๑๕๒-๑๕๔. ฉกฺกํ จิตฺเตฯ จินฺเตตีติ จิตฺตํฯ เจโต จ, นโลโปฯ มนติ ชานาตีติ มโนฯ วิชานาตีติ วิญฺญาณํ, ยุฯ หรติ อตฺตโน อาธารนฺติ หทยํ, โย, รสฺส โท จฯ มโน เอว มานสํ, สกตฺเถ สณฯ
จุทฺทส พุทฺธาขฺยสฺส คุณสฺส นามานิฯ ฌายตีติ ธี, เฌ จินฺตายํ, ฌสฺส โธ, นทาทิ, ธี, ธาเรตีติ วา ธี, กฺวิ, นทาทิ, ธี , สงฺขาเรสุ ธีกาโร ชายติ เอตายาติ วา ธี, นทาทิฯ ปญฺญายเต เอตายาติ ปญฺญา, อฯ พุชฺฌเต ตายาติ พุทฺธิ, ติฯ เมธ หึ สาสงฺคเมสุ, กรเณ อ, มิ หึสายํ วา, โธ, เมธาฯ มนติ ชานาตีติ มติ, มุติ จ, อุตฺตํ, มุนาตีติ วา มุติ, มุน ญาเณ,ติ, มุติฯ ภู สตฺตายํ, ริ, นทาทิ, ภูรี, ภูสงฺขาเต อตฺเถ รมตีติ วา ภูรี, กฺวิ, นทาทิฯ มนติ ชานาตีติ มนฺตา, อนฺต, อาฯ วิทติ ชานาตีติ วิชฺชา, ปพฺพชฺชาทินา สิทฺธํฯ ยุ มิสฺสเนฯ ยมติ มิสฺสีภวติ เญยฺเยสูติ โยนิฯ ปฎิมุขํ ภนฺติ อุปฎฺฐหนฺติ เญยฺยา เอเตนาติ ปฎิภานํ, ยุฯ น มุยฺหติ เอเตนาติ อโมโหฯ วีมํสา วิจโย สมุเปกฺขา อุปลทฺธิ ปฎิปตฺติ อุตฺติเจตนาทีนิปิ พุทฺธินามานิฯ
วิปสฺสนาทโย เนปกฺกนฺตา ปริยายา ปญฺญาเภทา ปญฺญาวิเสสาฯ ตตฺถ วิวิธํ อนิจฺจาทิกํ สงฺขาเรสุ ปสฺสตีติ วิปสฺสนา, ยุฯ สมฺมาทสฺสนลกฺขณา สมฺมาทิฎฺฐิ, สา ทุวิธา โลกิยโลกุตฺตรวเสนฯ ตตฺถ ปุริมา ฉพฺพิสุทฺธิปฺปวตฺติกาเล, อิตรา ญาณทสฺสนวิสุทฺธิกาเล ลพฺภติฯ อาทิปริยาเยน ปภุตินา อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยาทโย คหิตาฯ ตตฺถ ตตฺถ การิเยสุ วิจารณาฯ มาน วีมํสายํ, โส, จิตฺตาโภคาทิฯ วิจารยเต เอตายาติ วิจารณา, จร สญฺจเย, จุราทิคโณ, ยุฯ สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโน, ปุคฺคโล, ธมฺมสมูโห วา, ญาสฺส ชา, ตสฺส ภาโว สมฺปชญฺญํ, นฺยสฺส โญ, ทฺวิตฺตํ, ตํ สาตฺถกสมฺปชญฺญาทิวเสน จตุพฺพิธํฯ นิสฺเสสโต ปาเจติ กุสลธมฺเมติ นิปโก, ญาณี ปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว เนปกฺกํฯ ทฺวยํ เวทนายํฯ เวทยตีติ เวทยิตํ, วิท อนุภวเน, จุราทิตฺตา ณโย, โต, อิการาคโม จฯ เวทยตีติ เวทนา, ยุฯ
๑๕๕. ปญฺจกํ วิตกฺเกฯ ตกฺก วิตกฺเกฯ ตกฺเกติ สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณํ อภินิโรเปตีติ ตกฺโกฯ วิตกฺโกติ อุปสคฺคมตฺตเมว วิเสโสฯ สงฺกปฺปนฺติ ปภวนฺตฺยเนนาติ สงฺกปฺโป, โณ, กปฺป วิตกฺเก, กปฺป สามตฺถิเย วา, ภูวาทิ, สงฺกปฺปยนฺติ ปภวนฺตฺยเนนาติ วา สงฺกปฺโป, กปฺป วิตกฺเก, จุราทิฯ อป ปาปุณเน, อปฺเปติ สมฺปยุตฺตธมฺเม ปาเปติ อารมฺมณนฺติ อปฺปนา, ยุ, อาฯ อูห วิตกฺเกฯ อูหนฺตฺยเนนาติ อูโหฯ ตกฺกอูหสทฺทา เจตฺถ อชฺฌาหารวาจกาปิ ภวนฺติ, อชฺฌาหารํ นาม อูนปูรณตฺถมธิกปฺปเภทาหรณํ [มธิโกปาทานํ (จินฺตามณิฎีกา)]ฯ ‘‘อชฺฌาหาโร ตกฺก อูหา’’ติ [อมร ๕.๓] หิ อมรโกเส วุตฺตํฯ ทฺวยํ ชีวิตินฺทฺริเยฯ อยอิติ คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุฯ อยติ อทฺธานํ คจฺฉติ เยนาติ อายุ, ณุ, เอติ เอเตนาติ วา อายุ, อิ คติมฺหิ, ณุ, อิสฺเส, เอ อยฯ ชีวนฺติ อเนนาติ ชีวิตํ, ชีว ปาณธารเณฯ
