๒๙. ปุพฺพปจฺฉิมอุตฺตรา ทิสา ยถากฺกมํ ปาจี ปตีจี อุทีจี นาม ภวนฺติฯ ปฐมํ ปาโต อนฺจติ รวิ ยสฺสํ สา ปาจี, นการโลโปฯ ปจฺฉา ทิวาวสาเน อนฺจติ รวิ ยสฺสํ สา ปตีจีฯ อุทฺธํ อนฺจติ รวิ ยสฺสํ สา อุทีจี, ยสฺสํ วา สีตวิโยคํ ทตฺวา อนฺจติ สา อุทีจี, วิโยคตฺถวาจโก เหตฺถ อุกาโร, ทสทฺโท ทานตฺโถฯ อถ วา ปนฺจติ ปุพฺพภาวมาปชฺชเตติ ปาจีฯ ปตินฺจติ ปจฺฉาภาวมาปชฺชเตติ ปตีจีฯ อุทญฺจติ สีตวิโยคทานตฺตมาปชฺชเตติ อุทีจีฯ เอตฺถ จ อุทีจีสหจรณโต ปตีจี อิตฺถิยํ, ปตีจีสหจรณโต ปาจี อิตฺถิยํ วตฺตตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ เอวํ ตํตํสหจรณภาเวน ตสฺส ตสฺส ตํตํลิงฺคตฺตมุปเนยฺยุํฯ ปุพฺพปจฺฉิมอุตฺตราติ สพฺพนามสฺส วุตฺตมตฺเต ปุมฺภาโวฯ
ทกฺขิณาทิทฺวยํ ทกฺขิณทิสายํฯ มชฺเฌ อปายํ อญฺจติ ยสฺสํ รวิ, สา อปาจีฯ มชฺฌตฺโถยํ อปสทฺโท, ยถา ‘‘อปทิส’’นฺติ, ‘‘อวาจี’’ติปิ ปาโฐ, อวปุพฺโพ อญฺจ อโธมุขีภาเวฯ อวญฺจติ อโธมุขี ภวติ ยสฺสํ รวิ, สา อวาจีฯ อุณฺหาทิเก วา ตพฺพิโยเค กโรนฺโต ยสฺสํ รวิ อญฺจติ, สา อวาจีฯ วิทิสาทิทฺวยํ ทิสามชฺเฌฯ ทิสาหิ วินิคฺคตา วิทิสาฯ ทิสานมนุรูปา, อนุวตฺตกา วา ทิสา อนุทิสาฯ อปทิสนฺติปิ วิทิสาย นามํ [นปุํสกาพฺยยํ ตฺว’ปทิสํ (อมร ๓.๖)]ฯ
๓๐. เอราวตาทโย อฎฺฐ คชา ปุพฺพาทีนํ ทิสานํ รกฺขณโต ทิสาคชา นาม, ปุณฺฑรีกํ นาม สิตมฺโพชํ, ตํสทิสวณฺณตาย ปุณฺฑรีโกฯ รสฺสสรีรตาย วามโนฯ กุยํ ปถวิยํ โมทเต กุมุโทฯ อญฺชนวณฺณตาย อญฺชโนฯ ปุปฺผา ปกาสมานา ทนฺตา อสฺส ปุปฺผทนฺโตฯ สพฺพภูมิยํ จรตีติ สพฺพภุมฺโม, สพฺพภุมฺโม วา จกฺกวตฺตี ตสฺสานุรูปตฺตา สพฺพภุมฺโมฯ โสภนทนฺตาวยวตฺตา สุปฺปตีโก [โสภนา ปตีกา อวยวา’สฺส สุปฺปตีโก (ก.)]ฯ ‘‘สุปฺปตีโก โสภนงฺเค, ภเว อีสานทิสาคเช’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํฯ เอราวตาทีนํ ทิสานํ สมฺพนฺธกถนํ ปาจีวารณาทินามสูจนตฺถํ, เอสํ กเรณุโย ปน –
อพฺภมุ กปิลา เจว, ปิงฺคลา นุปมา มตา;
ตมฺพกณฺณี สุภทนฺตี, องฺคนา อญฺชนาวตี [อมร ๓.๕]ฯ
๓๑. ธตรฎฺฐาทิทฺวยํ ปุพฺพทิสาธิปติเทเวฯ ธาริตํ รฎฺฐมเนนาติ ธตรฏฺโฐ, รสฺส โตฯ ปญฺจสิขาทีนํ คนฺธพฺพานํ อธิโป นายโก คนฺธพฺพาธิโปฯ กุมฺภณฺฑสามฺยาทิทฺวยํ ทกฺขิณทิสาธิปติเทเวฯ กุมฺภณฺฑานํ สามิ นายโก กุมฺภณฺฑสามิฯ วิรุหนฺติ วุฑฺฒิํ วิรูฬฺหิมาปชฺชนฺติ เอตสฺมึ กุมฺภณฺฑาติ วิรูฬฺหโกฯ วิรูฬฺหํ วุฑฺฒิปฺปตฺตํ วา กํ สุขเมตสฺสาติ วิรูฬฺหโกฯ วิรูปกฺขาทิทฺวยํ ปจฺฉิมทิสาธิปติเทเวฯ วิรูปานิ อกฺขีนิ ยสฺส วิรูปกฺโข, วิวิธสณฺฐานานิ อกฺขีนิ ยสฺส วา วิรูปกฺโขฯ นาคานํ อธิปติ นาคาธิปติฯ
