อพฺยยปทานิ
อุปสคฺคปทราสิ
อถ อพฺยยปทานิ ทีปิยนฺเตฯ
ฉพฺพิธานิ อพฺยยปทานิ อุปสคฺคปทํ, นิปาตปทํ, วิภตฺติปจฺจยนฺตปทํ, อพฺยยีภาวสมาสปทํ, อพฺยยตทฺธิตปทํ, ตฺวาทิปจฺจยนฺตปทนฺติฯ พฺยโย วุจฺจติ วิกาโร, นานาลิงฺควิภตฺติวจเนหิ นตฺถิ รูปพฺยโย เอเตสนฺติ อพฺยยา, อสงฺขฺยาติ จ วุจฺจนฺติฯ
ตตฺถ วิภตฺติปจฺจยนฺตปทโต ปุน วิภตฺตุปฺปตฺติ นาม นตฺถิฯ อพฺยยีภาวสมาสมฺหิ วิภตฺตีนํ วิธิ สมาสกณฺเฑ วกฺขติ, ตสฺมา ตานิ ทฺเว ฐเปตฺวา เสสานิ จตฺตาริ อิธ วุจฺจนฺเตฯ
๒๘๘. อสงฺขฺเยหิ สพฺพาสํ [จํ. ๒.๑.๓๘; ปา. ๒.๔.๘๒]ฯ
อสงฺขฺเยหิ ปเทหิ ยถารหํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ, เกหิจิ ปเทหิ ปฐมาย โลโป, เกหิจิ ปเทหิ ทุติยาย โลโป…เป.… เกหิจิ สตฺตมิยา, เกหิจิ ทฺวินฺนํ, เกหิจิ ติสฺสนฺนํ…เป.… เกหิจิ สตฺตนฺนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
ตตฺถ อาวุโส, โภ, ภนฺเตอิจฺจาทีหิ อามนฺตนนิปาเตหิ อตฺถิ, นตฺถิ, สกฺกา, ลพฺภา, สิยา, สิยุํ, สาธุ, ตุณฺหีอิจฺจาทีหิ จ ปฐมาย โลโปฯ
จิรํ, จิรสฺสํ, นิจฺจํ, สตตํ, อภิณฺหํ, อภิกฺขณํ, มุหุตฺตํ อิจฺจาทีหิ อจฺจนฺตสํโยคลกฺขเณ ทุติยายฯ
ยถา, ตถา, สพฺพถา, สพฺพโส, มุสา, มิจฺฉาอิจฺจาทีหิ ตติยายฯ
กาตุํ, กาตเว อิจฺจาทีหิ จตุตฺถิยาฯ
สมนฺตา, สมนฺตโต, ทีฆโส, โอรโสอิจฺจาทีหิ ปญฺจมิยาฯ
ปุเร, ปุรา, ปจฺฉา, อุทฺธํ, อุปริ, อโธ, เหฏฺฐา, อนฺตรา, อนฺโต, รโห, อาวิ, หิยฺโย, สุเวอิจฺจาทีหิ สตฺตมิยา โลโปฯ
นโมสทฺทมฺหา ‘‘นโม เต พุทฺธ วีร’ตฺถู’’ติ เอตฺถ ปฐมายฯ ‘‘นโม กโรหิ นาคสฺสา’’ติ เอตฺถ ทุติยายฯ
สยํสทฺทมฺหา ‘‘กุสูโล สยเมว ภิชฺชเต’’ติ เอตฺถ ปฐมายฯ ‘‘สยํ กตํ สุขทุกฺข’’นฺติ [ที. นิ. ๓.๑๙๑, ๑๙๓] เอตฺถ ตติยาย, อิจฺจาทินา ยถารหวิภาโค เวทิตพฺโพฯ
อิติ, เอวํสทฺเทหิ ปโยคานุรูปํ สตฺตนฺนํ วิภตฺตีนํ โลปํ อิจฺฉนฺติฯ
