๑๐. ขีณาสวาทิจตุกฺกํ อรหนฺเตฯ ขีณา อาสวา ยสฺส โส ขีณาสโวฯ ตโต อุตฺตริ กรณียาภาวโต นตฺถิ สิกฺขา เอตสฺสาติ อเสกฺโขฯ วิคโต ราโค ยสฺมาติ วีตราโคฯ สํสารจกฺกสฺส อเร หตวาติ อรหา, ‘‘อรห’’นฺติปิ ปาโฐฯ
เทวโลกาทิปญฺจกํ สคฺคสฺส นามํฯ เทวานํ โลโก ภวนํ เทวโลโกฯ ทิพฺพนฺตฺยตฺร ทิโวฯ อช คติยํ, อเนกตฺถตฺตา ฐิติยํ, จิรํ ฐิยเต อสฺมินฺติ อคฺโค, ฐานํ, โสภโน อคฺโค สคฺโค, ปุญฺเญน วา สุฎฺฐุ อชียเตติ สคฺโคฯ ตโย เทวา ทิพฺพนฺตฺยตฺเรติ ติทิโวฯ ปธานโต หิ ตีหิ หริหรพฺรเหฺมหิ พฺยปเทโสฯ ติทสานํ เทวานํ อาลโย ฐานนฺติ ติทสาลโยฯ เกจิ ปน ‘‘เทวโลกาทิตฺตยํ สคฺคสามญฺญสฺส นามํ, ติทิวาทิทฺวยํ ตาวติํสสฺสา’’ติ วทนฺติ, ตํ อมรโกสาทีสุ สามญฺญสฺมึเยว ทฺวินฺนมฺปิ คหณโต น สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ เอตฺถาปิ นาก, สุรโลก, ติปิฎฺฐป [วิสนฺติ สุกติโน อสฺมึ อิติ ปิฎฺฐปํ ปิโสทราทิ ติทสานํ ปิฎฺฐปธิติ ทสสทฺทโลโป (จินฺตามณิฎีกา)], อวโรห, ผโลทย [ผลสฺส กมฺมผลสฺส อุทโย ทิฎฺฐิโยคฺยฎฺฐานํ (ติกณฺฑฎีกา)], มนฺทร, เสริก, สกฺกภวน, ขํ, นภาทีนิ เทวโลกสามญฺญานิ อิธานาคตานิปิ คเหตพฺพานิฯ
๑๑-๑๒. ติทสาทิจตุทฺทสกํ เทวตาสามญฺญสฺส นามํฯ ชาตีสุ [ชาติชาตีสุ (ก.)] วุตฺตาสุ พฺยตฺติปิ วุจฺจตีติ พฺยตฺตีนํ พหุตฺตา พหุวจนนิทฺเทโสฯ ชาติสตฺตาวินาสสงฺขาตา ติสฺโส ทสา ปริมาณา เอเตสนฺติ ติทสาฯ เอเต หิ มนุสฺสาทโย วิย พุทฺธิวิปริณามขเยหิ น ยุชฺชนฺติ, ปญฺจวีสติวสฺสุทฺเทสิยา เอว อุปฺปชฺชนฺติ สนฺติ วินสฺสนฺติ จฯ มรณํ มโร, โส เยสํ นตฺถิ, เต อมราฯ ทิพฺพนฺติ ปญฺจกามคุณาทีหิ กีฬนฺตีติ เทวาฯ วิพุชฺฌนฺติ น สุปนฺตีติ วิพุธา, อตีตานาคตชาติํ วิพุชฺฌนฺตีติ วา วิพุธาฯ สุธาโภชนภุญฺชนสีลตาย สุธาสิโนฯ สมุทฺทุฎฺฐา [อมตมถโนฎฺฐา (จินฺตามณิฎีกา)] สุรา อตฺถิ เยสํ, เต สุรา, สุรนฺติ วา กีฬนฺตีติ สุรา, สุเขน รมนฺตีติ วา สุราฯ ทีฆายุกาปิ สมานา ยถาปริจฺเฉทํ สมฺปตฺตกาเล มรนฺติ สีเลนาติ มรูฯ ทิโว เทวโลโก โอโก อาสโย เยสํ เต ทิโวกาฯ สุธาหารสฺส ปาตพฺพสฺสปิ สมฺภวโต อมตํ ปิวนฺตีติ อมตปา, อมโตสธํ วา ปิวนฺตีติ อมตปาฯ สคฺเค วสนสีลตฺตา สคฺควาสิโนฯ สทา ปญฺจวีสติวสฺสุทฺเทสิยตฺตา นิรากตา ชรา เอเตสนฺติ นิชฺชราฯ น นิมิสนฺตีติ อนิมิสา, ภมุกา นิจฺจลํ กโรนฺตีตฺยตฺโถฯ ทิเว วสนฺตีติ ทิพฺพาฯ เทวา เอว เทวตา, สกตฺเถ เทวสทฺทโต ตาปจฺจโย, เทวตา เอว เทวตานิ, สกตฺเถ นิปจฺจโยฯ ‘‘อปุเม’’ติ เอตฺถ ปฐมสกตฺถิกวเสน อิตฺถิลิงฺคตฺตํ, ทุติยสกตฺถิกวเสน นปุํสกลิงฺคตฺตํ เวทิตพฺพํ, ทุติยสกตฺถิกวเสเนว วา ทฺวิลิงฺคตฺตํ, ตตฺถ อิตฺถิลิงฺคปกฺเข ยทาทินา นิการาเทโสฯ อมรโกเส ปน ‘‘เทวตานิ ปุเม วา’’ติ [อมร ๑.