๘๕-๘๖. ฉกฺกํ ธมฺเมฯ กุจฺฉิเตนากาเรน สนฺตาเน เสนฺตีติ กุสา, ราคาทโย, เต ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุสลํฯ สุขํ กโรติ, โสภนํ วา กรณมสฺส สุกตํฯ สุขํ กโรตีติ สุกฺกํฯ ปุนาตีติ ปุญฺญํฯ ธรติ สพฺพนฺติ ธมฺมํฯ อปเร ปนิทํ ‘‘ปุญฺญธมฺม’’มิตฺเยกปทํ วทนฺติ, ตํ อมรโกเสน [อมร ๔.๒๔] วิรุชฺฌนโต น คเหตพฺพํฯ สุนฺทรํ จรณมสฺส สุจริตํฯ
ติกํ ทิฎฺฐธมฺมิเกฯ ทิฎฺฐธมฺโม นาม ปจฺจกฺโข อตฺตภาโว, ตตฺถ นิพฺพตฺตํ ทิฎฺฐธมฺมิกํฯ อิหโลเก ชาตํ อิหโลกิกํฯ สนฺทิฏฺเฐ ปจฺจกฺเข อตฺตภาเว ชาตํ สนฺทิฎฺฐิกํฯ ทฺวยํ สมฺปรายิเกฯ ตํ วจนตฺถโต สุวิญฺเญยฺยํฯ
ทฺวยํ ตกฺกาเลฯ ตสฺมึเยว กาเล ชาตํ, นาสนฺนกาลาทีสูติ ตกฺกาลํฯ ตทา ตสฺมึเยว กาเล ชาตํ ตทาตฺวํ, ตฺวํ, ตทาตฺตนฺติปิ ปาโฐฯ ทฺวยํ อายติกาเลฯ อุตฺตรกาโล ปจฺฉิโม กาโลฯ อาคมิสฺสตีติ อายติ, อาปุพฺโพ อิ คติมฺหิฯ เอตฺถ จ ยํ อิมสฺมึ อตฺตภาเว ทูรมาสนฺนํ วา, ตํ ทิฎฺฐธมฺมิกํฯ ยํ ปน อิมสฺมึ อตฺตภาเว วา สมฺปราเย วา ทูรตรํ, ตํ อายติฯ
๘๗-๘๘. ปโมทนฺตํ ปาโมชฺเชฯ หสติ เยนาติ หาโสฯ อตฺตา มโน ยสฺส อตฺตมโนฯ ทุฎฺฐสฺส หิ มโน อตฺตา นาม น โหติ, ตสฺส ภาโว อตฺตมนตา, ปาโมชฺชํฯ ปีเณติ ตปฺเปตีติ ปีติฯ วินฺทติ สุขํ เอตายาติ วิตฺติฯ ตุสฺสนฺติ เอตายาติ ตุฎฺฐิ, ตํสหจรณโต วิตฺติ, ตํสหจรณโต ปีติ จ นาริยํ, อตฺตมนตา ปน นิทฺเทสโต รูปเภโทฯ อา ภุโส นนฺทยตีติ อานนฺโทฯ มุท หาเส, ปมุโท, อาโมโทปิฯ สนฺตุสฺสนํ สนฺโตโส ฯ นนฺทนํ นนฺทิฯ สมฺมโท สมฺมทาปิ [สมฺมุโท, สมฺมโทปิ (?)], อุการสฺส อฯ ปโมทิตสฺส ปุคฺคลสฺส, จิตฺตสฺส วา ภาโว ปาโมชฺชํฯ
ติกํ สุเขฯ สุฎฺฐุ ขณตีติ สุขํ, กฺวิฯ สาทียติ อสฺสาทียตีติ สาตํฯ ผสฺสติ สิเนหตีติ ผาสุ, ผุสติ วา พาธติ ทุกฺขนฺติ ผาสุฯ สตฺตกํ กลฺยาเณฯ ภทิ กลฺยาเณ, ภทฺทตีติ ภทฺทํฯ ปสตฺถตรตฺตา เสยฺโยฯ โสภตีติ โสภํฯ ขี ขเย, เขเปติ อสุขํ เขมํ, โมฯ กลฺยํ นิโรคํ อณติ คจฺฉติ, กลฺยํ วา หิตํ อณยติ ปาปยตีติ กลฺยาณํ, กมฺมนิ โณ [กมฺมนิ อุปปเท ณปจฺจโยติ อธิปฺปาโย]ฯ มงฺค คตฺยตฺโถ, มงฺคติ ธญฺญํ มงฺคลํ, อโลฯ สเมติ ทุกฺขนฺติ สิวํ, โวฯ
๘๙. ฉกฺกํ ทุกฺเขฯ ทุกฺกรํ ขมนเมตฺถ ทุกฺขํฯ กส คมเน, กสติ อปุญฺญนฺติ กสิรํ, อิโร, กุจฺฉิเตนากาเรน เสตีติ วา กสิรํฯ กิร วิกฺขิปเน, กิรติ สุขนฺติ กิจฺฉํ, กตา วา ปุญฺญกรณิจฺฉา เยนาติ กิจฺฉํ, ‘‘ทุกฺขูปนิสา สทฺธา’’ติ หิ วุตฺตํฯ นตฺถิ อธิคมนตฺถํ อีหา เอตฺถาติ นีโฆ, หสฺส โฆ, อถ วา นิหนฺตฺยปุญฺญํ หึสติ คจฺฉตีติ วา นีโฆ, ปุญฺญํ วา น หนฺติ น คจฺฉตีติ นีโฆฯ วิรูปมสติ เยนาติ พฺยสนํ, วิสิฎฺฐํ วา อสติ เขเปตีติ พฺยสนํฯ น หนฺติ ธญฺญนฺติ อฆํฯ เอเต ปาปาทโย คุเณ ยถาวุตฺตลิงฺคาฯ ปาปปุญฺญานิ สุขาทิ จ อากิจฺฉํ กิจฺฉนฺตํ คุณโยคโต ทพฺเพ วิเสสฺเย วตฺตมานานิ ตีสุฯ ยถา –
ปาปา อุตุมตี กญฺญา, ปาโป ราชาปฺยรกฺขโก;
ปาปํ พฺยาธกุลํ หึสํ, ปาโป วิปฺโป จ เสวโก;
ปุญฺญํ ติตฺถมิทํ ปุญฺญา, นที ปุญฺโญ’ย’มสฺสโมฯ
สุขํ กามิกุลํ ทพฺพํ [สพฺพํ (?)], สุโข วาโส สหา’มฺพยา [สหานฺวโย (ก.)];
สุขา ยุวติ’ริจฺฉนฺตี, สุขา เว มฆวคฺคหา [สุขา ยุวติกา คหา (ก.)]ฯ
ยทา ตุ สกตฺถปฺปธานํ สุขาทิกเมว วิเสสฺยตฺเตน วตฺตุมิจฺฉเต, น ตุ ทพฺพํ (ปุพฺพมิว วิเสสนํ,) [( ) จินฺตามณิฎีกายํ น ทิสฺสติ] ตทา รูปเภโทตฺตเมว ลิงฺคํฯ ยถา –
‘‘ทาลิทฺเทปิ [วลิตฺเตปิ (ก.)] ธนิตฺเตปิ, วโส ปริชโน สุขํ;
สุขํ สชฺชนวาโส จ, สุขํ สนฺติ อนุตฺตรา’’ติฯ
นนุ ‘‘ทุกฺกโฎยํ พฺยาปาโร, สุกตํ กมฺมํ, กลุโสยํ เม พฺยาปาโร’’ติ อญฺเญสมฺปิ ตีสุ วุตฺติ อตฺเถเวติ กึ ปาปปุญฺญานเมว คหณํ ภวตีติ? วุจฺจเต – ‘‘ทุฎฺฐุ กโต ทุกฺกโฎ, สุฎฺฐุ กตํ สุกต’’มิจฺเจวํ กฺริยานิพนฺธนาปิ ตีสุ วุตฺติ สมฺภวติ, นาวสฺสํ คุณนิพนฺธนา เอวฯ กลุสสฺสปิ ยทา สิฎฺฐปโยเคสุ วิเสสฺยวุตฺติ ติลิงฺคตา อุปลพฺภเต, ตทา ปาปคฺคหณ’มตฺถปฺปธานํ พฺยาขฺยาตพฺพํฯ
๙๐. ปญฺจกํ สุภาสุภกมฺมมตฺเตฯ อิฎฺฐานิฎฺฐวิปากภาโค ยตฺถ อตฺถีติ ภาคฺยํฯ สุภาสุภผลํ เนตีติ นิยติ,ติฯ สุภาสุภผลํ ภาเชตีติ ภาโคฯ อิฎฺฐานิฎฺฐวิภาคภาโคธียติ เอตฺถาติ ภาคเธยฺยํฯ สุภาสุภผลํ วิทธาตีติ วิธิฯ อโย, สุภาวโห, เทวํ, ทิฎฺฐํอิจฺจาทีนิปิ สุภาสุภกมฺมมตฺตสฺส นามานิฯ ปญฺจกํ ชาติยํฯ อุปฺปชฺชนํ อุปฺปตฺติ, นิปฺปชฺชนํ นิพฺพตฺติ, ปท คติยํ, นิปุพฺโพ,ติ, ปสฺส โพฯ ชนนํ ชาติฯ ชนียเต ชนนํฯ อุทฺธํ ภวนํ อุพฺภโวฯ
๙๑. ปชฺชํ เหตุมฺหิฯ อตฺตโน ผลํ นิมินาตีติ นิมิตฺตํ, มา ปริมาเณ, นิปุพฺโพฯ กโรติ ผลนฺติ การณํฯ ติฎฺฐติ ผลเมตฺถาติ ฐานํฯ ปชฺชติ นิปชฺชติ ผลเมเตนาติ ปทํ, วิเสเสน ชายเตติ พีชํ, รสฺสสฺส ทีฆตาฯ นิสฺเสเสน อตฺตโน ผลํ พนฺธติ ปวตฺเตตีติ นิพนฺธนํฯ นิทียเต นิจฺฉียเต อเนเนติ นิทานํ, ยุ, นิททาติ ผลนฺติ วา นิทานํฯ ปภวติ ผลเมตสฺมาติ ปภโว, หิโนติ คจฺฉติ ปริณมติ การิยรูปตนฺติ เหตุ, ตุ, หิโนติ วา ปติฎฺฐาติ ผลเมตฺถาติ เหตุ, หิ ปติฎฺฐายํฯ สมฺภวติ เยน ผลนฺติ สมฺภโวฯ สิโนติ ผลํ พนฺธตีติ เสตุฯ ปฎิจฺจ ผลเมตสฺมา เอตีติ ปจฺจโยฯ
๙๒. ยํ การณํ สมาสนฺนํ อาสนฺนตรํ ผเลน, ตํ ปทฎฺฐานนฺติ มตํฯ ปทานํ เหตูนํ ฐานํ ปทฎฺฐานํ, ยถา ‘‘ราชราชา’’ติฯ ติวิธํ การณํ อุปาทานการณํ สหการีการณํ การณการณนฺติฯ ยถา พีชํ องฺกุรสฺส อุปาทานการณสงฺขาตํ ปทฎฺฐานํ, ภูมิชลาทิ สหการีการณํ, ‘‘กมฺมสฺส [กมฺปสฺส (?)] การณํ ชโร, ตสฺส การณํ กโผ’’ติ กโผ การณการณํ กมฺมสฺส [กมฺปสฺส (?)]ฯ
ติกํ สรีราธิปติเทเวฯ ชีวนฺติ สตฺตา เยนาติ ชีโวฯ ปูเรติ นิสฺสยสฺสาภิลาสนฺติ ปุริโส, อิโสฯ อตนฺติ สตตํ คจฺฉนฺติ สตฺตา เยนาติ อตฺตาฯ ทฺวยํ สตฺตรโชตโมสามฺยาวตฺถายํฯ ปธียนฺเต ปลียนฺเต อตฺร คุณา สตฺตรโชตโม รูปาติ ปธานํ, ยุฯ ปกโรติ ปุริโสปโภคตฺถํ สทฺทาทิการิยนฺติ ปกติ,ติฯ โมหราคโทสานํ ยถาสงฺขฺยํ สตฺตรโชตมานีติ สญฺญาฯ สโต ภาโว สตฺตํ, ฐิติปรตาฯ รชฺชนฺตฺยตฺราติ รโช, สฎฺฐิปรตาฯ ตมนฺตฺยตฺราติ ตโม, ปลยปรตาฯ
๙๓. ปชฺเชน ปาณิโน นามานิฯ ปณนฺติ ชีวนฺติ สตฺตา เยนาติ ปาโณ, โส ยสฺสตฺถิ, โส ปาโณฯ สรีรสงฺขาโต กาโย ยสฺสตฺถิ, โส สรีรีฯ กมฺเมน ภวตีติ ภูตํ, นปุํสเก, ปุเมวาติ วาสทฺทตฺโถฯ รูปาทีสุ สญฺชตีติ สตฺโต, นิจฺฉนฺทราคาปิ รูฬฺหิยา สตฺตาติ วุจฺจนฺติฯ เทโห กาโย ยสฺสตฺถีติ เทหีฯ ปูเรตีติ ปูติ, ปูติสงฺขาตํ อาหารํ คิลติ อทตีติ ปุคฺคโล, ติสฺส โลโป, สตฺตานํ อายุํ ปูเรนฺโต คจฺฉตีติ ปุคฺโค, ตํ ลาติ ภกฺขตีติ ปุคฺคโลฯ ชีวนฺติ เยนาติ ชีวํ, ตมสฺสตฺถีติ ชีโวฯ ยถาวุตฺตตฺโถ ปาโณ ยสฺสตฺถีติ ปาณีฯ ปกาเรน ชาตตฺตา ปชาฯ ชายตีติ ชนฺตุ, ตุฯ กุสลากุสลํ ชเนตีติ ชโนฯ ลุชฺชตีติ โลโก, ลุช วินาเส, ชสฺส โกฯ ยถา ปุริมกา สตฺตา ชาติชรามรณํ คจฺฉนฺติ, ตถา อยมฺปิ คจฺฉตีติ ตถาคโตฯ