อุปสคฺเคหิปิ อตฺถานุรูปํ ตํตํวิภตฺติโลโปฯ
รูปสิทฺธิยํ ปน ‘‘เตหิ ปฐเมกวจนเมว ภวตี’’ติ [รู. ๑๓๑ (ปิฏฺเฐ)] วุตฺตํฯ
ตตฺถ ‘‘อภิกฺกมติ, อภิธมฺโม’’ อิจฺจาทีสุ ธาตุลิงฺคานิ อุเปจฺจ เตสํ อตฺถํ นานาปฺปการํ กโรนฺตา สชฺชนฺติ สงฺขโรนฺตีติ อุปสคฺคาฯ เต หิ กฺวจิ ตทตฺถํ วิสิฏฺฐํ กโรนฺติ ‘‘ชานาติ, ปชานาติ, สญฺชานาติ, อวชานาติ, อภิชานาติ, ปริชานาติ, สุสีโล, ทุสฺสีโล, สุวณฺโณ, ทุพฺพณฺโณ, สุราชา, ทุราชา’’ อิจฺจาทีสุฯ
กฺวจิ ตทตฺถํ นานาปฺปการํ กตฺวา วิภชฺชนฺติ ‘‘คจฺฉติ, อาคจฺฉติ, อุคฺคจฺฉติ, โอคจฺฉติ’’อิจฺจาทีสุฯ
กฺวจิ ตทตฺถํ พาเธตฺวา ตปฺปฏิวิรุทฺเธ วา ตทญฺญสฺมึ วา อตฺเถ ตานิ โยเชนฺติฯ
ตตฺถ ตปฺปฏิวิรุทฺเธ –
เชติ, ปราเชติ, โอมุญฺจติ, ปฏิมุญฺจติ, คิลติ, อุคฺคิลติ, นิมฺมุชฺชติ, อุมฺมุชฺชติ, ธมฺโม, อุทฺธมฺโมอิจฺจาทิฯ
ตทญฺญสฺมึ –
ททาติ, อาททาติ, ทธาติ, วิเธติ, ปิเธติ, นิเธติ, สนฺธิยติ, สทฺทหติ, อภิธาติอิจฺจาทิฯ
กฺวจิ ปน ปทโสภณํ กตฺวา ตทตฺถํ อนุวตฺตนฺติ, ‘‘วิชฺชติ, สํวิชฺชติ, ลภติ, ปฏิลภติ’’ อิจฺจาทิฯ
เต วีสติ โหนฺติ-ป, อา, อุ, โอ, ทุ, นิ, วิ, สุ, สํ, อติ, อธิ, อนุ, อป, อปิ, อภิ, อว, อุป, ปติ, ปรา, ปริฯ
กจฺจายเน ปน โอสทฺโท อวการิยมตฺตนฺติ ตํ อคฺคเหตฺวา นีสทฺทํ คณฺหาติ, อิธ ปน นีสทฺโท นิสฺส ทีฆมตฺตนฺติ ตํ อคฺคเหตฺวา โอสทฺทํ คณฺหาติฯ
ตตฺถ ป –
ปการตฺเถ-ปญฺญาฯ อาทิกมฺเม-วิปฺปกตํฯ ปธาเน-ปณีตํฯ อิสฺสริเย-ปภูฯ อนฺโตภาเว-ปกฺขิตฺตํ, ปสฺสาโสฯ วิโยเค-ปวาโสฯ ตปฺปเร-ปาจริโยฯ ตทนุพนฺเธ-ปุตฺโต, ปปุตฺโต, นตฺตา, ปนตฺตาฯ ภุสตฺเถ-ปวฑฺโฒฯ สมฺภเว-ปภวติฯ ติตฺติยํ-ปหุตํ อนฺนํฯ อนาวิเล-ปสนฺโนฯ ปตฺถนายํ-ปณิธานํฯ
อา –