๓๒. ยกฺขาธิปาทิจตุกฺกํ กุเวเรฯ อาฬวกาทิยกฺขานํ อธิโป ยกฺขาธิโปฯ วิสฺสวณสฺส อปจฺจํ เวสฺสวโณฯ ติจรณาฎฺฐทาฐาภยานกมตฺถิตาย กุจฺฉิตํ เวโร สรีรมสฺส กุเวโรฯ ขุทฺเทนาสฺส นรยุตฺตา สิวิการเถติ นโร วาหนมสฺส นรวาหโนฯ ตฺยมฺพกสโข, ยกฺขราโช, คุยฺหเกสโร, มนุสฺสธมฺมา, ธนโท, ราชราโช, ธนาธิโป, กินฺนเรโส, ยกฺโข, เอกปิงฺคโล, สิริโท, ปุญฺญชเนสฺสโรอิจฺจาทีนิปิ กุเวรสฺส นามานิฯ
อสฺส กุเวรสฺส ปุรี ‘‘อฬกา, อฬกมนฺทา’’ติ จ วุจฺจติฯ อลํ วิภูสเน, อลํ วิภูสนํ กโรตีติ อลกา, สา เอว อฬกาฯ อฬกา เอว โมทกรณโต อฬกมนฺทา, อุการสฺส อกาโร, นาคโม จฯ เกลาโสติปิ ตสฺส นามํ, เกลิ ปโยชนํ อสฺส เกโล, อาสเต อสฺมินฺติ อาโส, เกโล จ โส อาโส เจติ เกลาโส, กณฺหสปฺปาทิ วิย นิจฺจํ กมฺมธารโยฯ อสฺส กุเวรสฺส ปหรณํ อายุธํ คทา, คํ วุจฺจติ วชิรํ, ตํ วิย ทุกฺขํ ททาตีติ คทาฯ อิเม จตฺตาโร ยถาวุตฺตา ธตรฎฺฐาทโย เทวา กมโต ปุพฺพาทีนํ จตุทฺทิสานํ อธิปา อธิปตโย นามฯ อมรโกเส ปน –
‘‘อินฺโท อคฺคิ ปิตุปติ, เนริโต วรุโณ’นิโล;
กุเวโร อีโส ปตโย, ปุพฺพาทีนํ อิเม กมาฯ
รวิ สุกฺโก มหีสูนุ, ตโม จ ภานุโช วิธุ;
พุโธ สุรคุรุ เจติ, ทิสาธิปา ตถา คหา’’ติ [อมร ๓.๓-๔]ฯ
อญฺเญเยว ทิสาธิปตโย กถิตา, อินฺทรวิมาทีนญฺจ ทิสาธิปจฺจกถนํ ปาฌาทีนํ อินฺททิสารวิทิสาทินามสูจนผลํฯ
๓๓-๓๔. ชาตเวทาทฺยฎฺฐารสกํ อคฺคิมฺหิฯ ชาเต อุปฺปนฺเน วินฺทติ ฆาตยตีติ ชาตเวโทฯ อนฺธกาเร ชาตํ วิชฺชมานํ วินฺทติ ลภติ, วิทติ ชานาติ เอเตนาติ วา ชาตเวโท, ชนนํ ชาตํ เวโท ปากโฎ ยสฺส วา โส ชาตเวโทฯ สิขา วุจฺจติ ชาลา, ตาย โยคโต สิขีฯ โชตติ ทิปฺปตีติ โชติฯ ปุนาตีติ ปาวโก, ณฺวุฯ ทหตีติ ทหโนฯ อนนฺติ ปาเลนฺตฺยเนเนติ อนโล, อลปจฺจโยฯ เวเท หุตํ วหติ ปาปยติ, สยํ วา ลภเตติ หุตาวโหฯ อจฺจิ วุจฺจติ ชาลา, ตาย โยคโต อจฺจิมาฯ ธูโม เกตุ ธโช ยสฺสาติ ธูมเกตุฯ อชติ ชลมาโน กุฎิลํ คจฺฉตีติ อคฺคิ, อิฯ โค รํสิ เอตสฺสตฺถีติ คินิ, อสฺสตฺถฺยตฺเถ อินิ, อคฺคินีติปิ ปาโฐ, โส อคฺคิสทิโสฯ ภานุ ปภา ยสฺสตฺถิ, โส ภานุมาฯ เตเชติ เสสภูโตปาทารูปานีติ เตโชฯ ธูโม