๙๔. รูปาทโย ฉ จกฺขาทิคยฺหา ธมฺมา ‘‘โคจรา’’ติ ‘‘อาลมฺพา’’ติ ‘‘วิสยา’’ติ ‘‘อารมฺมณานี’’ติ ‘‘อาลมฺพณานี’’ติ จ วุจฺจนฺเตฯ รูปยติ ปกาเสติ อตฺตโน สภาวนฺติ รูปํฯ สปฺปติ อุจฺจารียตีติ สทฺโท, สปฺป คติยํ วา, สปฺปเต ญายเต เยเนติ สทฺโทฯ คนฺธ อทฺทเน, อทฺทนํ หึสนํ, ยาจนญฺจ, หึสเต อภิลสียเต วา คนฺโธ, คนฺเธติ วา อตฺตโน วตฺถุํ สูเจติ ปกาเสติ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสุญฺญํ กโรนฺโต วิย โหตีติ คนฺโธฯ รสนฺติ ตํ สตฺตา อสฺสาเทนฺตีติ รโสฯ ผุสียตีติ ผสฺโสฯ คาโว อินฺทฺริยานิ จรนฺเตฺยเตสุ โคจราฯ จิตฺตเจตสิเกหิ อาลมฺพียนฺเตติ อาลมฺพาฯ สิ พนฺธเน วิปุพฺโพ, วิสิโนนฺติ วิพนฺธนฺติ อินฺทฺริยานีติ วิสยาฯ อาคนฺตฺวา จิตฺตเจตสิกา รมนฺติ เอตฺถาติ อารมฺมณานิ, ยุฯ เอเต อินฺทฺริยตฺถาติปฺยุจฺจนฺเต, อินฺทฺริเยหิ อตฺถฺยนฺเต อภิลสียนฺเตติ กตฺวาฯ
๙๕. ปชฺชทฺธํ สุกฺเกฯ สุจ โสเก, โสจนฺติ เอเตน ตทตฺถิกาติ สุกฺโก, อฯ คุ สทฺเท, คุยเต กิตฺตียเตติ โคโร, โรฯ สิ เสวายํ, เสวียเตติ สิโต, สิโนติ วา พนฺธติ จิตฺตนฺติ สิโตฯ อวทายติ สพฺพวณฺเณติ โอทาโตฯ ทา อวขณฺฑเน อวปุพฺโพฯ ธาวติ สุชฺฌตฺยเนเนติ ธวโล, อโลฯ สิต วณฺเณ, โณ, เสโต ฯ ปฑิ คติยํ, ปณฺฑติ ปกาเสตีติ ปณฺฑโร, อโรฯ สุจิ, วิสโท, อชฺชุโนติปิ สุกฺกนามานิฯ
ฉกฺกํ รตฺเตฯ โสณ วณฺเณ, โณ, รตฺตุปฺปลวณฺโณ, รุห ชนเน, อิโต, ลตฺเต โลหิโตฯ รญฺชนฺตฺยเนเนติ รตฺโต, รนฺช รงฺเคฯ ตมฺโพ อุทุมฺพรสงฺขาโต โลหวิเสโส, ตพฺพณฺณตาย ตมฺโพฯ มญฺเชฎฺฐา นาม รตฺตวลฺลิ, ยาย หตฺถิทนฺตาทิวิกติโย รตฺตา ภวนฺติ, ตพฺพณฺณตาย มญฺเชฏฺโฐฯ โรหิโต โลหิตสโม, อลตฺตเมว วิเสโสฯ
๙๖. สามลนฺตํ กณฺเหฯ นีล วณฺเณ, อฯ กสฺสเตติ กณฺโห, กส วิเลขเน, ณฺโหฯ น สิโต อสิโตฯ วณฺเณสุ เอกโกฎฺฐาสภาเวน กลฺยเตติ กาโล, โส เอว กาโฬฯ มจ, มจิ กกฺกเน, กกฺกนํ ปิสนํ, เสตาทิกํ มจตีติ เมจโก, ณฺวุ, อสฺเสตฺตํฯ สา ตนุกรเณ, สายติ ตนุกรียติ ปฎิปกฺขวณฺเณหีติ สาโมฯ สามโล สามสทิโส, มลปจฺจโยว วิเสโสฯ
ปณฺฑุสทฺโท สิตปีเต อุตฺโต, สิตปีตสมฺมิสฺสิตวณฺเณ ปณฺฑุสทฺโท วุตฺโตตฺยตฺโถฯ วุตฺตญฺจ ‘‘สิตปีตสมายุตฺโต, ปณฺฑุวณฺโณ ปกิตฺติโต’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๕.๑๓]ฯ ปณฺฑติ เอกคณนํ คจฺฉตีติ ปณฺฑุ, ปฑิ คติยํ, อุฯ หริโณ, ปณฺฑุโรติปิ ปณฺฑุวณฺณนามานิฯ อีสํปณฺฑุ อพฺยตฺตปณฺฑุวณฺโณ ธูสโร นาม, ยถา ธูลิวณฺโณฯ ธูส กนฺติกรเณ, จุราทิ, อโรฯ
๙๗. กิญฺจิรตฺโต อพฺยตฺตรตฺตวณฺโณ อรุโณ นาม, ยถา มจฺฉสฺส จกฺขุ [ยถา มทมตฺตสฺส จกฺขุราโค (จินฺตามณิฎีกา ๕.๑๕)], สูริยาโท ตรุโณ วุตฺโตฯ
เสตโลหิโต เสตรตฺตมิสฺโส วณฺโณ ปาฎโล นาม, ยถา ปาฎลกุสุมํฯ ปาฎยเตติ ปาฎโล, อโล, ปฎ วิภาชเนฯ
ทฺวิกํ ปีเตฯ ปา ปาเน, กมฺมนิ โต, อีตฺตญฺจฯ หลิทฺทิยา อิว อาภา ยสฺส หลิทฺยาโภฯ
ติกํ ติณปตฺตาทิคเต วณฺเณฯ ลส กนฺติยํ, อติสเยน ลสฺยเตติ ปลาโสฯ ‘‘ปาลาโส’’ติ ปาเฐ ตุ รสฺสสฺส ทีฆตาฯ หร หรเณ, มนํ หรตีติ หริโต, อิโตฯ อิ, หริฯ
๙๘. นีลปีตสมฺมิสฺสวณฺเณ กฬาโร, กปิโล จ วตฺตนฺติฯ กล สงฺขฺยาเนฯ อโร, ลสฺส โฬ, กฬาโรฯ กพ วณฺเณ, อิโล, พสฺส โป, กปิโลฯ
โรจนปฺปเภ โคโรจนสทิสปฺปภายํ ปิงฺโค, ปิสงฺโค จ วตฺตนฺติฯ ปภาสทฺทสฺส ทฺวิลิงฺคตฺตเมวฯ ปิชิ ภาสตฺโถ, ปิงฺโคฯ ปรตฺร สการวณฺณาคโม, ปิสงฺโคฯ
กฬาราทีนํ จตุนฺนํ ปิงฺคลวิเสสตฺถวาจกตํ ทสฺเสตฺวา ปิงฺคลสามญฺญตฺถวาจกตฺตมฺปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘กฬาราทิ’’จฺจาทิฯ ตสฺสายมตฺโถ – น เกวลํ กฬาราทโย ปิงฺคลวิเสสตฺเถเยว ปวตฺตนฺติ, อถ โข ปิงฺคลสามญฺญตฺเถปิ วตฺตนฺตีติฯ วุตฺตญฺหิ อมรโกเส ‘‘กฬาโร กปิโล ปิงฺโค, ปิสงฺโค กทฺทุ ปิงฺคโล’’ติ [อมร ๕.๑๖]ฯ เกจิ ปน กฬาราทโย ปิสงฺคปริยนฺตา จตฺตาโร สทฺทา ปิงฺคลคุเณ วตฺตมานา ปุเม วตฺตนฺติ, คุณินิ ปน วาจฺจลิงฺคาติ เอวํ ปจฺฉิเมน สมฺพนฺธํ กตฺวา วทนฺติ, ตํ อมรโกเสน วิรุชฺฌนโต อิธ จ ‘‘สุกฺกาทโย’’ติ สพฺเพสํเยว คหณโต น คเหตพฺพํฯ
๙๙. ติกํ สพเล โกกิลกณฺฐสทิเสฯ กลฺยเตติ กโล, มสิ ปริมาเณ, กมฺมนิ โณ, กโล เอว มาโส กมฺมาโส, ลสฺส โม, กลนํ วา กโล, ตํ มสตีติ กมฺมาโส, ยถา ‘‘กุมฺภกาโร’’ติฯ สพ คติยํ, สพตีติ สพโล, อโลฯ จิยฺยเตติ จิตฺโต, ตฯ ตฺรณปจฺจเย จิตฺโรฯ กมฺมีโร, กพฺพุโรติปิ สพลสฺส นามานิฯ
กณฺหปีตมิสฺเส สาโว วุตฺโตฯ เส คติมฺหิ, สยตีติ สาโว, อโวฯ กปิโสติปิ สาวสฺส นามํฯ กณฺหโลหิตมิสฺเส ธูมาเภ ปน ธูม, ธูมลา วตฺตนฺติฯ ธูโม วิยาติ ธูโมฯ ธูมํ ลาตีติ ธูมโลฯ เอเต สุกฺกาทโย สาวนฺตา ยทา อเภโทปจารา คุณินิ คุณิมฺหิ วตฺตนฺติ, ตทา วาจฺจลิงฺคา, ยถา สุกฺโก หํโส, สุกฺกา หํสี , สุกฺกํ หํสกุลํอิจฺจาทิ โยชฺชํฯ ยทา คุเณ คุณมตฺเต วตฺตนฺติ, ตทา ปุเม, ยถา หํสสฺส สุกฺโก, มยูรสฺส จิตฺโต อิจฺจาทิ โยชฺชํฯ
๑๐๐. ลาสนนฺตํ นจฺเจฯ นต คตฺตวินาเม, ปพฺพชฺชาทิตฺตา นจฺจาเทโสฯ นตนํ นจฺจํ, นฎนํ วา นจฺจํ, สพฺพตฺร ภาวสาธนํฯ นตียเต นตฺตนํฯ ลสฺยเต ลาสนํ, ลส กนฺติยํ, ลสิตพฺพนฺติ วา ลาสนํฯ
นจฺจํ, วาทิตํ, คีตํ อิติ อิทํ โภริยตฺติกํ นาฎฺยํ นาเมตฺยุจฺจเต [อมร ๗.๑๐]ฯ ตุร ตุรณหึสาสุฯ ตุรียนฺเตเนเนติ ตูริยํ, มุรชาทิฯ ตพฺภโว สทฺโท โตริโย, โณฯ เตน ลกฺขิตํ ติกํ โตริยตฺติกํฯ นฎสฺเสทํ นาฎฺยํฯ ตติยสฺส โตริยสามญฺญสฺส ตุ ปาสงฺคา นาฎกาฯ
๑๐๑. นจฺจฎฺฐานํ ราชงฺคณาทิ รงฺโค นาม สิยา ‘‘รมนฺตา คจฺฉนฺติ เอตฺถ, รชฺชนฺติ เอตฺถา’’ติ วา กตฺวาฯ สูฌสูจนํ หตฺถาทีหิ สูจิตพฺพสฺส ปกาเสตพฺพสฺส สตฺถปฺปหาราทิโน สูจนํ ปกาสนํ อภินโย นาม ‘‘นยนํ นโย, ปสฺสนฺตานํ อภิมุขํ นโย’’ติ กตฺวาฯ พฺยญฺชโกติปิ ตสฺเสว นามํฯ
ภรตสตฺถวุตฺตอฎฺฐุตฺตรสตกรณนิปฺผนฺนถิรหตฺถปริยตฺถกาทินามโก ทฺวตฺติํ สปฺปกาโร [วิตฺถาโร ภรตมุนิกเต นาฎฺยสตฺเถ จตุตฺถ อชฺฌาเย ปสฺสิตพฺโพ] นจฺจวิเสโส องฺควิกฺเขโป, องฺคหาโร นาม ‘‘องฺคสฺส หาโร, วิกฺเขโป’’ติ กตฺวา ฯ ติกํ นเฎฯ สพฺพตฺร กตฺตุสาธนํ, ‘‘นจฺจตีติ นฎฺฎโก’’ตฺยาทินาฯ
๑๐๒. สิงฺคาราทโย นว รสา นาฎฺยรสา อสฺสาทนียตฺตาฯ ยถา หิ นานาพฺยญฺชนสงฺขตมนฺนํ ภุญฺชนฺตา รเส อสฺสาทยนฺติ สุมนา ปุริสา หาสํว อธิคจฺฉนฺติ, ตถา นานาภินยพฺยญฺชิเต องฺคสตฺโตเปเต ฐายีภาเว อสฺสาทยนฺติ สุมนาติ [สุโพธาลงฺการสฺส มหาสามิฎีกาย ๓๕๒ คาถาวณฺณนายมฺปิ]ฯ
๑๐๓. เตสุ สิงฺคารสฺเสว สรูปํ, ปเภทญฺจ ทสฺเสตุมาห ‘‘โปสสฺเส’’จฺจาทิฯ นาริยํ สงฺคมํ ปฎิจฺจ การณํ กตฺวา โปสสฺส ปุริสสฺส ยา ปิหา อิจฺฉา มโนวิการวิเสโส โปเส จ ปุริเส สงฺคมํ ปฎิจฺจ การณํ กตฺวา อิตฺถิยา ยา ปิหา อิจฺฉา มโนวิการวิเสโส, เอโส รติกีฬาทีนํ การณภูโต, รติกีฬาทิการณสหิโต วา รโส สิงฺคาโร นามฯ เอตฺถ จ อิตฺถิปุริสานํ ทสฺสนสวนผุสนวเสน วา วิปฺปโยควเสน วา ยา ปิหา สญฺชาตา, โส รโส นามฯ ยํ ปน ตํ การณํ กตฺวา ปวตฺตํ คีตํ, ตเมว โลกานํ อสฺสาทชนกตฺตา รโส นามฯ ผลูปจารวเสน ปน ปิหา รโสติ วุตฺตา, สพฺพตฺเรวํฯ
๑๐๔. อุตฺตมานํ อิตฺถิปุริสานํ ปกติ สํโยควิโยคสภาโว สา เอตฺถ สิงฺคาเร ปาโย พหุลนฺติ อุตฺตมปกติปฺปาโย, เยภุยฺเยน อุตฺตมานํ สํโยควิโยคปฺปวตฺตํ คีตเมว สิงฺคาโร นามาตฺยตฺโถฯ อิตฺถิปุริสานํ ปิหา เหตุ เอตสฺสาติ อิตฺถิปุริสเหตุโกฯ โส สิงฺคาโร สมฺโภโค, วิโยโคติ อิมินา ปเภเทน ทุวิโธ มโตฯ ตตฺร จ –
