นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
อภิธานปฺปทีปิกาฎีกา (1)
คนฺถารมฺภ
ยสฺส ญาณํ สทา ญาณํ, นาญฺเญยฺยา ญาณกํ วินา;
นิสฺเสสคุณยุตฺตสฺส, ตสฺส นตฺวา มเหสิโนฯ
สตฺถนฺตรา สมาทาย, สารํ สพฺพธรา ตถา;
กริยฺยเต’ภิธานปฺป-ทีปกสฺสตฺถวณฺณนาฯ
ปณามาทิวณฺณนา
[ก] อิธายํ คนฺถกาโร ปฐมมตฺตโน ปเรสมฺปิ สมฺมา หิตตฺถนิปฺผาทนตฺถํ ปุญฺญสมฺปท’มาจิโนติ ‘‘ตถาคโต’’จฺจาทินาฯ ตตฺถ กรุณากโร มหากรุณาย อุปฺปตฺติฎฺฐานภูโต โย ตถาคโต ภควา กโรปยาตํ อตฺตโน หตฺถคตํ สุขปฺปทํ สุขสฺส ปติฎฺฐานภูตํ สุขการณํ วา สุขทายกํ วา ปทํ นิพฺพานํ โอสชฺช จชิตฺวา กลิสมฺภเว ทุกฺขการณภูเต ภเว สํสาเร เกวลทุกฺกรํ สุกเรนาสมฺมิสฺสํ อจฺจนฺตทุกฺกรํ ปญฺจวิธปริจฺจาคาทิกํ กรํ กโรนฺโต ปรตฺถํ ปเรสมตฺถํเยว อกา กตวา, ตเมทิสํ ตถาคตํ อหํ นมามิฯ
[ข] ยญฺจ ธมฺมํ ชรารุชาทิมุตฺตา ชราโรคาทีหิ วิมุตฺตา มุนิกุญฺชรา มุนิเสฎฺฐา ภควนฺโต อปูชยุํ ปูชิตวนฺโต, ตถา อุตฺตเร อุตฺตเม สตฺตานํ วา สํสารมโหฆปกฺขนฺทานํ ตโต อุตฺตรณสมตฺเถ ยหึ ตเร ยสฺมึ ธมฺมปฺลเว ฐิตา สมฺมาปฎิปชฺชนวเสน อารูฬฺหา นรานรา มนุสฺสา จ เทวา จ ติวฎฺฎมฺพุนิธึ กิเลสกมฺมวิปากวฎฺฎสงฺขาเตหิ ตีหิ วฏฺเฎหิ อากุลิตํ สํสารมหมฺพุราสิํ ตริํสุ ติณฺณา, อฆปฺปหํ กิเลสปฺปหานกรํ, สํสารทุกฺขปฺปหานกรํ วา ตํ ธมฺมมปิ อหํ นมามิฯ
[ค] มุนินฺโทรสสูนุตํ ภควโต อุเร สมฺภวธมฺมเทสนาย อริยภาวปฺปตฺตตาย มุนินฺทสฺส โอรสปุตฺตภาวํ คตํ ปตฺตํ นุตํ กิเลสเขปนกํ สุปุญฺญเขตฺตํ ปุญฺญตฺถิกานํ ปุญฺญพีชวิรุหนฎฺฐานํ สุเขตฺตภูตํ ภุวเน โลเก สุตํ วิสฺสุตํ , สุตธรํ วา กิเลสสวนาภาเวน อสฺสุตํ อปาโณปิ ปาโณ กรียิตฺถาติ ปาณีกโต, ปาติโมกฺขสํวโร, โสว สํวโร เอตสฺสตฺถีติ ปาณีกตสํวโร, ตํ ปาณีกตสํวรํ, วรํ สีลาทิคุเณหิ สเทวเกหิ โลเกหิ ปตฺถนียํฯ ‘‘เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน’’ติ [อุทา. ๒๗] หิ วุตฺตํฯ สทา สพฺพสฺมึ กาเล คุโณเฆน สีลาทิคุณสมูเหน นิรนฺตรนฺตรํ อวิจฺฉินฺนมานสํ, ปริปุณฺณจิตฺตํ วา คณมฺปิ อฎฺฐนฺนํ อริยปุคฺคลานํ สมูหํ อปิ อหํ นมามีติ เอวเมตฺถ ติณฺณมฺปิ สงฺเขปโต อตฺถโยชนา ทฎฺฐพฺพาฯ