สิขา จูฬา ยสฺส ธูมสิโขฯ วายุ สขา อสฺส วายุสโขฯ ทหิตฺวา [ทหโต (ก.)] คจฺฉโต กณฺหา วตฺตนี มคฺโค ยสฺส กณฺหวตฺตนีฯ วิสฺสานรสฺส อิสิโน อปจฺจํ เวสฺสานโรฯ หุตํ หวึ อสติ ภุญฺชตีติ หุตาโสฯ ธนญฺชโย, ชลโน, อาสยาโส, โรหิตสฺโส, สตฺตาจฺจิ, สุกฺโก, จิตฺรภานุ, วิภาวสุ, สุจิอิจฺจาทีนิปิ อคฺคิสฺส นามานิฯ
สิขาทิตฺตยํ อคฺคิชาลายํฯ สิโนติ นิสานี ภวตีติ สิขา, ‘‘สิ นิสาเน’’ติ กาตนฺต ธาตุ, ขปจฺจโยฯ ชลตีติ ชาลาฯ อจฺจเต ปุชฺชเต อเนเนติ อจฺจิฯ สิขา ชาลา ภิยฺโย รูปนฺตรา อิตฺถิยํ, อจฺจิ ปน อปุเมฯ
๓๕. ทฺวยํ อคฺคิกเณ [ตีสุ ผุลิงฺโค’คฺคิกโณ (อมร ๑.๖๐) ผุลิงฺคานีติ อคฺคิกณานิ (ม. นิ. ฎี. ๓.๖๕)]ฯ วิวิธาสุ ทิสาสุ ผุลฺลํ คจฺฉตีติ วิปฺผุลิงฺคํฯ ตถา ผุลิงฺคํฯ สพฺพธรกเต ปน ‘‘ผุลึ คจฺฉตีติ ผุลิงฺโค’’ติ วุตฺตํฯ ติกํ ฉาริกายํฯ มลีนกํสวตฺถาทีนํ ตํ ทิตฺติํ เสติ ปวตฺเตตีติ ภสฺมํ, มปจฺจโย, ภสติ วา อโธ ปตติ วตฺถาทีนํ มลเมเตนาติ ภสฺมํฯ กํสาทีนํ สุกฺกภาวตฺถํ อิจฺฉิตพฺพตฺตา อิฎฺฐิ อภิลาโส โสภนํ เอตสฺสา อตฺถีติ เสฎฺฐิ, ‘‘สปกฺขโก สโลมโก’’ตฺยาทีสุ วิย สสทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถตฺตาฯ มลสฺส สรณํ กโรตีติ สาริกา, สา เอว ฉาริกา, ยถา ‘‘สฬายตน’’นฺตฺยาทีสุฯ
๓๖. ทฺวยํ อุณฺหฉาริกายํฯ อุณฺหตฺตา กุกฺกุํ กุจฺฉิตํ ลาตีติ กุกฺกุโล, ‘‘กุกฺกุ วิทตฺถิยํ หตฺเถ, ปโกฏฺเฐ กุจฺฉิเตปิ เจ’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํฯ กุกฺกุํ วา หตฺถํ ลุนาติ ฉินฺทติ ทหตีติ กุกฺกุโล, โส เอว กุกฺกุโฬ ฯ อุณฺหเมว ภสฺมํ อุณฺหภสฺมํ, ตสฺมึฯ ติกํ ทิตฺตกฎฺฐาทินฺธเนฯ องฺคติ หานิํ คจฺฉตีติ องฺคาโร, อารปจฺจโย, ปุนฺนปุํสโกยํฯ ‘‘อลาเต’นิตฺถิ กุเช’งฺคาโร’’ติ หิ ติกณฺฑเสเส [ติกณฺฑเสส ๓.๓๒๙] วุตฺตํฯ หานิเมว ลาติ, น ฐิติํ วิเสสญฺจาติ อลาตํฯ อุทฺธํ ธูมํ มุญฺจตีติ อุมฺมุตํ, ตเทว อุมฺมุกํฯ ปญฺจกํ กฎฺฐาทินฺธเนฯ สนฺตมคฺคิํ เอธยติ วฑฺฒยตีติ สมิธาฯ เอธยตีติ อิธุมํ, อุโมฯ เอธยตีติ อิโธฯ อุปาทิยเต อคฺคิเนติ อุปาทานํฯ เอธยตีติ อินฺธนํฯ
๓๗. ปญฺจกํ อาโลเกฯ โอภาสติ ทิปฺปตีติ โอภาโสฯ ปกาสติ ทิปฺปตีติ ปกาโสฯ อาโลจยติ ปสฺสติ เอเตนาติ อาโลโก, อาโลเกติ วา เอเตนาติ อาโลโก, ‘‘โลก, โลจ ทสฺสเน’’ติ ธาตุทฺวยปาฐโตฯ อุชฺโชตตีติ อุชฺโชโต, อนฺธการํ วิทฺธํเสนฺโต โชตตีติ วา อุชฺโชโตฯ อา สมนฺตโต ตปติ ทิปฺปตีติ อาตโปฯ สมาติ เอเต ปญฺจ ตุลฺยตฺถาติ ภาโวฯ