๙] วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – เทวตานิสทฺโท วิกปฺเปน ปุลฺลิงฺเค, นิจฺจํ นปุํสเกติฯ ฎีกายญฺจ ‘‘สกตฺถิกา ปกติโต ลิงฺควจนานิ อติวตฺตนฺตีติ ปุนฺนปุํสกตฺต’’นฺติ [เท โว เอว เทวตา, สกตฺเถ ตา, สกตฺถิกา อปิ ปจฺจยา ปกติโต ลิงฺควจนาทฺยติวตฺตนฺเต, อปีติ อิตฺถิตฺตํ เทวตา เอว เทวตํ ปญฺญาทิตฺตา อณ (จินฺตามณิฎีกา)] วุตฺตํฯ ตตฺถ สกตฺถิกาติ ทุติยสกตฺถิกํ วุตฺตํ, ปกติโตติ ปฐมสกตฺถิกํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปุนฺนปุํสกตฺต’’นฺติ, อิตรถา ตาปจฺจยนฺตสฺส นิจฺจํ อิตฺถิลิงฺคตาย อิตฺถิลิงฺคตฺตเมว วเทยฺยฯ สุปพฺพา, สุมนา, ติทิเวสา, อาทิเตยฺยา, ทิวิสทา, เลขา, อทิตินนฺทนา, อาทิจฺจา, ริภโว [วิภวา (ก.), ริกาโร เทวมาตา สิยา อิติ ติกณฺเฑ, ตโต ภวนฺตีติ (จินฺตามณิฎีกา)] อโสปฺปา, อมจฺจา [มรณํ มติ อิติ ติ, มติยํ ภวา มจฺจา… น มจฺจา อมจฺจา (จินฺตามณิฎีกา)], อมตาสนา, อคฺคิมุขา, หวิโภชนา, คิรพฺพาณา, ทานวารโย, พินฺทารกา, ปูชิยา, จิรายุกา, สคฺคิโน, นโภสทาอิจฺจาทีนิปิ เทวตานํ สามญฺญนามาเนวฯ
๑๓. สิทฺธาทโย อิเม เทวโยนิโย เทวปฺปภวา เทววํสา เอเตสมุปฺปตฺติยํ เทวานเมว อาทิการณตฺตาฯ อณิมาทิคุโณเปตตฺตา สิชฺฌนฺติ เอตสฺส ยถิจฺฉิตา อตฺถาติ สิทฺโธฯ ยสฺส ภาสาย พฺรูหติ กถา, โส ภูโต , ปิสาจปฺปเภโท อโธมุขาทิฯ วจนตฺโถ ปน ภวนฺติ พฺรูหนฺติ กถา เอตสฺมาติ ภูโตติฯ คนฺธํ อพฺพติ ปริภุญฺชตีติ คนฺธพฺโพ, เทวคายนา ‘‘หาหา หูหู’’ ปภุตโย [อมร ๑.๕๕]ฯ นิธโย คุยฺหตีติ คุยฺหโก, สญฺญายํ โก, มณิภทฺราทิโก กุเวรานุจโรฯ ยกฺข ปูชายํ, ยกฺขียเต ปูชียเตติ ยกฺโข, กุเวราทิโกฯ รกฺขนฺติ อตฺตานํ เอตสฺมาติ รกฺขโส, วิภีสณาทิฯ กุมฺภปฺปมาณณฺฑตาย กุมฺภณฺโฑฯ ปิสิตํ มํสํ อสติ ภกฺขตีติ ปิสาโจ, สกุนิ สกุนฺติอาทิโก กุเวรานุจโร, ยทาทินา ปิสิตสฺส ปิภาโว, อสสฺส จ สาจาเทสภาโว [ปาณินิ ๖.๓.๑๐๙; โมคฺคลฺลานปญฺจิกา ๑.๔๗]ฯ อาทิสทฺเทน วิชฺชาธร, อปสร, กินฺนเร จ สงฺคณฺหาติฯ วิชฺชํ คุฬิกาญฺชนมนฺตาทิกํ ธรตีติ วิชฺชาธโรฯ อปสารยนฺติ ขลยนฺตีติ อปสรา, อุพฺพสฺยาทิกา สุรเวสิโย [อมร ๑.๕๕], อปสรสทฺทสฺส ชาติยํ สยํ พหุตฺตํ, พฺยตฺติยนฺตุ ตทวยวํ วา สยํ, ตถา จ พหุตฺตํวฯ วนาทิส ทฺโท กทาจิ ชาติยํ ปยุชฺชเต, กทาจิ พฺยตฺติยํฯ ตตฺร ยทา ชาติยํ, ตทา พฺยตฺติคตํ สงฺขฺยมาทาย ปวตฺตติฯ ยทา พฺยตฺติยํ ปยุชฺชเต, ตทา ตํพฺยตฺตาวยวานํ ปาณิปาทาทีนํ พหุตฺตสงฺขฺยมาทาย ปวตฺตติฯ วนสทฺโท ตุ ชาติคเตกสงฺขฺยาวิสิฎฺฐทพฺพาภิธานโต ธวาทิพฺยตฺติคตชาตฺยาภิธานโต วา เอกวจนนฺติ อปสรส ทฺโท วามนาทิมเตน อิตฺถิยํ พหุวจเน จ, ตทญฺเญสํ ปน มเตน ปุมิตฺถิยํ วจนทฺวเย จ ทฎฺฐพฺโพฯ อสฺสมุขนรสรีรตฺตา กุจฺฉิโต นโร, กิญฺจิ วา นโร, นรสทิสตฺตา วา กินฺนโรฯ เอตา เทวโยนิโยฯ คณเทวตา ปน –