จตุกฺกํ สมาธิมฺหิฯ นานาลมฺพณวิสารณาภาวโต เอกํ อคฺคํ อารมฺมณเมตสฺสาติ เอกคฺคํ, จิตฺตํ, ‘‘อคฺคสทฺโท เจตฺถ อาลมฺพณวาจโก’’ติ หิ สทฺธมฺมฎีกายํ วุตฺตํ, ตสฺส ภาโว เอกคฺคตา, เอกํ วา อารมฺมณํ อชติ คจฺฉตีติ เอกคฺคํ, ตสฺส ภาโว เอกคฺคตาฯ กามจฺฉนฺทํ สเมตีติ สมโถ, โถ, สมุ อุปสเม, ‘‘สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฎิปกฺโข’’ติ [ปารา. อฎฺฐ. ๑.๑๑; ธ. ส. อฎฺฐ. ๑๖๐] หิ วุตฺตํฯ วิกฺขิปนํ นานารมฺมณเปรณํ วิกฺเขโป, โส นตฺถิ เอตฺถาติ อวิกฺเขโปฯ เอการมฺมเณ สุฎฺฐุ อาธานํ สมาธิ, สญฺญายมิ, นานาลมฺพณวิกฺเขปวสปฺปวตฺตํ อธิสงฺขาตํ จิตฺตพฺยธํ สเมตีติ วา สมาธิ, เนรุตฺโตฯ
๑๕๖. ปชฺเชน วีริยสฺส นามานิฯ อุ ทุกฺขลาภํ, อุทฺธํ วา สหติ ขมตีติ อุสฺสาโห, โณฯ อา ภุโส กายํ, จิตฺตญฺจ ตาเปตีติ อาตปฺโป [อาตาโป (?) อภิธานปฺปทีปิกาฎีกา ๑๑๓๕ คาถายํ ปสฺสิตพฺพํ], ตป สนฺตาเปฯ ลีนํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ อุกฺขิปตีติ ปคฺคโหฯ อตฺตโน นิสฺสยํ ปรมตฺถํ คณฺหาเปตีติ วา ปคฺคโหฯ ‘‘ปสทฺโท ปรมตฺเถปี’’ติ หิ เอกกฺขรโกเส วุตฺตํฯ วายมนฺติ เยนาติ วายาโม, วายม อุสฺสาหเน, อถ วา วย คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, วยติ สพฺพกาลนฺติ วายาโม, อโม, วาโย วิย สทา อมติ คจฺฉตีติ วา วายาโมฯ ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมตีติ ปรกฺกโม, ปรํ ปจฺจนีกภูตํ โกสชฺชํ อกฺกมตีติ วา ปรกฺกโมฯ ปทหติ เยนาติ ปธานํ, ยุฯ ทหสฺส โธ, ทห ภสฺมีกรเณ [ปปุพฺพธาธาตุนา สาเธตพฺพํ มญฺเญ]ฯ วีเร สาธุ, วีรานํ วา กมฺมํ, วิธินา วา อีรยิตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ วีริยํ, อีร คติยํ, อีหติ เอติ วา ยาย สุภาสุภผลนฺติ อีหา, อีห เจฎฺฐายํ, อิ วา คติมฺหิ, ปจฺฉิเม หปจฺจโย, อุทฺธํ ยนฺติ เยนาติ อุยฺยาโม, อโมฯ ติฎฺฐติ เอตฺถ สุภาสุภผลนฺติ ธิติ,ติ, ฐา คตินิวตฺติยํฯ
๑๕๗. ปชฺเชน วุตฺตปริยายสฺส วีริยสฺส จตฺตาริ องฺคานิ ทสฺเสติฯ ตจาทีนํ ติณฺณํ อวสิสฺสนํ อวเสสตา มํสโลหิเตหิ อวธิภูเตหิ, มํสโลหิตานํ ปน สุสฺสนํ สุกฺขตา ฯ เอตานิ จตฺตาริ อธิฎฺฐานวสปฺปวตฺตานิ วีริยสฺส องฺคานิ การณานิ โหนฺติฯ องฺค คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุฯ องฺคติ สิทฺธึ คจฺฉติ วีริยผลเมเตหีติ องฺคานิฯ ตจ ปาลเน, โณ, ตโจฯ นห พนฺธเน อารุฯ นฺหารูติปิ ปาโฐฯ ตตฺถ นนฺตสฺส โลโปฯ สิส อสพฺพปฺปโยเค, ยุ, ทฺวิตฺตํฯ อสติ เขเปติ อทฺธานนฺติ อฎฺฐิ,ติ, นปุํสเก, เนรุตฺโต, อา ภุโส ติฎฺฐติ เอเตนาติ วา อฎฺฐิ, อิฯ มน ญาเณ, โส, นสฺส นิคฺคหีตํ, มํสํฯ รุห ชนเน, อิโต, ลตฺตํ, โลหิตํฯ