วาปิวนเคหุยฺยาน-มาลาจนฺทนาทโย;
สมฺโภคสฺส วิภาวา เต, เย จญฺเญ ลลิตงฺกราฯ
วิโยคสฺส ตุ ปิยาทสฺสนํ วิภาโว, รสชนโก จ วิภาโวฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘ชยนฺเต จ รสา เยน, ส วิภาโว ปกิตฺติโต;
เตสเมวา’นุภาโว’ยํ, ขฺยาโต กวีหิ พฺยญฺชโก’’ติฯ
สห ภุญฺชนมนุภวนํ สมฺโภโคฯ วิยุชฺชนํ นานาภวนํ วิโยโคฯ สิงฺคํ นามธาตุ, วิชฺฌนฏฺเฐน สิงฺคํ, นาคริกภาวสงฺขาตสฺส กิเลสสิงฺคสฺเสตํ นามํ, ตํ กโรติ, สิงฺคํ วา ปภุตฺตํ, ตํ กโรติ ราคีสูติ สิงฺคาโร, อาโร, กิเลสสิงฺคกรณํ วิลาโสติ วุตฺตํฯ สุจิ, อุชฺชโลติปิ สิงฺคารสฺส นามานิฯ
โสโกปจยสภาโว กรุโณฯ
อิฎฺฐนาสงฺคนาสาย [อิฎฺฐนาสธนาปาย (จินฺตามณิฎีกา)], วธพนฺธนตาฬนา;
สาปกฺเลโสปตาเปหิ, ชายเต กรุโณ รโสฯ
อุสฺสาหวทฺธโน วีโรฯ วิภาวา ตสฺส วินยุปตาปพลวิกฺกมาฯ ส จายํ ทานวีโร ธมฺมวีโร ยุทฺธวีโรติ ติวิโธฯ
วิมฺหโยปจยสภาโว อพฺภุโตฯ
ปาสาทุยฺยานเสลาทิ-คมนา ทิพฺพทสฺสนา;
สภาวิมานมาเยนฺท-ชาลสิปฺปาทิทสฺสนา [ชาลวิชฺชาทิทสฺสนา (ก.)];
หทเยจฺฉิตลาเภหิ, วิภาเวหิสฺส สมฺภโวฯ
หาโสปจยสภาโว หาโสฯ
สาพหิตฺถา สวิกตา, เนปถฺยา พฺยงฺคทสฺสนา;
อสมฺพนฺธกถาลาปา, หาโส โส กุหกาทิภิฯ
ภโยปจยสภาโว ภยานโกฯ
อุจฺจเภรวสํราว-ยกฺขเปตาทิทสฺสนา;
สุญฺญาคารมหารญฺญ-วธพนฺธนทสฺสนาฯ
ตาสายาสงฺกโตพฺเพโค, สิโวลูกรุณาทิภิ;
วิภาเวหิ จ อิตฺถีนํ, นีจานญฺจ ภยานโกฯ
สมโณปจยสภาโว สนฺโตฯ
ทสฺสนา สนฺตเวสานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ;
สนฺตการณธมฺมานํ, สนฺโต นาม รโส ภเวฯ
ชิคุจฺโฉปจยสภาโว พีภจฺโฉฯ
ปูติมํสาทิกานํ ตุ, ทสฺสนสุติกิตฺตนา;
วิคเตหิ วิภาเวหิ, พีภจฺโจ ชายเต รโสฯ
โกโธปจยสภาโว รุทฺทํฯ
ตญฺจ สงฺคามเหตุกํ, อุคฺคกมฺมอุปฆาต-;
มุสาวาทาทิผรุสา, วจนาทีหิ ภวติฯ
เอเตสุ จ พีภจฺฉรุทฺทานิ นปุํสเก, อญฺเม ตุ ปุเม รูปเภทาฯ เอเต จ นว นาฎฺยรสา รตนโกสนเยน วุตฺตาฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ –
‘‘สิงฺคารวีร พีภจฺฉ-รุทฺท หาส ภยานกา;
กรุณา’พฺภุต สนฺตาจ, นว นาฎฺยรสา อิเม’’ติฯ
อมรโกเส ปน –
‘‘สิงฺคารวีร กรุณา-พฺภุต หาส ภยานกา;
พีภจฺฉ รุทฺทาติ รสา’’ติ [อมร ๗.๑๗]ฯ
อฏฺเฐว รสา วุตฺตาฯ อเถห นวโม สนฺโต รโส กสฺมา น วุตฺโตติ? วุจฺจเต –
หาโส รติ จ การุญฺญํ, โกธุสฺสาหภยํ ตถา;
ชิคุจฺฉา วิมฺหโย เจติ, ฐายีภาวา ปกิตฺติตาฯ
ฐายี เอว ตุ รสีภวติปฺยาคโม, ตสฺมา ปกติยา อฎฺฐสงฺขฺยตฺตา อฏฺเฐว ตุ เต วุตฺตาติ น วุตฺโตฯ สนฺตรโส จายํ ธมฺมสิงฺคารตฺตา สิงฺคารรเส เอวานุปวิฏฺโฐฯ ธมฺมยุทฺธกามตฺเตน ติวิโธ หิ สิงฺคาโรฯ เกจิ ปน ปิยสมาคมาทิวิภาวชปรมํ วสฺสลฺยาขฺยํ รสมาหุฯ
รภโสปฺยาห –
‘‘สิงฺคาร วีร พีภจฺฉ-รุทฺท หาส ภยานกา;
กรุณา’พฺภุตสนฺตา จ, วสฺสลฺยญฺจ รสา ทเส’’ติฯ
อญฺเญ ตุ –
‘‘สิงฺคารานุคโต หาโส, กรุโณ รุทฺทกมฺมโช;
วีรโต อพฺภุโต ชาโต, พีภจฺฉา จ ภยานโก’’ติ –
จตฺตาโร รสา อิจฺจาหุฯ
พีภจฺฉนฺติ วธ พนฺธเน, โฉ, อพฺภาสิการสฺส ทีโฆฯ วสฺส โภ, ธสฺส โจ พีภจฺโฉฯ รุทฺโท เทวตา อสฺเสติ รุทฺทํฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘สิงฺคาโร หริเทโวหิ, หาโส ปมถเทวโต;
กรุโณ ยมเทโว ตุ, รุทฺโท รุทฺทาธิเทวโต’’ติ [สทฺทกปฺปทฺทุเม โรทฺรปเทปิ]ฯ
เอตฺถ จ กามโกธหาสาทิกโต จิตฺตวิกาโร ภาโว ‘‘ภาวยติ ปกาสยติ กวิโน อธิปฺปาย’’นฺติ กตฺวาฯ โส จ ฐายี พฺยภิจารี สาตฺติโก เจติ ติวิโธฯ ตตฺร –
หาโส รติ จ การุญฺญํ, โกธุ’สฺสาห ภยํ ตถา;
ชิคุจฺฉา วิมฺหโย เจติ, ฐายีภาวา ปกิตฺติตาฯ
พฺยภิจารี ตุ เตตฺติํสปฺปเภทาฯ ยถา –
สงฺกา คิลานิ นิพฺเพโท, ตถา อิสฺสา มโท สโม;
อาลสฺยํ ทีนตา จินฺตา, โมโห สติ มตี ธิติฯ
จาปลฺยํ หริโส ปีฬา, อาเวโค ชฬตุ’คฺคตา;
สุตฺตํ วิตกฺโก ตาโส จ, คพฺภุ’สฺสุกฺโก วิสาทตาฯ
นิทฺทา’พหิตฺถา’มริสา, มรณํ พฺยาธิเรว จ;
อปมาโร จ อุมฺมาโท, วิโพโธ ติํส ตุตฺตราฯ
สาตฺติโก อฎฺฐวิโธฯ ยถา –
ถมฺโภ เสโท จ โรมญฺโจ, สรเภโท ตุ เวปถุ;
เววณฺณ’มสฺสุปลยา, อิจฺเจเต อฎฺฐ สาตฺติกาติฯ
ถิรตฺตา เอกนฺติกตฺตา ฐายีฯ พฺยภิจารี อเนกนฺติกตฺตาฯ ยถา นาฎิกาย สิงฺคาโร ฐายี, ตทุปการา หาสาทโย พฺยภิจาริโน, โมหราคโทสา เอว สงฺขฺยภาสาย สตฺตรโชตมานีตฺยุจฺจนฺเตฯ ตตฺร สตฺเตน อาสเยน นิพฺพตฺโต สาตฺติโกฯ ภาวสฺส โพธโก อภินโย อนุภาโว ‘‘อนุ ปจฺฉา ภาวยติ ปกาสยตี’’ติ กตฺวาฯ
ตตฺร สมฺโภคสภาโว โย รตฺยาโขฺย ภาโว, ตสฺส โลจนจาตุริยภมุกฺเขปมิหิตวิพฺภมจิตฺตงฺคหาริวากฺยาทิ อนุภาโวฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘ตสฺส โลจนจาตุร-ภมุกฺเขปสิตวิพฺภโม;
จิตฺตงฺคหาริวากฺยาทิ, อนุภาโว ปกิตฺติโต’’ติฯ
วิโยคสฺส ตุ อนุภาโว –
อภิลาโป ตถา จินฺตา, ตสฺส สรณกิตฺตนา;
อุพฺเพโค จ วิลาโป จ, อุมฺมาโท พฺยาธิเรว จ;
ชฬตา มรณญฺเจว, ทเสเวตฺถ ปกิตฺติตาฯ
หาสสฺส ตุ วิการกาลาทิ อนุภาโว, โย ตุ กรุโณฯ
อสฺสุสาเสหิ เววณฺณ- ถมฺภคตฺตสติกฺขยา;
ปริเทวิตโสเกหิ, อภินโย สสูริภิฯ
กรจรณวทนเวปถุคตฺตถมฺภหทยกมฺปนสุกฺโขฎฺฐตาลุกณฺเฐหิ ภยานโก นิจฺจมภินโยฯ
รุทฺทสฺส ตุ ภูกุฎฺยาทิ อนุภาโวฯ
วีโร’ภินียเต จาค- เวสารชฺชาทิโต ตถา;
อกฺเขปสูจตาทีหิ, เถรโสราทิโต ภเวฯ
พีภจฺฉสฺส ตุ –
อยํ ปจฺฉาทนา พฺยตฺต- ปาทพาหจฺฉิกูลนา;
อุพฺเพชนาทีหิ มโต, ตชฺเชหิ’ภินโย สทาฯ
อพฺภุตํ ปน –
ทนฺตโลจนวิตฺถารา, ปสาโทปสมาทิหิ;
โรมญฺจเสทตาสสฺสุ, สาธุวาเทหิ ทสฺสเยฯ
สาตฺติกานํ ตฺวฎฺฐนฺนํ ถมฺภเสทโรมญฺจสรเภทเวปถุเววณฺณมสฺสุปลยานํ ยถากฺกมํ นิกฺริยตา, วาต, จฺจาสีต, โทภคฺคฬา’ปางฺคปูรณ, มุขจฺฉายาวิปลฺลาส, โลจนมชฺชน, มหิปาตาทโย อภินยาฯ
เอวํ พฺยภิจารีนมฺปิ นิพฺเพท, คิลานิ, สงฺกิ’สฺสา, มท, สมา’ลสฺยาทีนํ ยถากฺกมํ สาส, สนฺตาป, ทิสาวโลกน, คุณมจฺเฉร, ภีต, งฺคมทฺทน, สมาทโย อภินยาติฯ
พฺยภิจารีสุ สงฺกา นาม อาสงฺกจิตฺตตาฯ คิลานิ เคลญฺญตาฯ นิพฺเพโท อตฺตาวมานนํฯ มโท ปมาทุกฺกํโสฯ สโม เขโทฯ ทีนตา เจตโส ทุกฺขตาฯ ธิติ สนฺโตโสฯ หริโส เจโตปสาโทฯ ปีฬา รุทฺทาจาราทีหิ มุขวิกาโรฯ อาเวโค สมฺภโมฯ ชฬตา อปฺปฎิปตฺติ, อุคฺคตา ทารุณตฺตํฯ สุตฺตํ สุปนํฯ ตาโส จิตฺตกฺโขโภฯ อุสฺสาโห อุสฺสุกฺกํฯ วิสาโท เขโทฯ อพหิตฺถา อาการคุตฺตตาฯ อมริโส อกฺขมตาฯ วิโพโธ วินิทฺทตาฯ เสสา ปปญฺจภยา น วิตฺถาริตาติฯ รสวณฺณนาฯ
๑๐๕. สิโลเกน วจโส นามานิฯ ภาสิตพฺพนฺติ ภาสิตํฯ ลป วจเน, ลปิตํฯ ภาสียเตติ ภาสาฯ โวหรียเตติ โวหาโร, หร หรเณ วิปุพฺโพ, ‘‘โวหาร วจเน’’ติ วา ธาตุฯ วุจฺจเตติ วจนํฯ วโจปิ, มโนคโณยํฯ อุจฺจเตติ อุตฺติ,ติฯ วุจฺจเตติ วาจา, อฯ คิณนฺติ สทฺทายนฺติ ตนฺติ คิรา, เค สทฺเท, อิโร, คายิตพฺพาติ วา คิราฯ วายเต สทฺทายเตติ วาณี, ยุ, อี จ, ปเรสํ มมฺมวิชฺฌนฏฺเฐน วาโณ วิยาติ วา วาณี, อีฯ ภรโต นาม สตฺถกาโร อิสิ, ตสฺเสสา ภารตีฯ กถียเตติ กถิตาฯ วุจฺจเตติ วจี, อีฯ พฺรหฺมี, สโรวตีติปิ วจโส นามานิฯ