‘‘อาทิจฺจา วิสุ วสโว, ตุสิตา’ภสฺสรา’นิลา;
มหาราชิกา สาธฺยา จ, รุทฺทา จ คณเทวตา’’ติ [อมร ๑.๑๐]ฯ
อมรโกเส กถิตาฯ
ตตฺราทิจฺจา ทฺวาทสกา, วิสุเทวา ทส ฐิตา;
วสโว อฎฺฐสงฺขฺยาตา, ฉตฺติํส ตุสิตา มตาฯ
อาภสฺสรา จตุสฎฺฐิ, วาตา ปณฺณาเสกูนกา;
มหาราชิกนามาโย, ทฺวิสตํ วีสตาธิกาฯ
สาธฺยา ทฺวาทส วิขฺยาตา, รุทฺทา เจกาทส ฐิตา;
สมยนฺตรโต เอตา, วิญฺเญยฺยา คณเทวตาฯ
๑๔. ปุพฺพเทวาทิจตุกฺกํ อสุเรฯ ปุพฺพํ เทวา ปุพฺพเทวา, ทุติยาสมาโส, ปุพฺเพ วา เทวา ปุพฺพเทวา, ปุพฺเพ เหฺยเต เทวปุเร ฐิตา, อนนฺตรํ สกฺกาทีหิ ตโต จาลิตาฯ สุรานํ ริปู สตฺตโว สุรริปูฯ สุรานํ ปฎิปกฺขภาวโต อสุรา, เทวา วิย น สุรนฺติ น กีฬนฺตีติ วา อสุรา, สมุทฺทุฎฺฐา วา สุรา เทเวหิ อภฺยุปคตา, นาสุเรหีติ นตฺถิ สุรา เอเตสนฺติ อสุราติ นิกายนฺตริยาฯ ทนุนามาย มาตุยา อปจฺจํ ทานวาฯ ทนุ นาม เตรสสุ รกฺขสทุหิตีสุ เอกิสฺสา ทุหิตุ นามํฯ เอเต ปุพฺพเทวาทโย สทา ปุเม ปุลฺลิงฺเค วตฺตนฺติฯ เทจฺจา, เทเตยฺยา, ทนุชา, อินฺทารี, สุรทิสา, สุกฺกสิสฺสา, ทิติสุตา, ปุพฺพชาอิจฺจาทีนิปิ อสุรสฺส สามญฺญนามานิฯ
ตพฺพิเสสา อสุรปฺปเภทาฯ สุเรหิ สทฺธึ สงฺคามตฺถํ อตฺตโน พลกายานํ ปหารํ อายุธํ ททาตีติ ปหารโท, โส เอว ปหาราโทฯ สํ ปสตฺโถ วโร ชามาตา ยสฺส โส สมฺพโร, ตสฺส หิ สกฺโก ชามาตา [สํ. นิ. อฎฺฐ. ๑.๑.๒๕๖], ปุญฺญาหรีสุ วา อินฺทฺริยานิ สํวุโณตีติ สมฺพโรฯ พลเมตสฺสตฺถีติ พลี, อติสยพลกายตฺตา วา พลี, โส เอว พลิ, ‘‘พลิอาทโย’’ติ อิมินา สมาเสปิ สนฺธิ นตฺถีติ ทีเปติฯ อาทินา มจฺฉสกุณาทิเกปิ กุญฺจาทิเกปิ อสุรเภเท สงฺคณฺหาติฯ
๑๕. ปิตามหาทฺยฎฺฐกํ พฺรหฺมนิฯ ปิตูนํ ปชาปตีนํ โลกปิตูนมฺปิ ปิตา ปิตามโห, อามหปจฺจโย [โมคฺคลฺลาน ๔.๓๘]ฯ สพฺพโลกานํ ปิตุฎฺฐานิยตฺตา ปิตา, สพฺพโลกํ วา ปาติ รกฺขตีติ ปิตา, ริตุปจฺจโยฯ มหนฺตสรีรตาย พฺรหฺมา, พฺรห วุฑฺฒิยํ มปจฺจโยฯ โลกานํ อีโส อินฺโท โลเกโสฯ กมลสมฺภวตฺตา กมลํ, ปทฺมํฯ ตํ อาสนมุปฺปตฺติฎฺฐานมสฺส กมลาสโนฯ หิรญฺญํ สุวณฺณมยํ อณฺฑํ หิรญฺญํ, ตสฺส คพฺโภ ภูโณ [คุโณ (ก.)] หิรญฺญคพฺโภฯ ฌานาทิคุเณหิ สุรานํ เชฎฺฐตฺตา สุรเชฏฺโฐฯ ปชานํ สตฺตานํ ปติ สามิภูโต ปชาปติ, ปชํ ปาเลตีติ วา ปชาปติฯ อตฺตภู, ปรเมฎฺฐิ, สยมฺภู, จตุรานโน, ธาตา, กมลโยนิ, ทุหิโณ, วิริญฺจิ, สชิตา, เวธา, วิธาตา, วิธิ, หํสรโถ, วิริญฺโจ, ปปิตามโห อิจฺจาทโยปิ พฺรหฺมนามานิฯ
