ปญฺจมีวิภตฺติราสิ
กสฺมึ อตฺเถ ปญฺจมี?
๓๑๒. ปญฺจมฺยาวธิสฺมึ [ก. ๒๙๕; รู. ๓๐๗; นี. ๖๐๗; จํ. ๒.๑.๘๑; ปา. ๒.๓.๒๘; ๑.๔.๒๔]ฯ
อวธิยติ ววตฺถิยติ ปทตฺโถ เอตสฺมาติ อวธิ, ตสฺมึ ปญฺจมี โหติ, อวธีติ จ อปาทานํ วุจฺจติฯ
อปเนตฺวา อิโต อญฺญํ อาททาติ คณฺหาตีติ อปาทานํฯ ตํ ติวิธํ นิทฺทิฏฺฐวิสยํ, อุปฺปาฏวิสยํ, อนุเมยฺยวิสยนฺติฯ
ตตฺถ ยสฺมึ อปาทานวิสยภูโต กฺริยาวิเสโส สรูปโต นิทฺทิฏฺโฐ โหติ, ตํ นิทฺทิฏฺฐวิสยํฯ ยถา? คามา อเปนฺติ มุนโย, นครา นิคฺคโต ราชาฯ
ยสฺมึ ปน โส ปาฐเสสํ กตฺวา อชฺฌาหริตพฺโพ โหติ, ตํ อุปฺปาฏวิสยํฯ ยถา? วลาหกา วิชฺโชตเต วิชฺชุ, อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโตติ [มหาว. ๓๐]ฯ เอตฺถ หิ ‘นิกฺขมิตฺวา’ติ ปทํ อชฺฌาหริตพฺพํฯ
ยสฺมึ ปน โส นิทฺทิฏฺโฐ จ น โหติ, อชฺฌาหริตุญฺจ น สกฺกา, อถ โข อตฺถโต อนุมานวเสน โส วิญฺเญยฺโย โหติ, ตํ อนุเมยฺยวิสยํฯ ยถา? มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ อภิรูปตรา, สีลเมว สุตา เสยฺโย [ชา. ๑.๕.๖๕], มยา ภิยฺโย น วิชฺชติ, อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส อิจฺจาทิ [ม. นิ. ๓.๒๐๗]ฯ กฺริยํ วินา การกํ นาม น สิชฺฌตีติกตฺวา อุกฺกํสนกฺริยา เอตฺถ อนุเมตพฺพา โหติฯ เอวํ กฺริยาปทรหิเตสุ ทูรโยคาทีสุปิ อวินาภาวิกฺริยานุมานํ เวทิตพฺพํฯ
ปุน จลา’จลวเสน ทุวิธํฯ
จลํ ยถา? ปุริโส ธาวตา อสฺสา ปตติ, ทฺเว เมณฺฑา ยุชฺฌิตฺวา อญฺญมญฺญโต อปสกฺกนฺติฯ เอตฺถ จ ยทิ จลํ สิยา, กถํ อวธิ นาม ภเวยฺยฯ อจฺจุติลกฺขโณ หิ อวธีติ? วุจฺจเต-ทฺเว เมณฺฑา สกสกกฺริยาย จลนฺติ, อิตรีตรกฺริยาย อวธี โหนฺตีติ นตฺถิ เอตฺถ อวธิลกฺขณวิโรโธติฯ
อจลํ ยถา? คามา อเปนฺติ มุนโย, นครา นิคฺคโต ราชาฯ
ปุน กายสํสคฺคปุพฺพกํ, จิตฺตสํสคฺคปุพฺพกนฺติ ทุวิธํ โหติ, คามา อเปนฺติ มุนโย, โจรา ภยํ ชายเตฯ เอตฺถ จ ‘‘กึว ทูโร อิโต คาโม, อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา [ที. นิ. ๓.๒๗๙]ฯ อิโต เอกนวุติกปฺเป’’ติ [ที. นิ. ๒.๔] อาทีสุ วทนฺตสฺส จิตฺตสํสคฺคปุพฺพกมฺปิ เวทิตพฺพํฯ ‘‘น มาตา ปุตฺตโต ภายติ, น จ ปุตฺโต มาติโต ภายติ, ภยา ภีโต น ภาสสี’’ติ [ชา. ๒.๒๑.๑๓๘] ปาฬิฯ อตฺถิ เต อิโต ภยํ [ม. นิ. ๒.๓๕๐], นตฺถิ เต อิโต ภยํ, ยโต เขมํ ตโต ภยํ [ชา. ๑.๙.