ตติยาวิภตฺติราสิ
กสฺมึ อตฺเถ ตติยา?
๓๐๕. กตฺตุกรเณสุ ตติยา [ก. ๒๘๖, ๒๘๘; รู. ๒๙๑, ๒๙๓; นี. ๕๙๑, ๕๙๔; จํ. ๒.๑.๖๒-๓; ปา. ๒.๓.๑๘]ฯ
กตฺตริ กรเณ จ ตติยา โหติฯ กตฺตาติ จ การโกติ จ อตฺถโต เอกํ ‘‘กโรตีติ กตฺตา, กโรตีติ การโก’’ติ, ตสฺมา ‘‘กตฺตุการโก’’ติ วุตฺเต ทฺวินฺนํ ปริยายสทฺทานํ วเสน อยเมว กฺริยํ เอกนฺตํ กโรติ, สามี หุตฺวา กโรติ, อตฺตปฺปธาโน หุตฺวา กโรตีติ วิญฺญายติ, ตโต กฺริยา นาม กตฺตุโน เอว พฺยาปาโร, น อญฺเญสนฺติ จ, อญฺเญ ปน กฺริยาสาธเน กตฺตุโน อุปการกตฺตา การกา นามาติ จ, ตถา อนุปการกตฺตา อการกา นามาติ จ วิญฺญายนฺตีติฯ
ตตฺถ กตฺตา ติวิโธ สยํกตฺตา, ปโยชกกตฺตา, กมฺมกตฺตาติฯ
ตตฺถ ธาตฺวตฺถํ สยํ กโรนฺโต สยํกตฺตา นาม, ปุริโส กมฺมํ กโรติฯ
ปรํ นิโยเชนฺโต ปโยชกกตฺตา นาม, ปุริโส ทาสํ กมฺมํ กาเรติฯ
กมฺมกตฺตา นาม ปโยชฺชกกตฺตาปิ วุจฺจติ, ปุริโส ทาเสน กมฺมํ กาเรติ ทาสสฺส วา, โย จ อญฺเญน กตํ ปโยคํ ปฏิจฺจ กมฺมภูโตปิ สุกรตฺตา วา กมฺมภาเวน อวตฺตุกามตาย วา อชานนตาย วา วญฺเจตุกามตาย วา กตฺตุภาเวน โวหรียติ, โส กมฺมกตฺตา นาม, กุสูโล สยเมว ภิชฺชติ, ฆโฏ สยเมว ภิชฺชติฯ อปิจ สุกโร วา โหตุ ทุกฺกโร วา, โย กมฺมรูปกฺริยาปเท ปฐมนฺโต กตฺตา, โส กมฺมกตฺตาติ วุจฺจติฯ สทฺทรูเปน กมฺมญฺจ ตํ อตฺถรูเปน กตฺตา จาติ กมฺมกตฺตา, กุสูโล ภิชฺชติ, ฆโฏ ภิชฺชติ, ปจฺจติ มุนิโน ภตฺตํ, โถกํ โถกํ ฆเร ฆเร อิจฺจาทิฯ
เอตฺถ จ สทฺทตฺโถ ทุวิโธ ปรมตฺโถ, ปญฺญตฺตตฺโถติฯ ตตฺถ ปรมตฺโถ เอกนฺเตน วิชฺชมาโนเยวฯ ปญฺญตฺตตฺโถ ปน โกจิ วิชฺชมาโนติ สมฺมโตฯ ยถา? ราชปุตฺโต, โควิสาณํ, จมฺปกปุปฺผนฺติฯ โกจิ อวิชฺชมาโนติ สมฺมโตฯ ยถา? วญฺฌาปุตฺโต, สสวิสาณํ, อุทุมฺพรปุปฺผนฺติฯ สทฺโท จ นาม วตฺติจฺฉาปฏิพทฺธวุตฺตี โหติ, วตฺตมาโน จ สทฺโท อตฺถํ น ทีเปตีติ นตฺถิ, สงฺเกเต สติ สุณนฺตสฺส อตฺถวิสยํ พุทฺธิํ น ชเนตีติ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ อิติ อวิชฺชมานสมฺมโตปิ อตฺโถ สทฺทพุทฺธีนํ วิสยภาเวน วิชฺชมาโน เอว โหติฯ อิตรถา ‘วญฺฌาปุตฺโต’ติ ปทํ สุณนฺตสฺส ตทตฺถวิสยํ จิตฺตํ นาม น ปวตฺเตยฺยาติ, สทฺทพุทฺธีนญฺจ วิสยภาเวน วิชฺชมาโน นาม อตฺโถ สทฺทนานาตฺเต พุทฺธินานาตฺเต จ สติ นานา โหติ, วิสุํ วิสุํ วิชฺชมาโน นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ เอวํ สทฺทพุทฺธิวิสยภาเวน วิชฺชมานญฺจ นานาภูตญฺจ อตฺถํ ปฏิจฺจ การกนานาตฺตํ กฺริยาการกนานาตฺตญฺจ โหติ, น ปน สภาวโต วิชฺชมานเมว นานาภูตเมว จ อตฺถนฺติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ ตสฺมา ‘‘สํโยโค ชายเต’’ อิจฺจาทีสุ สทฺทพุทฺธีนํ นานาตฺตสิทฺเธน อตฺถนานาตฺเตน ทฺวินฺนํ สทฺทานํ ทฺวินฺนํ อตฺถานญฺจ กฺริยาการกตาสิทฺธิ เวทิตพฺพาติฯ
กยิรเต อเนนาติ กรณํ, กฺริยาสาธเน กตฺตุโน สหการีการณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ ทุวิธํ อชฺฌตฺติกกรณํ, พาหิรกรณนฺติฯ
ตตฺถ กตฺตุโน องฺคภูตํ กรณํ อชฺฌตฺติกํ นาม, ปุริโส จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, หตฺเถน กมฺมํ กโรติ, ปาเทน มคฺคํ คจฺฉติ, รุกฺโข ผลภาเรน โอณมติฯ
กตฺตุโน พหิภูตํ พาหิรํ นาม, ปุริโส ยาเนน คจฺฉติ, ผรสุนา [ปรสุนา (สกฺกตคนฺเถสุ)] ฉินฺทติ, รุกฺโข วาเตน โอณมติฯ
๓๐๖. สหตฺเถน [ก. ๒๘๗; รู. ๒๙๖; นี. ๕๙๒; จํ. ๒.๑.๖๕; ปา. ๒.๓.๑๙]ฯ
สหสทฺทสฺส อตฺโถ ยสฺส โสติ สหตฺโถ, สหตฺเถน สทฺเทน ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ตติยา โหติฯ สหสทฺทสฺส อตฺโถ นาม สมวายตฺโถฯ
โส ติวิโธ ทพฺพสมวาโย, คุณสมวาโย, กฺริยาสมวาโยติฯ ปุตฺเตน สห ธนวา ปิตา, ปุตฺเตน สห ถูโล ปิตา, ปุตฺเตน สห อาคโต ปิตาฯ สห, สทฺธิํ, สมํ, นานา, วินาอิจฺจาทิโก สหตฺถสทฺโท นามฯ
นิสีทิ ภควา สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆน [มหาว. ๕๙], สหสฺเสน สมํ มิตา [สํ. นิ. ๑.๓๒], ปิเยหิ นานาภาโว วินาภาโว [ที. นิ. ๒.๑๘๓, ๒๐๗], สงฺโฆ สห วา คคฺเคน วินา วา คคฺเคน อุโปสถํ กเรยฺย [มหาว. ๑๖๗]ฯ
๓๐๗. ลกฺขเณ [รู. ๑๔๗ ปิฏฺเฐ; นี. ๕๙๘; จํ. ๒.๑.๖๖; ปา. ๒.๓.๒๑]ฯ
ลกฺขณํ วุจฺจติ อิตฺถมฺภูตลกฺขณํ, ตสฺมึ ตติยา โหติฯ
อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ, ปิตรํ โส อุทิกฺขติ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๒๓]ฯ พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรติ [อ. นิ. ๓.