๑๕๘. อสาฌสาธเนปิ ยสฺสา วเสน อุยฺยาโม, สา อธิมตฺเตหา อธิกสตฺติยุตฺตา อีหา อุสฺโสฬฺหี นาม, อุ ปพลํ ทุกฺกรกมฺมํ สหติ ยายาติ อุสฺโสฬี, สหสฺส โสฬฺโห, นทาทิ, อุสฺสาหานํ อูหาติ วา อุสฺโสฬี, ยถา ‘‘ปทฎฺฐาน’’นฺติ, อาการสฺโส, หสฺส โฬ, อูโลโป, นทาทิ, วายามมตฺเตปิฯ ทฺวยํ สติยํฯ สรติ, สรนฺติ วา ตาย, สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติ,ติ, ปมาทํ วา สรติ หึสตีติ สติฯ อนุ ปุนปฺปุนํ สติ อนุสฺสติ, อุปสคฺคมตฺตเมว วา วิเสโส, ทฺเวปิ อิตฺถิยํฯ
ทฺวยํ ลชฺชายํฯ ลชิ ปีเฬ, กาตนฺตธาตุฯ ลชฺช ลชฺชเน, โมคฺคลฺลานธาตุ, ลชฺชติ ปาปาติ ลชฺชา, อฯ หิรี ลชฺชิยํ, อิฯ หิริยติ ปาปาติ หิรีฯ สมานา ตุลฺยตฺถา ทฺเวฯ ทฺวยํ โอตฺตปฺเปฯ โอตฺตปฺปติ ภายติ ปาปโตติ โอตฺตปฺปํ, ตป ภเย อวปุพฺโพฯ ปาปโต ภายติ สีเลนาติ ปาปภีรุ, ปุคฺคโล, จิตฺตํ วา, ตสฺส ภาโว ตถาฯ
๑๕๙. ปชฺชทฺเธน อุเปกฺขาย เวทนาย นามานิฯ มชฺฌตฺเต มชฺฌตฺตสภาเว ปวตฺตา มชฺฌตฺติกาฯ ทฺวินฺนํ เวทนานํ สมีเป ปวตฺตา อิกฺขา อนุภวนนฺติ อุเปกฺขา, อิกฺข ทสฺสเนฯ อทุกฺขา จ สา อสุขา เจติ อทุกฺขมสุขา, มกาโร ปทสนฺธิกโรฯ
ทฺวยํ มนสิกาเรฯ ภวงฺควเสน ปวตฺตสฺส จิตฺตสฺส อาภุชนโต อาวฎฺฎาปนโต จิตฺตาโภโคฯ ปาลนชฺโฌหารตฺโถ เจตฺถ ภุชธาตุ อาวฎฺฎนตฺโถ อาปุพฺพตฺตา, อิทํ ปน วีถิชวนปฎิปาทเก สนฺธาย วุตฺตํ, จิตฺตสฺสารมฺมเณ อาภุชนํ ปวตฺตนํ วา จิตฺตาโภโค, อิทํ ปน อารมฺมณปฎิปาทกวเสน วุตฺตํฯ ภวงฺคมนโต วิสทิสํ มนํ กโรตีติ มนกฺกาโร, กรณํ วา กาโร, มนสฺมึ กาโร มนกฺกาโรฯ เอตฺถ จ ปฐมวิกปฺเปน ทฺเว ปฎิปาทกา วุตฺตา, ปจฺฉิเมน ตุ อิตโรฯ
ทฺวยํ อธิโมกฺเขฯ มุจ โมจเน, อธิมุจฺจนํ ‘‘อิทเมวา’’ติ สนฺนิฎฺฐานกรณํ อธิโมกฺโขฯ นิจฺฉยนํ นิณฺณยนํ นิจฺฉโย, จย คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, จสฺส ทฺวิตฺตํ, ฉตฺตํ, นิ ภุสํ เฉทนํ วา นิจฺฉโย, ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, อิสฺสตฺตํ, ทสฺส โย, อสรูปทฺวิตฺตํฯ
๑๖๐. ปชฺชทฺธํ ทยายํฯ ทย ทานคติหึสารกฺขเณสุฯ ทยติ ปรทุกฺขํ, อตฺตสุขญฺจ หึสตีติ ทยา, อฯ กปิ จลเน, อนุ ปุนปฺปุนํ กมฺเปติ อตฺตาธารสฺส จิตฺตนฺติ อนุกมฺปาฯ กํ สุขํ รุนฺธตีติ กรุณา, รุธิ อาวรเณ, ธสฺส โณ, อถ วา กโรนฺติ อตฺตานมธีนเมตายาติ กรุณา, ยุ, อา, กรุณา, สา เอว การุญฺญํฯ อนุทฺทยาติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ
ปชฺชทฺธํ วิรติยํฯ รมุ อุปรเม วิปุพฺโพ, วิรมณํ เวรมณี, ยุ, นทาทิ, เวรํ มณติ วินาเสตีติ วา เวรมณีฯ วิรมณํ วิรติ,ติฯ ทูรโต วิรมณํ อารติฯ
๑๖๑. จตุกฺกํ ขนฺติยํฯ ติติกฺขนํ ขมนํ ติติกฺขา, ติช ขนฺติยํ, โข, ทฺวิตฺตํ, กตฺตาทิ, อาฯ ขมนํ สหนํ ขนฺติ,ติฯ ขมเต ขมนํ, ขมา จ, ขมุ สหเนฯ ทฺวยํ เมตฺติยํฯ มิท สฺเนเห, มิชฺชติ สิเนหตีติ เมตฺตา, ต, อาฯ เมตฺติ,ติฯ อถ วา มิตฺเต ภวา เมตฺตา, เมตฺติ จฯ