อภิมุเข-อาคจฺฉติฯ อุทฺธํกมฺเม-อาโรหติฯ มริยาทายํ-อาปพฺพตา เขตฺตํฯ อภิวิธิมฺหิ-อาพฺรหฺมโลกา กิตฺติสทฺโทฯ ปตฺติยํ-อาปนฺโนฯ อิจฺฉายํ-อากงฺขาฯ ปริสฺสชเน-อาลิงฺคติฯ อาทิกมฺเม-อารมฺโภฯ คหเณ-อาทียติฯ นิวาเส-อาวสโถฯ สมีเป-อาสนฺนํฯ อวฺหาเน-อามนฺตนํฯ
อุ –
อุคฺคเต-อุคฺคจฺฉติฯ อุทฺธํกมฺเม-อุฏฺฐาติฯ ปธาเน-อุตฺตโรฯ วิโยเค-อุปวาโสฯ สมฺภเว-อุพฺภูโตฯ อตฺถลาเภ-รูปสฺส อุปฺปาโทฯ สตฺติยํ-อุสฺสหติ คนฺตุํฯ สรูปขฺยาเน-อุทฺเทโสฯ
โอ –
อนฺโตภาเว-โอจรโก, โอโรโธฯ อโธกมฺเม-โอกฺขิตฺโตฯ นิคฺคเห-โอวาโทฯ อนฺตเร, เทเส จ-โอกาโสฯ ปาตุภาเว-โอปปาติโกฯ เยสุ อตฺเถสุ อวสทฺโท วตฺตติ, เตสุปิ โอสทฺโท วตฺตติฯ
ทุ –
อโสภเณ-ทุคฺคนฺโธฯ อภาเว-ทุพฺภิกฺขํ, ทุสฺสีโล, ทุปฺปญฺโญฯ กุจฺฉิเต-ทุกฺกฏํฯ อสมิทฺธิยํ-ทุสสฺสํฯ กิจฺเฉ-ทุกฺกรํฯ วิรูเป-ทุพฺพณฺโณ, ทุมฺมุโขฯ
นิ –
นิสฺเสเส-นิรุตฺติฯ นิคฺคเต-นิยฺยานํฯ นีหรเณ-นิทฺธารณํฯ อนฺโตปเวสเน-นิขาโตฯ อภาเว-นิมฺมกฺขิกํฯ นิเสเธ-นิวาเรติฯ นิกฺขนฺเต-นิพฺพานํฯ ปาตุภาเว-นิมฺมิตํฯ อวธารเณ-วินิจฺฉโยฯ วิภชฺชเน-นิทฺเทโสฯ อุปมายํ-นิทสฺสนํฯ อุปธารเณ-นิสาเมติฯ อวสาเน-นิฏฺฐิตํฯ เฉเก-นิปุโณฯ
วิ –
วิเสเส-วิปสฺสติฯ วิวิเธ-วิจิตฺตํฯ วิรุทฺเธ-วิวาโทฯ วิคเต-วิมโลฯ วิโยเค-วิปฺปยุตฺโตฯ วิรูเป-วิปฺปฏิสาโรฯ
สุ –
โสภเณ-สุคฺคติฯ สุนฺทเร-สุมโนฯ สมฺมาสทฺทตฺเถ-สุคโตฯ สมิทฺธิยํ-สุภิกฺขํฯ สุขตฺเถ-สุกโรฯ
สํ –
สโมธาเน-สนฺธิฯ สมฺมา, สมตฺเถสุ-สมาธิ, สมฺปยุตฺโตฯ สมนฺตภาเว-สํกิณฺโณฯ สงฺคเต-สมาคโม, สงฺเขเป-สมาโสฯ ภุสตฺเถ-สารตฺโตฯ สหตฺเถ-สํวาโส, สมฺโภโคฯ อปฺปตฺเถ-สมคฺโฆฯ ปภเว-สมฺภโวฯ อภิมุเข-สมฺมุขํฯ สงฺคเห-สงฺคยฺหติฯ ปิทหเน-สํวุโตฯ ปุนปฺปุนกมฺเม-สนฺธาวติ, สํสรติฯ สมิทฺธิยํ-สมฺปนฺโนฯ
อติ –
อติกฺกเม-อติโรจติ, อจฺจโย, อตีโตฯ อติกฺกนฺเต-อจฺจนฺตํฯ อติสฺสเย-อติกุสโลฯ ภุสตฺเถ-อติโกโธฯ อนฺโตกมฺเม-มญฺจํ วา ปีฐํ วา อติหริตฺวา ฐเปติฯ
อธิ –