๕๘], โจรา ภายติ, โจรา ภีโตฯ ฉฏฺฐี จ, โจรสฺส ภายติ, โจรสฺส ภีโตฯ ทุติยา จ, ‘‘กถํ ปรโลกํ น ภาเยยฺย, เอวํ ปรโลกํ น ภาเยยฺย, ภายสิ มํ สมณ [สุ. นิ. สูจิโลมสุตฺต], นาหํ ตํ ภายามิ [สุ. นิ. สูจิโลมสุตฺต], ภายิตพฺพํ น ภายติ, นาหํ ภายามิ โภคินํ [ชา. ๒.๒๒.๘๓๕], น มํ มิคา อุตฺตสนฺตี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๓๐๗] ปาฬิปทานิ ทิสฺสนฺติฯ ตตฺถ ‘‘โภคิน’นฺติ นาคํ, โจรา ตสติ อุตฺตสติ โจรสฺส วา, สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส [ธ. ป. ๑๒๙], ปาปโต โอตฺตปฺปติ ชิคุจฺฉติ หรายติ ปาเปน วาฯ
ยโต กิญฺจิ สิปฺปํ วา วิชฺชํ วา ธมฺมํ วา คณฺหาติ, ตสฺมึ อกฺขาตริ ปญฺจมี, อุปชฺฌายา อธีเต, อุปชฺฌายา สิปฺปํ คณฺหาติ, ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหิํ, ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโตฯ จตุราสีติสหสฺสานิ, เยเม ธมฺมา ปวตฺติโน [เถรคา. ๑๐๒๗]ฯ
ยโต สุณาติ, ตสฺมึ ปญฺจมี, ฉฏฺฐี จ, อิโต สุตฺวา, อิมสฺส สุตฺวา วา, ยมฺหา ธมฺมํ วิชาเนยฺย, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ [ธ. ป. ๓๙๒]ฯ
ยโต ลภติ, ตสฺมึ ปญฺจมี, สงฺฆโต ลภติ, คณโต ลภติฯ
ยโต ปราชยติ, ยโต ปภวติ, ยโต ชายติ, ตสฺมึ ปญฺจมี, พุทฺธสฺมา ปราชยนฺติ อญฺญติตฺถิยา, ปาฬิยํ ปน ปราชิโยเค อปาทานํ ปาฐเสสวเสน ลพฺภติ, ตสฺมึ โข ปน สงฺคาเม เทวา ชินิํสุ, อสุรา ปราชินิํสุฯ เอตฺถ เทเวหิ ปราชินิํสูติ ปาฐเสโสฯ ‘‘มยํ ชิตามฺหา อมฺพกายฯ หิมวนฺตา ปภวนฺติ ปญฺจ มหานทิโย [อ. นิ. อฏฺฐ. ๓.๘.๑๙], อยํ ภาคีรถี คงฺคา, หิมวนฺตา ปภาวิตา’’ติ ปาฬิ [อป. เถร ๑.๑.๒๕๕], โจรา ภยํ ชายเต, กามโต ชายเต ภยํ [ธ. ป. ๒๑๕], ชาตํ สรณโต ภยํ [ชา. ๑.๑.๓๖; ๑.๒.๑๓; ๑.๙.๕๖, ๕๗, ๕๙], ยํกิญฺจิ ภยํ วา เวรํ วา อุปทฺทโว วา อุปสคฺโค วา ชายติ, สพฺพํ ตํ พาลโต ชายติ, โน ปณฺฑิตโต, กามโต ชายตี โสโก [ธ. ป. ๒๑๔], อุภโต สุชาโต ปุตฺโต [ที. นิ. ๑.๓๑๑], อุรสฺมา ชาโต, อุเร ชาโต วา, จีวรํ อุปฺปชฺเชยฺย สงฺฆโต วา คณโต วา ญาติมิตฺตโต วา [ปารา. ๕๐๐ (โถกํ วิสทิสํ)]ฯ
อญฺญตฺถานํ โยเค ปญฺจมี, ตโต อญฺญํ, ตโต ปรํ [มหาว. ๓๔๖], ตโต อปเรน สมเยน [ปารา. ๑๙๕]ฯ
อุปสคฺคานํ โยเค ปน –
๓๑๓. อปปรีหิ วชฺชเน [ก. ๒๗๒; รู. ๓๐๙; นี. ๕๕๘, ๕๖๘; จํ. ๒.๑.๘๒; ปา. ๑.๔.๘๘; ๒.๓.๑๐]ฯ