ปชฺชทฺธํ ทิฎฺฐิยํฯ ทสฺสียเต ทสฺสนํ, ทิส เปกฺขเน, ยุฯ ทสฺสนํ ทิฎฺฐิฯ ลภ ลาเภ,ติ, ลทฺธิ, มิจฺฉาทิฎฺฐิยเมวฯ เสสา ตุ อุภยตฺรฯ ฐิตปกฺโข สิทฺธนฺโต [ฐิโต ปกฺโข สิทฺธนฺโต, ปุพฺพปกฺขํ นิรสฺย สิทฺธปกฺขฎฺฐาปเน อิติ ภาโว (จินฺตามณิฎีกา)], สิทฺโธ อนฺโต อเนนาติ วิคฺคโหฯ สมนฺตโต อยนํ คติ สมโยฯ
๑๖๒. โทหฬนฺตํ ตณฺหายํฯ ตส ปิปาสายํ, ยาย ตสนฺติ, สา ตณฺหา, ณฺโหฯ อิณมฺหิ ตสิณาฯ เอช กมฺปเน, เอชา ฯ สํสารโต นิสฺสริตุมปฺปทานวเสน ชาลสทิสตฺตา ชาลินี, อุปมาเน อินีฯ วิส ปเวสเน, สพฺพตฺร วิสตา ปตฺถตาติ วิสตฺติกา, สกตฺเถ ณิโกฯ ฉนฺท อิจฺฉายํ, ฉนฺทนํ ฉนฺโท, กตฺตุกมฺยตาปิฯ เตสุ เตสฺวารมฺมเณสุ อากุลีภูตตฺตา ชฎา วิยาติ ชฎาฯ กมุ อิจฺฉายํ,ติ, นิกนฺติฯ อิสุ อิจฺฉายํ, อ, อิสฺส อา, อาสาฯ สิวุ ตนฺตสนฺตาเน, ภวาทีหิ ภวาทโย สิพฺพตีติ สิพฺพินี, อ, อินีฯ สตฺเต ภวํ เนตีติ ภวเนตฺติ, ติฯ
๑๖๓. เฌ จินฺตายํ, อารมฺมณาภิมุขํ ฌายตีติ อภิชฺฌา, อาฯ วน สมฺภตฺติยํ, วนติ เยน โส วนโถ, โถฯ วา คติยํ, วาติ อารมฺมณนฺติ วานํ, ยุฯ ลุภ อิจฺฉายํ, ลุพฺภนํ โลโภ, โณฯ รนฺช ราเค, รชฺชนํ, รชฺชนฺติ วา เยน โส ราโค, โณฯ ลย คติยํ, อา ปุนปฺปุนํ ลยตฺยารมฺมเณสูติ อาลโย, ปุนปฺปุนํ ลยติ สํสิเลสติ เยนาติ วา อาลโยฯ ‘‘ลโย วินาเส สํสิเลเส, สามฺเย โตริยตฺติกสฺส เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ ปิห อิจฺฉายํ, จุราทิ, อ, ปิหยติ ยายาติ ปิหาฯ จิตฺตสฺส นานารมฺมเณสุ วิพฺภมกรณโต มนโส รโถ อิว มโนรโถ, มโน เอว รโถ วิยาติ วา มโนรโถฯ อิสุ อิจฺฉายํ, อ, สสฺส จฺฉาเทโสฯ ลส กนฺติยํ, อภิมุขํ กตฺวา ลสติ เยนาติ อภิลาโส, โณฯ กมุ อิจฺฉายํ, โณ, กาโม ฯ ทุห ปปูรเณ, ทุหนํ โทโห, ตํ ลาตีติ โทหโฬ, ทุฎฺฐํ หทยเมเตนาติ วา โทหโฬ, หทยสฺส หโฬ, หล กมฺปเน ทฺวิสทฺทูปปโท, ทฺวีหิ หลติ กมฺปตีติ วา โทหโฬ, อ, ทฺวิสฺส โท, ลสฺส โฬฯ ทฺเว หทยา อสฺส ปรมตฺถสฺสาติ วา โทหโฬฯ อ, ทฺวิสฺส โท, หทยสฺส หโฬ, ทสฺส โฬ วา, ยโลโป, อิจฺฉาวิเสสตฺเตปิ โทหฬสฺส สามญฺญวตฺติจฺฉาย นิทฺเทโสฯ
อตณฺหาสภาวมฺปิ รุจิํ อาลมฺพณิจฺฉาสภาวสามญฺเญน อิเธว วตฺตุมาห ‘‘อากงฺขาตุ’’อิจฺจาทิฯ กงฺข อิจฺฉายํ, อฯ รุจ โรจเน, โรจนํ กตฺตุกามตา, อิ, รุจ ทิตฺติยํ วา, รุจิฯ กตฺตุกามเตวฯ สา รุจิ อธิกา ลาลสา นาม, ลส กนฺติยํ, ปุนปฺปุนํ, อติสยํ วา ลสตีติ ลาลสา, ทฺวิตฺตํ, อสฺสาฯ ‘‘ยาจนายํ มหิจฺฉายํ [ตณฺหาติเรเก ยาจนายํ (จินฺตามณิฎีกา ๗.๒๘)], อุสฺสุกฺเก ลาลสา ทฺวิสู’’ติ รุทฺโทฯ
๑๖๔. ติกํ วิโรเธฯ ปาเยน วีเรสุ ภวํ เวรํ, ปฎิฆปาเปสุปิฯ รุธ ปฎิฆาเต, วิรุชฺฌนํ วิโรโธฯ ทิส อปฺปีติยํ, วิทฺเทสนํ วิทฺเทโสฯ
โรสนฺตํ โกเธฯ ทุส อปฺปีติยํ, ทุสฺสนํ โทโสฯ อารมฺมเณ ปฎิหญฺญตีติ ปฎิฆํ, หน หึสายํ, ปฎิฆสทฺโทยํ ปุลฺลิงฺเค วา ภวติฯ กุธ โกเป, กุชฺฌนํ โกโธฯ อาคนฺตฺวา หญฺญตีติ อาฆาโตฯ กุป โกเป, กุปฺปตีติ โกโป, โกปยติ วา จิตฺตนฺติ โกโปฯ รุส โรสเน, รุสนํ ทุสฺสนํ โรโสฯ