อธิเก-อธิสีลํฯ อิสฺสเร-อธิปติ, อธิพฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลาฯ อุปริภาเว-อธิเสติฯ ปริภวเน-อธิภูโตฯ อชฺฌายเน-อชฺเฌติ, พฺยากรณมธีเตฯ อธิฏฺฐาเน-นวกมฺมํ อธิฏฺฐาติ, จีวรํ อธิฏฺฐาติ, อิทฺธิวิกุพฺพนํ อธิฏฺฐาติฯ นิจฺฉเย-อธิมุจฺจติฯ ปาปุณเน-โภคกฺขนฺธํ อธิคจฺฉติ, อมตํ อธิคจฺฉติฯ
อนุ –
อนุคเต-อนฺเวติฯ อนุปฺปจฺฉินฺเน-อนุสโยฯ ปจฺฉาสทฺทตฺเถ-อนุรถํฯ ปุนปฺปุนภาเว-อนฺวฑฺฒมาสํ, อนุสํวจฺฉรํฯ โยคฺยภาเว-อนุรูปํฯกนิฏฺฐภาเว-อนุพุทฺโธ, อนุเถโรฯ เสสํ การกกณฺเฑ วกฺขติฯ
อป –
อปคเต-อเปติ, อปาโยฯ ครเห-อปคพฺโภ, อปสทฺโทฯ วชฺชเน-อปสาลาย อายนฺติฯ ปูชายํ-วุฑฺฒ-มปจายนฺติฯ ปทุสฺสเน-อปรชฺฌติฯ
อปิ –
สมฺภาวเน-อปิปพฺพตํ ภินฺเทยฺย, เมรุมฺปิ วินิวิชฺเฌยฺยฯ อเปกฺขายํ-อยมฺปิ ธมฺโม อนิยโตฯ สมุจฺจเย-อิติปิ อรหํ, ฉวิมฺปิ ทหติ, จมฺมมฺปิ ทหติ, มํสมฺปิ ทหติฯ ครหายํ-อปิ อมฺหากํ ปณฺฑิตกฯ ปุจฺฉายํ-อปิ ภนฺเต ภิกฺขํ ลภิตฺถ, อปิ นุ ตุมฺเห โสตุกามาตฺถฯ
อภิ –
อภิมุเข-อภิกฺกนฺโตฯ วิสิฏฺเฐ-อภิญฺญาฯ อธิเก-อภิธมฺโมฯ อุทฺธํกมฺเม-อภิรูหติฯ กุเล-อภิชาโตฯ สารุปฺเป-อภิรูโปฯ วนฺทเน-อภิวาเทติฯ เสสํ การกกณฺเฑ วกฺขติฯ
อว –
อโธภาเค-อวกฺขิตฺโตฯ วิโยเค-อวโกกิลํ วนํฯ ปริภเว-อวชานาติฯ ชานเน-อวคจฺฉติฯ สุทฺธิยํ-โวทายติ, โวทานํฯ นิจฺฉเย-อวธารณํฯ เทเส-อวกาโสฯ เถยฺเย-อวหาโรฯ
อุป –
อุปคเม-อุปนิสีทติฯ สมีเป-อุปจาโร, อุปนครํฯ อุปปตฺติยํ-สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติฯ สทิเส-อุปมาณํ, อุปเมยฺยํฯ อธิเก-อุปขาริยํ โทโณฯ อุปริภาเว – อุปสมฺปนฺโน, อุปจโยฯ อนสเน-อุปวาโสฯ โทสกฺขาเน-ปรํ อุปวทติฯ สญฺญายํ-อุปธา, อุปสคฺโคฯ ปุพฺพกมฺเม-อุปกฺกโม, อุปหาโรฯ ปูชายํ-พุทฺธํ อุปฏฺฐาติฯ คยฺหากาเร-ปจฺจุปฏฺฐานํฯ ภุสตฺเถ-อุปาทานํ, อุปายาโส, อุปนิสฺสโยฯ