๑๖-๑๗. วาสุเทวาทิปญฺจกํ กณฺเหฯ วสุเทวสฺส อปจฺจํ วาสุเทโวฯ มจฺจานํ ชีวิตํ หรติ สีเลนาติ หริฯ กณฺหคุณโยคโต กณฺโหฯ เกสิํ นาม อสุรํ หตวาติ เกสโว, อีการสฺส อกาโร, หนสฺส จ โวฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘ยสฺมา ตยา หโต เกสี, ตสฺมา เม สาสนํ สุณ;
เกสโว นาม นาเมน, เสยฺโย โลเก ภวิสฺสสี’’ติ [จินฺตามณิฎีกายมฺปิ]ฯ
จกฺกํ ปาณิมฺหิ อสฺส จกฺกปาณิฯ วิสณุ [ปิณฺหุ (ก.)], นารายโน, เวกุณฺโฐ, ทาโมทโร, มาธโว, สมฺภู, เทจฺจาริ, ปุณฺฑรีกกฺโข, โควินฺโท, ครุฬทฺธโช, ปีตมฺพโร, อจฺจุโต, มงฺคโล, สิงฺคี, ชนาทฺทโน, อุเปนฺโท, อินฺทาวรโช, จตุภุโช, ปทฺมนาโภ, มธุริปุ, ติวิกฺกโม, เทวกีนนฺทโน, โสรี, สิรีปติ, ปุริโสตฺตโม, วนมาลี, พลิธํสี, กํสาราติ, อโธกฺขโช, สพฺพมฺภโร, เกฎภชิ [เกฎภํ ชิตวา (จินฺตามณิฎีกา)], วิธุ, สสพินฺทุ, สิรีกโร, สิรีวราโห, อชิโต, ปรปุริโส, สิรีคพฺโภ, ฉพินฺทุ, อนนฺโต, นรกชิ, เกสโร, ชาติกีโล, นรสีโห, ปุราณปุริโส, นลิเนสโย, วาสุ, นรายโน, ปุนพฺพสุ, สพฺพรูโป, ธรณีธโร, วามโน, เอกสิงฺโค, โสมคพฺโภ, อาทิเทโว, อาทิวราโห, สุวณฺณพินฺทุ, สทาโยคี, สนาตโน, ราหุมุทฺธภิโท , กาฬเนมิ, ปณฺฑโว, วฑฺฒมาโน, สตานนฺโท, ปชานาโถ, สุยามุโนอิจฺจาทีนิ วิสณุนามานิฯ อสฺส ปน ปิตุ นามานิ วสุเทโว, อานกทุนฺทุภิ [อมร ๑.๒๓] อิจฺจาทีนิฯ รถวาโห ปนสฺส ทารุโก นาม [ติกณฺฑเสส ๑.๑.๓๔]ฯ มนฺตี ปน ปวนพฺยาธิ นาม [มนฺตี ปวนพฺยามิ อุทฺธโว (ติตณฺฑเสส ๑.๑.๓๕) ปวนพฺยาธิ… อุทฺธโว อิติ ทฺเว ปิณฺหุสฺส มนฺติโน (กฎฺฎีกา)]ฯ
มหิสฺสราทิฉกฺกํ หเรฯ มหนฺโต อิสฺสโร วิภูติ เอตสฺสาติ มหิสฺสโรฯ คุณาวตฺถารหิโต สมฺปติ ปรมานนฺทรูปตฺตา นิพฺพิกาโร สมติ ภวตีติ สิโว, นิรุตฺตินเยน อการสฺส อิตฺตํ, มสฺส โว จฯ เอวํ สพฺพตฺถ ยทาทินา วา นิรุตฺตินเยน วา สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพาติฯ สูลปาณิตฺตา สูลีฯ อิฏฺเฐ ปภวตีติ อิสฺสโร, อิสฺสติ อภิภวตีติ วา อิสฺสโรฯ ปสูนํ ปมถานํ ปติ ปสุปติฯ ‘‘ปสุ มิคาโท ฉคเล, ปมเถปิ ปสุ ปุเม’’ติ รุทฺโท [รภโส (ก.)]ฯ ( ) [(คุเณ) (ก.)] วิสิฎฺฐตโมคุณตฺตา สพฺพํ หรตีติ หโรฯ วุตฺโตติ กฺริยาปทํฯ สมฺภุ, อีโส, สพฺโพ, อีสาโน, สงฺกโร, จนฺทเสขโร, ภูเตโส, ขณฺฑปรสุ, คิรีโส, มจฺจุญฺชโย, ปินากี, ปมถาธิโป, อุคฺโค, กปทฺทิ, สิรีกณฺโฐ, กาฬกณฺโฐ, กปาลภโร, วามเทโว, มหาเทโว, วิรูปกฺโข, ติโลจโน, สพฺพญฺญู, นีลโลหิโต, มารหโร, ภคฺโค, ตฺยมฺพโก, ติปุรนฺตโก, คงฺคาธโร, อนฺธกริปุ, พฺโยมเกโส, ภโว, ภีโม, รุทฺโท, อุมาปติ, ภคาลี, กปิสญฺชโน, หีโร, ปญฺจานโน, ขกุนฺตโล, โคปาลโก, ปิงฺคกฺโข [วิภงฺโค (ก.)], กูฎกโร, จนฺทาปีโฬ, มหานโฎ, สมีโร, โห, นนฺทิวฑฺฒโน, คุฬาเกโส [มิคูโห (ก.)], มิหิราโณ, เมฆวาหโน, สุปฺปตาโป [สุปฺปสาโท (ก.)], อุ, ถาณุ [อุปาณฺโฑ (ก.)], สิปิวิฏฺโฐ, กีโล, ธมฺมวาหโนอิจฺจาทีนิปิ หรนามานิฯ