ทฺวยํ ปรานตฺถจินฺตเนฯ พฺยาปชฺชติ วินสฺสติ จิตฺตเมเตนาติ พฺยาปาโท, ปฎิเฆปิฯ ปท คติมฺหิฯ ปรสมฺปตฺตีสุ นาภิรมตีติ อนภิรติ, รมุ รมเณ,ติฯ
๑๖๕. ทฺวยํ อุปนาเหฯ นห พนฺธเน, ปุนปฺปุนํ, อุปคนฺตฺวา วา นยฺหติ จิตฺตนฺติ อุปนาโหฯ พชฺฌติ เวรมเนนาติ พทฺธเวรํฯ ทฺวยํ โสเกฯ สุจ โสเก, โณ, สุจนํ โสโกฯ สุจเต โสจนํฯ
ติกํ รุทิเตฯ รุทิ อสฺสุวิโมจเน, สพฺพตฺร ภาเว โตฯ กทิ อวฺหาเน, โรทเน จ, ตปจฺจยสฺส อณฺณาเทเส รุณฺณํฯ ทฺวยํ ปริเทวเนฯ เทวนํ โสเกน วิลาโป, ปุนปฺปุนํ, สมนฺตโต วา เทโว ปริเทโว, ปริทฺทโว จฯ
๑๖๖. ติกํ ภเย จิตฺตุตฺราสสงฺขาเตฯ สพฺพตฺร ภาวสาธนํฯ ภี ภเย, ภายนํ ภีติ,ติฯ ภยํ, โณฯ ตส อุพฺเพเช, อุตฺตสเต อุตฺตาโส, โณฯ ทฺวยํ มหติ ภเยฯ ภีรุโน อิทํ เภรวํ, โณฯ มหนฺตญฺจ ตํ ภยชนกตฺตา ภยญฺจาติ มหพฺภยํฯ มหาภยนฺติปิ ปาโฐฯ
๑๖๗. ปชฺชํ ภายิตพฺพสามญฺเญฯ เภรวสทฺโทยํ สามญฺญวาจโกปิ อตฺถีติ อิธ นิทฺเทโสฯ ภายติ ยสฺมาติ ภึสนํ, โส, ยุ, พินฺทาคโมฯ ภายติ ยสฺมาติ ภีมํ, โมฯ ทร วิทารเณ, ทรียตีติ ทารุณํ, อุโณฯ ภายติ ยสฺมาติ ภยานกํ, ณฺวุ, อนกาเทโสฯ ฆุร ภีเม, ฆุรติ ภึสตีติ โฆรํ, โณฯ ปฎิวตฺตติ ภยํ จิตฺตุตฺราโส ยสฺมาติ ปฎิภยํฯ ภายติ ยสฺมาติ เภสฺมํ, สฺมปจฺจโยฯ ภยํ กโรตีติ ภยงฺกรํ, อลุตฺตสมาโสยํฯ อิเม นว เภรวาทโย ภยเภรวาทิเหตุมฺหิ ทพฺเพ วิเสสนภาเวน วตฺตนฺเต, ตทา ตีสุ ลิงฺเคสุ, สามญฺเญน ตุ นปุํสเกฯ
๑๖๘. ทฺวยํ ปราภฺยุทยาสหเนฯ อิสฺส อิสฺสตฺเถ, อิสฺส อิสฺสายนฺติ วา ธาตฺวตฺโถ, อิสฺสติ สนฺเตสุปิ คุเณสุ วจสา, มนสา วา โทสาโรปนํ กโรตีติ อิสฺสา, อฯ อุสฺสุย [อุสูย (?)] โทสาวิกรเณฯ ติกํ มจฺเฉเรฯ มสุ อามสเน, จฺเฉรจฺฉรปจฺจยา, มจฺฉรเมว มจฺฉริยํ, สกตฺเถ อิโย, อถ วา มสุอิจฺเจตสฺส ปาฎิปทิกสฺส สุสฺส ณมฺหิ จฺเฉรจฺฉรา, มสุ มจฺเฉเรติปิ ธาตุฯ
ติกํ อญฺญาเณฯ มูห เวจิตฺเต, มุยฺหนฺติ เตน สมฺปยุตฺตธมฺมา, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโหฯ วิท ญาเณ, น วิทตีติ อวิชฺชาฯ น วิชานาตีติ อญฺญาณํฯ ติกํ มาเนฯ ภูเตนาภูเตน วา ปรโต อุกฺกํสกปฺปเนน เจตโส อุนฺนติ มาโน, ยถา ‘‘สูโร อตฺถวาห’มสฺมิ สีลวา พุทฺธิสมฺปนฺโน’’ติ [อเวหิ ภลวา อสฺมิ, สีลวา พุทฺธิสํยุโต (จินฺตามณิฎีกา ๗.๒๒)]ฯ มาน ปูชายํ, จุราทิ, อฯ ธารณตฺโถ ธาธาตุ, กโรตฺยตฺเถ วิปุพฺโพ, เสยฺยาทิภาเว อตฺตานํ วิทธาติ ยาย สา วิธา, ตีสุฯ อุทฺธํ นมติ ยาย สา อุนฺนติ, อิตฺถิยนฺติฯ
๑๖๙. ทฺวยํ อุทฺธจฺเจฯ หน คติยํ, อุทฺธํ อุทฺธํ หนติ คจฺฉตีติ อุทฺธโต, โต, หนสฺส โธ, อสรูปทฺวิตฺตํ, จิตฺตํ, อุทฺธตสฺส ภาโว อุทฺธจฺจํฯ ธาว คติยํ, อุทฺธํ ธาวติ จิตฺตเมเตนาติ อุทฺธวํ, อ, รสฺโสฯ
ตาปาทิปญฺจกํ กุกฺกุจฺเจฯ ตป, ธุป สนฺตาเป, ตปติ จิตฺตเมเตนาติ ตาโป, โณฯ กุจฺฉิตํ กโรตีติ กุกฺกุตํ, จิตฺตํ, ตํสมงฺคี วา, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํฯ ปจฺฉา ตปติ เอเตนาติ ปจฺฉาตาโปฯ อนุ ปจฺฉา ตปติ เยน โส อนุตาโปฯ สร คติยํ, วิรูเปน ปติ ปุนปฺปุนํ สรติ จิตฺตเมเตนาติ วิปฺปฎิสาโร, ตสฺส โฎฯ