ทสกํ วาเตฯ อาหาโร วิย ปาณภูโตปิ กทาจิ สตฺเต มาเรตีติ มารุโต, โสว มาลุโตฯ ปุนาติ สงฺการาทิกนฺติ ปวโนฯ วายติ คจฺฉตีติ วายุ, วายติ วา ปุปฺผาทีนํ คนฺโธ เยน โส วายุฯ ตถา วาโตฯ อนนฺติ ปาณนฺตฺยเนเนติ อนิโล, อิโลฯ สนฺตํ นิจฺจลํ อีรยติ กมฺเปตีติ สมีรโณ, สมีริตุํ กมฺปิตุํ สีลมสฺสาติ วา สมีรโณฯ คนฺธํ วหตีติ คนฺธวาโห, โณฯ วาโย วายุสทิโส, อุภยตฺราปิ ยาคโมฯ สมนฺตโต อีรติ ขิปติ รุกฺขาทโยติ สมีโรฯ สทา สพฺพทา คติ ยสฺส สทาคติฯ สสโน, คนฺธวโห, อาสุโค, มรุโต, ชคติปาโณ, ปวมาโน, ปภญฺชโน อิจฺจาทีนิปิ วาตนามานิฯ
๓๘. อิเม ฉ วกฺขมานา วายุเภทา วายุวิเสสา, อุทฺธํ คจฺฉตีติ อุทฺธงฺคโม, อุจฺจารปสฺสาวาทีนํ นีหรณวเสน อโธภาคํ คจฺฉตีติ อโธคโมฯ กุจฺฉิมฺหิ อุทเร ติฎฺฐตีติ กุจฺฉิฏฺโฐฯ โกฏฺเฐ อนฺเต เสติ ติฎฺฐตีติ โกฎฺฐาสโยฯ ปุนปฺปุนํ สสนฺติ เยน อสฺสาโส, พหินิกฺขนฺตวาโตฯ ปสฺสาโสติ อนฺโตปวิสนกวาโตปิ ‘‘อสฺสาโส’’ติ เอเตน สงฺคยฺหเต สหจาริตตฺตาฯ สพฺพงฺเคสุ อนุสรติ สีเลน เสทโลหิตาทิสมฺปาทนโตติ องฺคานุสารีฯ อมรโกเส ปนายํ วาโต ฐานพฺยาปารเภเทน ปญฺจธา กถิโต [ปาโณ’ปาโน สมาโนโจทานพฺยานา จ วายโว สรีรฎฺฐา อิเม (อมร ๑.๖๗)], ฎีกายญฺจสฺส –
‘‘หทเย ปาโณ คุเท’ปาโน, สมาโน นาภิมชฺฌฏฺโฐ;
อุทาโน กณฺฐเทเส ตุ, พฺยาโน สพฺพงฺคสนฺธิสุ [หทเย ปาโณ คุเท’ปาโน, สมาโน นาภิสณฺฐิโต; อุทาโน กณฺฐเทสฏฺโฐ, พฺยาโน สพฺพสรีรโค อิติ ฐานนิณฺณโย (จินฺตามณิฎีกา)]ฯ
ตตฺรปาโณอนฺนปฺปเวสาทิกโร ฯ อปาโน มุตฺตกรีสสุกฺกวิสฎฺฐิกโรฯ สมาโน มชฺเฌ อนฺนปจนาทิกโรฯ อุทาโน ภาสิตคีตาทิกโรฯ พฺยาโน เสทรตฺตสวนุมฺเมสนิเมสคตฺยาทิกโร [เขทเจฎฺฐาอุมฺเมสนิมฺเมสคตฺยาทิกโร (ก.)]ฯ ปกฏฺเฐน อนนฺตฺยเนน ภตฺตาทิปฺปเวสนโตติ ปาโณฯ มุตฺตาทิกํ อปเนตฺวา อนนฺตฺยเนนาติ อปาโนฯ สมฺมา อนนฺติ อเนน ภุตฺตปริปาจนโตติ สมาโนฯ อุทฺธมนนฺตฺยเนน ภาสิตาโท สามตฺถิยชนนโตติ อุทาโนฯ วิเสเสน อนนฺตฺยเนน เสทรตฺตเสมฺหาทิ [เขทเจฎฺฐาทิ (จินฺตามณิฎีกา)] สมฺปาทนโตติ พฺยาโน’’ติ [ตํพฺยาปารา จ ยถา – อนฺนปฺปเวสนํ มุตฺตา-ทฺยุสฺสคฺโค’นฺนวิปาจนํ ภาสณาทิ นิเมสาทิ, ตํพฺยาปารา กมา อิเม (จินฺตามณิฎีกา)] วุตฺตํฯ