กุมาราทิตฺตยํ หรสฺส ปุตฺเตฯ กุมาร กีฬายํ, กุมาเรติ กีฬตีติ กุมาโร, โสฬสวสฺสิโก, อยญฺจ โสฬสวสฺสิโกฯ ‘‘พาโล จ โสฬส ภเว’’ติ หิ วุตฺตํฯ ขณฺฑติ ทานวพลนฺติ ขนฺโท, ณฺฑสฺส นฺโทฯ สตฺติํปหรณวิเสสํ ธรตีติ สตฺติธโร, ปภาวุสฺสาหมนฺตสงฺขาตํ วา สตฺติตฺตยํ ธรตีติ สตฺติธโรฯ อมรโกเส ปน –
‘‘กตฺติเกยฺโย มหาเสโน, สรชาโต ฉฬานโน;
ปพฺพตีนนฺทโน ขนฺโท, เสนานี อคฺคิภู คุโหฯ
พาหุเลยฺโย ตารกชิ, วิสาโข สิขิวาหโน;
ฉมาตุโร สตฺติธโร, กุมาโร โกญฺจทารโณ’’ติ [อมร ๑.๔๑-๒] วุตฺตํฯ
๑๘-๒๑. สกฺกาทีนิ วีสติ สกฺกสฺส นามานิฯ อสุเร เชตุํ สกฺกุณาตีติ สกฺโกฯ ปุเร, ปุรํ วา ททาตีติ ปุรินฺทโท ฯ เทวานํ ราชา เทวราชาฯ วชิรํ ปาณิมฺหิ อสฺส วชิรปาณิฯ สุชาย อสุรกญฺญาย ปติ สุชมฺปติฯ พหูนํ เทวมนุสฺสานํ จินฺติตตฺถสฺส ทสฺสนสมตฺถตาย สหสฺสกฺโขฯ มหตํ เทวานํ อินฺโท ราชา มหินฺโท, เทเวหิ มหิตพฺโพ วา อินฺโท ราชา มหินฺโท, มหนฺโต จ โส อินฺโท จาติ วา มหินฺโทฯ วชิรํ อาวุธํ ยสฺส วชิราวุโธ, ‘‘วชิรายุโธ’’ติปิ ปาโฐฯ วสูนิ รตนานิ สนฺตฺยสฺเสติ วาสโวฯ ทสสตานิ นยนานิ ยสฺส โส ทสสตนยโนฯ ทฺวินฺนํ เทวโลกานํ อธิปติภูตตฺตา ติทิวาธิภูฯ สุรานํ นาโถ สุรนาโถฯ วชิรํ หตฺเถ ยสฺส โส วชิรหตฺโถฯ ภูตานํ สตฺตานํ ปติ ภูตปติฯ มหิตพฺพตฺตา มฆวาฯ มห ปูชายํ, หสฺส ฆโวฯ โกสสงฺขาตานิ ธนานิ สนฺติ ยสฺส, โส โกสิโย, ‘‘โกสิยโคตฺตตาย โกสิโย’’ติ จ วทนฺติฯ อินฺทติ ปรมิสฺสริเยน ยุชฺชเตติ อินฺโทฯ วตฺรํ นาม อสุรํ อภิภวตีติ วตฺรภูฯ ปาโก นามวตฺราสุรสฺส ภาตา, ตสฺส สาสนโต นิคฺคหโต ปากสาสโนฯ วิฑํ พฺยาปกํ โอโช เอตสฺส วิโฑโชฯ สุนาสีโร, ปุรนฺทโร, เลขาสโภ [เลขนํ เทวานํ อุสโต อุตฺตโม (จินฺตามณิฎีกา)], ทิวปติ, สุรปติ, พลาราติ, สจีปติ, ชมฺภเภที, หริหโย, นมุจิสูทโน, สํกนฺทโน, เมฆวาหโน, อาขณฺฑโล [อาขณฺฑยติ ปรพลํ อุสาทิตฺตา กลจ (จินฺตามณิฎีกา)], โกสิโก, สุรคามณี, นากนาโถ, หรี อิจฺจาทีนิปิ สกฺกสฺส นามานิฯ
อสฺส สกฺกสฺส ภริยา สุชาตา นามฯ สุเขน ชาตา, สุนฺทรา วา ชาติ ยสฺสา สา สุชาตาฯ ปุโลมชา, สจี, อินฺทานี อิจฺจาทีนิปิ สกฺกภริยาย นามานิฯ
อสฺส สกฺกสฺส ปุรํ มสกฺกสาราทโย ตโย ภเวฯ โม จ สกฺโก จ มสกฺกา, เต สรนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถ กีฬาวเสนาติ มสกฺกสารา, มหิสฺสราทีนํ ปริสานํ, สกฺกสฺส จ กีฬานุภวนฎฺฐานนฺตฺยตฺโถติ จินฺตามณิถุติฎีกายํ วุตฺตํฯ สงฺคหฎีกายํ ปน ‘‘มสกฺกนฺติ วา วโสกนฺติ วา อสุรปุรสฺส นามํ, อิทํ ปน เตสํ อุตฺตมตฺตา มสกฺกสาโร, วโสกสาโรติ จ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ อมรา เอติสฺสํ สนฺติ อมรวตี, สา เอว อมราวตี, รสฺสสฺส ทีฆตา [ปาณินี ๖.๓.๑๑๙]ฯ