๑๗๐. ปชฺชํ วิจิกิจฺฉายํฯ ลิข เลขเน, มนํ วิเลขติ ทฺวิธากรณวเสนาติ มโนวิเลโขฯ ทิห อุปจเยฯ อิธ ปน สํปุพฺพตฺตา สํสเย, กรเณ โณฯ สี สเย, อิธ สํปุพฺพตฺตา กงฺขายํ, สพฺพตฺเรวํฯ ‘‘กถมิท’’มิติ กถยติ ยาย สา กถํกถาฯ กิต โรคาปนยเน, ฉปจฺจโย, ทฺวิตฺตาทิ, วิคตา จิกิจฺฉา ญาณปฺปฎิกาโร เอตายาติ วิจิกิจฺฉาฯ อิล คติกมฺปเนสุ, ทฺวิธา อิลติ จิตฺตเมเตนาติ ทฺเวฬฺหกํ, หปจฺจโย, สกตฺเถ โก จฯ กงฺข วิจิกิจฺฉายํ, อ, อิตฺถิยํฯ สงฺก สงฺกายํฯ วิวิเธนากาเรน มญฺญติ ยสฺมา, สา วิมติฯ มน ญาเณ, อิตฺถิยนฺติฯ
๑๗๑. ติกํ นีจปกติโทสสมฺภูตรูปิสฺสริยาทินิมิตฺติเก มเท, ยสฺมึ สติ อุตฺตรทานสาทโรโลกนาทิวิมุโข ปุริโส ชายเตฯ มโทปฺยตฺร ‘‘กตฺถูรีคพฺพเรเตสุ, มโทหสฺเสภทาเนสู’’ติ [กตฺตริ คพฺภเรเตสุ, มโท ปุริสมาเนสูติ (นิสฺสย)] รภโสฯ คพฺพ มาเน, จุราทิ, อ, อถ วา คร เสจเน, โพฯ มาน ปูชายํ, วิเสสโต มาเนตีติ อภิมาโนฯ อหํกาเร อหํสทฺโท นิปาโต, อมฺหสทฺโทปฺยตฺร, ‘‘อห’’มิติ อตฺตานํ กโรติ เยนาติ อหํกาโรฯ ทฺวยํ จินฺตายํฯ จินฺต จินฺตายํ, อฯ เฌ จินฺตายํ, ฌายเต ฌานํ, ทฺวีสุปิ ภาวสาธนํ, อฯ วิตกฺกจินฺตานํ โก เภโท? วิตกฺโก ตาว วาจาย ปุพฺพภาคปฺปวตฺโต, ‘‘ปุพฺเพว โข, คหปติ, วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทตี’’ติ [สํ. นิ. ๔.๓๔๘] หิ วุตฺตํฯ อิตรา ปน ตสฺสา อปุพฺพภาคปฺปวตฺตาปีติ อยเมตาสํ วิเสโสฯ อถ วา วิตกฺโก ปกิณฺณกปริยาปนฺโน เอโก เจตสิกธมฺโม, อิตรา ปน สพฺพสาธารณปริยาปนฺโน มนสิการนามโก เอโก เจตสิกธมฺโมติ อยเมตาสํ วิเสโสฯ
ทฺวยํ นิจฺฉเยฯ นย คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อารมฺมณํ นิจฺฉินนฺโต นยตีติ นิณฺณโย, นสฺส ณตฺตํฯ อถ อธิโมกฺขนิณฺณยานํ โก เภโท? อธิโมกฺโข อารมฺมณํ อชฺโฌคาเหตฺวา ติฎฺฐติ, นิณฺณโย วินิจฺฉยมตฺตเมวาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ อถ วา อธิโมกฺโข ปสาเทปิ สมฺภวติ, อิตโร ปน น ตถาติ อยํปฺเยเตสํ เภโท ฯ ตตฺร นิจฺฉยสทฺโท อิธาปิ ปวตฺตตีติ ทฺวีสุปิ วุตฺโตฯ
ปาเทน อภฺยุปคมสฺส นามานิฯ ปติปุพฺโพ ชานาติ อภฺยุปคเม, อิตฺถิยํ อ, ปฎิญฺญาฯ ตถา สุโณติ จ, อ, ปฎิสฺสโว, ทฺวีสุปิ ภาวสาธนํฯ สํวิทา’คู, ปฎิญฺญานํ, นิยโม, อสฺสโว, สํสโว, องฺคีกาโร, อภฺยุปคโม, สมาธิอิจฺจาทีนิปิ อภฺยุปคมสฺส นามานิ [อมร ๕.๕]ฯ
๑๗๒. ฉหิ ปเทหิ อนาทรสฺส นามานิฯ มาน ปูชายํ, จุราทิ, มน ญาเณ วา, เหฎฺฐา กตฺวา ชานนํ อวมานํ, ภาเว ยุฯ โย เยนานาทริโต, ส ตโต อวสฺสเมว กายวจีมนานํ อญฺญตเรนาวธียเตติ อนาทเรปิ พฺยวธานาภิจารโต ติรสทฺโท อนฺตรธาเน วตฺตมาโน สมฺพชฺฌเตติ ติโรธานกรณํ ติรกฺกาโรฯ ปริ ปราปุพฺโพ ภูธาตุ อวญฺญาเณ, อวปุพฺโพ ชานาติ จ, สพฺพตฺร ภาเว โณ, อ จฯ ทร อาทเร, อาทโร สกฺกาโร, ตพฺพิปรีโต อนาทโรฯ ปราภวนํ ปราภโวฯ อวชานนํ อวญฺญาฯ
