหาพฺรหฺมา, นิสินฺนํ สมฺหิ ปริสติ, อิติ ภควา ตสฺมึ ปริสติ สุวณฺณวณฺณํ กายํ วิวริ [ม. นิ. ๑.๓๕๙]ฯ
นนฺทมาตา, ราชธีตาอิจฺจาทีสุ ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ ฆสฺส เอตฺตํฯ
อจฺฉริยํ นนฺทมาเต, อพฺภุตํ นนฺทมาเต [อ. นิ. ๗.๕๓], โภติ เทวธีเต, โภติ สกฺยธีตเร-มหาวุตฺตินา สมาเส สฺยาทีสุ อารตฺตํ รสฺสตฺตญฺจฯ ลฺตุปจฺจยนฺตา ปน เยภุยฺเยน ตีสุ ลิงฺเคสุ สมานรูปา โหนฺติ, ‘‘อตฺถธมฺมํ ปริปุจฺฉิตา จ อุคฺคเหตา จ ธมฺมานํ โสตา จ ปยิรูปาสิตา จา’’ติ เถรีปาฬิฯ ตถา กฺวจิ คจฺฉนฺตาทิสทฺทาปิฯ ตโมขนฺธํ ปทาลยํ, เอวํ ทุพฺภาสิตํ ภณํ อิจฺจาทิ-ตตฺถ ปทาลยนฺติ ปทาลยนฺตี, ภณนฺติ ภณนฺตีติ อตฺโถฯ
วีสา, ติํสา, จตฺตาลีสา, ปญฺญาสา อิจฺเจเต สงฺขฺยาราสิมฺหิ อาคมิสฺสนฺติฯ
อาการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ
อิการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ
‘คสีน’นฺติ สิโลโปฯ รตฺติ ติฏฺฐติ, รตฺติโย ติฏฺฐนฺติฯ
‘ชนฺตุเหตฺวา’ทิสุตฺเตน โยโลเป –
๙๑. โยโลปนีสุ ทีโฆ [ก. ๘๘; รู. ๑๔๗; นี. ๒๔๕]ฯ
ติลิงฺเค โยนํ โลเป จ นิอาเทเส จ รสฺสานํ ทีโฆ โหติฯ
รตฺตี ติฏฺฐนฺติฯ
๙๒. เย ปสฺสิวณฺณสฺสฯ
วิภตฺติภูเต วิภตฺตาเทสภูเต จ ยกาเร ปเร ปสญฺญสฺส อิวณฺณสฺส โลโป โหติฯ คาถาสุเยว อิทํ วิธานํ ทฏฺฐพฺพํฯ
รตฺโย ติฏฺฐนฺติ [รู. ๘๔ ปิฏฺเฐ] -สนฺธิวเสน อาทิตการโลโปฯ
๙๓. อยุนํ วา ทีโฆ [ก. ๘๘; รู. ๑๔๗; นี. ๒๔๕]ฯ
เค ปเร ติลิงฺเค ออิอุนํ ทีโฆ โหติ วาฯ
เห รตฺตี, เห รตฺติฯ พหุวจเน เห รตฺตี, เห รตฺติโย, เห รตฺโยฯ
อํวจเน ‘ปโร กฺวจี’ติ สุตฺเตน ปรสเร ลุตฺเต นิคฺคหีตํ ปุพฺเพ อิวณฺณุวณฺเณสุ ติฏฺฐติฯ
รตฺติํ, ตถา อิตฺถิํ, เธนุํ, วธุํ, อคฺคิํ, ทณฺฑิํ, ภิกฺขุํ, สยมฺภุํ อิติฯ รตฺติยํ, ‘พุชฺฌสฺสุ ชินโพธิย’นฺติ ปาฬิ [พุ. วํ. ๒.๑๘๒], รตฺตินํ วา, ‘ยาวนฺโต ปุริสสฺสตฺถํ, คุยฺหํ ชานนฺติ มนฺติน’นฺติปาฬิ [ชา. ๑.๑๕.๓๓๕]ฯ
รตฺตี, รตฺติโย, รตฺโย-‘ฆปเตกสฺมึ นาทีนํ ยยา’ติ นาทีนํ ยา โหติ, รตฺติยา, ยกาเร ปเร อิวณฺณโลโป, รตฺยาฯ