วชฺชเน ปวตฺเตหิ อป, ปรีหิ โยเค ปญฺจมี โหติฯ
อปปพฺพตา วสฺสติ เทโว, ปริปพฺพตา วสฺสติ เทโว, อปสาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปริสาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปพฺพตํ สาลํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถฯ กจฺจายเน ปน ‘‘อุปริปพฺพตา เทโว วสฺสตี’’ติ ปาโฐ [โปราณปาโฐ], ปริปพฺพตาติ ยุตฺโตฯ อุปริโยเค ปน สตฺตมีเยว ทิสฺสติ – ‘‘ตสฺมึ อุปริปพฺพเต [ม. นิ. ๓.๒๑๖; ชา. ๑.๘.๑๖], อุปริปาสาเท [ที. นิ. ๒.๔๐๘], อุปริเวหาเส, อุปริเวหาสกุฏิยา’’ติ, [ปาจิ. ๑๓๐] ตตฺถ ปพฺพตสฺส อุปริ อุปริปพฺพตนฺติ อตฺโถฯ
๓๑๔. ปฏินิธิปฏิทาเนสุ ปตินา [ก. ๒๗๒; รู. ๓๐๙; นี. ๕๕๘, ๕๖๘; จํ. ๒.๑.๘๓; ปา. ๒.๓.๑๑; ๑.๔.๙.๒]ฯ
ปฏินิธิ นาม ปฏิพิมฺพฏฺฐปนํ, ปฏิทานํ นาม ปฏิภณฺฑทานํ เตสุ ปวตฺเตน ปตินา โยเค ปญฺจมี โหติฯ
พุทฺธสฺมา ปติ สาริปุตฺโต ธมฺมํ เทเสติ, เตลสฺมา ปติ ฆตํ เทติฯ
๓๑๕. ริเต ทุติยา จ [ก. ๒๗๒; รู. ๓๐๙; นี. ๕๕๘, ๕๖๘; จํ. ๒.๑.๘๔; ปา. ๒.๓.๒๙]ฯ
ริเตสทฺเทน โยเค ปญฺจมี โหติ ทุติยา จฯ
ริเต สทฺธมฺมา, ริเต สทฺธมฺมํฯ
๓๑๖. วินาญฺญตฺเรหิ ตติยา จ [ก. ๒๗๒; รู. ๓๐๙; นี. ๕๕๘, ๕๖๘; จํ. ๒.๑.๘๕; ปา. ๒.๓.๓๒; ‘วินาญฺญตฺร ตติยาจ’ (พหูสุ)]ฯ
วชฺชเน ปวตฺเตหิ วินา, อญฺญตฺรสทฺเทหิ โยเค ปญฺจมี, ทุติยา, ตติยา จ โหนฺติฯ
วินา สทฺธมฺมา, วินา สทฺธมฺมํ, วินา สทฺธมฺเมน, อญฺญตฺร สทฺธมฺมา, อญฺญตฺร สทฺธมฺมํ, อญฺญตฺร สทฺธมฺเมนฯ
๓๑๗. ปุถุนานาหิ จ [ก. ๒๗๒; รู. ๓๐๙; นี. ๕๕๘, ๕๖๘; จํ. ๒.๑.๘๖; ปา. ๒.๓.๓๒; ‘ปุถนานาหิ จ’ (พหูสุ)]ฯ
วชฺชเน ปวตฺเตหิ ปุถุ, นานาสทฺเทหิ จ โยเค ปญฺจมี, ตติยา จ โหนฺติฯ
ปุถเคว ชนสฺมา, ปุถเคว ชเนน, นานา สทฺธมฺมา, นานา สทฺธมฺเมน, ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว [ที. นิ. ๒.๑๘๓; จูฬว. ๔๓๗]ฯ ‘‘เต ภิกฺขู นานากุลา ปพฺพชิตา’’ติ เอตฺถ ปน นานาปฺปการตฺโถ นานาสทฺโท, น วชฺชนตฺโถ, เอตฺถ จ วชฺชนตฺโถ นาม วิโยคตฺโถ อสมฺมิสฺสตฺโถฯ
มริยาทา’ภิวิธีสุ ปวตฺเตหิ อาสทฺท, ยาวสทฺเทหิ โยเคปิ ปญฺจมี, ทุติยา จฯ
ตตฺถ ยสฺส อวธิโน สมฺพนฺธินี กฺริยา, ตํ พหิกตฺวา ปวตฺตติ, โส มริยาโทฯ ยถา? อาปพฺพตา เขตฺตํ ติฏฺฐติ อาปพฺพตํ วา, ยาวปพฺพตา เขตฺตํ ติฏฺฐติ ยาวปพฺพตํ วาฯ