[ฆ-ง] เอวํ ปุญฺญสมฺปทมาจินิตฺวา กิมภิมตํ สาธนียมิจฺจาห ‘‘ปกาสิสฺสมภิธานปฺปทีปิก’’นฺติฯ พุทฺธาทีนมภิธานานํ สรูปวเสน, ลิงฺควเสน จ ปริทีปนโต ปกาสนโต ‘‘อภิธานปฺปทีปิก’’นฺติ ลทฺธนามํ สตฺถํ ปกาสิสฺสํ อนฺโตภาเวน นิปฺผนฺนํ พหิภาเวน ปกาสิสฺสํฯ อนฺโตภาวสฺส หิ พหิภาวมเปกฺขิตฺวา ภาวิตมุปปนฺนํฯ นนุ สนฺเตว ปุพฺพาจริยานํ นามลิงฺคปฺปกาสนานฺยมรโกสติกณฺโฑปฺปลินฺยาทฺยภิธานสตฺถานิ, ปาณินิ พฺยาฑิวรรุจิจนฺทโคมิ รุทฺทวามนาทิวิหิตานิ จ ลิงฺคสตฺถานิ, ตโต กิมิทมุจฺจเต อิจฺจาห ‘‘นามลิงฺคานิ พุทฺธภาสิตสฺสารหานิ ทสฺสยนฺโต’’ติฯ เอเตน สนฺเตสฺวปิ ปุพฺพาจริยานํ สตฺเถสุ ยสฺมา น เตสุ นามลิงฺคานิ พุทฺธวจนานุรูปานิ โหนฺติ , ตสฺมา ตทนุรูปานิ นามลิงฺคานิ ทสฺสยนฺโต อภิธานสตฺถํ ปกาสิสฺสามีติ เอตมตฺถํ ทีเปติฯ นมฺยเต อภิธียเต อตฺโถ อเนนาติ นามํ, สทฺทสตฺเถ นมุธาตุวเสนฯ ลิงฺคยเต ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ตฺยาทินา วิภชฺชเตติ, อิตฺถาทโย วาเนน ลิงฺคียนฺเต พฺยญฺชียนฺเตติ ลิงฺคํ, อิตฺถิปุมนปุํสกํฯ กิเมตสฺส อภิธานสตฺถสฺส กรเณ ปโยชนนฺติ ปุจฺฉายํ ยสฺมึ สติ ตํ โสตาโร โสตุมุสฺสหนฺติ, ตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘นามลิงฺเคสฺวิ’’จฺจาทิฯ ยโต พุทฺธวจเน ปฎุโน ภาโว ปาฎวํ, ตเทว อตฺโถ ปโยชนํ, ตํ อิจฺฉนฺตีติ ปาฎวตฺถิโน, เตสํ ปาฎวตฺถีนํ โสตูนํ นามลิงฺเคสุ โกสลฺลํ กุสลตา เฉกภาโว พุทฺธวจเน มหพฺพลํ อตฺถสฺส นิจฺฉยการณํ โหติ, อโต ตสฺมา การณา พุทฺธภาสิตสฺสารหานิ นามลิงฺคานิ ทสฺสยนฺโต อภิธานปฺปทีปิกํ สตฺถํ ปกาสิสฺสนฺติ สมฺพนฺโธฯ