ปติ –
ปติคเต-ปจฺจกฺขํฯ ปฏิโลเม-ปฏิโสตํฯ ปฏิโยคิมฺหิ-ปฏิปุคฺคโลฯ นิเสเธ-ปฏิเสโธฯ นิวตฺเต-ปฏิกฺกมติฯ สทิเส-ปฏิรูปกํฯ ปฏิกมฺเม-โรคสฺส ปฏิกาโรฯ อาทาเน-ปฏิคฺคณฺหาติฯ ปฏิโพเธ-ปฏิเวโธฯ ปฏิจฺเจ-ปจฺจโยฯ เสสํ การกกณฺเฑ วกฺขติฯ
ปรา –
ปริหานิยํ-ปราภโวฯ ปราชเย-ปราชิโตฯ คติยํ-ปรายนํฯ วิกฺกเม-ปรกฺกโมฯ อามสเน-ปรามสนํฯ
ปริ –
สมนฺตภาเว-ปริวุโต, ปริกฺขิตฺโต, ปริกฺขาโรฯ ปริจฺเฉเท-ปริญฺเญยฺยํ, ปริชานาติฯ วชฺชเน-ปริหรติฯ ปริหาโรฯ อาลิงฺคเน-ปริสฺสชติฯ นิวาสเน-วตฺถํ ปริทหติฯ ปูชายํ-ปาริจริยาฯ โภชเน-ปริวิสติฯ อภิภเว-ปริภวติฯ โทสกฺขาเน-ปริภาสติฯ เสสํ การกกณฺเฑ วกฺขติฯ
นีสทฺโท ปน นีหรณ, นีวรณาทีสุ วตฺตติ, นีหรณํ, นีวรณํอิจฺจาทิฯ
อิติ อุปสคฺคปทราสิฯ
นิปาตปทราสิ
นิจฺจํ เอกรูเปน วากฺยปเถ ปตนฺตีติ นิปาตาฯ ปทานํ อาทิ, มชฺฌา’วสาเนสุ นิปตนฺตีติ นิปาตาติปิ วทนฺติฯ
อสตฺววาจกา จาทิสทฺทา นิปาตา นามฯ เต ปน วิภตฺติยุตฺตา, อยุตฺตา จาติ ทุวิธา โหนฺติฯ ตตฺถ วิภตฺติยุตฺตา ปุพฺเพ ทสฺสิตา เอวฯ จาทโย อยุตฺตา นามฯ เต ปน อเนกสตปฺปเภทา โหนฺติฯ นิฆณฺฏุสตฺเถสุ คเหตพฺพาติฯ
อพฺยยตทฺธิตปจฺจยปทราสิ
อพฺยยตทฺธิตปจฺจยนฺตา นาม ยถา, ตถา, เอกธา, เอกชฺฌํ, สพฺพโส, กถํ, อิตฺถํ อิจฺจาทโยฯ เตหิ ตติยาโลโปฯ
ตฺวาทิปจฺจยนฺตปทราสิ
ตฺวาทิปจฺจยนฺตา นาม กตฺวา, กตฺวาน, กาตุน, กาตุํ, กาตเว, ทกฺขิตาเย, เหตุเย, อาทาย, อุปาทาย, วิเจยฺย, วิเนยฺย, สกฺกจฺจ, อาหจฺจ, อุปสมฺปชฺช, สเมจฺจ, อเวจฺจ, ปฏิจฺจ, อติจฺจ, อาคมฺม, อารพฺภอิจฺจาทโยฯ เตสุ ตฺวา, ตฺวานนฺเตหิ ปฐมาโลโปฯ ตุํ, ตเว, ตาเย, ตุเยปจฺจยนฺเตหิ จตุตฺถีโลโปติฯ
ธาตโว ปจฺจยา เจว, อุปสคฺคนิปาตกาฯ
อเนกตฺถาว เต ปฏิ-สมฺภิทา ญาณโคจราฯ
อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยา
นามกณฺโฑ นิฏฺฐิโตฯ