ยสฺส สมฺพนฺธินี กฺริยา, ตํ อนฺโตกตฺวา พฺยาเปตฺวา ปวตฺตติ, โส อภิวิธิฯ ยถา? อาภวคฺคา ภควโต กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต อาภวคฺคํ วา, ภวโต อาภวคฺคํ ธมฺมโต อาโคตฺรภุํ สวนฺตีติ อาสวา, ยาวภวคฺคา ยาวภวคฺคํ วา, ตาวเทว ยาวพฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคโตฯ
อารพฺเภ, สหตฺเถ จ ปญฺจมี, ยโตหํ ภคินิ อริยาย ชาติยา ชาโต [ม. นิ. ๒.๓๕๑], ยโต ปฏฺฐายาติ อตฺโถฯ ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ วิญฺญุตํ [ชา. ๒.๒๒.๓๐๗]ฯ ยโต ปฏฺฐาย, ยโต ปภุติฯ
สหตฺเถ –
สห สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปฏิลาภา, สห ปรินิพฺพานา [ที. นิ. ๒.๒๒๐], สห ทสฺสนุปฺปาทาฯ
‘‘อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตาน’’นฺติ [สํ. นิ. ๒.๒๐], เอตฺถ ภาวลกฺขเณ ปญฺจมีฯ
‘‘สหตฺถา ทานํ เทติ, สหตฺถา ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ เอตฺถ กรเณฯ
‘‘อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ [ที. นิ. ๑.๒๕๐], ตทคฺเค โข วาเสฏฺฐ’’อิจฺจาทีสุ [ที. นิ. ๓.๑๓๐], อารพฺเภ สตฺตมีฯ
‘‘ยตฺวาธิกรณํ [ที. นิ. ๑.๒๑๓], ยโตนิทานํ [สุ. นิ. ๒๗๕], ตโตนิทานํ’’ อิจฺจาทีสุ [ม. นิ. ๑.๒๓๘] วากฺเย อิจฺฉิเต สติ เหตฺวตฺเถ ปญฺจมี, สมาเส อิจฺฉิเต สติ อตฺถมตฺเต ปญฺจมีฯ
ทฺวินฺนํ การกานํ กฺริยานญฺจ มชฺเฌ ปวตฺตกาลทฺธานวาจีหิ ปญฺจมี, ลุทฺทโก ปกฺขสฺมา มิคํ วิชฺฌติ, โกสา กุญฺชรํ วิชฺฌติฯ เอตฺถ จ ลุทฺทโก สกึ มิคํ วิชฺฌิตฺวา ปกฺขพฺภนฺตรมฺหิ น วิชฺฌิ, ปกฺเข ปริปุณฺเณ ปุน วิชฺฌติ, ปกฺขสทฺโท ทฺวินฺนํ วิชฺฌนวารานํ มชฺเฌ กาลวาจี โหติ, ทฺเวปิ วิชฺฌนกฺริยา การเกหิ สเหว สิชฺฌนฺตีติ การกานญฺจ มชฺเฌติ วุจฺจติฯ วุตฺติยํ ปน ‘‘อชฺช ภุตฺวา เทวทตฺโต ทฺวิเห ภุญฺชิสฺสติ, ทฺวิหา ภุญฺชิสฺสติ, อตฺรฏฺโฐ’ยมิสฺสาโส โกเส ลกฺขํ วิชฺฌติ, โกสา ลกฺขํ วิชฺฌตี’’ติ [โมค. ๗๙] เอวํ สตฺตมีวเสน ปริปุณฺณวากฺยมฺปิ วุตฺตํฯ ปาฬิยํ ‘‘อนาปตฺติ ฉพฺพสฺสา กโรติ [ปารา. ๕๖๔], อติเรกฉพฺพสฺสา กโรตี’’ติ [ปารา. ๕๖๔], ‘‘ฉพฺพสฺสานี’’ติปิ ปาโฐฯ
รกฺขนตฺถานํ โยเค –
ยญฺจ วตฺถุํ คุตฺตํ อิจฺฉิยเต, ยโต จ คุตฺตํ อิจฺฉิยเต, ตตฺถ ปญฺจมี, ยเวหิ คาโว รกฺขติ วาเรติ, ตณฺฑุลา กาเก รกฺขติ วาเรติ, ตํ มํ ปุญฺญา นิวาเรสิ, ปาปา จิตฺตํ นิวารเย [ธ. ป. ๑๑๖], น นํ ชาติ นิวาเรติ, ทุคฺคตฺยา ครหาย วา [สุ. นิ. ๑๔๑ (น เน)]ฯ ราชโต วา โจรโต วา อารกฺขํ คณฺหนฺตุฯ