๓๙. ทฺวยํ อนฺโตปวิสนกวาเตฯ อานํ วุจฺจติ พหินิกฺขมนวาโต, ตโต อปคตํ อปานํฯ อสฺสาสโต อปคโต ปสฺสาโสฯ ทฺวยํ พหินิกฺขมนวาเตฯ อาทิมฺหิ ปวตฺโต สาโส อสฺสาโสฯ อนนฺติ ปาณนฺตฺยเนเนติ อานํ, อาทิมฺหิ ปวตฺตํ อานํ อานํ, เอกสฺสาการสฺส โลโปฯ
๔๐. เวคขิปฺปาทโย วาตธมฺมตฺเตน นิจฺจปฺปวตฺติกา อิติ ตปฺปกฺกเม [ตปฺปกฺกเมน ตกฺกเมน (ก.)] อุจฺจนฺเตฯ ตตฺร รยนฺตํ เวเคฯ สพฺพตฺร กรณสาธนํฯ อิจฺฉิตฎฺฐานํ วชนฺติ ปาปุณนฺติ เอเตนาติ เวโคฯ
‘‘กฺริยาวาจิตฺตมาขฺยาตุํ , เอเกกตฺโถ นิทสฺสิโต;
ปโยคโตนุคนฺตพฺพา, อเนกตฺถา หิ ธาตโว’’ติ [จนฺทฺรธาตุปาเฐ]ฯ
วุตฺตตฺตา วชธาตุ ปาปุณเนปิ ปวตฺตติ, เอวํ สพฺพตฺร, อการสฺส เอฯ ชวนฺติ เอเตนาติ ชโว, รยนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ รโยฯ
ขิปฺปาทินวกํ สีเฆฯ อถ ชวสีฆานํ โก เภโท? สเวคคติวจนา ชวาทโย, สีฆาทโย ตุ ธมฺมวจนา, ตถา จ ‘‘สีฆํ ปจติ [ปสฺสติ (ก.)], สีฆํ คจฺฉตี’’ติ ปโยโค, น ตุ ‘‘ชวํ ปจติ, ชวํคจฺฉตี’’ติ ปน ปโยโคฯ ‘‘เวเคน คจฺฉติ, ชเวน คจฺฉตี’’ตฺยาทีสุ กถํ? ตตฺร เภทสฺส วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา น โทโสฯ ขิปฺปติ เปรตีติ ขิปฺปํ, ขิป เปรเณฯ สยตีติ สีฆํ, สี สเย, ฆปจฺจโยฯ พฺยุปฺปตฺติ หิ ยถา กถญฺจิปิ ภวติ, สญฺญา ตุ โลกโตวาวคนฺตพฺพา, สพฺพตฺเรวํฯ ตรตีติ ตุริตํฯ ลงฺฆตีติ ลหุ, ลงฺฆ คติโสสเนสุ, ฆสฺส โห, นิคฺคหีตโลโป, อุปจฺจโย จ, ลหุปริยาโย ลฆุสทฺโทปฺยตฺถิฯ อสติ เขปตีติ อาสุ, อุฯ ตรตีติ ตุณฺณํ, รสฺส โณฯ อรติ คจฺฉตีติ อรํฯ น วิลมฺพียติ น โอหียตีติ อวิลมฺพิตํ, ลพิ อวสํสเนฯ ตุวฎฺฎติ สยตีติ ตุวฎฺฎํ, ตุริตภาเวน วตฺตตีติ วา ตุวฎฺฎํ, ริตโลโปฯ
๔๑. อริยาสามญฺญสฺส ปุพฺพฑฺฒํ สนฺตเตฯ เอตฺถ จ อฎฺฐสุ คเณสุ ฉฏฺโฐ สพฺพลหุโก, ตโตปเร ฉคฺคณา ส , ภ, ส, ภ, ภ, ภา, อฎฺฐโม โคฯ สมนฺตโต ตโนตีติ สตตํฯ นาสภาเวน น อิจฺจํ น คนฺตพฺพํ นิจฺจํ, นาสํ วา น คจฺฉตีติ นิจฺจํฯ ‘‘นาโค’’ตฺยาทีสุ วิยาติ เอตฺถาปิ น โทโส, ตสฺส โจฯ น วิรมตีติ อวิรตํฯ น อารมตีติ อนารตํฯ สมนฺตโต, ปุนปฺปุนํ วา ตโนตีติ สนฺตตํฯ น อวรมตีติ อนวรตํฯ สทา ธวติ คจฺฉตีติ ธุวํฯ ‘‘ธุ คติเถริเยสู’’ติ กาตนฺตธาตุฯ