๖๗], อสมฺภินฺเนน วิเลปเนน ราชานมทกฺขิ, ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชกมทกฺขิ, อูนปญฺจพนฺธเนน ปตฺเตน อญฺญํ ปตฺตํ เจตาเปติ [ปารา. ๖๑๒ (โถกํ วิสทิสํ)], ภิกฺขุ ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน ปฏิกฺกนฺเตน อาโลกิเตน วิโลกิเตน สมิญฺชิเตน ปสาริเตน คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ, สา กาฬี ทาสี ภินฺเนน สีเสน โลหิเตน คลนฺเตน ปติวิสฺสกานํ อุชฺฌาเปสิ [ม. นิ. ๑.๒๒๖], อุกฺขิตฺตกาย อนฺตรฆเร คจฺฉนฺติ [ปาจิ. ๕๘๔], ปลฺลตฺถิกาย อนฺตรฆเร นิสีทนฺติ [ปาจิ. ๕๙๙]ฯ
องฺควิกาโรปิ อิธ สงฺคยฺหติ [ก. ๒๙๑; รู. ๒๙๙; นี. ๖๐๓], อกฺขินา กาณํ ปสฺสติ, ‘อกฺขี’ติ อิทํ ‘กาณ’นฺติ ปเท วิเสสนํ, วิกเลน จกฺขุองฺเคน โส กาโณ นาม โหติฯ หตฺเถน กุณิํ ปสฺสติ, ปาเทน ขญฺชํ ปสฺสติฯ
๓๐๘. เหตุมฺหิ [ก. ๒๘๙; รู. ๒๙๗; นี. ๖๐๑]ฯ
หิโนติ ปวตฺตติ ผลํ เอเตนาติ เหตุ, ตสฺมึ ตติยา โหติฯ
อนฺเนน วสติ, วิชฺชาย สาธุ, กมฺมุนา วตฺตติ โลโก, กมฺมุนา วตฺตติ ปชา [ม. นิ. ๒.๔๖๐; สุ. นิ. ๖๕๙ (วตฺตตี ปชา)]ฯ กมฺมุนา วสโล โหติ, กมฺมุนา โหติ พฺราหฺมโณ [สุ. นิ. ๑๓๖]ฯ เกนฏฺเฐน [ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา], เกน นิมิตฺเตน, เกน วณฺเณน [สํ. นิ. ๑.๒๓๔] เกน ปจฺจเยน, เกน เหตุนา [ชา. ๒.๒๒.๒๐๙๗], เกน การเณน [ชา. อฏฺฐ. ๔.๑๕ มาตงฺคชาตกวณฺณนา] อิจฺจาทิฯ
เอตฺถ จ กรณํ ติวิธํ กฺริยาสาธกกรณํ, วิเสสนกรณํ, นานาตฺตกรณนฺติฯ
ตตฺถ กฺริยาสาธกํ ปุพฺเพ วุตฺตเมวฯ
วิเสสนกรณํ ยถา? อาทิจฺโจ นาม โคตฺเตน, สากิโย นาม ชาติยา [สุ. นิ. ๔๒๕]ฯ โคตฺเตน โคตโม นาโถ [อป. เถร ๑.๑.๒๕๓ (วิสทิสํ)], สาริปุตฺโตติ นาเมน [อป. เถร ๑.๑.๒๕๑], วิสฺสุโต ปญฺญวา จ โส, ชาติยา ขตฺติโย พุทฺโธ [ที. นิ. ๒.๙๒], ชาติยา สตฺตวสฺสิโก [มิ. ป. ๖.๔.๘], สิปฺเปน นฬกาโร โส, เอกูนติํโส วยสา [ที. นิ. ๒.๒๑๔], วิชฺชาย สาธุ, ตปสา อุตฺตโม, สุวณฺเณน อภิรูโป, ปกติยา อภิรูโป, ปกติยา ภทฺทโก, เยภุยฺเยน มตฺติกา [ปาจิ. ๘๖], ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรติ, สเมน ธาวติ, วิสเมน ธาวติ, สุเขน สุขิโต โหมิ, ปาโมชฺเชน ปมุทิโต [พุ. วํ. ๒.๗๘]ฯ ทฺวิโทเณน ธญฺญํ กิณาติ, สหสฺเสน อสฺเส วิกฺกิณาติ, อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนฺนติ [ปารา. อฏฺฐ. ๑.ปฐมมหาสงฺคีติกถา (สมฺมนฺนิ)] อิจฺจาทิฯ