อนฺตรธานตฺถโยเค –
ยสฺส อทสฺสนํ อิจฺฉิยติ, ตสฺมึ ปญฺจมี, อุปชฺฌายา อนฺตรธายติ สิสฺโส, นิลียตีติ อตฺโถฯ ปาฬิยํ ปน ยสฺส อทสฺสนํ อิจฺฉิยติ, ตสฺมึ ฉฏฺฐี เอว- ‘‘อนฺตรธายิสฺสามิ สมณสฺส โคตมสฺส, อนฺตรธายิสฺสามิ สมณสฺส โคตมสฺสา’’ติฯ ‘‘น สกฺขิ เม อนฺตรธายิตุ’’นฺติ ปาฬิ, ‘อนฺตรธายิสฺสามี’ติ อนฺตริเต อจกฺขุวิสเย ฐาเน อตฺตานํ ฐเปสฺสามีตฺยตฺโถ, นิลียิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติฯ
ยสฺมึ ฐาเน อนฺตรธายติ, ตสฺมึ สตฺตมี เอว ทิสฺสติ, อติขิปฺปํ โลเก จกฺขุ อนฺตรธายิสฺสติ [ที. นิ. ๒.๒๒๔ (วิสทิสํ)], เชตวเน อนฺตรธายิตฺวา, พฺรหฺมโลเก อนฺตรธายิตฺวา, มทฺทกุจฺฉิสฺมึ อนฺตรธายิตฺวา, ตตฺเถวนฺตรธายี [สํ. นิ. ๑.๑] อิจฺจาทิฯ ‘‘ภควโต ปุรโต อนฺตรธายิตฺวา’’ติ เอตฺถปิ โตสทฺโท สตฺตมฺยตฺเถ เอวฯ ‘‘สกฺโก นิมิสฺส รญฺโญ สมฺมุเข อนฺตรหิโต’’ติ ปาฬิฯ ‘ธชตวเน อนฺตรธายิตฺวา’ติ เชตวเน อญฺเญสํ อทสฺสนํ กตฺวา, อญฺเญสํ อจกฺขุวิสยํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘อนฺธกาโร อนฺตรธายติ, อาโลโก อนฺตรธายติ, สทฺธมฺโม อนฺตรธายติ, สาสนํ อนฺตรธายติ’’ อิจฺจาทีสุ ปน ฉฏฺฐี, สตฺตมิโย ยถาสมฺภวํ เวทิตพฺพาฯ
ทูรตฺถโยเค –
กึว ทูโร อิโต คาโม, กจฺจิ อารา ปมาทมฺหา [สุ. นิ. ๑๕๖], อโถ อารา ปมาทมฺหา [สุ. นิ. ๑๕๗], คามโต อวิทูเร, อารกา เต โมฆปุริสา อิมสฺมา ธมฺมวินยา, อารกา เตหิ ภควา, กิเลเสหิ อารกาติ อรหํ, อารา โส อาสวกฺขยา [ธ. ป. ๒๕๓]ฯ ทุติยา จ ตติยา จ ฉฏฺฐี จ, อารกา อิมํ ธมฺมวินยํ อิมินา ธมฺมวินเยน วา, อารกา มนฺทพุทฺธีนํ [วิสุทฺธิ ฏี. ๑.๑๓๐]ฯ
ทูรตฺเถ –
ทูรโตว นมสฺสนฺติ, อทฺทสา โข ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ [ที. นิ. ๑.๔๐๙], กินฺนุ ติฏฺฐถ อารกา, ตสฺมา ติฏฺฐาม อารกาฯ ทุติยา จ ตติยา จ, ทูรํ คามํ อาคโต, ทูเรน คาเมน อาคโต, ทูรา คามา อาคโต อิจฺเจวตฺโถ, ทูรํ คาเมน วาฯ
อนฺติกตฺถโยเค –
อนฺติกํ คามา, อาสนฺนํ คามา, สมีปํ คามาฯ ทุติยา จ ตติยา จ ฉฏฺฐี จ, อนฺติกํ คามํ, อนฺติกํ คาเมน, อนฺติกํ คามสฺสฯ
กาลทฺธานํ ปริมาณวจเน –