๙๔. สุนํหิสุ [ก. ๘๙; รู. ๘๗; นี. ๒๔๖]ฯ
สุ, นํ, หิสุ รสฺสานํ ทีโฆ โหติฯ
รตฺตีหิ, รตฺตีภิ, รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีนํ, รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีหิ, รตฺตีภิ, รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีนํ, รตฺติยา, รตฺยา, รตฺติยํ, รตฺยํ, รตฺตีสุฯ
เอตฺถ ครู สุ, นํ, หิสุ ทีฆตฺตํ อนิจฺจํ อิจฺฉนฺติ, ตํ คาถาสุ ยุชฺชติฯ
ปตฺติ ยุตฺติ วุตฺติ กิตฺติ, มุตฺติ ติตฺติ ขนฺติ กนฺติฯ
สนฺติ ตนฺติ สิทฺธิ สุทฺธิ, อิทฺธิ วุทฺธิ พุทฺธิ โพธิฯ
ภูมิ ชาติ ปีติ สุติ, นนฺทิ สนฺธิ สาณิ โกฏิฯ
ทิฏฺฐิ วุฑฺฒิ ตุฏฺฐิ ยฏฺฐิ, ปาฬิ อาฬิ นาฬิ เกฬิฯ
สติ มติ คติ มุติ, ธีติ ยุวติ วิกติฯ
รติ รุจิ รสฺมิ อสนิ วสนิ โอสธิ องฺคุลิ ธูลิ ทุทฺรภิ
โทณิ อฏวิ ฉวิอาทโย รตฺตาทิฯ
เอตฺถ วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ
๙๕. รตฺตาทีหิ โฏ สฺมึโน [ก. ๖๙; รู. ๑๘๖; นี. ๒๑๘, ๒๑๙; รตฺตฺยาทีหิ โฏ สฺมิโน (พหูสุ) รตฺยาทีหิ (กตฺถจิ)]ฯ
รตฺติสทฺท, อาทิสทฺเทหิ สฺมึโน โฏ โหติ วาฯ
ทิวา จ รตฺโต จ [ขุ. ปา. ๖.๒; ชา. ๑.๙.๙๒], อาโท, อาทิมฺหิ, ปาทาโท, ปาทาทิมฺหิ, คาถาโท, คาถาทิมฺหิ-อาทิสทฺโท ปน ปุลฺลิงฺโคเยว, รตฺติํ โภชนํ ภุญฺชติ, อาทิํ ติฏฺฐตีติ อาธารตฺเถ ทุติยาว, รตฺโย อโมฆา คจฺฉนฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๐๕], ติณลตานิ โอสธฺโย [ชา. ๒.๒๒.๒๑๗๔], ตโต รตฺยา วิวสาเน [ชา. ๒.๒๒.๑๖๘๙], น ชจฺจา วสโล โหติ, น ชจฺจา โหติ พฺราหฺมโณ [สุ. นิ. ๑๔๒] -ชจฺจาติ ชาติยา, น นิกตฺยา สุขเมธติ [ชา. ๑.๑.๓๘], ขนฺตฺยา ภิยฺโย น วิชฺชติ [สํ. นิ. ๑.๒๕๐]ฯ