อสฺส สกฺกสฺส ปาสาโท เวชยนฺโต นามฯ เวชยนฺตี ปฎากา ปสตฺถา, ภูตา วา อสฺส อตฺถีติ เวชยนฺโตฯ
อสฺส สกฺกสฺส สภา สุธมฺมา มตาฯ โสภโน ธมฺโม อสฺสาติ สุธมฺมา, เทวมณฺฑโปฯ
๒๒. ตสฺส สกฺกสฺส รโถ เวชยนฺโต นามฯ เวชยนฺตีนามาย ปฎากาย โยคโต เวชยนฺโตฯ ตสฺส สกฺกสฺส สารถิ สูโต มาตลินามฯ มตลสฺส [มาตลาย (ก.)] อปจฺจํ มาตลิ, ตสฺส สกฺกสฺส คโช เอราวโณ นาม, อิราวโณ สมุทฺโท, ตตฺรชาโต เอราวโณ [อิราวติ สมุทฺเท ชาโต (เอราวโต), เสเส อณ… ปิโสทราทิตฺตา ณตฺเต เอราวโณ (จินฺตามณิฎีกา)]ฯ ตสฺส สกฺกสฺส สิลาสนํ ปณฺฑุกมฺพโล นามฯ ปณฺฑุวณฺณกมฺพลสทิสตฺตา ปณฺฑุกมฺพโลฯ สิลา ปาสาโณ เอว อาสนํ สิลาสนํฯ
๒๓. ตสฺส สกฺกสฺส ปุตฺตา สุวีร, ชยนฺตอิจฺจาทโยฯ อติสเยน สูรตฺตา สุวีโรฯ อสุเร ชยตีติ ชยนฺโตฯ ตสฺส สกฺกสฺส โปกฺขรณี นนฺทา นาม ภเวฯ นนฺทียตีติ นนฺทาฯ โปกฺขรํ วุจฺจติ ปทุมํ, สลิลญฺจ, เตหิ สตฺตานํ มนํ อตฺตานํ นยตีติ โปกฺขรณี, โปกฺขเรน วา สุนฺทเรน อณฺเณน ชเลน สหิตตฺตา โปกฺขรณฺณี, สา เอว โปกฺขรณีฯ ตสฺส สกฺกสฺส วนานิ อุยฺยานานิ นนฺทนาทีนิ จตฺตาริฯ นนฺทยตีติ นนฺทนํฯ นานาทิพฺพรุกฺเขหิ มิสฺสกตฺตา มิสฺสกํฯ นานาลตาหิ วลฺลีหิ จิตฺตตฺตา จิตฺตลตา, นานาวิราควณฺณวิจิตฺตาย วา ลตาย สมนฺนาคตตฺตา จิตฺตลตา, เทวตานํ วา จิตฺตาสา เอตฺถ อตฺถีติ จิตฺตา, อาสาวตี นาม ลตา, สา ยสฺส อตฺถิ, ตํ จิตฺตลตาฯ เทวตานํ วา จิตฺตํ ลนฺติ คณฺหนฺตีติ จิตฺตลา, ทิพฺพรุกฺขา, เตสํ สมูโห จิตฺตลตา, อิตฺถิลิงฺเคน ตสฺส วนสฺส นามํ, ยถา ‘‘ขุทฺทสิกฺขา’’ติฯ ผารุสกานิ ยตฺถ สนฺติ, ตํ ผารุสกํฯ
๒๔. อสนฺยาทิตฺตยํ ตสฺส สกฺกสฺส อายุธํฯ อสฺสเต ภุชฺชเต โลกธาตุกมเนนายุเธนาติ อสนิ, อยํ อสนิสทฺโท ทฺวีสุ ปุมิตฺถิลิงฺเคสุ วตฺตติฯ กุลิมฺหิ สกฺกสฺส หตฺเถ เสติ ติฎฺฐตีติ กุลิสํ, กุลิ หตฺโถ ภุชาทโลติ หิ ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส ๒.๖.๒๖]ฯ กุยํ วา ปถวิยํ ลิสติ ตนุ ภวตีติ กุลิสํฯ วช คติยํ, วชเตว น ปฎิหญฺญเต ยสฺส คมนํ เกนจีติ วชิรํ, อิรปจฺจโยฯ วชิรสหจรณโต กุลิสสทฺโทปิ ปุนฺนปุํสเกฯ ภิทุรํ, ปวิ, สตโกฎิ, สุรุ, สมฺโพ, ทมฺโภลิอิจฺจาทีนิปิ วชิรสฺส นามานิฯ ตตฺร ภิทุรํ ปุนฺนปุํสเก, ปวิอาทโย ปุเมฯ