อิโต มถุราย จตูสุ โยชเนสุ สงฺกสฺสํ, ราชคหโต ปญฺจจตฺตาลีสโยชเน สาวตฺถิ, อิโต เอกนวุติกปฺเป [ที. นิ. ๒.๔], อิโต เอกติํเส กปฺเป [ที. นิ. ๒.๔], อิโต สตฺตเม ทิวเส, อิโต ติณฺณํ มาสานํ อจฺจเยน ปรินิพฺพายิสฺสามิ [ที. นิ. ๒.๑๖๘; อุทา. ๕๑] อิจฺจาทิฯ
ปมาณตฺเถ –
อายามโต จ วิตฺถารโต จ โยชนํ, ปริกฺเขปโต นวโยชนสตปริมาโณ มชฺฌิมเทโส ปริกฺเขเปน วา, ทีฆโส นววิทตฺถิโย [ปาจิ. ๕๔๘], โยชนํ อายาเมน โยชนํ วิตฺถาเรน โยชนํ อุพฺเพเธน สาสปราสิ [สํ. นิ. ๒.๑๒๙] อิจฺจาทิฯ
ตฺวาโลเปปิ ปญฺจมีฯ เอตฺถ จ ตฺวาโลโป นาม ปริปุณฺณวากฺเย ลทฺธพฺพสฺส ตฺวานฺตปทสฺส อปริปุณฺณวากฺเย นตฺถิ ภาโว, ยญฺจ ปทํ ตฺวานฺตปเท สติ กมฺมํ วา โหติ อธิกรณํ วาฯ ตํ ตฺวานฺตปเท อสติ ปทนฺตเร อวธิ โหติ, ตสฺมึ ปญฺจมี, ปาสาทา วา ปาสาทํ สงฺกเมยฺย [สํ. นิ. ๑.๑๓๒], หตฺถิกฺขนฺธา วา หตฺถิกฺขนฺธํ สงฺกเมยฺย [สํ. นิ. ๑.๑๓๒] อิจฺจาทิฯ เอตฺถ จ ปฐมํ เอกํ ปาสาทํ อภิรูหิตฺวา ปุน อญฺญํ ปาสาทํ สงฺกเมยฺยาติ วา ปฐมํ เอกสฺมึ ปาสาเท นิสีทิตฺวา ปุน อญฺญํ ปาสาทํ สงฺกเมยฺยาติ วา เอวํ ปริปุณฺณวากฺยํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘อนฺธการา วา อนฺธการํ คจฺเฉยฺย, ตมา วา ตมํ คจฺเฉยฺยา’’ติ [สํ. นิ. ๑.๑๓๒] ปาฬิฯ ตถา รฏฺฐา รฏฺฐํ วิจรติ, คามา คามํ วิจรติ, วนา วนํ วิจรติ, วิหารโต วิหารํ คจฺฉติ, ปริเวณโต ปริเวณํ คจฺฉติ, ภวโต ภวํ คจฺฉติ, กุลโต กุลํ คจฺฉติ อิจฺจาทิฯ ตถา วินยา วินยํ ปุจฺฉติ, อภิธมฺมา อภิธมฺมํ ปุจฺฉติ, วินยา วินยํ กเถติ, อภิธมฺมา อภิธมฺมํ กเถติฯ เอตฺถปิ ปฐมํ เอกํ วินยวจนํ ปุจฺฉิตฺวา วา เอกสฺมึ วินยวจเน ฐตฺวา วา ปุน อญฺญํ วินยวจนํ ปุจฺฉตีติ ปริปุณฺณวากฺยํ เวทิตพฺพํฯ วุตฺติยํ ปน ‘‘ปาสาทํ อารุยฺห เปกฺขติ, ปาสาทา เปกฺขติ, อาสเน ปวิสิตฺวา เปกฺขติ, อาสนา เปกฺขตี’’ติ วุตฺตํฯ
ทิสตฺถโยเค ทิสตฺเถ จ ปญฺจมี, อิโต สา ปุริมา ทิสา [ที. นิ. ๓.๒๗๘], อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา [ที. นิ. ๓.๒๗๘], อวีจิโต อุปริ, อุทฺธํ ปาทตลา, อโธ เกสมตฺถกา [ที. นิ. ๒.๓๗๗; ม. นิ. ๑.๑๑๐]ฯ
ทิสตฺเถ –
ปุริมโต คามสฺส, ทกฺขิณโต คามสฺส, อุปริโต ปพฺพตสฺส, เหฏฺฐโต ปาสาทสฺส, ปุรตฺถิมโต, ทกฺขิณโต, ยโต เขมํ, ตโต ภยํ [ชา. ๑.๙.๕๘], ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ [ธ. ป. ๓๗๔] อิจฺจาทิฯ