วิปุลาฑฺฒํ อติสเยฯ เอตฺถ หิ อยุคปาเท ทฺวาทสมตฺตา, ยุเค อฎฺฐารสมตฺตา, สพฺพาสุ อริยาสุ ปฐเม ปาเท ทฺวาทสมตฺตา, ทุติเย อฎฺฐารส, ตติเย ทฺวาทส, จตุตฺเถ ปญฺจทสฯ ยทา ปน ปฐมตติเยสุ ปริหายนฺติ, ตทา ยุเค อธิกา โหนฺติ, อิทํ วิปุลาลกฺขณํฯ อถ สตตาติสยานํ โก เภโท? สตตํ สนฺตติ อวิจฺเฉโทกฺริยนฺตเรหิ อพฺยวธานํ, อติสโย ตุ โปโนปุญฺญํ, ปกฏฺโฐ จฯ เตสุ โปโนปุญฺญํ กฺริยาพฺยาวุตฺติ, ปกฏฺโฐ ตุ กฺริยาวยวานํ อุกฺกํสตาฯ ภาสติ สพฺเพสนฺติ ภุสํ, อาสฺส อุฯ ภสฺสติ อโธ ปตตีติ วา ภุสํฯ ภส อโธปตเน, อสฺส อุฯ อติสยนํ อติสโย, อติกฺกมิตฺวา วาสยนํ ปวตฺตนํ อติสโยฯ ทหติ สพฺพนฺติ ทฬฺหํ, หโต ปุพฺเพ โฬ, ทลติ วิทารยตีติ วา ทฬฺหํ, หปจฺจโย, ทหนฺโต ลาตีติ วา ทฬฺหํ, วณฺณวิปริยโย, อภิสโย จ ทฬฺหญฺจ อติสยทฬฺหาฯ ตรติ อติกฺกมตีติ ติพฺพํ, รสฺส โว, อสฺส อิฯ เอติ คจฺฉตีติ เอโก, โส เอว เอกนฺตํ, เอกํ ตรติ อติกฺกมตีติ วา เอกนฺตํฯ มตฺตโต อติกฺกนฺตํ อติมตฺตํฯ พหุํ ลาตีติ พาฬฺหํ, อุโลโป, วณฺณวิปริยโย จ หสทฺโทฯ อติเวลํ, อจฺจตฺถํ, นิพฺภรํ, นิตนฺตํ, คาฬฺหํอิจฺจาทีนิปิ อติสเยฯ
ทพฺพํ สตฺวํ, ตํวิปรีเต ธมฺมมตฺเต วตฺตมานา พาฬฺหปริยนฺตา ขิปฺปาทโย อติสยํ วินา ปณฺฑเก นปุํสเก วตฺตนฺติ ฯ ขิปฺปํ ภวติ [‘‘ขิปฺป ภวภี’’ติ ปททฺวยํ อธิกํ วิย ทิสฺสติ], อติสโย ปุลฺลิงฺโค, อสฺส คุณสฺสาติสโย, อสฺส ทพฺพสฺสาติสโย อิติฯ ‘‘ขิปฺปํ ภุญฺชติ, สตตํ ชุโหติ, สตตํ รมณีโย’’อิจฺจตฺร ตุ กฺริยาวิเสสนตฺตาเยว ปณฺฑกตฺตํฯ เตสุ ขิปฺปาทีสุ เย ทพฺพคา ทพฺพาภิธายิโน, เต ตีสุ ลิงฺเคสุฯ ‘‘ทพฺพธมฺโม ลิงฺค’’นฺติ ทสฺสนนฺตรํฯ ยถา ขิปฺปา ชรา, ขิปฺโป มจฺจุ, ขิปฺปํ คมนํฯ สนฺตตา ตณฺหา, สนฺตตํ ทุกฺขํ, สนฺตโต อากาโสฯ อติมตฺตา กฺริยา, อติมตฺโต นโร, อติมตฺตํ ปทํ อิจฺจาทิฯ
๔๒-๔๓. ทฺวาทสกํ มาเรฯ หรนยนคฺคิทฑฺฒตฺตา [ตินยนคฺคิทฑฺฒตฺตา (ก.)] นตฺถิ วิคฺคโห สรีรเมตสฺส อวิคฺคโหฯ กามยติ รติจฺฉํ อุปฺปาทยตีติ กาโม, การิตนฺตา อปจฺจโยฯ สิงฺคารรูเปน ปาณีนํ มนสิ ภวตีติ มโนภูฯ ปญฺจกามคุเณสุ มทยตีติ มทโนฯ โลกานํ อนฺตํ วินาสํ กโรตีติ อนฺตโกฯ วเส วตฺเตติ สีเลนาติ วสวตฺตีฯ ปาปํ อิจฺฉติ กโรติ, เตน ยุตฺโตติ วา ปาปิมาฯ ปรโต ชายตีติ ปชา, อจฺฉนฺทิกา, ตาสํ ปติ ปชาปติฯ เย กุสลธมฺเมสุ ปมตฺตา, เตสเมว พนฺธุ ปมตฺตพนฺธุฯ กณฺหธมฺมยุตฺตตาย กณฺโหฯ กุสลธมฺเม มาเรตีติ มาโรฯ อกุสลธมฺเม น มุญฺจตีติ นมุจิฯ มีนเกตโน, กนฺทปฺโป, ทปฺปโก, อนงฺโค, ปญฺจสโร, สมฺพราริ, มนสิโช, กุสุเมสุ , อนญฺญโช, ปุปฺผธนฺวา, รติปติ, มกรทฺธโชอิจฺจาทีนิปิ วิณฺหุสุตสฺส กามสฺส นามานิฯ