รมฺภา จ อลมฺพุสา จ อิจฺจาทิกา เทวิตฺถิโย อจฺฉราโย นามาติ วุตฺตาฯ อจฺฉราวิเสสา หิ เอตาฯ อจฺโฉ นิมฺมลวณฺโณ เอตาสมตฺถีติ อจฺฉราโยฯ ‘‘อปสรา’’ติปิ เอตาสเมว สามญฺญสญฺญาฯ เทวปุตฺตานํ รติํ ภาเวนฺติ วเฑฺฒนฺตีติ รมฺภา, รํ กามคฺคิํ ภนฺติ ทีปยนฺติ ชาเลนฺตีติ วา รมฺภา, นิคฺคหีตาคโมฯ กามรติวเสน เทวปุตฺเต อตฺตนิ วสาเปตุํ อลํ สมตฺถาติ อลมฺพุสา, อสฺสุกาโรฯ เทวานํ เทวปุตฺตานํ, เทวีภูตา วา อิตฺถิโย เทวิตฺถิโยฯ
‘‘ปญฺจสิโข, หาหา, หูหู’’อิจฺจาทโย คนฺธพฺพา นามฯ ปญฺจ สิขา จูฬา ยสฺส โส ปญฺจสิโขฯ ‘‘หา’’ติ อนนฺทิตํ ธนิํ [นินฺทิภทฺธนิํ (จินฺตามณิฎีกา)] ชหตีติ หาหาฯ ‘‘หู’’ติ คีตวิเสสสทฺทํ หูยเตติ หูหูฯ คนฺธํ อพฺพนฺติ ภุญฺชนฺตีติ คนฺธพฺพา, คายนํ วา ธมฺโม เอเตสํ คนฺธพฺพา, มฺมสฺส พฺโพฯ
๒๕. วิมานาทิทฺวยํ วิมาเนฯ เทวานมากาเส คมนํ เยน ตํ วิมานํ, วิคตํ [วินา (ก.)] มานํ อุปมานมสฺส วิมานํฯ วิเห อากาเส คจฺฉตีติ พฺยมฺหํ, หการโต ปุพฺเพ อมปจฺจโยฯ เอตฺถ จ วิมานพฺยมฺหสทฺทา ทฺเวปิ อนิตฺถิยํ ปุนฺนปุํสเก วตฺตนฺติฯ
ปียุสาทิตฺตยํ อมเตฯ ปียเตติ ปียุสํ, ‘‘อมตปา’’ติ หิ วุตฺตํ, อุสปจฺจโย [อุณาทิ ๔.๗๖ ณฺวาทิ ๒๑๕ สุตฺเตสุ ปน ‘‘ปียูส’’มิติ ทิสฺสติ]ฯ ‘‘เปยุโส’’ติปิ นามมสฺสฯ น มตํ มรณมเนน อมตํฯ สุเขน ธยนฺติ ปิวนฺติ ตํ อิติ สุธาฯ เอตฺถ จ อมตสทฺโท ยญฺญเสสปียุสสลิลฆตาทีสุ นปุํสเก , ธนฺวนฺตริเทวาทีสุ ปุลฺลิงฺเค, คโฬฌาภยามลกฺยาทีสุ อิตฺถิลิงฺเคติ ตีสุ วตฺตติ [อมตํ ยญฺญเสเส จ, ปียูเส สลิเล ฆเต อยาจิเต จ โมกฺเข จ, นา ธนฺวนฺตริเทวสุ อมตา มาคธีปถฺยา คุฬุจฺยามลกีสุ จ (เมทินีโกส ๑๖ ๗๗-๘)], ตํสหจรณโต ปียุสสทฺโทปิ ตีสุ ลิงฺเคสุฯ สุธาสทฺโท ปน อมตนุหีเลปาทีสุปิ นิจฺจมิตฺถิลิงฺโคว [สุธา เลโป’มตํ นุหี (อมร ๒๓.๑๐๑)]ฯ
สิเนรุอาทิปญฺจกํ ปพฺพตราเชฯ สินา โสเจยฺเย, สินาติ โสเจติ เทเวติ สิเนรุ, เอรุปจฺจโยฯ มี หึสายํ, มินาติ หึสติ สพฺเพ ปพฺพเต อตฺตโน อุจฺจตรฏฺเฐนาติ เมรุ, รุปจฺจโยฯ ติทิวานํ ทฺวินฺนํ เทวโลกานํ อาธาโร ปติฎฺฐาติ ติทิวาธาโรฯ เทเว นยตีติ เนรุฯ สุเมรูติ อุปสคฺเคน นามํ วฑฺฒิตํฯ เหมทฺทิ, รตนสานุ, สุราลยาทีนิปิ ปพฺพตราชสฺส นามานิฯ
๒๖. ยุคนฺธราทีนิ สิเนรุสฺส ปริวารภูตานํ สตฺตนฺนํ ปริภณฺฑปพฺพตานํ นามานิฯ จนฺทสูริยสงฺขาตํ ยุคํ ธาเรติ ตทุพฺเพธมคฺคจาริตฺตาติ ยุคนฺธโรฯ อีสํ มหิสฺสรํ ธาเรติ ตสฺส นิวาสฎฺฐานตฺตาติ อีสธโรฯ กรวีรา อสฺสมารกา พหโว เอตฺถ สนฺตีติ กรวีโร, เก วา มยูรา รวนฺติ เอตฺถาติ กรวีโร, ‘‘กรวีโก’’ติปิ ปาโฐ, อิธาปิ ปจฺฉิโมเยวตฺโถ, กรวีกสกุณา วา พหโว เอตฺถ สนฺตีติ กรวีโกฯ สุทสฺสนา โอสธิวิเสสา พหุกา เอตฺถ สนฺตีติ สุทสฺสโน, สุเขน ปสฺสิตพฺพตฺตา วา สุทสฺสโน , สุนฺทรํ วา ทสฺสนํ เอตฺถาติ สุทสฺสโนฯ ปญฺจนฺนํ ปพฺพตจกฺกานํ เนมิสทิสํ กตฺวา อตฺตานํ ธาเรตีติ เนมินฺธโร, เนมิภาเวน