ปุพฺพาทิโยเคปิ ปญฺจมี, ปุพฺเพว เม สมฺโพธา [อ. นิ. ๓.๑๐๔], อิโต ปุพฺเพ, ตโต ปุพฺเพ, อิโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา [มหาว. ๒๕๙], ตโต ปุเร, ตโต ปจฺฉา, ตโต อุตฺตริ [ปารา. ๔๙๙] อิจฺจาทิฯ
วิภตฺตตฺเถ จ ปญฺจมี ฉฏฺฐี จฯ วิภตฺติ นาม ปเคว วิสุํภูตสฺส อตฺถสฺส เกนจิ อธิเกน วา หีเนน วา ภาเคน ตทญฺญโต ปุถกฺกรณํ, มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ อภิรูปตรา, ยโต ปณีตตโร วา วิสิฏฺฐตโร วา นตฺถิ, อตฺตทนฺโต ตโต วรํ [ธ. ป. ๓๒๒], ฉนฺนวุตีนํ ปาสณฺฑานํ ปวรํ ยทิทํ สุคตวินโย, สเทวกสฺส โลกสฺส, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร, อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส [ม. นิ. ๓.๒๐๗], เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส [ม. นิ. ๓.๒๐๗], เสฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส [ม. นิ. ๓.๒๐๗], ปญฺญวนฺตา นาม สาริปุตฺตโต หีนา สาริปุตฺตสฺส วา, ตโต อธิกํ วา อูนํ วา น วฏฺฏติ อิจฺจาทิฯ
วิรมณตฺถโยเค –
อารตี วิรตี ปาปา [ขุ. ปา. ๕.๘], ปาณาติปาตา เวรมณิ [ขุ. ปา. ๒.๑] อิจฺจาทิฯ
สุทฺธตฺถโยเค –
โลภนีเยหิ ธมฺเมหิ สุทฺโธ อิจฺจาทิฯ
โมจนตฺถโยเค ปญฺจมี ตติยา จ, โส ปริมุจฺจติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ [สํ. นิ. ๓.๒๙], โมกฺขนฺติ มารพนฺธนา [ธ. ป. ๓๗], น เต มุจฺจนฺติ มจฺจุนา อิจฺจาทิ, สพฺพตฺถ อวธิอตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
เหตฺวตฺเถ –
กสฺมา เหตุนา, เกน เหตุนา, กสฺมา นุ ตุมฺหํ กุเล ทหรา น มิยฺยเร [ชา. ๑.๑๐.๙๒ (มียเร)], ตสฺมาติห ภิกฺขเว [สํ. นิ. ๒.๑๕๗]ฯ ทุติยา ตติยา ฉฏฺฐี จ, กึการณํ [ชา. อฏฺฐ. ๖.๒๒.อุมงฺคชาตกวณฺณนา], ยตฺวาธิกรณํ [ที. นิ. ๑.๒๑๓], ยโตนิทานํ [สุ. นิ. ๒๗๕], ตโตนิทานํ [ม. นิ. ๑.๒๓๘], เกน การเณน [ชา. อฏฺฐ. ๔.๒๐.มาตงฺคชาตกวณฺณนา], ตํ กิสฺสเหตุ [ม. นิ. ๑.๒], กิสฺส ตุมฺเห กิลมถ อิจฺจาทิฯ
วิเวจนตฺถโยเค –
วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ [ที. นิ. ๑.๒๒๖], วิวิตฺโต ปาปกา ธมฺมาฯ
พนฺธนตฺถโยเค –
๓๑๘. ปญฺจมีเณ วา [ก. ๒๙๖; รู. ๓๑๔; นี. ๖๐๘; จํ. ๒.๑.๖๙; ปา. ๒.๓.๒๔]ฯ
อิณภูเต เหตุมฺหิ ปญฺจมี โหติ วาฯ
สตสฺมา พนฺโธ นโร สเตน วาฯ
๓๑๙. คุเณ [จํ. ๒.๑.๗๐; ปา. ๒.๓.๒๕]ฯ