[จ] อิทานิ สตฺถลหุภาวตฺถมาห ‘‘ภิยฺโย’’จฺจาทิฯ ภิยฺโย พาหุเลฺลน รูปนฺตรา รูปเภเทน อิตฺถิปจฺจยปุมฺภาวาทิการิยกเตน ถีปุนฺนปุํสกํ เญยฺยํ, โส จ นามานํ นามวิเสสนสฺส, นามปรามสิสพฺพนามสทฺทสฺส จ เญยฺโย ปการนฺตราภาวาฯ ตตฺร นามานํ รูปเภโท ยถา – ฉุริกา สตฺย’สิปุตฺติ [อภิธาน ๓๙๒ คาถา]ฯ อสิ ขคฺโค จ สายโก [อภิธาน ๓๙๑ คาถา]ฯ ปานียํ สลิลํ ทกนฺติ [อภิธาน ๖๖๑ คาถา]ฯ นามวิเสสนสฺส ยถา – นิสีโถ มชฺฌิมา รตฺตีติ [อภิธาน ๗๐ คาถา]ฯ นามปรามสิสพฺพนามสทฺทสฺส ยถา – อากงฺขา รุจิ วุตฺตา สา, ตฺวธิกา ลาลสา ทฺวิสูติ [อภิธาน ๑๖๓ คาถา]ฯ สาหจริเยน นิยตลิงฺเคนาวิปฺปโยคโต ถีปุนฺนปุํสกํ เญยฺยํฯ กตฺถจีติ ยตฺร รูปเภโท นตฺถิ, ตํ ยถา – มรีจิ มิคตณฺหิกา [อภิธาน ๖๕ คาถา]ฯ รํสิมา ภากโร ภานุ [อภิธาน ๖๓ คาถา]ฯ อาโป ปโย ชลํ วาริ [อภิธาน ๖๖๑ คาถา]ฯ มรีฌาทโย หฺยภินฺนรูปตฺตา ลิงฺคนฺตเรปิ สมฺภาวิยนฺเตหิ นิยตลิงฺเคหิ มิคตณฺหิกาภากรชลาทิสทฺเทหิ สาหจริเยน ตํลิงฺเค นิจฺฉียนฺเตฯ อาหจฺจวิธาเนน อิตฺถิปุมนปุํสกานํ วิเสเสตฺวา กถเนน ถีปุนฺนปุํสกํ เญยฺยํฯ กฺวจีติ ยตฺร น รูปเภโท ลิงฺคนิณฺณยสฺส นิมิตฺตํ, น จ สาหจริยํ ลิงฺคเภโทภิมโต, เนกเมว วา ลิงฺคมิจฺฉเต, ตํ ยถา – วลฺลรี มญฺชรี นารี [อภิธาน ๕๕๐ คาถา]ฯ วิฎโป วิฎภีตฺถิยํ [อภิธาน ๕๔๗ คาถา]ฯ ภีติตฺถี ภยมุตฺตาโส [อภิธาน ๑๖๖ คาถา]ฯ วชิรํ ปุนฺนปุํสเกจฺจาทิ [อภิธาน ๒๔ คาถา]ฯ
[ฉ] อิทานิ รูปเภโทติ ลิงฺคนิณฺณยสฺส ปฎิปตฺติเหตุโก โย ภินฺนลิงฺคานํ ทฺวนฺโท, ตกฺกรณปฎิเสเธน อภินฺนลิงฺคานเมว ทฺวนฺโท กโตติ ปริภาสิตุมุปกฺกมเต ‘‘อภินฺนลิงฺคิน’’มิจฺจาทิฯ อภินฺนลิงฺคีนํเยว นามานํ ทฺวนฺโท กโต, น ภินฺนลิงฺคีนํ, ยถา – วิมุตฺยสงฺขตธาตุ, สุทฺธินิพฺพุติโย สิยุนฺติ [อภิธาน ๙ คาถา]ฯ น เกวลํ ทฺวนฺโทเยว, อถ โข เอกเสโสปฺยภินฺนลิงฺคานํเยว กโต, ยถา – นคฺโค ทิคมฺพราวตฺถาฯ [อภิธาน ๗๓๔ คาถา] สพฺพธรกเต ปน ‘‘ชีมูตา เมฆปพฺพตา’’ อิจฺจุทาหฎํฯ นนุ จ ภินฺนลิงฺคานมฺปิ เอกเสโส กโต, ยถา – มาตา ปิตา ตุ ปิตโร, ปุตฺตา ตุ ปุตฺตธีตโร [อภิธาน ๒๔๙ คาถา]ฯ สสุรา สสฺสุ สสุรา, ภาตุภคินิ ภาตโรติ [อภิธาน ๒๕๐ คาถา]ฯ เอตฺถ หิ มาตา จ ปิตา จ ปิตโร, ปุตฺโต จ ธีตา จ ปุตฺตา, สสฺสุ จ สสุโร จ สสุรา, ภาตา จ ภคินี จ ภาตโรติ ภินฺนลิงฺคานมฺปิ เอกเสโส ทสฺสิโตติฯ ฐานนฺตเร เตสํ ภินฺนลิงฺคตาย ทสฺสิตตฺตา น โทโสฯ ตาโต ตุ ชนโก ปิตา [อภิธาน ๒๔๓ คาถา]ฯ อมฺมา’มฺพา ชนนี มาตา [อภิธาน ๒๔๔ คาถา]ฯ อปจฺจํ ปุตฺโตตฺรโช สุโต [อภิธาน ๒๔๐ คาถา]ฯ นาริยํ ทุหิตา ธีตา [อภิธาน ๒๔๑ คาถา]ฯ ชายาปตีนํ ชนนี, สสฺสุ วุตฺตาถ ตปฺปิตาฯ สสุโรติ อิจฺจาทิกญฺหิ เตสํ [อภิธาน ๒๔๖ คาถา] ฐานนฺตรนฺติฯ ตถา เอตฺถ กมํ วินา ภินฺนลิงฺคานํ คณนปาโฐ วิย สงฺกโรปิ น กโตฯ ตตฺร หิ สคฺคทิสาทโย อตฺถา ยถากฺกมํ ตํสมฺพนฺธา จ สกฺกวิทิสาทโย อตฺถา สกสกสมฺพนฺธสหิตา ยถาภิธานํ สรูปปฎิปตฺยมตฺถภิเธยฺยา, ตถา ตปฺปริยายสมฺพนฺธานิ จ ยานิ นามานิ, ตานิ สพฺพานิ ตทภิธานาวสเร อภิเธยฺยานีติ สุเขเนกตฺเรว สกลนามปฎิปตฺติ สรูปปฎิปตฺติ จ ยถา สิยาติจฺเจตทตฺถํ กโม อภฺยุปคมฺยเต, ตถา จ สตฺยาวสฺสํ สคฺคาทิปริยาเย ทิวสทฺทาทโย, หราทฺยวสเร กุมาราทโย อภิเธยฺยา อิติ กมานุโรเธน ลิงฺคสงฺกโร ปริหริตุมสกฺกุเณยฺโย, ยถาวุตฺตนฺตุ กมํ วินา เนห สงฺกโร กโต, อิติ ปริยาเยน อิตฺถิปฺปกรณาทิกฺกเมน ยถาสมฺภวมภิธานโต, ตํ ยถา – อีติ ตฺวิตฺถี อชญฺญญฺจ, อุปสคฺโค อุปทฺทโวติ [อภิธาน ๔๐๑ คาถา]ฯ อตฺร หิ เย ติลิงฺคา, เต ติลิงฺคาวสเร เอว นิพทฺธา, น คณนปาฐา วิย อุจฺจารณวเสน, เอวํ สพฺพตฺร ยถาสมฺภวํ นียเตฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘เภทาขฺยานาย น ทฺวนฺโท, เนกเสโส น สงฺกโร;
กโตตฺร ภินฺนลิงฺคาน-มวุตฺตานํ กมํ วินา’’ติ [อมร ๑.๔]ฯ
อิทานิ ลิงฺควาจกานํ ฐานวเสนตฺเถสุ คมนํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ลิงฺควาจเก’’จฺจาทิฯ คาถาปาทนฺตมชฺฌฎฺฐา คาถานํ ปาทานญฺจ อนฺตมชฺฌฎฺฐา ลิงฺควาจกา อเนกตฺถลิงฺควาจกานิ ญาณทสฺสนาทีนิ ลิงฺคานิ ปุพฺพมตฺถํ วาจกวเสน ยนฺติ คจฺฉนฺติฯ อปเร คาถาปาทานมาทิฎฺฐา ลิงฺควาจกา ปรมตฺถํ ยนฺติ คจฺฉนฺติฯ ตํ ยถา –