วา ธาเรตพฺโพ อุปลกฺเขตพฺโพติ เนมินฺธโร, เนมึวา รถทฺทุมํ ธาเรติ เยภุยฺเยนาติ เนมินฺธโรฯ วินตา นาม สุปณฺณมาตา, ตสฺสา นิวาสฎฺฐานตฺตา วินตโกติ จินฺตามณิฎีกาฯ วิตฺถิณฺณา วา นตา นทิโย เอตฺถาติ วินตโกฯ อสฺสกณฺณา สชฺชทุมา พหโว เอตฺถ สนฺตีติ อสฺสกณฺโณ, อสฺสกณฺณสทิสกูฎตฺตา วา อสฺสกณฺโณฯ กุลาจลาติ เอเต สิเนรุอาทโย อฎฺฐ ปพฺพตา อจลสงฺขาตานํ ปพฺพตานํ กุลานิ โยนิโย ปภวา, เอเต จ สิเนรุอาทโย อนุปุพฺพสมุคฺคตา, สพฺพพาหิโร เจตฺถ อสฺสกณฺโณฯ นิมิชาตเก ปน –
‘‘สุทสฺสโน กรวีโก, อีสธโร ยุคนฺธโร;
เนมินฺธโร วินตโก, อสฺสกณฺโณ คิริ พฺรหา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๕๖๘]ฯ
วตฺวา สิเนรุํ ปริกฺขิปิตฺวา อสฺสกณฺโณ นาม ปพฺพโต ปติฎฺฐิโต, ตํ ปริกฺขิปิตฺวา วินตโก นาม ปพฺพโตติ เอวมญฺโญเยวานุกฺกโม กถิโตฯ กิญฺจาปิ กถิโต, นามเภทมตฺตกโตเยว ปเนตฺถ เภโท, นาตฺถเภทกโตติ ทฎฺฐพฺพํฯ
๒๗. อากาสวาหีคงฺคายํ เมรุสิงฺโคพฺภวายํ มนฺทากินฺยาทินามตฺตยํฯ มนฺทํ อกิตุํ สีลมสฺสาติ มนฺทากินีฯ อากาเส สนฺทมานา คงฺคา อากาสคงฺคาฯ สุรานํ เทวานํ นที สุรนทีฯ สุรทีฆิกาติปิ เอติสฺสา นามํฯ
๒๘. โกวิฬาราทิตฺตยํ ‘‘ผลหโร’’ติขฺยาเต ปาริจฺฉตฺตเกฯ กุํ ปถวึ วิทารยติ มูเลนาติ โกวิฬาโร, ทสฺส โฬฯ ปริ สมนฺตโต ฉตฺตํ วิย ติฎฺฐตีติ ปาริจฺฉตฺตโกฯ ปาริโน สมุทฺทสฺส ชาโต อปจฺจํ ปาริชาตโก, สกตฺเถ โกฯ ปาริภทฺโท, นิมฺพตรุ, มนฺทาโรอิจฺจาทีนิปิ ปาริจฺฉตฺตกสฺส นามานิฯ
กปฺปรุกฺโข จ สนฺตาโน จ อาทินา มนฺทาโร ปาริชาตโก จ หริจนฺทนญฺจ เอเต ปญฺจ เทวทฺทุมา [อมร ๑.๕๓] เทวตรโว เทวภูมีสฺเวว สมฺภวโตฯ กปฺโป สงฺกปฺปิโต อตฺโถ, ตสฺส รุกฺโข ชญฺญชนกภาเวน สมฺพนฺโธ, กปฺปํ วา ฐิโต รุกฺโข กปฺปรุกฺโขฯ ตนนํ ตาโน, ภาเว โณฯ คนฺธสฺส สมฺมา ตาโน อสฺเสติ สนฺตาโน, สิรีสรุกฺโขฯ มนฺทนฺเต โมทนฺเต เทวา อเนนาติ มนฺทาโร, อารปจฺจโยฯ หริมินฺทํ จทยติ สุขยตีติ หริจนฺทนํฯ เอเต ปญฺจ เทวตรโว อมรโกสนเยน วุตฺตา, โสคตนเยน ปน สตฺต เทวตรโวฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘ปาฎลี สิมฺพลี ชมฺพู, เทวานํ ปาริฉตฺตโก;
กทมฺโพ กปฺปรุกฺโข จ, สิรีเสน ภวติ สตฺตม’’นฺติ [ธ. ส. อฎฺฐ. ๕๘๔; สารตฺถ. ฎี. ๑.๑เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา]ฯ
ตตฺถ ปาฎลีติ จิตฺรปาฎลี, สา อสุรโลเก ติฎฺฐติฯ ตถา สิมฺพลี ครุเฬสุ, ชมฺพู ชมฺพุทีเป, ปาริจฺฉตฺตโก ตาวติํเส, กทมฺโพ อปรโคยาเนฯ กปฺปรุกฺโข อุตฺตรกุรูสุ , สิรีโส ปุพฺพวิเทเหติฯ เอเต สตฺต เทวานเมว ปติฎฺฐานภูมีสุ สมฺภวโต เทวตรโวตฺเวว วุจฺจนฺติฯ
สคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