อชฺฌตฺตภูโต เหตุ คุโณ นาม, อคุโณปิ อิธ คุโณตฺเวว วุจฺจติ, ตสฺมึ ปญฺจมี โหติ วาฯ
ชฬตฺตา พนฺโธ นโร ชฬตฺเตน วา, อตฺตโน พาลตฺตาเยว พนฺโธติ อตฺโถ, ปญฺญาย พนฺธนา มุตฺโต, วาจาย มรติ, วาจาย มุจฺจติ, วาจาย ปิโย โหติ, วาจาย เทสฺโส, อิสฺสริยา ชนํ รกฺขติ ราชา อิสฺสริเยน วา, สีลโต นํ ปสํสนฺติ [อ. นิ. ๔.๖] สีเลน วา, หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจา, อุทยพฺพยปีฬนโต ทุกฺขา, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ [อุทา. ๒], สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ [อุทา. ๒], จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อนญฺญา อปฺปฏิเวธา ทีฆมทฺธานํ สํสรนฺติ [ที. นิ. ๒.๑๘๖ (วิสทิสํ)] อิจฺจาทิฯ
ปญฺหา, กถเนสุปิ ปญฺจมี, กุโต ภวํ, อหํ ปาฏลิปุตฺตโต อิจฺจาทิฯ
โถกตฺเถปิ อสตฺววจเน ปญฺจมี, สตฺวํ วุจฺจติ ทพฺพํ, โถกา มุจฺจติ โถเกน วา, มุจฺจนมตฺตํ โหตีติ วุตฺตํ โหติ ‘‘นทิํ ตรนฺโต มนํ วุฬฺโห’’ติ [มหาว. ๑๔๘] เอตฺถ วิยฯ อปฺปมตฺตกา มุจฺจติ อปฺปมตฺตเกน วา, กิจฺฉา มุจฺจติ กิจฺเฉน วา, กิจฺฉา ลทฺโธ ปิโย ปุตฺโต [ชา. ๒.๒๒.๓๕๓], กิจฺฉา มุตฺตา’มฺห ทุกฺขสฺมา, ยาม ทานิ มโหสธ [ชา. ๒.๒๒.๗๐๐]ฯ
อสตฺววจเนติ กึ? ปจฺจติ มุนิโน ภตฺตํ, โถกํ โถกํ ฆเร ฆเรติ [เถรคา. ๒๔๘ (กุเล กุเล)]ฯ
‘‘อนุปุพฺเพน เมธาวี, โถกํ โถกํ ขเณ ขเณ [ธ. ป. ๒๓๙]’’ อิจฺจาทีสุ กฺริยาวิเสสเน ทุติยาฯ
อกตฺตริปิ ปญฺจมี, ตสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา วิปุลตฺตา ตถาคโต สุปฺปติฏฺฐิตปาโท โหติ [ที. นิ. ๓.๒๐๑]ฯ เอตฺถ จ ‘อกตฺตรี’ติ อการเก ญาปกเหตุมฺหีติ วทนฺติฯ ญาเส ปน ‘‘อกตฺตรีติ เหตฺวตฺเถ สงฺคณฺหาติฯ ยตฺถ หิ กตฺตุพุทฺธิ สญฺชายเต, โสว กตฺตา น โหตีติ วตฺตุํ สกฺกา’’ติ วุตฺตํฯ เอเตน กตฺตุสทิโส ชนกเหตุ อกตฺตา นามาติ ทีเปติ, กมฺมสฺส กตตฺตาอิจฺจาทิ จ ชนกเหตุ เอวาติฯ
ภิยฺยตฺถโยเค –
โยธ สีตญฺจ อุณฺหญฺจ, ติณา ภิยฺโย น มญฺญติ [ที. นิ. ๓.๒๕๓], สุขา ภิยฺโย โสมนสฺสํ [ที. นิ. ๒.๒๘๗], ขนฺตฺยา ภิยฺโย น วิชฺชติ [สํ. นิ. ๑.๒๕๐], มยา ภิยฺโย น วิชฺชติ, โสตุกามาตฺถ ตุมฺเห ภิกฺขเว ภิยฺโยโสมตฺตาย ปุพฺเพนิวาสกถํ, อตฺตมโน ตฺวํ โหหิ ปรํ วิย มตฺตาย, อหมฺปิ อตฺตมโน โหมิ ปรํ วิย มตฺตายฯ
ปญฺจมีวิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