๑๐๖. เอกเมวาขฺยาตปทํ ยตฺถ เอกาขฺยาโต สวิเสสเนน การกปเทน สหิตตฺตา สการโก ปทจโย สมฺพนฺธตฺโถ ปทสมุทาโย วากฺยํ นาม สิยา, ยถา – เวสฺสนฺตโร ราชา สุขวิปากํ กมฺมํ กโรติ, ปุริโส คจฺฉติฯ อาขฺยาตคฺคหณญฺเจตฺถ กฺริยาสทฺโทปลกฺขณํ, เตน เทวทตฺโต กฎํ กตวา อิจฺจาทีนิปิ วากฺยํ นาม สิยาฯ อมรโกเส ปน – ‘‘ติสฺยาทฺยนฺตจโย วากฺยํ, กฺริยา วา การกานฺวิตา’’ติ [อมร ๖.๒] ทฺวีหิ ลกฺขเณหิ วากฺยมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ติสฺยาทฺยนฺตจโย ตฺยาทิสฺยาทฺยนฺตปทานํ จโย สมูโห สมฺพนฺธตฺโถ วากฺยํ, ตํ ยถา – อุจฺจํ ปฐติ, โอทนํ ปจติฯ ตถา จ ภาวาขฺยํ อาขฺยาตํ สาพฺยยการกวิเสสนํ วากฺยํ, อาขฺยาตํ ตฺยาทฺยนฺตํ สาพฺยยํ วา สการกํ วา สวิเสสนํ วา วากฺยมุจฺจเตฯ ตฺยาทิคฺคหณํ กฺริยาสทฺโทปลกฺขณํ, เตน เทวทตฺโต กฎํ กตวา อิจฺจาทีนิปิ วากฺยํฯ อุปลกฺขณนิรเปกฺขํ อปรํ วากฺยลกฺขณมาห ‘‘กฺริยา วา การกานฺวิตา’’ติฯ กฺริยาปทํ วา การกสมฺพนฺธํ วากฺยํ, ยถา – ราชา คจฺฉติ, ราชา คโตฯ อิมสฺมึ ปกฺเข สาพฺยยสฺสปิ อนพฺยยสฺสปิ สพฺพสฺส กฺริยาการกปทสมูหสฺส วากฺยตฺตมาหฯ
ภยาทีหิ ยํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา อุทีรณํ กถนํ ‘‘สปฺโป สปฺโป, วิชฺฌ วิชฺฌา’’ตฺยาทิกํ, ตํ อาเมฑิตํ เญยฺยํฯ เมฑิ อุมฺมาทเน, อาปุพฺโพ ทฺวตฺติกฺขตฺตุมุจฺจารเณ วตฺตติฯ ยถา ‘‘เอตเทว ยทา วากฺยํ, อาเมฑยติ วาสโว’’ [‘‘หริวํเส’’ติ จินฺตามณิฎีกายํ วุตฺตํ]ฯ ‘‘เทวทตฺเตนาเมโฑ กโต’’ อิจฺจตฺราปฺยยเมวตฺโถ, โสกาทินา หิ ‘‘ภาตา ภาตา’’อิตฺยุจฺจารียเต, ภาเว กมฺมนิ จ โตฯ กมฺมญฺจ ปทํ วากฺยมฺหาฯ
๑๐๗. อาเมฑิตสฺส วิสยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ภเย’’จฺจาทิฯ ‘‘สปฺโป สปฺโป, โจโร โจโร’’ตฺยาทีสุ ภเยฯ ‘‘วิชฺฌ วิชฺฌ, ปหร ปหรา’’ตฺยาทีสุ โกเธฯ ‘‘สาธุ สาธู’’ตฺยาทีสุ ปสํสายํฯ ‘‘คจฺฉ คจฺฉ, ลุนาหิ ลุนาหี’’ตฺยาทีสุ ตุริเตฯ ‘‘อาคจฺฉ อาคจฺฉา’’ตฺยาทีสุ โกตูหเลฯ ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺตยนฺโต’’ตฺยาทีสุ อจฺฉเรฯ ‘‘อภิกฺกมถายสฺมนฺโต อภิกฺกมถายสฺมนฺโต’’ตฺยาทีสุ หาเสฯ ‘‘กหํ เอกปุตฺตก, กหํ เอกปุตฺตกา’’ตฺยาทีสุ โสเกฯ ‘‘อโห สุขํ อโห สุข’’นฺตฺยาทีสุ ปสาเทฯ จสทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน ครหา’สมฺมานาทีนํ สงฺคโห ทฎฺฐพฺโพฯ ตตฺถ ‘‘ปาโป ปาโป’’ตฺยาทีสุ ครหายํฯ ‘‘อภิรูปก, อภิรูปกา’’ตฺยาทีสุ อสมฺมาเนฯ เอวเมเตสุ นวสุ, อญฺเญสุ จ อาเมฑิตวจนํ พุโธ ปณฺฑิโต กเร กเรยฺย โยเชยฺย อาเมฑนํ ปุนปฺปุนุจฺจารณํ อาเมฑิยติ วา ปุนปฺปุนุจฺจารียตีติ อาเมฑิตนฺติ กตฺวาฯ
๑๐๘. อิรุ, ยชุ, สามนฺติ ตโย เวทา สิยุํ, ตตฺร อิรุสทฺโท นารี อิตฺถิลิงฺโคฯ อิจ ถุติยํ, อิจฺจนฺเต เทวา เอตายาติ อิรุ, อุ, จสฺส โรฯ ยชนฺเต อเนเนติ ยชุ, อุฯ โส อนฺตกมฺมนิ, กรเณ โม, โสยนฺติ ปาปมเนเนติ สามํ, โอสฺสา, ‘‘สา ตนุกรณาวสาเนสู’’ติ วา ธาตฺวตฺโถฯ วิทนฺติ ธมฺมเมเตหีติ เวทาฯ
เอเต เอว ตโย เวทา ตยี นาม, ตโย อวยวา อสฺสาติ ตยีฯ อยํ ตยีสทฺโท นารี อิตฺถิลิงฺโคฯ ติกํ เวเทฯ มุนาติ ชานาติ ธมฺมํ อเนนาติ มนฺโต, โต, อุสฺส อฯ สุยฺยเต ธมฺมํ เอตายาติ สุติฯ อิตฺถิยํ สุติสทฺโทฯ
๑๐๙. เวทสตฺถการเก ทส อิสโยทสฺเสตุมาห ‘‘อฎฺฐโก’’จฺจาทิฯ อตฺถํ หิตํ, อตฺเถ วา สตฺเถ กโรตีติ อฎฺฐโกฯ วามํ กลฺยาณวจนํ กโรตีติ วามโก, รสฺสสรีรตฺตา วา วามโน, โส เอว วามโก, นสฺส กการตฺตํ กตฺวาฯ วาโม นาม หโร, โส เทโว อสฺส วามเทโวฯ
‘‘วามํ สพฺเย ปตีเป [ปตีเปติ ปฎิกูเล] จ, ทวิเณ [ทวิเณติ ธเน] จาติสุนฺทเร;
ปโยธเร หเร กาเม, ชญฺญา วาม’มปิตฺถิย’’นฺติฯ
หิ นานตฺถสงฺคเหฯ
องฺคิรสสฺส อิสิโน อปจฺจํ องฺคิรโส, จิตฺรสิขณฺฑิโน อปจฺจํ ปุตฺโตฯ อถ วา องฺคิมฺหิ กาเย รโส สิทฺธิปฺปตฺโต ปารโท ยสฺสาติ องฺคิรโสฯ เตเนว ตสฺส ปุตฺตํ สุราจริยํ ‘‘ชีโว’’ติ วทติฯ ชีวยติ รเณ อสุรนิหเต เทเวติ ชีโว [อมร ๓.๒๔ จินฺตามณิฎีกา โอโลเกตพฺพา]ฯ ภรตีติ ภคุ, ภํ วานกฺขตฺตํ คจฺฉติ ชานาตีติ ภคุ, อุฯ ยมํ สํยมํ ททาติ ปเรสนฺติ ยมโท จ โส ทกฺขิเณยฺยคฺคิตฺตา อคฺคิ เจติ ยมทคฺคิ, รามสฺส ปิตา [ปรสุรามสฺส ปิตา (สทฺทกปฺปทฺทุเม)]ฯ วสิฎฺฐสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺโฐฯ ภารทฺวาชสฺส อปจฺจํ ภารทฺวาโชฯ กสฺสปสฺส อปจฺจํ กสฺสโปฯ เวสฺสามิตฺตสฺส อปจฺจํ เวสฺสามิตฺโตฯ อิติ อิเม ทส อิสโย มนฺตานํ เวทานํ กตฺตาโร การกาฯ
๑๑๐. เวเท ทสฺเสตฺวา ตสฺส ฉฬงฺคานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘กปฺโป’’จฺจาทิฯ ยญฺญกมฺมานมุปเทสโก กปฺโป ‘‘กปฺปเต ปภวตี’’ติ กตฺวาฯ สาธุสทฺทานมนฺวาขฺยายกํ พฺยากรณํ วิเสเสน อากรียนฺเต ปกติจฺจาทินา อาพฺยาปาทฺยนฺเต อเนน สทฺทาติ, ยุฯ โชติสตฺถํ คณนสตฺถํ สุภาสุภกมฺมผลโชตนกํฯ สิกฺขฺยนฺเต อพฺภสฺยนฺเต [อชฺฌยนฺเต (ก.)] เอตายาติ สิกฺขา, อการาทิวณฺณานํ ฐานกรณปยตนานํ ปฎิปาทิกาฯ นิจฺฉเยน, นิสฺเสสโต วา อุตฺติ นิรุตฺติ, วณฺณาคโม วณฺณวิปริยโยจฺจาทิกาฯ ฉนฺทสิ อนุฎฺฐุภาทิวุตฺตานํ ปฎิปาทิกา ฉนฺโทวิจิติ, เอตานิ ฉ เวทานํ องฺคานีติ วทนฺติฯ
๑๑๑. ปุราวุตฺตนิพนฺธนปายตฺตา ปุราวุตฺตํ, ตสฺส ปพนฺโธ วิตฺถาโร, สนฺตาโน วา ภารตาทิโก ภารตยุทฺธกถาทิโก พฺยาสาทิปกโต คนฺโถ อิติหาโส นาม, อิติหสทฺโท ปารมฺปริโยปเทเส นิปาโต, อิติหา’ตฺถิ อสฺมินฺติ อิติหาโสฯ
รุกฺขาทีนํ นามปริยาเยหิ นามปฺปกาสกํ รตนมาลาทิกํ สตฺถํ นิฆณฺฎุ นาม, โสติมินา นิฆณฺฎุสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ ทีเปติ, สพฺพตฺเรวํฯ ตตฺถ ตตฺถาคตานิ นามานิ นิสฺเสสโต ฆเฎนฺติ ราสีกโรนฺติ เอตฺถาติ นิฆณฺฎุ, พินฺทาคโม, วจนียวาจกภาเวน อตฺถํ สทฺทญฺจ นิขณฺฑติ ภินฺทติ วิภชฺช ทสฺเสตีติ วา นิขณฺฎุ, โส เอว ขสฺส ฆการํ กตฺวา นิฆณฺฎูติ วุตฺโตฯ รุกฺขาทีนํ นามปฺปกาสกนฺติมินา เอเกกสฺส อตฺถสฺส อเนกปริยายนามปฺปกาสกตฺตํ วุตฺตํ, นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ, อเนเกสํ อตฺถานํ เอกสทฺทวจนียตาปกาสกวเสนปิ ตสฺส คนฺถสฺส ปวตฺตตฺตา [ที. นิ. ฎี. ๑.๒๕๖; ม. นิ. ฎี. ๑.๒๒; อ. นิ. ฎี. ๒.๓.๕๙; สารตฺถ. ฎี. ๑.ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนา]ฯ
๑๑๒. โลเก ยํ วิตณฺฑวาทีนํ สตฺถํ, ตํ โลกายตนฺติ วิญฺเญยฺยํฯ ตนุ วิตฺถาเร, อญฺญมญฺญวิรุทฺธํ, สคฺคโมกฺขวิรุทฺธํ วา ตโนนฺติ เอตฺถาติ วิตณฺโฑ, โฑ, ณตฺตํ, วิรุทฺเธน วา วาททณฺเฑน ตาเฬนฺติ เอตฺถ วาทิโนติ วิตณฺโฑ, ตฑิ ตาฬเน, อเทสมฺปิ หิ ยํ นิสฺสาย วาทีนํ วาโท ปวตฺโต, ตํ เตสํ เทสโตปิ อุปจารวเสน วุจฺจติ, ยถา ‘‘จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตี’’ติ [ที. นิ. ๒.๔๐๑; ม. นิ. ๑.๑๓๔; วิภ. ๒๐๔]ฯ โลกาติ พาลโลกา, เต เอตฺถ อายตนฺติ อุสฺสหนฺติ วายมนฺติ วาทสฺสาเทนาติ โลกายตํ, อายติํ หิตํ เตน โลโก น ยตติ น อีหตีติ วา โลกายตํ, ตญฺหิ คนฺถํ นิสฺสาย สตฺตา ปุญฺญกฺริยาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติฯ
โย กวีนํ ปณฺฑิตานํ หิโต กวิตฺตโภคสมฺปตฺตาทิปโยชนกโร กฺริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ กฺริยาสงฺขาตกปฺปพนฺธนวิธิวิธายโก สุโพธาลงฺการาทิโก คนฺโถ, โส เกฎุภํ นาม, กิฎนฺติ คจฺฉนฺติ โกสลฺลํ กวโย พนฺธเนสุ เอเตนาติ เกฎุภํ, กิฎ คติยํ, อโภ, อสฺสุกาโร, อถ วา กิฎติ คเมติ กฺริยาทิวิภาคํ, ตํ วา อนวเสเสน ปริยาทานโต คเมนฺโต ปูเรตีติ เกฎุภํ, อุภ, อุมฺภ ปูรเณฯ
วจีเภทาทิลกฺขณา กฺริยา กปฺปียติ วิกปฺปียติ เอเตนาติ กฺริยากปฺโปฯ โส ปน วณฺณปทสมฺพนฺธปทตฺถาทิวิภาคโต อติพหุ วิกปฺโปติ อาห ‘‘กฺริยากปฺปวิกปฺโป’’ติ, อิทญฺจ มูลกฺริยากปฺปคนฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โส หิ มหาวิสโย สตสหสฺสปริมาโณ นยจริตาทิปกรณํ [นลจริตาทิปกรณํ (?)]ฯ
๑๑๓. อุปลทฺโธ เกนปฺยตฺโถ ยสฺสํ สา อุปลทฺธตฺถา, อิติ อาขฺยายิกาตฺยุจฺจเต อาขฺยายเต นายกานุสาสกจริตมสฺสนฺติ, สญฺญายํ ณฺวุฯ
ปพนฺเธเนว จ สวิตฺถาเรน กปฺปนํ ยสฺสํ สา ปพนฺธกปฺปนา, กาทมฺพรีปภุติฯ กถียตีติ กถาฯ
อตฺถา ภูมิหิรญฺญาทโย, ตตฺร ปธานํ ภูมิ อิตเรสํ ตปฺปภวตฺตา, เตสํ อชฺชเน ปาลเน จ อุปายภูตํ สตฺถํ อตฺถสตฺถํ, ปยานกฺยาทิปณีตํ [พหสฺวติจาพฺพีกฺยาทิปฺรณีตํ (จินฺตามณิฎีกา ๖.๕)], ตสฺมึ ทณฺฑนีติสทฺโท ปวตฺโตฯ สามาทีนํ จตุตฺโถปาโย วธพนฺธนาทิลกฺขโณ ทณฺโฑ, ตสฺส นีติ ปณยนํ ทณฺฑนีติ, ปาเยน นีติสฺส ทณฺเฑน พฺยปฺปเทโส, วธโทสพาหุเลฺยน ปายโส ทณฺฑสฺส ปณยนโต, ทณฺฑนีตฺยตฺถตฺตา สตฺถญฺจ ทณฺฑนีติฯ
ทฺวยํ กถายํฯ วุตฺโต อนุวตฺตนีโย อนฺโต ปริสมตฺติ ยสฺส อตฺตโน การิยภาคสฺส ปาปนโตติ วุตฺตนฺโตฯ ปวตฺตนฺเต การิยา ยสฺสํ ปวตฺติ,ติฯ จกาเรน วุตฺตอุทนฺตาทโย คหิตาฯ การิยสฺส วุตฺติ อตฺรตฺถีติ อสฺสตฺถฺยตฺเถ โณฯ อุคฺคโต อนฺโต ปริสมตฺติ ยสฺส อุทนฺโตฯ
๑๑๔. อธิวจนนฺตํ นาเมฯ สญฺชานนฺติ เอตายาติ สญฺญา, อฯ อาขฺยายเต เอตายาติ อาขฺยาฯ อหฺวยเต เอตายาติ อวฺหา, หุ สทฺเท, เวฺห อวฺหาเนติ วา ธาตุ, อฯ สมฺมา อาชานาติ, สมํ วา ชานาติ เอตายาติ สมญฺญาฯ อภิธียเต เยน, ยุฯ นมฺยเต อพฺภสฺสเต อสฺมินฺติ นามํ, นมติ นามยตีติ วา นามํฯ อหฺวายเตติ อวฺหโย, กมฺเม โยฯ นามเมว นามเธยฺยํฯ นามรูเปหิ [นามสทฺเทหิ (ก.) ภาครูปนาเมหิ เธยฺโย (ปาณินิ ๕.๔.๓๖ วา)] สกตฺเถ เธยฺโย ยทาทินา, ติฎฺฐติ วา เอตฺถ อตฺโถติ เธยฺยํ, ธรียเต อุจฺจาริยเตติ วา เธยฺยํ, นามเมว เธยฺยํ นามเธยฺยํฯ อธีนํ วจนํ อธิวจนํ, เกน อธีนํ? อตฺเถนฯ ปุฎฺฐสฺส ปฎิวจนํ ปฎิวากฺยํฯ ปฎิคตํ ปจฺฉาคตํ วากฺยํ ปฎิวากฺยํฯ อุตฺตรียเต อติกฺกมฺยเต เยนาติ อุตฺตรํฯ
๑๑๕. ติกํ ปุจฺฉายํฯ ปุจฺฉิตพฺโพติ ปญฺโห, ญาตุมิจฺฉิโต หิ อตฺโถ ปญฺโห นามฯ ปุจฺฉ ปุจฺฉเน, จสฺส โญ, ฉสฺส โห, อุสฺส อ, ปญฺห ปุจฺฉเนติปิ ธาตุฯ ยุช โยเค, อนุยุญฺชิตพฺโพ ปุจฺฉิตพฺโพติ อนุโยโคฯ ปุจฺฉนํ, ปุจฺฉิตพฺพาติ วา ปุจฺฉาฯ เอเตเนว นเยน ทฺวีสุปิ ภาวสาธนมฺปิ กตฺตพฺพเมวฯ
จตุกฺกํ นิทสฺสเนฯ ปกเตน สทิสํ นิทสฺเสติ เอเตนาติ นิทสฺสนํ, ปกตสฺโสปปาทนํ วากฺยํฯ อุโปคฺฆญฺญเต [อุโปหญฺญเต (?)] ปฎิปาทียเต อเนนาติ อุโปคฺฆาโตฯ อุป อุปุพฺโพ หนธาตุ ปฎิปาทนตฺโถฯ ทสฺสียเต อเนนาติ ทิฎฺฐนฺโต, อนฺโต, ทิฏฺโฐ วา ปกตสฺส อนฺโต ปริสมตฺติ เยนาติ ทิฎฺฐนฺโตฯ สพฺพตฺราปิ วา กมฺมสาธนมฺปิ กตฺตพฺพํฯ อุทาหรียติ ปกตสฺโสปปาทนายาติ อุทาหรณํฯ
๑๑๖. จตุกฺกํ สงฺเขเปฯ สมาติ ตุลฺยตฺถาฯ สงฺขิปียเต เอกเทสโต กถียตีติ สงฺเขโป, ขิป เปรเณฯ สํหรียเต สงฺเขเปน ปจฺจาขฺยายเต เอเตนาติ สํหาโรฯ สมสฺยเต สงฺขิปียเตติ สมาโส, อสุ เขปเนฯ สงฺเขเปน คยฺหเต อเนนาติ สงฺคโหฯ
‘‘ตฺวํ สตํ สุวณฺณํ ธารยสิ’’อิตฺยาทิกํ ตุจฺฉภาสนํ อภูตภาสนํ อพฺภกฺขานํ นามฯ อสจฺเจน อกฺขานํ ภาสนํ อพฺภกฺขานํฯ
๑๑๗. ทฺวยํ วิวาทาย วิภาควิสเย [อิณวาทาทิวิสเย (จินฺตามณิฎีกา ๖.๙)]ฯ วิรุทฺธํ กตฺวา อวหรติ วทติ ยนฺติ โวหาโรฯ วิรุทฺธํ กตฺวา วทติ ยนฺติ วิวาโทฯ สพฺพตฺร ภาวสาธนํ วา ยุชฺชติฯ ‘‘มุสาวาทํ วทนฺโต โฆรานิ ตฺวํ นรกานิ ยสฺสสี’’ตฺยาทิสรูปํ สปนํฯ สป อกฺโกเส, โถ, สปโถฯ
ติกํ ขฺยาเตฯ ยชติ เอเตนาถิ ยโส, ชสฺส โส, สพฺพตฺถ ยาตีติ วา ยโส, โส, ยสติ ปยสตีติ วา ยโสฯ สิโลกติ ปตฺถรตีติ สิโลโก, สิโลก สงฺฆาเตฯ กิตฺต สทฺทเน, กิตฺตียเต กถียเตติ กิตฺติ, อิฯ สมญฺญา จ ขฺยาเต, สํ อาปุพฺโพ ชานาติ ขฺยาเตฯ ตถา หิ ‘‘ญาโต, อภิญฺญาโต, สงฺขฺยาโต, วิสฺสุโต, สมญฺญาโต’’ติ รตนโกเส วุตฺตํฯ อุจฺจธนินา สทฺทนํ โฆสนา นาม, ฆุส สทฺเท, ฆุสนํ สทฺทนํ โฆสนาฯ
๑๑๘-๑๑๙. ทฺวยํ ปฎิสทฺเทฯ ฆุสนํ โฆโส, ตํ ปฎิคโต, ทุติยาสมาโสฯ เอวํ รวํ ปฎิคโต ปฎิรโวฯ อถ วา โฆสสฺส ปติรูโป ปฎิโฆโสฯ รวสฺส ปติรูโป ปฎิรโวฯ ปฎิสุติ, ปฎิทฺธนีติปิ ปฎิสทฺทสฺส นามานิ, วจีมุขํ วจโนปกฺกโม อุปญฺญาโส นาม, อุปนิปุพฺโพ อาส อุปเวสเน, อุป ปฐมํ ปุริมวจนสฺส สมีปํ วา นฺยาโส ฐปนํ อุปญฺญาโส, นฺยสฺส โญฯ
สตฺตกํ ถุติยํฯ กตฺถ สิลาฆายํ, ยุ, กถนํ วาอสรูปทฺวิภาววเสน กตฺถนาฯ สิลาฆ กตฺถเน, สิลาฆาฯ สีลสฺส วา สภาคคุณสฺส อาหนนํ สีลาฆา, สา เอว รสฺสํ กตฺวา สิลาฆาฯ วณฺณ ปสํสายํ, วณฺณียเตติ วณฺณนาฯ นุ ถุติยํ,ติ, นุติฯ ถุ อภิตฺถเว,ติ, ถุติฯ โถม สิลาฆายํ, โถมนํฯ ปปุพฺโพ สํส ปสํสเน, อฯ
สิขณฺฑีนํ มยูรานํ นาโท นทรโว เกกา นาม, กา สทฺเท, เกอิติ กายตีติ เกกา, กมฺมนิ อ, อถ วา กายติ, กายนํ วา กา, เก มยูเร ปวตฺตา กา เกกา, อลุตฺตสมาโสฯ คชานํ นาโท โกญฺจนาโท นาม, โกญฺจสกุณนาทสทิโส นาโท โกญฺจนาโทฯ หยานํ อสฺสานํ ธนิ สทฺโท เหสา นาม, เหส อพฺรตฺตสทฺเท, เหสนํ เหสา, เห อิติ ปวตฺตตีติ วา เหสาฯ
๑๒๐-๑๒๑. ทฺวยํ ปริยาเยฯ ปริพฺยตฺตมตฺถํ อยนฺติ คจฺฉนฺติ พุชฺฌนฺติ เอเตนาติ ปริยาโยฯ เอโก อตฺโถ ปุนปฺปุนํ วุจฺจติ เยนาติ เววจนํฯ ทฺวยํ สากจฺฉายํฯ สห, สมฺมา วา อวิโรเธน กถา สากจฺฉา, สํกถา จฯ โต, ถสฺส โจ, ตสฺส โฉฯ
สาทฺธปชฺเชน ครหสฺส นามานิฯ โทสกฺขาเนน วทนํ อุปวาโทฯ กุส อวฺหาเน เภทเน จ, กฺวจิ ‘‘อปกฺโกโส’’ติ ปาโฐ, โณฯ วณฺโณ ถุติ, ตสฺส อวทนํ อวณฺณวาโทฯ หีฬเนน วทนํ อนุวาโทฯ ชนานํ วาโท ครหณํ ชนวาโทฯ ครหเณน วาโท อปวาโทฯ ปริวทนํ ปริวาโท, รสฺสสฺส ทีฆตาฯ เอเต อุปวาทาทโย ตุลฺยตฺถา สมานตฺถาฯ วิสมวุตฺตปฺปเภเทสุ วตฺตมิทํฯ ขิป เปรเณ, ขิปนํ พหิกรณํ เขโปฯ นิทิ กุจฺฉายํ, อ, นินฺทาฯ ยถา อุปวาทาทโย ครหตฺถา, กุจฺฉาทโยปิ ตถาติ ตถาตฺโถฯ กุจฺฉ อวกฺเขปเน, จุราทิ, กุส อกฺโกเสติมสฺส วา ปพฺพชฺชาทิตฺตา ‘‘กุจฺฉา’’ติ รูปํ นิปฺผชฺชติฯ คุป, โคป กุจฺฉเนสุ, ‘‘ติชคุปกิตมาเนหิ ขฉสา วา’’ติ โฉฯ ครห กุจฺฉเนฯ ตตฺถ เกจิ ‘‘อุปวาทาทโย อพฺภกฺขานตฺถา, เขปาทโย นินฺทตฺถา’’ติ วทนฺติ, ตํ อมรโกเสน วิรุชฺฌนโต อพฺภกฺขานตฺถสฺส จ วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพํฯ เอเต อุปวาทาทโย สตฺต อพฺภกฺขาเนปิ วตฺตนฺติฯ