ตณฺหา อรตี รคา เจติ เอตา ติสฺโส ตสฺส มารสฺส ธีตโรฯ โย ตํ ปสฺสติ, ตํ ตสิตํ กโรตีติ ตณฺหา, สโลโป, ณฺหา จฯ ปเรสํ กุสลธมฺเมสุ อรติํ กโรตีติ อรตีฯ รชฺชนฺติ เอตฺถาติ รคาฯ ตสฺส มารสฺส หตฺถี คิริเมขโล นามฯ สรีรมหนฺตภาเวน คิริสทิสตฺตา คิริ วิยาติ คิริฯ มาเรน มมายนวเสน ‘‘อยํ เม หตฺถี เมขโล นาม โหตู’’ติ กตนามตฺตา เมขลา วิยาติ เมขโลติ สมุทิตนามทฺวเยน เอกเมว หตฺถิํ วทติ, ยถา ‘‘วชิราสนิ, สีตุณฺห’’นฺติฯ
๔๔. ติกํ ยเมฯ ปชาสํยมนโต ยมา, มจฺจุปฺปภุตโย อสฺส กิงฺการา, เตสุ ราชเตติ ยมราชาฯ เตธาตุเกสุปิ อาณาปวตฺตกตฺตา มหนฺโต วิสโย เอตสฺส วิสยี, ณี, โส เอว เวสายีฯ ยตฺถ ลกฺขเณน น สิชฺฌติ, ตตฺถ สพฺพตฺร ‘‘ยทาทินา วา นิรุตฺตินเยน วา สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา’’ติ หิ ปุพฺเพ วุตฺตํ, ทุกฺขชนกตฺตา วา วิสทิสฎฺฐานํ คจฺฉนฺตีติ เวสา, เนรยิกา, เตสํ อธิปติภาเวน อยติ ปวตฺตตีติ เวสายี, อีฯ ยมานํ ราชา ยโมฯ ธมฺมราโช, กตนฺโต, สมวตฺตี, กาโล, ทณฺฑธโร, อนฺตโกอิจฺจาทีนิปิ ยมสฺส นามานิฯ อสฺส ยมสฺส อาวุธํ นยนเมวฯ เตน กิร โกธจิตฺเตน โอโลกิตมตฺเตน สตฺตานํ สรีรานิ อาตเป ขิตฺตฆตปิณฺฑานิ วิย วิลียนฺตีติฯ
ทฺวยํ อสุรเภเทฯ เอเตสญฺหิ สติปิ เทวภาเว เหฎฺฐา นิวาสิตภาวสามญฺญโต เอตฺถ วจนํ, มารสฺส ปน สตฺตานมนตฺถการกตาสามญฺเญน ยเมน สทฺธึ วจนํ ตกฺกรตฺตาฯ ยุทฺธาทีสุ เวปิตํ กมฺปิตํ จิตฺตเมตสฺส เวปจิตฺติ [สํ. นิ. อฎฺฐ. ๑.๑.๒๕๖]ฯ ปุณฺณํ โลมํ ยสฺส โส ปุโลโม, ปุลามหตี อุมา กิตฺติ, กนฺติ วา ยสฺสาติ ปุโลโมฯ ‘‘อุมาตสีเหมวติ-หลิทฺทากิตฺติกนฺติสู’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํฯ อยํ ปน สกฺกสฺส ภริยาย สุชาตาย ปิตาฯ ทฺวยํ กินฺนเรฯ อสฺสมุขนรสรีรตาย กุจฺฉิโต ปุริโส, กิญฺจิ วา ปุริโส, ปุริสสทิโสติ วา กิมฺปุริโสฯ เอวํ กินฺนโรฯ ตุรงฺควทน, อสฺสมุขาทีนิปิ กินฺนรสฺส นามานิฯ
๔๕-๔๖. อทฺธปชฺเชน อากาสสฺส นามานิฯ เตสํ เตสํ วตฺถูนํ อนฺตรํ นานตฺตํ อิกฺขเต โลโก เอตฺถ, อเนนาติ วา อนฺตลิกฺขํ, รสฺส โลฯ อิกฺขนํ วา ทสฺสนํ อิกฺขา, ตสฺส อนฺตรํ การณํ อนฺตลิกฺขํฯ ขนติ พฺยวธานนฺติ ขํ, กฺวิฯ สพฺพคหคามณิโน อาทิจฺจสฺส ปโถ มคฺโค อาทิจฺจปโถฯ น ภวตีติ อพฺภํฯ คจฺฉนฺตฺยเนน เทวาติ คคนํ, ยุ, มสฺส โคฯ อมฺพเต สทฺทายเต