ทฺวยํ อุมฺมาเทฯ จิตฺตสฺส วิพฺภโม ภนฺติ อุมฺมาโทฯ มท อุมฺมาเท, อุคฺคเตหิ, อุมฺมคฺคสณฺฐิเตหิ วา โทเสหิ มทนํ อุมฺมาโทฯ
๑๗๓. สฺเนหนฺตํ สฺเนเหฯ ปิยสฺส ภาโว เปมํ, อิโม, ปิยสฺส ปตฺตํ, ปีนยตีติ วาปี, ปิโน ภาโว เปมํ, อิโมฯ สินิห, สฺนิห ปีติยํ, ภาเว โณฯ ทฺวยํ มุจฺฉายํฯ ปีฬ วิพาธายํ, จิตฺตสฺส ปีฬา จิตฺตปีฬา, วิคตา นีลาทิสญฺชานนลกฺขณา สญฺญา เอตสฺมาติ วิสญฺญี, ตสฺส ภาโว วิสญฺญิตาฯ
ทฺวยํ ปมาเทฯ เยน สกฺโก สมาโน สยํ กตฺตพฺพํ น กโรติ, โส ปมาโท, มท ปมาเท ปปุพฺโพ, ปมชฺชนํ ปมาโท, โณฯ สช วิสชฺชนาลิงฺคนนิมฺมาเนสุฯ สติยา วิสชฺชนํ สติโวสคฺโค, อิสฺส โอฯ อปุพฺพวตฺถุปริกฺขาติสเย โกตูหลาทิทฺวยํฯ ตุช หึสายํ, กุํ ปาปํ โตชตีติ โกตูหลํ, อโล, วณฺณวิกาโร จฯ ตุล นิกฺกเส, กุํ ปาปํ ตุลยตีติ กุตูหลํ, อ, หการวณฺณาคโมฯ โกตุกํ, กุตุกญฺจ เอเตสํ ปริยายานิฯ
๑๗๔. วิลาสาทโย กฺริยา เจฎฺฐา, กึวิสิฎฺฐา? สา กฺริยา นาริสิงฺคารภาวชา อิตฺถีนํ รติภาวชา, ยา หาวสทฺเทโนจฺจนฺเตฯ หุยนฺเต ราคิโน อตฺราติ หาโว, หุ หวเน, โณฯ อาทินา วิจฺฉิตฺติปภุตีนํ คหณํ, ตถา หิ วุตฺตํ นาฎกรตนโกเส –
‘‘ลีลา วิลาโส วิจฺฉิตฺติ, วิพฺภโม กิลกิญฺจิตํ;
โมฎฺฎายิตํ กุฎฺฎมิตํ, วิพฺโพโก ลลิตํ ตถาฯ
วิกตญฺเจติ วิญฺเญยฺยา, ทส ถีนํ [ถีนํ เจฎฺฐา (ก.)] สภาวชา;
หาโว จ เหลา วิกฺเขป-สมฺมูฬฺหมทกปณฺย’’นฺติฯ
ตตฺร ปิยสมีปคมเน โย ฐานาสนคมนวิโลกิเตสุ วิกาโร, อกสฺมา จ โกธมิหิตจมกฺการมุขวิกูณนํ, โส วิลาโส, วิปุพฺพา ลสธาตุมฺหา โณฯ สุกุมารวิธาเนน ภมุกเนตฺตาทิกฺริยาสจิวกรจรณงฺควินฺยาโส ลลิตํ, ลล วิลาเส, โตฯ อลทฺธปิยสมาคเมน กุจิตฺตวิโนทนตฺถํ ปิยสฺส ยา เวสคติทิฎฺฐิหสิตภณิเตหานุกติ กรียเต, สา ลีลา, ลล วิลาเส, ลล อุปเสวายนฺติ วา ธาตฺวตฺโถ, อฯ สุรเต ปวเฑฺฒจฺฉา เหฬา, เหลา วา, หิล หาวกรเณ, อฯ มทราคหสฺสชนิโต วิปริยาโส วิพฺภโมฯ อาภรณวิเลปนาทีนํ กุโตจิ ปิยาปราธโต อิสฺสายานาทเรน จตฺตานํ สขีนํ ปยตเนน วารณํ วิจฺฉิตฺติ, ฉิทิ ทฺเวธากรเณ,ติฯ ปิเยน ทตฺตํ ปีตินิพนฺธนํ สฺวปฺปมปิ ภูสนํ วิจฺฉิตฺตีตฺยญฺเญฯ กิลกิญฺจิตาทโย นาฎกสตฺถานุสารโต [พฺยาขฺยาสุธาฎีกาฎีปฺปเณ] เญยฺยาฯ
๑๗๕. ติกํ หสิเตฯ หส หสเน, สพฺพตฺร ภาวสาธนํฯ โส หาโส มนฺโท สมาโน มิหิตํ, สิตญฺจุจฺจเตฯ มิห อีสํหสเนฯ มนฺทสฺสิตํ มฺหิตนฺติปิ ปาโฐ, มฺหิ อีสํหสเนติปิ ธาตุ, มฺหิสฺส, มิหิสฺส วา สฺยาเทโส, สิตํฯ สพฺพตฺร ภาเว โตฯ
อีสํผุลฺลิตทนฺเตหิ, กฎากฺเขหิ โสฎฺฐเวหิ จ;
อลกฺขิตทฺวิชทฺวารํ, สิตมิจฺฉนฺติ สูรโย [จินฺตามณิฎีกา ๗.๓๔]ฯ
ทฺวยํ มหาหสิเตฯ อฎ คติยํ, ทูรคามิหาโส อฎหาโส, อติกฺกนฺโต วา หาโส อฎหาโส, ตสฺส โฎ, อิการสฺสตฺตญฺจฯ สิตาติหสิตานํ อนฺตราฬิกํ วิหสิตํฯ
อากุญฺจิตกโปล’กฺขํ, สสฺสนํ นิสฺสนํ ตถา;
ปตฺถาโวตฺถํ สานุราคํ, อาหุ วิหสิตํ พุธา [จินฺตามณิฎีกา ๗.๓๕]ฯ