วิวาทกามสฺส ทุพฺพาโท อุปารมฺโภ, โส จ อีทิเส สพฺพโลกจูฬามณิภูเต สกฺยกุเล สมฺภูตสฺส ภควโต กิมิทํ กมฺมมุจิตนฺติ คุณาวิกรณปุพฺพโกปฺยตฺถิ, พนฺธกีสุตสฺส ตเวทมุจิตเมวาติ นินฺทาปุพฺพโกปิ อุปารมฺโภฯ ตตฺร โย นินฺทาปุพฺโพ สนินฺโท อุปารมฺโภ, โส ปริภาสนมุจฺจเตฯ อุปคนฺตฺวา ปเรสํ จิตฺตสฺส อารมฺภนํ วิโกปนํ อุปารมฺโภฯ โทสกฺขาเนน ภาสนํ ปริภาสนํฯ
๑๒๒. อนริยานํ ลามกานํ โวหารโต, อริยานํ อุตฺตมชนานํ วา อโวหารโต อนริยโวหาโรติ สงฺขาตานํ อทิฏฺเฐ ทิฎฺฐวาทาทีนํ อฎฺฐนฺนํ โวหารานํ วเสน ยา วาจา ลามกชเนหิ ปวตฺติตา วุตฺตา, วีติกฺกมทีปนี อชฺฌาจารวีติกฺกมสาธนี สา วาจา อริยชเนหิ วตฺตพฺพมริยาทาติกฺกมตฺตา อภิวากฺยํ นาม สิยาฯ
๑๒๓. มุหุํภาสา พหุโส อภิธานํ อนุลาโป นาม, อนุ ปุนปฺปุนํ ลาโป อนุลาโปฯ อนตฺถิกา คิรา นิปฺปโยชนํ อุมฺมตฺตาทิวจนํ ปลาโป, ปโยชนรหิโต ลาโป ปลาโป, ปสทฺโท วิโยคตฺถโชตโกฯ
คมนาคมนาทิสมเย อาทิมฺหิ ภาสนํ ปิยวจนํ อาลาโป, อาทิมฺหิ ลาโป อาลาโป, อาปุจฺฉาสทฺโทปฺยตฺรฯ โทเสน ปติฎฺฐิโต ปริทฺทโว ปริเทวนํ อนุโสจนํ อติกฺกมลาโป วิลาโป นาม, วิวิเธน, วิวิธํ วา ลาโป วิลาโปฯ ปริเทวนํ ปริเทโว, โส เอว ปริทฺทโว, เทว ปริเทวเนฯ
๑๒๔. วิรุทฺธํ วจนํ วิโรโธตฺติฯ วิรุทฺธํ ปลาโป วิปฺปลาโปฯ สนฺทิสฺสเตติ สนฺเทโส, สนฺทิสฺสมาโน อตฺโถ, ตสฺโสตฺติฯ ยาย สนฺทิฏฺโฐ อตฺโถ อภิธียเต, สา สนฺเทโสตฺติ วาจิกมุจฺจเตฯ วจ สนฺเทเส, สกตฺเถ ณิโก, สนฺทิฎฺฐตฺถา วาจา เอว วาจิกมิจฺจตฺโถฯ
มิถุ อญฺญมญฺญํ วิโรธรหิตํ วจนํ ‘‘สมฺภาสนํ, สลฺลาโป’’ติ จ วุจฺจติฯ ยถา เอโก พฺรูเต ‘‘อชฺช โสภนํ นกฺขตฺต’’นฺติ, อิตโรปฺยาห ‘‘ตเถวา’’ติฯ
๑๒๕. นิฎฺฐุรํ วากฺยํ กกฺกสวจนํ ผรุสํ นาม, ปเร ชเน อุสฺสาเปติ ทาเหตีติ ปรุสํ, ตเทว ปสฺส ผการํ กตฺวา ผรุสํฯ อสวนียตฺตา น อิจฺฉิตพฺพนฺติ นิฎฺฐุรํ, อุโร, ยถา ‘‘นาโค’’ติฯ ทฺวยํ กณฺณสุขวจเนฯ มนํ อา ภุสํ ญาเปติ โตเสตีติ มนุญฺญํ, ญา ปริมาณโตสนนิสาเนสุ, อสฺสุกาโรฯ หทยํ มนํ คจฺฉติ ปวิสตีติ หทยงฺคมํฯ
สํกุลาทิทฺวยํ ปุพฺพาปรวิโรธินิ ปุพฺพาปรวิรุทฺเธ วากฺเย, ยถา –
ยาวชีวมหํ โมนี, พฺรหฺมจารี จ เม ปิตา;
มาตา จ มม วญฺฌาสิ, อปุตฺโต จ ปิตามโหฯ
สํกุลนฺติ ชฬีภวนฺตฺยเนนาติ สํกุลํฯ กิลิสฺสนฺเต เอตฺถาติ กิลิฎฺฐํฯ
๑๒๖. สมุทายตฺถรหิตํ ทสทาฬิมาทิวากฺยํ [ทส ทาฐิมานิ ฐฬปูปา กุณฺฑ’ มชาชินํ ปลาลปิณฺฑา (นฺยายภาสฺส ๕.๒.๑๐ โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฎีกา ๑.๑)] อสมฺพทฺธตฺตา อพทฺธมิติ กิตฺติตํ กถิตํ, น พชฺฌเต หทยมตฺราติ อพทฺธํ, โตฯ
นตฺถิ ตถํ สจฺจมตฺราติ วิตถํฯ ผรุสาทโย วิตถสทฺทํ ยาว ติลิงฺคิกาฯ
๑๒๗. ปชฺชทฺธํ สจฺจวจเนฯ สมฺมาสทฺโทยํ อพฺยยํ, สพฺพลิงฺควิภตฺติวจเนสุ จ สมาโนฯ น วิตถํ อวิตถํฯ สนฺเตสุ สาธูสุ ภวํ สจฺจํฯ สต สาตจฺเฉ วา, วชาทินา โย, สจฺจํฯ ตถสทฺโท ภูตปริยาโย, ‘‘ตเถน มคฺเคน ยถาตฺถภาชินา’’ติ [ตถาคตา ชินาติ (ก.)] ปโยโคฯ ตเถ สาธุ ตจฺฉํ, สาธฺวตฺเถ โยฯ ยถาตถสทฺทาปิ จ สจฺจตฺถา อลิงฺคาฯ ตพฺพนฺตา สจฺจวจนวนฺตวาจกา สมฺมา สจฺจํ ยถาตถํสทฺทวชฺชิตา เสสา อวิตถาทโย ตีสุ ลิงฺเคสุ วตฺตนฺติฯ สจฺจํสทฺโท ตุ อลิงฺโคฯ อมรโกเส ปน สมฺมา สจฺจสทฺทานมฺปิ ตพฺพติ ติลิงฺคตฺตํ วุตฺตํ, ยถา – สจฺจํ ตจฺฉํ ริตํ สมฺมา, อมูนิ ตีสุ ตพฺพติ [อมร ๖.๒๒]ฯ ยถา – สจฺโจ พฺราหฺมโณ, สจฺจา นารี, สจฺจํ วิปฺปกุลํฯ อิธ ปน สพฺพลิงฺควจนวิภตฺตีสุ รูปเภทาภาวา สมฺมาสทฺทสฺส อพฺยยตฺตํ, ติลิงฺเคสฺวปิ รูปเภทาภาวา สจฺจํสทฺทสฺส อลิงฺคตฺตญฺจ วุตฺตํฯ ยถา – สมฺมา วาจา, สมฺมา โวหาโร, สมฺมา วจนํฯ สจฺจํ พฺราหฺมโณ, สจฺจํ นารี, สจฺจํ วิปฺปกุลํฯ มิจฺฉามุสาสทฺทา ปน สพฺพตฺราปิ อพฺยยเมว ภวนฺติฯ ยถา – มิจฺฉา วาจา, มิจฺฉา โวหาโร, มิจฺฉา วจนํฯ มุสา วาจา, มุสา โวหาโร, มุสา วจนํฯ
๑๒๘. โสฬส สทฺทมตฺตปริยาเย ทสฺเสตุํ อุปชาติํ ‘‘รโว’’อิจฺจาทิมาหฯ รุยเต สทฺทายเตติ รโว, รุ สทฺเทฯ นทนํ นาโท, นิรตฺโถ นาโท นินาโท, นท อพฺยตฺตสทฺเทฯ เอวํ นินโท, รสฺสตฺตเมว วิเสโสฯ สปฺปติ อุจฺจารียตีติ สทฺโทฯ ฆุส สทฺเท, ปาตุภาโว โฆโส นิคฺโฆโสฯ นทนํ นาโทฯ ธน สทฺเท, ธนียตีติ ธนิฯ นิคฺโฆโส จ นาโท จ ธนิ จ นิคฺโฆสนาทธนโยฯ รโว เอว ราโวฯ อาราโวติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ ตถา สํราววิราวอารวาฯ ฆุสนํ โฆโสฯ อาราโว จ สํราโว จ วิราโว จ โฆโส จ อารโว จาติ ทฺวนฺโทฯ สุ สวเน, สุยฺยเตติ สุติฯ สรติ สุยฺยมานตํ คจฺฉตีติ สโรฯ นิสฺสนติ เอเตนาติ นิสฺสโน, สน สมฺภตฺติยํ นิปุพฺโพฯ สโร จ นิสฺสโน จาติ ทฺวนฺโทฯ
๑๒๙. วิสชฺชียเต น ลคฺคียเต เสมฺหาทีหีติ วิสฏฺโฐฯ มนิตพฺพนฺติ มญฺชุ, ชุ, มน ญาเณ, สุณนฺตานํ วา มนํ รญฺเชตีติ มญฺชุ, อุ, น รโลโปฯ สุเขเนว วิชานิตพฺพตฺตา วิญฺเญยฺโยฯ หิตสุขนิปฺผาทนโต โสตพฺโพติ สวนีโยฯ พหิทฺธาปริสา องฺคุลิมตฺตมฺปิ น วิสรติ น คจฺฉตีติ อวิสารี , ตสฺสีลตฺเถ ณี, วิวิเธน วา น สรตีติ อวิสารี, ฉินฺนสฺสรานํ วิย ทฺเวธา น โหตีตฺยตฺโถฯ วินฺทฺยเต ลพฺภเตติ พินฺทุ, วสฺส โพ, นิคฺคหีตาคโม, อุ จ, วฎฺฎตฺตา วา พินฺทุ, อิมสฺมึ ปกฺเข ปพฺพชฺชาทินา รูปสิทฺธิฯ ปญฺจนฺนํ ฐานคตีนํ ทูรฎฺฐานโต ชาตตฺตา คมฺภีโรฯ ปุนปฺปุนํ นาโท นินฺนาโท, กฺริยาภิกฺขญฺญตฺตา ทฺวิตฺตํ, อสฺส อิ, นิคฺคหีตาคโม, โส เอตฺถ อตฺถีติ นินฺนาทีฯ อิจฺเจวํ ภควโต อฎฺฐงฺคิโก สโร โหติฯ
๑๓๐. ขคฺคาทีนํ ติรจฺฉานคตานํ รุตํ วสฺสิตนฺตฺยุจฺจเตฯ รุ สทฺเท, รุตํฯ วสฺส สทฺเท, วสฺสนํ รวนํ วสฺสิตํฯ
โกลาหลาทิทฺวยํ พหูหิ สมฺภูย กเต อพฺยตฺตสทฺเทฯ กุล สงฺฆาเต [สงฺขฺยาเน (ก.)], โกลนํ โกโล, เอกีภาโว, ตํ อาหลติ วินฺทตีติ โกลาหโลฯ กโรติ หึสติ มธุรนฺติ กโล, ตํ หลตีติ กลหโลฯ หล วิเลขเนฯ
ติกํ คายเนฯ เค สทฺเท, เคตพฺพํ คีตํ คานํ คีติกา จฯ สพฺพตฺร ภาวสาธนํฯ
๑๓๑. ตนฺติกณฺโฐฎฺฐิตา [อมร ๗.๑] อุสภาทโย สตฺต สราฯ ฉชฺชาทโย ตโย คามา สมูหาตฺยตฺโถฯ วุตฺตญฺจ ‘‘คาโม นาม สรสมูหสฺส สนฺธาน’’นฺติฯ มนุสฺสโลกวาทนวิธินา เอเกกสฺส สรสฺส วเสน ตโย ตโย มุจฺฉนา กตฺวา เอกวีสติ มุจฺฉนา, เทวโลกวาทนวิธินา ปน สมปญฺญาส มุจฺฉนา วทนฺติฯ ตตฺถ หิ เอเกกสฺส สรสฺส วเสน สตฺต สตฺต มุจฺฉนา, อนฺตสรสฺส จ เอกาติ สมปญฺญาส มุจฺฉนา อาคตา, เตเนว สกฺกปญฺหสุตฺตสํวณฺณนายํ ‘‘สมปญฺญาส มุจฺฉนา มุจฺฉิตฺวา’’ติ [ที. นิ. อฎฺฐ. ๒.๓๔๕] ปญฺจสิขสฺส วีณาวาทนํ ทสฺเสนฺเตน วุตฺตํฯ มุจฺฉ โมหสมุสฺสเยสุ, ยุ, มุจฺฉนาฯ ยถา กเมน วีณา วาทิตุํ สกฺกา, เอวํ สชฺชนาหิ มุจฺฉนฎฺฐานานิ เอกูนปญฺญาสาตฺยตฺโถฯ เอเกกสฺส สรสฺส สตฺต สตฺต ฐานานิฯ ยโต สรสฺส มนฺทตารววตฺถานํ โหติ, เตน เอกูนปญฺญาส ฐานานิฯ อิจฺเจตํ สรมณฺฑลํ สรสมูโหฯ