นาญฺญตฺร โพชฺฌา ตปสา [สํ. นิ. ๑.๙๘], ยเถว ขลตี ภูมฺยา, ภูมฺยาเยว ปติฏฺฐติ [ชา. ๒.๒๒.๑๕๒๒], มหาวุตฺตินา มาติ, ปิติสทฺทา นาทีหิ สทฺธิํ มตฺยา, เปตฺยาติ สิชฺฌนฺติ, มตฺยา จ เปตฺยา จ เอตํ ชานามิมาติโต ปิติโตติ อตฺโถ, มตฺยา จ เปตฺยา จ กตํ สุสาธุ [ชา. ๒.๑๘.๖๑] -กตนฺติ กตํ นามํ, สุสาธูติ อติสุนฺทรํฯ ‘อนุญฺญาโต อหํ มตฺยา, สญฺจตฺโต ปิตรา อห’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๒๙] ปาฬิปทานิฯ ‘มาตีนํ โทหโฬ นาม ชนินฺท วุจฺจตี’ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๔๗] ติ จ ปาฬิ, วีสติ, ติํสติ, สฏฺฐิ, สตฺตติ, อสีติ, นวุติ, โกฏิ, ปโกฏิ อิจฺเจเต สงฺขฺยาราสิมฺหิ อาคมิสฺสนฺติฯ
อิการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ
อีการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ
๙๖. สิมฺหิ นานปุํสกสฺส [ก. ๘๕; รู. ๑๕๐; นี. ๒๓๙ โมค-ทุ. ๖๖; สิสฺมึ (พหูสุ)]ฯ
สิมฺหิ ปเร อนปุํสกสฺส ปุมิตฺถีนํ ทีฆสฺส รสฺโส น โหติฯ
อิตฺถี ติฏฺฐติ, อิตฺถี ติฏฺฐนฺติฯ
๙๗. เอกวจนโยสฺวโฆนํ [ก. ๘๔; รู. ๑๔๔; นี. ๒๓๗, ๒๓๘]ฯ
โฆ จ โอ จ โฆ, น โฆ อโฆฯ เอกวจเนสุ จ โยสุ จ ปเรสุ ฆ, โอวชฺชิตานํ สพฺเพสํ ทีฆานํ รสฺโส โหติฯ
อิตฺถิโย ติฏฺฐนฺติ, อิถฺโย ติฏฺฐนฺติฯ
๙๘. เค วา [ก. ๒๔๕, ๒๔๖; รู. ๑๕๒, ๗๓; นี. ๔๗๖-๙]ฯ
เค ปเร ฆ, โอวชฺชิตานํ สพฺเพสํ ทีฆานํ รสฺโส โหติ วาฯ
โภติ อิตฺถิ, โภติ อิตฺถี, โภติโย อิตฺถี, โภติโย อิตฺถิโย, โภติโย อิถฺโย, อิตฺถิํ ปสฺสติฯ
๙๙. ยํ ปีโต [ก. ๒๒๓; รู. ๑๘๘; นี. ๔๕๐]ฯ
โย ปสญฺโญ อีกาโร, ตโต อํวจนสฺส ยํ โหติ วาฯ
อิตฺถิยํ ปสฺสติ, เอตฺถ จ ยนฺติ สุตฺตวิภตฺเตน ‘‘พุชฺฌสฺสุ ชินโพธิย’’นฺติ [พุ. วํ. ๒.๑๘๒] สิชฺฌติฯ อิตฺถี ปสฺสติ, อิตฺถิโย ปสฺสติ, อิถฺโย ปสฺสติ, อิตฺถิยา, อิถฺยา, อิตฺถีหิ, อิตฺถีภิ, อิตฺถิยา, อิถฺยา, อิตฺถีนํ, อิตฺถิยา, อิตฺถิมฺหา, อิถฺยา, อิตฺถีหิ, อิตฺถีภิ, อิตฺถิยา, อิถฺยา, อิตฺถีนํ, อิตฺถิยา, อิถฺยา, อิตฺถิยํ, อิถฺยํ, อิตฺถิมฺหิ, อิตฺถีสุฯ
นที สนฺทติ, นที สนฺทนฺติ, นทิโย สนฺทนฺติฯ
