สตฺตมีวิภตฺติราสิ
กสฺมึ อตฺเถ สตฺตมี?
๓๒๓. สตฺตมฺยาธาเร [ก. ๓๐๒; รู. ๓๑๓; นี. ๖๓๐; จํ. ๒.๑.๘๘; ปา. ๑.๓.๔๕]ฯ
อาธาโร, โอกาโส, อธิกรณนฺติ อตฺถโต เอกํ, อาธารตฺเถ สตฺตมี โหติฯ กตฺตุกมฺมฏฺฐํ กฺริยํ ภุโส ธาเรตีติ อาธาโรฯ
กเฏ นิสีทติ ปุริโส, ถาลิยํ โอทนํ ปจติฯ ตตฺถ กโฏ กตฺตุภูเต ปุริเส ฐิตํ นิสีทนกฺริยํ ธาเรติ, ถาลี กมฺมภูเต ตณฺฑุเล ฐิตํ ปจนกฺริยํ ธาเรติฯ
โส จตุพฺพิโธ พฺยาปิกาธาโร, โอปสิเลสิกาธาโร, สามีปิกาธาโร, เวสยิกาธาโรติฯ
ตตฺถ ยสฺมึ อาเธยฺยวตฺถุ สกเล วา เอกเทเส วา พฺยาเปตฺวา ติฏฺฐติ, โส พฺยาปิโกฯ ยถา? ติเลสุ เตลํ ติฏฺฐติ, อุจฺฉูสุ รโส ติฏฺฐติ, ชเลสุ ขีรํ ติฏฺฐติ, ทธิมฺหิ สปฺปิ ติฏฺฐตีติฯ
ยสฺมึ อาเธยฺยวตฺถุ อลฺลียิตฺวา วา ติฏฺฐติ, อธิฏฺฐิตมตฺตํ หุตฺวา วา ติฏฺฐติ, โส โอปสิเลสิโกฯ ยถา? อุกฺขลิยํ อาจาโม ติฏฺฐติ, ฆเฏสุ อุทกํ ติฏฺฐติ, อาสเน นิสีทติ ภิกฺขุ, ปริยงฺเก ราชา เสติฯ
โย ปน อตฺโถ อาเธยฺยสฺส อวตฺถุภูโตปิ ตทายตฺตวุตฺติทีปนตฺถํ อาธารภาเวน โวหริยติ, โส สามีปิโก นามฯ ยถา? คงฺคายํ โฆโส ติฏฺฐติ, สาวตฺถิยํ วิหรติ ภควาติ [อ. นิ. ๑.๑]ฯ
โย จ อตฺโถ อตฺตนา วินา อาเธยฺยสฺส อญฺญตฺถตฺตํ กฺริยํ สมฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อาธารภาเวน โวหริยติ, โย จ อาเธยฺยสฺส อนญฺญาภิมุขภาวทีปนตฺถํ อาธารภาเวน โวหริยติ, โส เวสยิโก นามฯ ยถา? อากาเส สกุณา ปกฺขนฺติ, ภูมีสุ มนุสฺสา จรนฺติ, อุทเก มจฺฉา จรนฺติ, ภควนฺตํ ปาเทสุ วนฺทติ, ปาเทสุ ปติตฺวา โรทติ, ปาปสฺมึ รมตี มโน [ธ. ป. ๑๑๖], ปสนฺโน พุทฺธสาสเนติ [ธ. ป. ๓๖๘]ฯ
๓๒๔. นิมิตฺเต [ก. ๓๑๐; รู. ๓๒๔; นี. ๖๔๑; จํ. ๒.๑.๘๙; ปา. ๒.๓.๓๖]ฯ
นิมินนฺติ สญฺชานนฺติ เอเตนาติ นิมิตฺตํ, เนมิตฺตกสหภาวิโน สญฺญาณการณสฺเสตํ นามํ, ตสฺมึ นิมิตฺเต สตฺตมี โหติฯ
ทีปิ จมฺเมสุ หญฺญเต, กุญฺชโร ทนฺเตสุ หญฺญเต, มุสาวาเท ปาจิตฺติยํ [ปาจิ. ๒], โอมสวาเท ปาจิตฺติยํ [ปาจิ. ๑๔] อิจฺจาทิฯ
๓๒๕. ยมฺภาโว ภาวลกฺขณํ [ก. ๓๑๓; รู. ๓๒๗; นี. ๖๔๔; จํ. ๒.๑.๙๐; ปา. ๒.๓.๓๗; ‘ยพฺภา โว’ (พหูสุ)]ฯ
ยาทิโส ภาโว ยมฺภาโว, ลกฺขิยติ เอเตนาติ ลกฺขณํ, ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ ภาวลกฺขณํ, ยมฺภาโว ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ โหติ, ตสฺมึ ภาเว คมฺยมาเน สตฺตมี โหติ, ฉฏฺฐีปิ ทิสฺสติฯ
อจิรปกฺกนฺตสฺส สาริปุตฺตสฺส พฺราหฺมโณ กาลมกาสิ [ม. นิ. ๒.๔๕๒ (วิสทิสํ)], อปฺปมตฺตสฺส เต วิหรโต อิตฺถาคาโรปิ เต อปฺปมตฺโต วิหริสฺสติ [สํ. นิ. ๑.๑๒๙ (วิสทิสํ)] อิจฺจาทิฯ
อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ [สํ. นิ. ๒.๒๑], อจิรปกฺกนฺเต ภควติ พฺราหฺมโณ กาลมกาสิ, สพฺเพ มคฺคา วิวชฺชนฺติ, คจฺฉนฺเต โลกนายเก [ม. นิ. อฏฺฐ. ๒.๒๒]ฯ คาวีสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, คาวีสุ ทุทฺธาสุ อาคโต อิจฺจาทิฯ
กฺวจิ ปฐมาปิ พหุลํ ทิสฺสติ, คจฺฉนฺโต โส ภารทฺวาโช, อทฺทสา อจฺจุตํ อิสิํ [ชา. ๒.๒๒.๒๐๐๗ (อทฺทสฺส)]ฯ ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา สีทนฺตเร นเค [ชา. ๒.๒๒.๕๖๖] อิจฺจาทิฯ
ปุพฺพณฺหสมเย คโต, สายนฺหสมเย อาคโต อิจฺจาทิ เวสยิกาธาโร เอวฯ
ตถา อกาเล วสฺสตี ตสฺส, กาเล ตสฺส น วสฺสติ [ชา. ๑.๒.๘๘; ๑.๘.๔๘]ฯ อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก [อป. เถร ๒.๕๔.๒๘] อิจฺจาทิฯ
๓๒๖. ฉฏฺฐี จานาทเร [ก. ๓๐๕; รู. ๓๒๓; นี. ๖๓๓; จํ. ๒.๑.๙๑; ปา. ๒.๓.๓๘]ฯ
‘อนาทโร’ติ ทฺวินฺนํ ลกฺขณ, ลกฺขิตพฺพกฺริยานํ เอกปฺปหาเรน ปวตฺติยา อธิวจนํ, อนาทรภูเต ภาวลกฺขเณ คมฺยมาเน สตฺตมี ฉฏฺฐี จ โหติฯ
มจฺจุ คจฺฉติ อาทาย, เปกฺขมาเน มหาชเนฯ อาโกฏยนฺโต โส เนติ, สิวิราชสฺส เปกฺขโต [ชา. ๒.๒๒.๒๑๒๒ (เตเนติ)]ฯ อกามกานํ มาตาปิตูนํ รุทนฺตานํ ปพฺพชิ, อนคาริยุเปตสฺส, วิปฺปมุตฺตสฺส เต สโตฯ สมณสฺส น ตํ สาธุ, ยทญฺญมนุโสจติ [ชา. ๑.๗.๑๐๗ (ยํ เปตมนุโสจสิ)]ฯ
๓๒๗. ยโต นิทฺธารณํ [ก. ๓๐๔; รู. ๓๒๒; นี. ๖๓๒; จํ. ๒.๑.๙๒; ปา. ๒.๓.๔๑]ฯ
ชาติ, คุณ, กฺริยา, นาเมหิ สมุทายโต เอกเทสสฺส ปุถกฺกรณํ นิทฺธารณํ, ยโต ตํ นิทฺธารณํ ชายติ, ตสฺมึ สมุทาเย ฉฏฺฐี, สตฺตมิโย โหนฺติฯ
ชาติยํ ตาว –
มนุสฺสานํ ขตฺติโย สูรตโม, มนุสฺเสสุ ขตฺติโย สูรตโมฯ
คุเณ –
กณฺหา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา, กณฺหาคาวีสุ สมฺปนฺนขีรตมาฯ
กฺริยายํ –
อทฺธิกานํ ธาวนฺโต สีฆตโม, อทฺธิเกสุ ธาวนฺโต สีฆตโมฯ
นาเม –
อายสฺมา อานนฺโท อรหตํ อญฺญตโร, อรหนฺเตสุ อญฺญตโร อิจฺจาทิฯ
อิธ นานาตฺตสตฺตมี วุจฺจเตฯ
กมฺมตฺเถ สตฺตมี, ภิกฺขูสุ อภิวาเทนฺติ [ปารา. ๕๑๗], ปุตฺตํ มุทฺธนิ จุมฺพิตฺวา, ปุริสํ นานาพาหาสุ คเหตฺวา [สํ. นิ. ๒.๖๓] อิจฺจาทิฯ
อถ วา ‘มุทฺธนิ, พาหาสู’ติ อาธาเร เอว ภุมฺมํฯ ยถา? รุกฺขํ มูเล ฉินฺทติ, รุกฺขํ ขนฺเธ ฉินฺทติ, ปุริสํ สีเส ปหรติ, ภควนฺตํ ปาเทสุ วนฺทติฯ
กรเณ จ สตฺตมี, หตฺเถสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ [มหาว. ๑๑๙], ปตฺเตสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, ปเถสุ คจฺฉนฺติ, โสปิ มํ อนุสาเสยฺย, สมฺปฏิจฺฉามิ มตฺถเก [มิ. ป. ๖.๔.๘]ฯ