๑๓๒. สราทีนํ นามสรูปปฺปเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุสโภ’’จฺจาทิฯ อิส คติยํฯ อิสติ จิตฺตํ ปวิสตีติ อุสโภ, อโภ, อิสฺสุ จฯ ‘‘อุส ทาเห’’ติ วา ธาตฺวตฺโถฯ ยสฺมา ปน โส สโร อุสโภ วิย นทติ, ตสฺมา อุสโภติ วุจฺจติฯ ธีมนฺเตหิ คียเตติ เธวโต, วณฺณวิกาโร, วตฺตํฯ
นาสํ กณฺฐมุโร ตาลุํ, ชิวฺหํ ทนฺเต จ นิสฺสิโต;
ฉธา สญฺชายเต ยสฺมา, ตสฺมา ฉชฺโช ส อุจฺจเต [จินฺตามณิฎีกา ๗.๑]ฯ
คนฺธํ เลสํ อรตีติ คนฺธโร, รสฺสสฺส ทีฆตฺเต คนฺธาโร เจตฺยญฺเญ [อญฺเญสมปีติ (ปาณินิ ๓.๑๓๗) ทีโฆ (จินฺตามณิฎีกา ๗.๑)], คนฺธารา นาม ชนปทา, เตหฺยยํ คียเตติ คนฺธาโร, โณฯ มชฺเฌ ลยวิเสเส ภโว มชฺฌิโมฯ ปญฺจนฺนมฺปิ เธวตาทีนํ ปูรโณ ปญฺจโม, (ปญฺจนฺนํ วา มหาภูตานํ ปูรโณ ปญฺจโมฯ) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาโฐ อธิโก วิย ทิสฺสติ] นิสฺเสสโต สีทนฺติ สรา ยสฺมินฺติ [ยสฺมาติ (ก.) – สทโต อธิกรเณ ฆอุ (จินฺตามณิฎีกา ๗.๑)], โณฯ ‘‘นิสีทนฺติ สรา ยสฺมึ, นิสาโท เตน เหตุนา’’ติ หิ วุตฺตํฯ เอเต สตฺต สราติ คทิตา กถิตาฯ
๑๓๓-๑๓๕. อุสภาทโย เย นทนฺติ, เต ทสฺเสตุมาห ‘‘นทนฺติ’’จฺจาทิฯ อุสภํ นาม สรํ คาโว นทนฺติฯ ตถา เธวตํ ตุรงฺคา อสฺสา, ฉชฺชํ มยูรา สิขณฺฑิโน, คนฺธารํ อชา, มชฺฌิมํ โกญฺจา สกุณวิเสสา, ปญฺจมํ ปรปุฎฺฐาที โกกิลาทโย, นิสาทํ วารณา หตฺถิโน นทนฺติฯ วุตฺตญฺจ นารทมุนินา –
‘‘ฉชฺชํ นทติ มยูโร, คาโว นทนฺติ อุสภํ;
อโช โรติ จ [อชาวิกา ตุ (ก.)] คนฺธารํ, โกญฺจา นทนฺติ มชฺฌิมํฯ
ปุปฺผสาธารเน กาเล, โกกิโล โรติ ปญฺจมํ;
อสฺโส ตุ เธวตํ โรติ, นิสาทํ โรติ กุญฺชโร’’ติฯ
มยูราทโยปิ สพฺเพ อิเม สตฺตา สมทา [สนฺโต (ก.) เอเต จ สมทา ปญฺจมํ คายนฺติ (จินฺตามณิฎีกา ๗.๑)] ปญฺจมํ นทนฺติฯ
ฉชฺโช คาโม, มชฺฌิโม คาโม, สาธารโณ คาโมติ ตโย คามาฯ ตตฺร วีณาทณฺฑํ วิภาคํ กตฺวา อโธภาคสฺส ‘‘ฉชฺชคาโม’’ติ สญฺญา, มชฺฌภาคสฺส ‘‘มชฺฌิมคาโม’’ติ, อุปริภาคสฺส ‘‘สาธารณคาโม’’ติ สญฺญาฯ กึ ปน คามเภเท การณํ? ยสฺมา เอกสฺเสว สรสฺส คามนฺตเร เภโท, ตํเภเท คามานมฺปิเภโทฯ มาฆฎีกายํ ปน สาธารณคามฎฺฐาเน คนฺธารคาโม กถิโต, เอเกกสฺมิญฺจ คาเม สตฺต สตฺต มุจฺฉนาฯ อิธ ปน อุสภาทีสุ สตฺตสุ สเรสุ ปจฺเจกํ ติสฺโส ติสฺโส มุจฺฉนา กถิตาฯ กึการณา? อิธ มนุสฺสโลกวาทนวิธินา, ตตฺถ จ เทวโลกวาทนวิธินา กถิตตฺตา ตเถว ฐานานิ สตฺต สตฺเตว ลพฺภเรติฯ ยถา อุสภาทีสุ เตสุ ยถาวุตฺเตสุ สเรสุ ปจฺเจกํ เอเกกสฺมึ สเร ติสฺโส ติสฺโส มุจฺฉนา สิยุํ, ตเถว ฐานานิปิ สตฺต สตฺเตว ลพฺภเรตฺยตฺโถฯ
๑๓๖. สรานํ คาเมสุ ภินฺนสุติตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ติสฺโส’’อิจฺจาทิฯ อุสภสฺส สรสฺส ตารกลมนฺทวเสน ติสฺโส สุติโยฯ เธวตสฺส สรสฺส ตาร มนฺทวเสน ทุเวฯ ฉชฺชสฺส ตารกล มนฺท กากลีวเสน จตสฺโสฯ คนฺธารสฺส จ ตถาฯ มชฺฌิมสฺส ตารกล กากลีวเสน ติสฺโสฯ ปญฺจมสฺส กล กากลีวเสน ทุเวฯ นิสาทสฺส ตาราทิวเสน จตสฺโส สุติโยฯ อิจฺเจวํ สตฺตสุ สเรสุ กมโต สมฺปิณฺฑิตา ทฺวาวีสติ สุติโย สิยุํฯ มาฆฎีกายํ ปน อญฺญถา สุติเภโท วุตฺโตฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ –
‘‘จตุสฺสุติ สุวิญฺเญยฺโย, มชฺฌิโม มชฺชิมฎฺฐิโต;
ทฺวิสฺสุติ จาปิ คนฺธาโร, ติสฺสุติ อุสโภ ตถาฯ
ฉชฺโช จตุสฺสุติ เญยฺโย, นิสาโท ทฺวิสฺสุตี ตถา;
จตุสฺสุติ เธวโต ตุ, ปญฺจโม ติสฺสุตี มโต’’ติฯ
สพฺพเมตํ นาฎกสตฺถโต คเหตพฺพํฯ
๑๓๗. ‘‘อุจฺจตเร’’ตฺยาทินา สุติเภเท สรูปโต ทสฺเสติฯ อุจฺจตเร รเว อตฺยุจฺจธนิมฺหิ ตาโร, ตารยติ โพธยตีติ ตาโรฯ อพฺยตฺเต อพฺยตฺตกฺขเร มธุเร สุติสุเข กโล, กล มเทฯ คมฺภีเร ธนิมฺหิ มนฺโทฯ มทิ ถุติโมทมทโมหสุปนคตีสุฯ มนฺทยเต พุชฺฌเตเนนาติ มนฺโทฯ
ตาราทโย ตโย ลิงฺคตฺตา ตีสุฯ ตาโร ธนิ, ตารา วาณี, ตารํ รุตํ อิจฺจาทิฯ อพฺยตฺตมธุรสทฺโท กโลฯ ตตฺร กเล สุขุเม กากลีสทฺโท, อีปจฺจยนฺโต, อีสํ กลา วาณี กากลี นาม, กาสทฺโทยมีสตฺโถฯ กฺริยาทิสมตาติ คีตวาทิตปาทนฺยาสาทิกฺริยานํ, กาลสฺส จ สมตฺตํ ลโย นาม, ลย สามฺยคตีสุ, อาธาเร อปจฺจโย, สพฺพาภินยานมฺปิ สามฺยํ ลโยติ เกจิฯ
๑๓๘. ทฺวยํ วีณายํฯ วิ ชนเน, โต, อีณตฺตํ, วีณ เวฐเนติ วา ธาตุ, อา, วีณาฯ วลฺล สํวรเณ, วลฺลเต ธนิวิเสสํ, ณฺวุ, วลฺลกี, นทาทิฯ วิปญฺจีติปิ วีณาย นามํฯ วิปญฺจยตีติ วิปญฺจี [วิปญฺจยติ วิตฺถารยติสทฺทํ (จินฺตามณิฎีกา ๗.๓)], นทาทิฯ
สา วีณา สตฺตตนฺตี สตฺตหิ ตนฺตีหิ วิสิฎฺฐา ปริวาทินี นาม, ปริโต วทตีติ ปริวาทินี, อินีฯ วีณาทโย จตฺตาโรปิ วีณาสามญฺญวาจกา อิจฺเจเก, เตสํ มเต สาสทฺทสฺส จตุนฺนมฺปิ อิตฺถิลิงฺคตฺถทีปกตา วิญฺเญยฺยา, ตถาปิ อมรโกเสน [อมร ๗.๓] วิรุชฺฌนโต เตสํ มตํ น คเหตพฺพํฯ
กฎฺฐาทีหิ โทณิสณฺฐาเนน กตํ วชฺชภณฺฑํ วีณาย โปกฺขโร นาม, โปเสติ วเฑฺฒติ สทฺเทติ โปกฺขโร, ขโร, วุทฺธิ, วณฺณวิกาโร จฯ ทุ คมเน, ณิ, โทณิฯ กกุโภ, ปเสวโกติปิ โปกฺขรสฺส นามานิฯ กํ วาตํ กุภติ พนฺธตีติ กกุโภฯ ปสิพฺพนฺติ ตมิติ ปเสวโกฯ
ทฺวยํ โปกฺขรเวฐเก จมฺมนิฯ วีณาภาวํ อุปคจฺฉติ เยนาติ อุปวีโณฯ เวฐติ โปกฺขรนฺติ เวฐโก, ณฺวุฯ
๑๓๙. อาตตาทิปญฺจกํ ปญฺจงฺคิกตูริยสฺส นามานิฯ
๑๔๐. จมฺมาวนทฺเธสุ จมฺเมน พนฺธนีเยสุ เภริยาทีสุ มชฺเฌ ตเลเกกยุตํ เอเกเกน ตเลน ยุตฺตํ กุมฺภถุณททฺทริกาทิกํ ตูริยํ อาตตํ นาม, อาตโนตีติ อาตตํ, ตนุ วิตฺถาเรฯ มหตีอาทิวีณาวิเสโสปิ [‘‘มหตี’’ติ นารทสฺส วีณา (สทฺทกปฺปทฺทุเม)] อาตตเมวาติ ‘‘จมฺมาวนทฺเธสู’’ติ วิเสสนํ กตํฯ กุมฺภสณฺฐานตฺตา กุมฺโภ จ ตํ ถุนนครสมฺภูตตฺตา ถุนญฺเจติ กุมฺภถุนํฯ ตเทว กุมฺภถุณํ, อถ วา ถุ อภิตฺถเว, กมฺมนิ โณฯ กุมฺโภ จ โส ถุโณ เจติ กุมฺภถุโณ, ถุณ ปูรเณติ วา ธาตฺวตฺโถฯ ทร วิทารณทาเหสุ, ทฺเวภาโว, กาปุพฺพสฺสิกาโร จ, ททฺทรสทฺทํ กโรตีติ วา ททฺทริกาฯ
๑๔๑. อุภยตลํ มุรชาทิกํ ตูริยํ วิตตํ นาม, วิเสเสน สทฺทํ ตโนตีติ วิตตํ, สพฺพวินทฺธํ สพฺพปสฺเสสุ, ปุพฺพปจฺฉาภาเคสุ จ ปริโยนทฺธํ ปณวาทิกํ, อาทินา จตุรสฺสอาลมฺพรโคมุขีอาทโย อาตตวิตตํ นาม, ‘‘จมฺมปริโยนทฺธํ หุตฺวา ตนฺติพทฺธํ อาตตวิตต’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ ปณ พฺยวหารถุตีสุ, ปณียตีติ ปณโว, อโวฯ
๑๔๒. วํสสงฺขาทิกํ สุสิรํ นาม, รนฺธํ สุสิรํ, ตํโยคา สุสิรํฯ วน, สน สมฺภตฺติยํ, โส, วํโสฯ สม อุปสมเขเทสุ, โข, สงฺโขฯ สมฺมตาฬาทิกํ อจฺจนฺตํ ปีฬนโต, อนลสํโยคโต วา ทฺรวีภูตํ ปุน ฆนายเตติ ฆนาขฺยํฯ หน หึสายํ, กมฺมนิ โณ, หสฺส โฆฯ ฆนภาเวน สมํ ภวตีติ สมฺมํ, ทณฺฑาทีหิ ตาฬิตพฺพโต ตาฬํ, ตฬ ตาฬเน, สมฺมญฺจ ตํ ตาฬญฺเจติ สมฺมตาฬํฯ อาทินา กํสตาฬสิลาตาฬาทีนํ คหณํฯ ตตฺถ สมฺมตาฬํ นาม กฎฺฐมยตาฬํฯ กํสตาฬํ นาม โลหมยํฯ สิลาย จ อโยปฏฺเฎน จ วาทนตาฬํ สิลาตาฬํฯ
จตุกฺกํ อาตตาทีนํ นามํฯ อา สมนฺตโต ตุชฺชเต ตาฬียเตติ อาโตชฺชํฯ วํสาทิเกปิ มุขวายุนา อาโตชฺชนมตฺเถวฯ วาทยนฺติ ธนยนฺติ ตนฺติ วาทิตฺตํ วาทิตญฺจ, อิตฺโต, โต จฯ วาทยนฺติ ตนฺติ วชฺชํ, โยฯ