อิวณฺณโลเป สนฺธิสุตฺเตน ยกาเร ปเร ตวคฺคสฺส จวคฺโค, ยสฺส จ ปุพฺพรูปํ [ก. ๙๘; รู. ๘๗ ปิฏฺเฐ; นี. ๑๐๔; ๒๖๒-๓-๔]ฯ นชฺโช สนฺทนฺติ [ก. ๙๘; รู. ๘๗ ปิฏฺเฐ; นี. ๑๐๔; ๒๖๒-๓-๔], นาทฺเยกวจเนสุ นชฺชา กตํ, นชฺชา เทติ, นชฺชา อเปติ, นชฺชา สนฺตกํ, นชฺชา ติฏฺฐติ, นชฺชํ ติฏฺฐติ, เสสรูปานิ อิตฺถิสทิสานิฯ
เอวํ คจฺฉตี คจฺฉนฺตี, สตี สนฺตี, อสตี อสนฺตี, มหตี มหนฺตี, พฺรหฺมตี พฺรนฺตี, โภตี โภนฺตี, ภวิสฺสตี ภวิสฺสนฺตี, คมิสฺสตี คมิสฺสนฺตี, คุณวตี คุณวนฺตี, สีลวตี สีลวนฺตี, สติมตี สติมนฺตี, สิริมตี สิริมนฺตี, กตวตี กตวนฺตี, ภุตฺตาวตี ภุตฺตาวนฺตี, สพฺพาวตี สพฺพาวนฺตี, ยาวตี ยาวนฺตี, ตาวตี ตาวนฺตีฯ กมฺหิ อาคเม รสฺโส, ยาวติกา, ตาวติกาฯ
คาวี, ยกฺขี, ยกฺขินี, อารามิกินี, ทณฺฑปาณินี, ทณฺฑินี, ภิกฺขุนี, ปรจิตฺตวิทุนี, มุฏฺฐสฺสตินี, ฆรณี, โปกฺขรณี, อาจรินี, มาตุลานี, คหปตานี อิจฺจาทโยฯ นทาทิฯ
วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ
๑๐๐. นชฺชา โยสฺวาม [นี. ๒๖๒]ฯ
โยสุ ปเรสุ นทิยา อนฺเต อามอาคโม โหติ วาฯ
นชฺชาโย สนฺทนฺติ [สํ. นิ. ๓.๒๒๔], นชฺชาโย สุปติตฺถาโย [ชา. ๒.๒๒.๑๔๑๔] ติ ปาฬิ, นิมิชาตเก ปน นชฺโชนุปริยายติ, นานาปุปฺผทุมายุตาติ จ นชฺโช จานุปริยาตีติ [ชา. ๒.๒๒.๕๓๗] จ ปาฬิ, ตตฺถ มหาวุตฺตินา สิสฺส โอตฺตํฯ
อุฏฺเฐหิ เรวเต สุปาปกมฺเม [วิ. ว. ๘๖๓], ทาสา จ ทาสฺโย จ, อนุชีวิโน [ชา. ๑.๑๐.๑๐๑], พาราณสฺยํ มหาราช, กากราชา นิวาสโก [ชา. ๑.๓.๑๒๔], พาราณสฺยํ อหุ ราชา [ชา. ๑.๑๖.๑๗๘], รญฺโญ มโน อุมฺมาทนฺตฺยา นิวิฏฺโฐ, อุมฺมาทนฺตฺยา รมิตฺวาน, สิวิราชา ตโต สิยํ [ชา. ๒.๑๘.๗๐], ทารเกว อหํ เนสฺสํฯ พฺราหฺมณฺยา ปริจารเก [ชา. ๒.๒๒.๒๑๑๑]ฯ ตถา โยสุ โปกฺขรญฺโญฯ นาทีสุ ปถพฺยา, ปุถพฺยา, โปกฺขรญฺญาฯ สฺมึมฺหิ ปถพฺยา, ปถพฺยํ, ปุถพฺยา, ปุถพฺยํ, โปกฺขรญฺญา, โปกฺขรญฺญํ, เวตฺรญฺญา, เวตฺรญฺญํ [เว ตฺรรญฺญา, (นิสฺสย)] อิจฺจาทีนิ ทิสฺสนฺติฯ
อีการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ
อุการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ
สิโลโป, เธนุ คจฺฉติ, เธนุโย คจฺฉนฺติ, โยโลเป ทีโฆ, เธนู คจฺฉนฺติ, โภติ เธนุ, โภติ เธนู, โภติโย เธนุโย, โภติโย เธนู, เธนุํ ปสฺสติ, เธนุโย ปสฺสติ, เธนู ปสฺสติ, เธนุยา, เธนูหิ, เธนูภิ, เธนุยา, เธนูนํ, เธนุยา, เธนุมฺหา, เธนูหิ, เธนูภิ, เธนุยา, เธนูนํ, เธนุยา, เธนุยํ, เธนุมฺหิ, เธนูสุฯ
เอวํ ยาคุ, กาสุ, ททฺทุ, กณฺฑุ, กจฺฉุ, รชฺชุ, กเรณุ, ปิยงฺคุ, สสฺสุ อิจฺจาทโยฯ เธนฺวาทิฯ
ธาตุสทฺโท ปน ปาฬินเย อิตฺถิลิงฺโค, สทฺทสตฺถนเย ปุมิตฺถิลิงฺโคฯ
มาตุ, ธีตุ, ทุหิตุสทฺทา อิตฺถิ ลิงฺคา, เตสํ รูปํ ปิตาทิคเณ อาคมิสฺสติฯ
อุการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ
อูการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ
วธู คจฺฉติ, วธู คจฺฉนฺติ, โยสุ รสฺโส, วธุโย คจฺฉนฺติ, โภติ วธุ, โภติ วธู, โภติโย วธู, วธุโย, วธุํ, วธู, วธุโย, วธุยา, วธูหิ, วธูภิ, วธุยา, วธูนํ, วธุยา, วธุมฺหา, วธูหิ, วธูภิ, วธุยา, วธูนํ, วธุยา, วธุยํ, วธูสุฯ เอวํ ชมฺพู, สรภู, สุตนู, นาคนาสูรู, สํหิโตรู, วาโมรู, ลกฺขณูรู, พฺรหฺมพนฺธู, ภู, จมู อิจฺจาทโยฯ วธาทิฯ
สาหํ คนฺตฺวา มนุสฺสตฺตํ, วทญฺญู วีตมจฺฉราติ [วิ. ว. ๖๓๔] จ โกธนา อกตญฺญู จาติ [ชา. ๑.๑.๖๓] จ ปาฬิโย, ตสฺมา นีปจฺจยํ วินาปิ กฺวจิ อูการนฺตกิตกสทฺทา อิตฺถิลิงฺคา ภวนฺติฯ
อูการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ
โอการนฺตราสิ
โคสทฺโท ทฺวิลิงฺโคฯ ตสฺส รูปานิ กานิจิ ทฺวิยตฺถวเสน อิตฺถิยมฺปิ วตฺตนฺติ ปุเมปิ วตฺตนฺติ มิสฺสเกปิ วตฺตนฺติ, กานิจิ อิตฺถิยํ กานิจิ ปุเมฯ อิธ ปน สพฺพานิ ยานิ สโมธาเนตฺวา ทีปิยนฺเตฯ
สิโลโป, โคคจฺฉติ-เอตฺถ จ โคติ อภินฺนสทฺทลิงฺคตฺตา โคโณติปิ ยุชฺชติ, คาวีติปิ ยุชฺชติฯ
๑๐๑. โคสฺสาคสิหินํสุ คาวควา [ก. ๗๓-๕; รู. ๑๖๙, ๑๗๐, ๑๗๔; นี. ๒๒๔]ฯ
ค, สิ, หิ, นํวชฺชิตาสุ วิภตฺตีสุ โคสทฺทสฺส คาว, ควาเทสา โหนฺติฯ
๑๐๒. อุภโคหิ โฏ [ก. ๒๐๕; รู. ๑๖๐; นี. ๔๒๑]ฯ
อุภ, โคหิ โยนํ โฏ โหติฯ
คาโว, คโว, เห โค, เห คาโว, เห คโว, คาวํ, ควํฯ