ผเล วิปสฺสนาทิพฺพ-จกฺขุสพฺพญฺญุตาสุ จ;
ปจฺจเวกฺขณญาณมฺหิ, มคฺเค จ ญาณทสฺสนํ [อภิธาน ๗๙๔ คาถา]ฯ
ณาโท สทฺธาจีวราทิ-เหตฺวาธาเรสุ ปจฺจโย;
กีฬาทิพฺพวิหาราโท, วิหาโร สุคตาลเย [อภิธาน ๘๕๗ คาถา]ฯ
ขคฺเค กุรูเร เนตฺติํโส, ปรสฺมิญฺจาตฺร ตีสฺวมุ [อภิธาน ๑๐๘๙ คาถา];
กุสเล สุกตํ สุฎฺฐุ-กเต จ สุกโต ติสุ [อภิธาน ๙๓๘ คาถา]ฯ
สมโย สมวาเย จ, สมูเห การเณ ขเณ;
ปฎิเวเธ สิยา กาเล, ปหาเน ลาภทิฎฺฐิสุ [อภิธาน ๗๗๘ คาถา]ฯ
กนฺตาโร วนทุคฺเคสุ [อภิธาน ๑๑๐๗ คาถา]ฯ
เอตฺถ จ –
เยภุยฺยตาพฺยามิสฺเสสุ, วิสํโยเค จ เกวลํ;
ทฬฺหตฺเถนติเรเก จา-นวเสสมฺหิ ตํ ติสุ [อภิธาน ๗๘๖ คาถา]ฯ
สมาธิสฺมึ ปุเมกคฺโค-นากุเล วาจฺจลิงฺคิโก [อภิธาน ๑๐๓๕ คาถา]ฯ
ชเฬ ถูโล มหตฺยปิ [อภิธาน ๑๐๖๖ คาถา] จฺจาทีสุ
คาถามชฺฌฎฺฐานํ , ปาทนฺตมชฺฌฎฺฐานญฺจ ลิงฺควาจกานํ ปุพฺพปรตฺเถสฺวปิ คมนภาวโต ‘‘ปุพฺพํ ยนฺตี’’ติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ อถ วา คาถานํ มชฺฌนฺตฎฺฐา ปุพฺพํ ยนฺติ, คาถามชฺฌฎฺฐา, ปาทนฺตมชฺฌฎฺฐา จ ปุพฺพาปรญฺจ ยนฺตีติ ยถาลาภโยชนา ทฎฺฐพฺพาฯ
[ช] อิทานิ วิเสสวิธิมฺหิ สตฺถลหุภาวตฺถํ ปริภาสเต ‘‘ปุมิตฺถิย’’มิจฺจาทิฯ ปุมิตฺถิยํ ‘‘ทฺวีสู’’ติ ปทํ เญยฺยํ, ยถา – อสนิ ทฺวีสุ [อภิธาน ๒๔ คาถา]ฯ สพฺพลิงฺเค ลิงฺคตฺตเย ‘‘ตีสู’’ติ ปทํ เญยฺยํ, ยถา – สตฺตนฺนํ ปูรเณ เสฏฺเฐ’ติสนฺเต สตฺตโม ติสุ [อภิธาน ๙๔๒ คาถา]ฯ เอตฺถ จ นิสิทฺธลิงฺคนามํ ปาริเสสโต ‘‘เสสลิงฺค’’นฺติ เญยฺยํ [นิสิทฺธลิงฺค เสสตฺถํ (อมร ๑.๕.)], ยถา – วสฺส สํวจฺฉรา นิตฺถีติ [อภิธาน ๘๑ คาถา]ฯ อตฺร เจกลิงฺคนิเสธพฺยาขฺยาเนน ลิงฺคทฺวยวิธานนฺติ [เอกลิงฺคนิเสธพฺยาเชน ลิงฺคทฺวยาภิธานมิติ (อมรโกสจินฺตามณิฎีกา)]ฯ