สมฺปทาเน จ สตฺตมี, สงฺเฆ ทินฺเน มหปฺผลํ, สงฺเฆ โคตมี ทเทยฺยาสิ, สงฺเฆ ทินฺเน อหญฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ [ม. นิ. ๓.๓๗๖], วิเจยฺย ทานํ ทาตพฺพํ, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ [เป. ว. ๓๒๙]ฯ เอเตสุ ปน วิสยสตฺตมีปิ ยุชฺชติฯ
อปาทาเน จ สตฺตมี, คทลีสุ คเช รกฺขนฺติอิจฺจาทิฯ
สามิสฺสราทิโยเค ปน ฉฏฺฐี สตฺตมี จ โหติ, คุนฺนํ สามิ, โคสุ สามิ, คุนฺนํ อิสฺสโร, โคสุ อิสฺสโร, คุนฺนํ อธิปติ, โคสุ อธิปติ, คุนฺนํ ทายาโท, โคสุ ทายาโท, คุนฺนํ สกฺขิ, โคสุ สกฺขิ, คุนฺนํ ปติภู, โคสุ ปติภู, คุนฺนํ ปสุโต, โคสุ ปสุโต, อายุตฺโต กฏกรณสฺส, อายุตฺโต กฏกรเณติ, เอเตสุ ปน สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐี, วิสยาธาเร สตฺตมีฯ ญาณสฺมึ ปสนฺโน, ญาณสฺมึ อุสฺสุกฺโกติ วิสยาธาเร สตฺตมีฯ ญาเณน ปสนฺโน, ญาเณน อุสฺสุกฺโกติ กรเณ ตติยาฯ
๓๒๘. สตฺตมฺยาธิกฺเย [ก. ๓๑๔; รู. ๓๒๘; นี. ๖๔๕; จํ. ๒.๑.๖๐; ปา. ๒.๓.๙; ๑.๔.๘๗]ฯ
อธิกภาวตฺเถ อุเปน ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา สตฺตมี โหติฯ
อุป ขาริยํ โทโณ, อุป นิกฺเข กหาปณํ, อติเรกโทณา ขารี, อติเรกกหาปณํ นิกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
๓๒๙. สามิตฺเตธินา [จํ. ๒.๑.๖๑; ปา. ๒.๓.๙; ๑.๔.๙๗]ฯ
สามิภาวตฺเถ อธินา ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา สตฺตมี โหติฯ
อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลา, อธิ ปญฺจาเลสุ พฺรหฺมทตฺโต, อธิ เทเวสุ พุทฺโธฯ ตตฺถ ‘อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลา’ติ พฺรหฺมทตฺติสฺสรา ปญฺจาลรฏฺฐวาสิโนติ วทนฺติ, ‘ปญฺจาลา’ติ วา ชนปทนามตฺตา พหุวจนํ, กทาจิ ปญฺจาลราชา พฺรหฺมทตฺเต กาสิรญฺเญ อิสฺสโร, กทาจิ พฺรหฺมทตฺโต ปญฺจาลรญฺเญ อิสฺสโรติ อตฺโถฯ
๓๓๐. สพฺพาทิโต สพฺพา [จํ. ๒.๑.๗๒; ปา. ๒.๓.๒๗]ฯ
เหตฺวตฺเถหิ โยเค สพฺพาทีหิ สพฺพนาเมหิ เหตฺวตฺเถ สพฺพา วิภตฺติโย โหนฺติฯ
กึ การณํ, เกน การเณน [ชา. อฏฺฐ. ๔.๑๕ มาตงฺคชาตกวณฺณนา], กึ นิมิตฺตํ, เกน นิมิตฺเตน, กึ ปโยชนํ, เกน ปโยชเนน, เกนฏฺเฐน [ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา], เกน วณฺเณน [สํ. นิ. ๑.๒๓๔], กิมตฺถํ, กุโต นิทานํ [ปารา. ๔๒], กิสฺส เหตุ [ปารา. ๓๙], กสฺมึ นิทาเน, เอตสฺมึ นิทาเน [ปารา. ๔๒], เอตสฺมึ ปกรเณ [ปารา. ๔๒] อิจฺจาทิฯ
สตฺตมีวิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ
อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยา
การกกณฺโฑ นิฏฺฐิโตฯ