ทฺวยํ โลมุคฺคเมฯ โรมานํ อญฺจนํ โรมญฺโจ, อญฺจ คมเน, โณฯ โลมานํ หํสนํ อุทฺธคฺคภาโว โลมหํสโนฯ
๑๗๖. ปริหาสาทิฉกฺกํ วลฺลภาทีนํ ปริหาเสฯ ปริหสนฺตฺยตฺราติ ปริหาโส, โณ, ปริภวิตุกาเมน หาโสติ วา ปริหาโสฯ ทุ ปริหาเส, ทุ อนาทเรติ วา ธาตุ, อ, ทว ทาเหติ วา ธาตุฯ ขิฑ กีฬายํ, ขิฑฺฑา, ขิทฺทาติปิ ปาโฐ, อถ วา ขํ ตุจฺฉํ อิฑฺฑา วาจา, สา เอตฺถาติ ขิฑฺฑาฯ กีฬ ปีติยกีฬเนสุ, กีฬ วิหาเรติ วา, กีฬนํ เกฬิ กีฬา จ กีฬิตญฺจฯ ปริหาสาทิฉกฺเกสุปิ อธิกรณสาธนมฺปิ อาจริยา วทนฺติฯ
ติกํ นิทฺทายํฯ นิปุพฺโพ ทา สุปเน, อฯ สุป สเย, อิโน, สุปินํฯ อ, โสปฺปํฯ อจฺจนฺตปริสฺสมาทิการณา สพฺพงฺคนิมีลนํ มิทฺธํฯ มุจฺฉาปายํ มิทฺธํฯ มิท การิยกฺขมเน, โตฯ เมธยติ วา มิทฺธํ, อกมฺมญฺญภาเวน วิหึ สตีตฺยตฺโถ, กมฺปนตฺโถ จลธาตุ มุจฺฉาปาเย ปปุพฺโพฯ อกฺขิทลานํ ปจลภาเวน อยติ ปวตฺตตีติ ปจลายิกา, ณฺวุ, อสฺสิตฺตํฯ
๑๗๗-๑๗๘. เกตวนฺตํ กูเฎฯ กรณํ กติ, นินฺทิตา กติ นิกติฯ อฎ คมเน, กุจฺฉิเตนากาเรน อฎตีติ กูฎํฯ กุฎ เฉทเนติ วา ธาตุ [สทฺทนีติธาตุมาลายํ ปน ‘‘กูฎ อปฺปสาเท’’ติ ธาตุนา สาธิตํ]ฯ รภิ พฺยาเช, พฺยาโช นาม เกตวํฯ สฐ เกตเว, สฐํ, สฐยติ น สมฺมา ภาสติ เยนาติ วา สฐํฯ กิตวสฺส ธมฺโม เกตวํ, กิตโว นาม ชูตกาโร, โจโร วา, กิต นิวาเส, อโวฯ กปโฎ, พฺยาโช, อุปธิ, กุสติ อิจฺจาทีนิปิ เกตวสฺส นามานิฯ
สตฺตกํ สภาเวฯ ภวนํ ภาโว, สสฺส อตฺตโน, สนฺโต วา สํวิชฺชมาโน ภาโว สภาโวฯ สช วิสชฺชนาลิงฺคนนิมฺมาเนสุ, นตฺถิ วิสชฺชนเมตสฺสาติ นิสฺสคฺโคฯ รูป ปกาสเน, สํวิชฺชมานํ รูปํ สรูปํฯ กรณํ ภวนํ กติ, ปฐมํ กติ ปกติฯ ยถา ปฐมกาเล สมฺภูตา, ตเถว สพฺพทาปีตฺยตฺโถฯ สีล สมาธิมฺหิ, สมาธิ นิยโมฯ ลกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, ตเถว ลกฺขิตพฺพนฺติ ลกฺขณํ, ยุฯ ตเถว ภวตีติ ภาโวฯ
ทฺวยํ อุสฺสเวฯ อุส ทาเหฯ กํ อุสวนฺติ อุคฺคิรยนฺตฺยตฺราติ อุสฺสโว, นานาสมิทฺธีหิ สวนฺติ เอตฺถาติ วา อุสฺสโวฯ ฉิ เฉทเน, ฉินฺทติ โสกเมตฺถาติ ฉโณฯ ยุฯ อิสฺส โลโปฯ โสกํ, ปาปญฺจ ฉินฺทนฺตา อณนฺติ สทฺทายนฺติ เอตฺถาติ วา ฉโณฯ ฉิ เฉทเนฯ อณ สทฺทตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุฯ
๑๗๙. ยถา สสฺเนหํ ปกติติลเตลาทิสฺเนหสหิตํ ทีปกํ ปชฺโชตํ ธาเรนฺโต ชนฺตุ นโร อตฺยนฺธการคพฺภาทีสฺวปิ ฐิตานิ ขุทฺทกานฺยตฺถชาตานิ อติสุขุมานิปิ นานาทพฺพสมูหานิ สุขํว สมฺปสฺสติ, ตถา สสฺเนหํ พุทฺธปริยายาทิอเนกปริยายสฺเนหสหิตํ อิมํ อภิธานปฺปทีปิกํ คนฺถํ อุคฺคหณธารณาทินา ธาเรนฺโต ชนฺตุ โสตุชโน ขุทฺทกานิ อตฺถชาตานิ นานาสตฺเถสุ อาคตานิ อติคมฺภีรานิ อตฺถชาตานิ สุขํ สมฺปสฺสตีติ โยชนาฯ
อิติ สกลพฺยากรณมหาวนาสงฺคญาณจารินา กวิกุญฺชรเกสรินา สิริมหาจตุรงฺคพเลน มหามจฺเจน วิรจิตายํ อภิธานปฺปทีปิกาวณฺณนายํ สคฺคกณฺฑวณฺณนา สมตฺตาฯ
สคฺคกณฺฑวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