๑๔๓. ทฺวยํ เภริยํฯ ภายนฺติ สตฺตุชนา เอเตนาติ เภริ, ริฯ อุภ ปูรเณ, อุภนํ อุภิฯ ‘‘ทุนฺท’’อิติ สทฺเทน อุภิ ยตฺร ส ทุนฺทุภิฯ ปุมิตฺถิยเมเต ทฺเว [เสรี ถี, ทุนฺทุภิ ปุมา (อมร ๗.๖)]ฯ ทฺวยํ มุทิงฺเคฯ มุทํ โมทํ อิงฺคติ คจฺฉติ เยนาติ มุทิงฺโคฯ มุรา อสุรา ชาโต มุรโชฯ
อสฺส มุรชสฺส เภทา วิเสสา อาลิงฺคงฺโกฺยทฺธกา ภวนฺติฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘หริตกฺยากติ ตฺวงฺโกฺย,
ยวมชฺโฌ ตโถ’ทฺธโก;
อาลิงฺโคฺย เจว โคปุจฺโฉ,
อากตฺยา สมฺปกิตฺติโต’’ติ [จินฺตามณิฎีกายมฺปิ]ฯ
อาลิงฺคฺยเตติ อาลิงฺโค, โณฯ อุจฺฉงฺเก ภโว อกฺโยฯ อุทฺธํ กตฺวา เอเกน มุเขน วาทนโต อุทฺโธ สนฺโต กายติ สทฺทายตีติ อุทฺธโก, อุทฺธสทฺโทยํ ติลิงฺคิโกฯ อุคฺคจฺฉตีติ อุทฺโธ, โต, คมิสฺส โท, เนรุตฺโตฯ โย ตุ อุปริปริยาโย อุทฺธํสทฺโท, โส อพฺยยเมวฯ
ติณวาทีนิ จตฺตาริ ปณวสฺส นามานิฯ ตนุ วิตฺถาเร, อโว, อสฺส อิตฺตํ, ณตฺตญฺจ, ติณโวฯ มา มาเน สทฺเท จ, ‘‘ฑิณฺฑิ’’อิติ มายเต สทฺทายเตติ ฑิณฺฑิโม, โณฯ
๑๔๔. ‘‘อาลมฺพ’’อิติ สทฺทายเตติ อาลมฺพโรฯ ‘‘อาลมฺพโร ตูริยรเว, คเชนฺทานญฺจ คชฺชิเต’’ติ [อมร ๒๓.๑๖๗] หิ อมรโกส นานตฺถสงฺคเหสุฯ
วีณาทีนํ วาทนกฎฺฐกุฎิลาทิกํ โกโณ, กุณฺยเต สทฺทายเตเนนาติ โกโณ, โณฯ ‘‘ททฺท’’อิติ สทฺทํ กโรตีติ ททฺทริ, ททฺทติ วา สทฺทวิเสเสน ปริณมตีติ ททฺทริ, ริฯ ‘‘ปฎ’’อิติ สทฺทํ ชหาตีติ ปฎโห, ปฎํ หนฺตีติ วา ปฎโหฯ หน หึสาคตีสุ, กฺวิฯ อปเร มทฺทลาทโย เภริปฺปเภทา ฯ ‘‘มทฺท’’อิติ สทฺทํ ลาตีติ มทฺทลา, ลา อาทาเน, อฯ ‘‘มนฺทลา’’ติปิ ปาโฐ, มนฺทํ สทฺทํ ลาตีติ มนฺทลาฯ อาทินา ฑมรุอาทโยปิ เภริปฺปเภทา วิญฺเญยฺยาฯ
๑๔๕. ชนปฺปิเย ชเนหิ ปิยายิตพฺเพ วิมทฺโทฏฺเฐ วิเลปนกุงฺกุมาทีนํ, นานาคนฺธทพฺพานญฺจ วิมทฺทโนพฺภูเต ปริมโล ภเว, ปริมชฺชติ ปวตฺตยตฺยาสยนฺติ, อ, เนรุตฺโต, มล, มลฺล ธารเณ วาฯ ปริมลฺยเต ธารียเตติ, โณฯ วิมทฺทคฺคหเณน วาปิกูปาทิโน [วิมทฺทคนฺธาทิโน (ก.)] นิราโส, ชนคฺคหเณน มกฺขิกาทิโนฯ โส ปริมโล คนฺโธ ทูรคามี อตินิหารี อติทูรปาตี อาโมโท วุจฺจเต, อาโมทนฺเต อเนน, โณฯ อิโต ปรํ อิฎฺฐคนฺธาทโย วิสฺสสทฺทปริยนฺตา ตีสุ ลิงฺเคสุ วตฺตนฺเตฯ
๑๔๖. จตุกฺกํ อิฎฺฐคนฺเธฯ อิฏฺโฐ คนฺโธ อิฎฺฐคนฺโธ, อถ วา อิฏฺโฐ คนฺโธ อสฺส อิฎฺฐคนฺโธฯ สุฎฺฐุ รภนฺติ ตุสฺสนฺตฺยเนนาติ สุรภิ, อิฯ สุนฺทโร คนฺโธ อสฺส สุคนฺโธ, สุคนฺธิ จ, อนฺตสฺสิการาเทโสฯ
ทฺวยํ ทุคฺคนฺเธฯ ปูติ คนฺโธ อสฺส, ปุพฺเพ วิย อิการาเทโส, กมฺมธารยสมาสํ อสฺสตฺถฺยตฺเถปิ กตฺตุมิจฺฉนฺติ, ปกฺริยาลาฆวตฺถํ พหุพฺพีหิเยว นฺยาโยติฯ ทุฎฺฐุ คนฺโธ อสฺสาติ ทุคฺคนฺโธ, เตน วุตฺตํ กจฺจายเนน – ‘‘กมฺมธารยมนฺตตฺถิเยหิ พหุพฺพีหิ ลฆุตโร’’ติฯ อญฺเญ ตุ ลาฆว’มนาทรมานา อิจฺฉนฺเตว มนฺตตฺถิยํฯ ทุวิโธ วา วาจฺจธมฺโม ลหุ ครุ จ, ตตฺร พหุพฺพีหินา ลหุ, กมฺมธารยมนฺตตฺถิเยนครุฯ กิญฺจ พหุพฺพีหินา อติสายนาทฺยตฺโถ น คมฺยเตติ อวสฺสํ ตปฺปฎิปาทนาย กมฺมธารยปุพฺพโก มนฺตตฺถิเยว ทฎฺฐพฺโพฯ
ทฺวยํ จิตาธูมาทิคนฺเธฯ วิส วิปฺปโยเค, โสฯ อามสฺส วสาทิวตฺถุโน คนฺโธ ตํโยคา, อิ, ยํสทฺโท ตสฺส นปุํสกตฺตทีปโกฯ
๑๔๗. กุงฺกุมาทโย จตฺตาโร จตุชฺชาติคนฺโธ นามฯ กุก, วก อาทาเน, อุโม, นิคฺคหีตาคโม จ, กุงฺกุมํ, โลหิตจนฺทนํ, ยํ ‘‘กสฺมีรช’’นฺติ วุจฺจติ, กมิสฺส วา กุงฺกาเทโส, กุงฺกุมํฯ ยุ มิสฺสเน, ยุ, ยวนํ, ตสฺส ปุปฺผํ ยวนปุปฺผํ, เทวกุสุมํ, ยวนเทเส ชาตํ ปุปฺผนฺติ วา ยวนปุปฺผํฯ ยํ ‘‘ลวงฺค’’นฺติปิ วุจฺจติ, ยํ ปุปฺผํ นุหีปุปฺผสมานํฯ ตคิ คตฺยตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อโร, ตครํ, กุฎิลํฯ ตรุโต ชาโต ตุรุกฺโข, โข, อุตฺตญฺจ, สลฺลกีทโว หิ ‘‘ตุรุกฺโข’’ติ วุตฺโตฯ
๑๔๘. ปชฺเชน ฉรสานํ นามานิฯ กํ ปานียํ เสวเตติ กสาโว, อโว, อถ วา กํ สวาเปตีติ กสาโว สุ สวเนฯ ตุวโรปิ กสาโยปิ กสาวปริยาโยฯ ติช นิสาเน, โต, ติตฺโต, กฎุฯ มธุ มาธุริยํ, ตํโยคา มธุโรฯ ลุนาติ ชฬตฺตนฺติ ลวโณ, ยุฯ อมฺพสทฺเท, อโร, อิตฺตํ, ลตฺตญฺจฯ กฎ คติยํ, ณฺวุ, อุตฺตํฯ อิเม ฉ รสา นาม วุจฺจนฺติฯ ตพฺพติ ทพฺเพ กสาวาทิสทฺทา ตีสุ ลิงฺเคสุ วตฺตนฺติฯ
๑๔๙. ทฺวยํ โผฎฺฐพฺเพฯ ผุสิตพฺโพ ผสฺโส, โผฎฺฐพฺโพ จ, ตพฺโพ, สสฺส โฎ, ตสฺส โฐฯ ติกํ วิสยิมฺหิฯ วิสโย อสฺส คยฺหฏฺเฐนาตฺถีติ วิสยิฯ อุขติ คจฺฉติ วิสเยติ อกฺขํ, อุสฺสตฺตํ ทฺวิตฺตญฺจ, นตฺถิ ขํ เวทนา เอตฺถาติ วา อกฺขํ, น หิ สุขเวทนาทโย สมฺปโยควเสน ปญฺจสุ อินฺทฺริเยสุ อุปฺปชฺชนฺติ, ชวนาทีสุ เอว ปน อุปฺปชฺชนฺตีติ ตถา วุตฺตํ, มนินฺทฺริเย ตูปจารา [มนินฺทฺริเยสุปจารา (ก.)] อกฺขํฯ อินฺโท อตฺตา, ตสฺส ลิงฺคํ อินฺทฺริยํ, อิโยฯ นา’นนฺตเรน ปโยชกํ จกฺขาทโย พฺยาปารยนฺเต, ตสฺมา อตฺถิ อตฺตา จกฺขาทีนํ ปโยชโกติ จกฺขาทิกํ ลิงฺคมตฺตโน ภวตีติ นิกายนฺตริกาฯ สยํ ติกฺขมนฺทาทิภาเว จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ติกฺขมนฺทาทิภาวสมฺภวโต เตสุ อินฺทติ ปรมิสฺสริยํ กโรตีติ วา อินฺทฺริยํฯ
ฉกฺกํ นยเนฯ เนติ อตฺตโน นิสฺสิตํ ปุคฺคลนฺติ นยนํ, ยุฯ อสุ พฺยาปเน, อสติ วิสเยสุ พฺยาปี วิย ภวตีติ อกฺขิ, สสฺส โก, อถ วา อกฺข พฺยาปนทสฺสเนสุ, อกฺขติ วิสเยสุ พฺยาปีภวติ, อกฺขติ วา ปสฺสติ เอเตนาติ อกฺขิฯ เนตีติ เนตฺตํฯ โลจติ ปสฺสติ เอเตนาติ โลจนํฯ อจฺฉ ทสฺสนพฺยาปเนสุ, อิ, อจฺฉิฯ จกฺขติ อสฺสาเทติ รูปนฺติ จกฺขุ, อุ, จกฺขติ ปสฺสตีติ วา จกฺขุฯ
๑๕๐. ปญฺจกํ โสเตฯ สุณาติ เอเตนาติ โสตํฯ สทฺโท คยฺหเต อเนนาติ สทฺทคฺคโหฯ กร กรเณ, โณ, กณฺโณ, กณฺณติ สุณาติ เอเตนาติ วา กณฺโณ, กณฺณ สวเนฯ สุณาติ เยนาติ สวนํ, สุติ จ, ยุ,ติ จฯ
จตุกฺกํ ฆาเนฯ นสนฺติ เอตายาติ นตฺถุ, ถุ, อา, นาสาฯ ณฺวุ, อก จ อิกาโร จ นาสิกาฯ ฆา คนฺโธปาทาเน, ฆายติ คนฺโธปาทานํ กโรตีติ ฆานํ, ยุ, ฆายนฺตฺยเนนาติ วา ฆานํฯ
ทฺวยํ ชิวฺหายํฯ ชีวติ เอตายาติ ชิวฺหา, โห, ชีว ปาณธารเณฯ ชีวิตนิมิตฺตํ รโส ชีวิตํ นาม, ตํ อวฺหายตีติ วา ชิวฺหา, วณฺณโลโปฯ รสนฺติ เอตายาติ รสนา, รส อสฺสาทเน, รสํ ชานาตีติ วา รสนา, ญาสฺส นา, นี นเย วา, อฯ
๑๕๑. ปชฺชํ สรีเรฯ สรติ คจฺฉติ, สรนฺติ วา ตํ หึสนฺตีติ สรีรํ, อีโรฯ วป พีชสนฺตาเนฯ วปติ กุสลากุสลพีชเมตฺถาติ วปุ, อุฯ คจฺฉติ, คณฺหาติ วา กุสลากุสลเมเตนาติ คตฺตํ, คมุ คติยํ, คห อุปาทาเน วาฯ ‘‘อตฺตา’’ติ อภิธานํ, พุทฺธิ จ ภวนฺติ เอตสฺมาติ อตฺตภาโวฯ วุโณติ สํวรติ เอตฺถาติ โพนฺทิ, วุ สํวรเณ, ทิ, นิคฺคหีตาคโมฯ วิวิธํ คณฺหาติ เอตฺถาติ วิคฺคโหฯ ทิห อุปจเย, ทิหติ วฑฺฒติ เอตฺถ กุสลากุสลนฺติ เทหํฯ อยํ เทหสทฺโท ปุริเส ปุลฺลิงฺเควตฺตติฯ กุจฺฉิตานํ อาโย อุปฺปตฺติฎฺฐานนฺติ กาโยฯ ตนุ วิตฺถาเร, อุ, ตนุ, ตนุสทฺโทยํ อิตฺถิยํฯ เอตฺถาปิ วาสทฺโท สมฺพนฺธิตพฺโพฯ ‘‘องฺเคนางฺคํ ตนุ จ ตนุนา คาฬฺหตตฺเตน ตตฺต’’นฺติ [อุตฺตรเมฆ ๔๒] หิ เมฆทูเต วุตฺตํฯ กเฬ เรตสิ วรํ กเฬวรํ, อลุตฺตสมาโสยํฯ