นานาตฺตกรณํ ยถา? กึ เม เอเกน ติณฺเณน, ปุริเสน ถามทสฺสินา [พุ. วํ. ๒.๕๖]ฯ กึ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กึ เต อชินสาฏิยา [ธ. ป. ๓๙๔]ฯ อลํ เต อิธ วาเสน [ปารา. ๔๓๖], อลํ เม พุทฺเธน [ปารา. ๕๒], กินฺนุเมพุทฺเธน [ปารา. ๕๒], น มมตฺโถ พุทฺเธน [ปารา. ๕๒], มณินา เม อตฺโถ [ปารา. ๓๔๔], วเทยฺยาถ ภนฺเต เยนตฺโถ, ปานีเยน [ปาณิเยน (มู.)] อตฺโถ, มูเลหิ เภสชฺเชหิ อตฺโถ [มหาว. ๒๖๓], เสยฺเยน อตฺถิโก, มหคฺเฆน อตฺถิโก, มาเสน ปุพฺโพ, ปิตรา สทิโส, มาตรา สโม, กหาปเณน อูโน, ธเนน วิกโล, อสินา กลโห, วาจาย กลโห, อาจาเรน นิปุโณ, วาจาย นิปุโณ, คุเฬน มิสฺสโก, ติเลน มิสฺสโก, วาจาย สขิโล อิจฺจาทิฯ
ตถา กมฺมา’วธิ, อาธาร’จฺจนฺตสํโยค, กฺริยาปวคฺคาปิ นานาตฺตกรเณ สงฺคยฺหนฺติฯ
กมฺเม ตาว –
ติเลหิ เขตฺเต วปฺปติ, ตนฺตวาเยหิ จีวรํ วายาเปติ, สุนเขหิ ขาทาเปนฺติ อิจฺจาทิฯ
อวธิมฺหิ –
สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณน [จูฬว. ๔๓๗], มุตฺโตมฺหิ กาสิราเชน, จกฺขุ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา [สํ. นิ. ๔.๘๕], โอตฺตปฺปติ กายทุจฺจริเตน [อ. นิ. ๕.๒], หิรียติ กายทุจฺจริเตน [อ. นิ. ๕.๒], ชิคุจฺฉติ สเกน กาเยน, ปถพฺยา เอกรชฺเชน, สคฺคสฺส คมเนน วาฯ สพฺพโลกาธิปจฺเจน, โสตาปตฺติผลํ วรํ [ธ. ป. ๑๗๘] อิจฺจาทิฯ
อาธาเร –
เตน ขเณน เตน ลเยน เตน มุหุตฺเตน [มหาว. ๑๗], เตน สมเยน [ปารา. ๑], กาเลน ธมฺมสฺสวนํ [ขุ. ปา. ๕.๙]ฯ โส โว มมจฺจเยน สตฺถา [ที. นิ. ๒.๒๑๖], ติณฺณํ มาสานํ อจฺจเยน [ที. นิ. ๒.๑๖๘; อุทา. ๕๑], ปุพฺเพน คามํ, ทกฺขิเณน คามํ, ปุรตฺถิเมน ธตรฏฺโฐ, ทกฺขิเณน วิรูฬฺหโก ปจฺฉิเมน วิรูปกฺโข [ที. นิ. ๒.๓๓๖], เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ [ขุ. ปา. ๕.๑] อิจฺจาทิฯ
อจฺจนฺตสํโยเค –
มาเสน ภุญฺชติ, โยชเนน ธาวติ อิจฺจาทิฯ
กฺริยาปวคฺโค นาม กฺริยาย สีฆตรํ นิฏฺฐาปนํ, ตสฺมึ โชเตตพฺเพ ตติยา, เอกาเหเนว พาราณสิํ ปาปุณิ, ตีหิ มาเสหิ อภิธมฺมํ เทเสสิ, นวหิ มาเสหิ วิหารํ นิฏฺฐาเปสิ, คมนมตฺเตน ลภติ, โอฏฺฐปหฏมตฺเตน ปคุณํ อกาสิฯ
ตติยาวิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