คนฺถลาหวํ วิธาเยทานิ ปฎิปตฺติลาหวตฺถมาห ‘‘อภิธานนฺตรารมฺเภ’’อิจฺจาทิฯ อภิธานนฺตรสฺส อญฺญสฺส อภิธานสฺส อารมฺเภ สติ, ตุ อนฺโต ยสฺส อภิธานสฺส, อถ อาทิ ยสฺส อภิธานสฺสาติ อิทํ อภิธานทฺวยญฺจ เญยฺยํฯ ตฺวนฺตมถาทิกํ นามาทิปทํ ปุพฺเพน น สมฺพชฺฌเตติ ภาโวฯ ตตฺร นามปทํ ยถา – ชิโน สกฺโก ตุ สิทฺธตฺโถ [อภิธาน ๔ คาถา]ฯ เกสโว จกฺกปาณฺยถ [อภิธาน ๑๖ คาถา]ฯ มหิสฺสโร สิโว สูลี [อภิธาน ๑๖ คาถา]ฯ ลิงฺคปทํ ยถา – ปุเม ตุ ปณฺหิ ปาสณิ [อภิธาน ๒๗๗ คาถา]ฯ ปุเม ตูตุ รโช ปุปฺผํ [อภิธาน
๒๓๘ คาถา]ฯ สา ติโรกรณีปฺยถ [อภิธาน ๒๙๘ คาถา]ฯ ปุนฺนปุํสกมุลฺโลจํ [อภิธาน ๒๙๙ คาถา]ฯ อตฺถปทํ ยถา – อุทเร ตุ ตถา ปาจา’นลสฺมึ คหณีตฺถิยํ [อภิธาน ๙๗๓ คาถา]ฯ ปณีโต ตีสุ มธุเร, อุตฺตเม วิหิเตปฺยถฯ อญฺชเส วิสิขายญฺจ, ปนฺติยํ วีถิ นาริยํ [อภิธาน ๙๔๐ คาถา]ฯ อถสทฺเทน จตฺร อนนฺตริยตฺเถน สกปริยาโยปลกฺขณโต อโถ สทฺทาทีสุ จ น ปุพฺเพน สมฺพชฺฌเตฯ ปาณโก จาปฺยโถ อุจฺจาลิงฺโค โลมสปาณโกติ [อภิธาน ๖๒๓ คาถา]ฯ
[ฌ] อิทานิ พุทฺธวจนานมนุรูปานมฺปิ ปจุรปฺปโยคานเมว เกสญฺจิ คหณํ อตฺตโน สตฺถนฺตราปสยฺหตาวเสน อหํการปุพฺพิกาภาวญฺจ ทสฺเสตุมาห ‘‘ภิยฺโย ปโยค’’มิจฺจาทิฯ โสคเต สุคตสฺส วจนภูเต อาคเม ปิฎกตฺตเย, ตญฺหิ อาคจฺฉนฺติ ติวิธสมฺปตฺติโย เอเตนาติ อาคโมติ วุจฺจติฯ ตสฺมึ ภิยฺโย ปโยคํ พาหุเลฺลน ปยุชฺชเตติ ปโยโค, ตํ อาคมฺม คเหตฺวา กฺวจิ อรญฺญวคฺคาทีสุ นิฆณฺฎุยุตฺติญฺจ นิฆณฺฎุนามเก สตฺเถ อาคตํ พุทฺธวจนานุรูปํ ยุตฺติญฺจ อานีย อาเนตฺวา นามลิงฺคํ กถียติ อนฺโตภาเวน นิปฺผนฺนํ พหิภาเวน ปกาสียเตฯ อาวิภาวตฺตเมว หิ ชญฺญตฺตํ สนฺตการิยการิโนฯ อาสีสายํ วา อวสฺสมฺภาวิโนปิ วจนสฺส วตฺตมานตฺถวตฺติจฺฉาย วตฺตมานตฺตํ, ตถา หิ โลเก อวสฺสมฺภาวิโน สิทฺธิมภิสนฺธาย ภาวินมปฺปตฺตํ วตฺตมานตฺเตน วา อตีตตฺเตน วา วตฺตุมิจฺฉติ, ตํ ยถา – ‘‘อิทํ มมมปาปเย’’ติ โกจิ เกนจาภิหิโต สนฺโต อวสฺสํ ตํ ภวิสฺสตีติ มญฺญมาโน ปาปิยมานํ ปตฺตํ วา วตฺตุมิจฺฉติ , ตโตเยว ‘‘อาสีสายํ ภูตมิว เจ’’ติ [ปาณินิ ๓.๓.๑๓๒] ตทติเทสวจนํ ปจฺจาขฺยายเตฯ
ปณามาทิวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