๑๐๓. คาวุมฺหิ [ก. ๗๖; รู ๑๗๑, ๒๒๖]ฯ
อํมฺหิ โคสฺส คาวุ โหติ วาฯ
คาวุํ, คาโว, คโว, คาเวน, คเวนฯ
๑๐๔. นาสฺสาฯ
โคสฺส คาว, ควาเทสโต นาวจนสฺส อา โหติ วาฯ
คาวา, ควา, โคหิ, โคภิ, คาวสฺส, ควสฺสฯ
๑๐๕. ควํ เสนฯ
เสน สห โคสฺส ควํ โหติ วาฯ
ควํ, โคนํฯ
๑๐๖. คุนฺนญฺจ นํนา [ก. ๘๑; รู. ๑๗๒; นี. ๒๓๐]ฯ
นํนา สห โคสฺส คุนฺนญฺจ โหติ ควญฺจฯ
คุนฺนํ, ควํ, คาวสฺมา, ควสฺมา, คาวมฺหา, ควมฺหา, คาวา, ควา, โคหิ, โคภิ, คาวสฺส, ควสฺส, ควํ, โคนํ, คุนฺนํ, ควํ, คาวสฺมึ, คาวมฺหิ, คาเว, ควสฺมึ, ควมฺหิ, คเว, โคสุ, คาเวสุ, คเวสุฯ
โยสุ คาว, ควาเทเส กเต อโต โยนํ ฏา, เฏ จ โหนฺติ, อุสภา รุกฺขา คาวิโย ควา จ [ชา. ๑.๑.๗๗]ฯ พลควา ทมฺมควา วา คงฺคาย ปารํ อคมึสุฯ อถาปเร ปตาเรสิ พลคาเว ทมฺมคาเว [ม. นิ. ๑.๓๕๒ (โถกํ วิสทิสํ)] ติ ปาฬิปทานิฯ
เอตฺถ จ คาโว โน ปรมา มิตฺตา, ยาสุ ชายนฺติ โอสธา [สุ. นิ. ๒๙๘] ติ จ, ควา ขีรํ, ขีรมฺหา ทธิ, ทธิมฺหา นวนีตํ, นวนีตมฺหา สปฺปิ, สปฺปิมฺหา สปฺปิมณฺโฑติ จ อิตฺถิยํ วตฺตนฺติฯ คาวิโย ควาติ จ พลควา ทมฺมควา พลคเว ทมฺมคเวติ [ม. นิ. ๑.๓๕๑] จ คาวุํ วา เต ทมฺมิ คาวิํ วา เต ทมฺมีติ จ ควํว สิงฺคิโน สิงฺคนฺติ [ชา. ๑.๑๒.๓๙] จ ปุเม ภวนฺติฯ อติตฺเถเนว คาโว ปตาเรสิ, อถ โข ตา คาโว มชฺเฌ คงฺคาย อนยพฺยสนํ อาปชฺชิํสู [ม. นิ. ๑.๓๕๐] ติ จ อนฺนทา พลทา เจตา, วณฺณทา สุขทา จ ตา, เอตมตฺถวสํ ญตฺวา, นาสฺสุ คาโว หนิํสุ เตติ [สุ. นิ. ๒๙๘] จ ภทฺทวเสน อิตฺถิยํ อตฺถวเสน มิสฺสเก วตฺตนฺติฯ คุนฺนํ เจ ตรมานานํ, ควํ เจ ตรมานานํ, อุชุํ คจฺฉติ ปุงฺคโว, สพฺพา ตา อุชุํ คจฺฉนฺตีติ [ชา. ๑.๔.๑๓๕; ๒.๑๘.๑๐๔] จ มิสฺสเก เอวฯ พลคว, ทมฺมควสทฺทา ชรคฺคว, ปุงฺคว, สคว, ปรคว, ทารควสทฺทา วิย อการนฺตา สมาสสทฺทาติปิ ยุชฺชติฯ
มิสฺสกฏฺฐาเนสุ ปน อิตฺถิพหุลตฺตา ตา คาโว เอตา คาโวติอาทินา อิตฺถิลิงฺคเมว ทิสฺสติฯ
อิติ โอการนฺตราสิฯ
อิตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