อตฺราติ อมฺพรํ, โรฯ หย คติมฺหิ, วิเสเสน หยติ คจฺฉติ สพฺพตฺราติ เวหาโส, ยสฺส โส, วิคโต วา หาโส จิตฺตสฺส เอตฺถารมฺมณาลาภโตติ เวหาโสฯ อนิลสฺส วาตสฺส ปโถ อนิลปโถฯ ภุสํ กาสนฺเต ทิปฺปนฺเต ปทตฺถา เอเตนาติ อากาโส, น กสฺสติ น วิเลขียตีติ วา อากาโสฯ น ภวติ เอตฺถ กิญฺจิปิ วตฺถูติ นภํ, นตฺถิ ภูมิ เอตฺถาติ วา นภํ, น ภายนฺติ ปกฺขิโน อเนน, เอตฺถาติ วา นภํฯ วิโน ปกฺขิโน หยนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ เวหายสํ, อโสฯ ตารา วุจฺจนฺติ นกฺขตฺตาทโย, เตสํ ปโถ ตาราปโถฯ สุรานํ เทวานํ ปโถ สุรปโถฯ น หญฺญเตติ อฆํ, หนสฺส โฆฯ อนนฺตํ, วิสณุปทํอิจฺจาทีนิปิ อากาสสฺส นามานิฯ
๔๗-๔๘. เมฆาทฺเยกาทสกํ เมเฆฯ เมหติ ฆรติ เสจตีติ เมโฆฯ วาริํ วหตีติ วลาหโก, วาริสทฺทสฺส โว, วสฺส โล [ปาณินิ ๖.๓.๑๐๙; โมคฺคลฺลานปญฺจิกา ๑.๔๗; นีติ-สุตฺต ๑๓๔๐, ๑๓๔๓]ฯ ทิพฺพนฺติ วุฑฺฒิํ วิรูฬฺหึ คจฺฉนฺติ โลกา อเนนาติ เทโวฯ ปชานํ โลกานํ อนฺนํ โภชนํ ภวติ เอเตนาติ ปชฺชุนฺโน, อการสฺสุกาโรฯ อมฺพุํ อุทกํ ธาเรตีติ อมฺพุธโรฯ โลกานํ สนฺตาปํ หนฺตีติ ฆโน, หสฺส โฆฯ ชลธารํ ธาเรตีติ ธาราธโรฯ ชีวนํ ชลํ มูตํ พนฺธมเนเนติ ชีมูโต, วนสทฺทโลโป, โลกานํ วา ชีวิตํ มุนาติ พนฺธตีติ ชีมูโต, วิตโลโป, ชีวิตสฺส ชี อาเทโส วา [ปาณินิ ๖.๓.๑๐๙; โมคฺคลฺลานปญฺจิกา ๑.๔๗; นีติ-สุตฺต ๑๓๔๐, ๑๓๔๓]ฯ เอวํ อญฺญตฺรฯ วาริํ วหตีติ วาริวาโหฯ อมฺพุํ ททาตีติ อมฺพุโทฯ อาปํ ภรตีติ อพฺภํ, กฺวิ, ปสฺส โพฯ
ติกํ วุฎฺฐิยํฯ วสฺสติ สิญฺจตีติ วสฺสํ, วสฺส เสจเนฯ เอวํ วสฺสนวุฎฺฐิโยฯ
ปญฺจกํ วิชฺชุยํฯ สตตํ อีรติ กมฺปตีติ สเตโร, ตโลโป, โส เอว สเตริตาฯ ขณมตฺตมฺปิ น ติฎฺฐตีติ อกฺขณาฯ กุฎิลํ อจิรฎฺฐายิตตฺตา วิรูปํ หุตฺวา ชวตีติ วิชฺชุฯ วิชฺโชตตีติ วิชฺชุตาฯ อจิรํ ปภา ยสฺส อจิรปฺปภาฯ
๔๙. จตุกฺกํ เมฆนาเทฯ เมฆานํ นาโท เมฆนาโทฯ ธนียเต ธนิตํ[ถนิตํ (สี.)], ธน สทฺเทฯ คชฺชนํ คชฺชิตํ, คชฺช สทฺเทฯ รสียเต รสิตํฯ อาทินา หราทาทิ [สพฺพตฺร นปุํสเกภาเว โต, อาทินา สฺวนิตธนิตาทโย (จินฺตามณิฎีกา), อาทินา ธนิตหราทราสาทโย (พฺยาขฺยาสุธาฎีกา)]ฯ ทฺวยํ สกฺกธนุมฺหิฯ อินฺทสฺส อาวุธํ ธนุ จ อินฺทาวุธํ, อินฺทธนุ จฯ วาเตน ขิตฺตมมฺพุ วาตกฺขิตฺตมฺพุ, พินฺทุฯ สีตํ กโรตีติ สีกโร, สิญฺจตีติ วา สีกโร, จสฺส โก, อโร จ, วาตวเสน วา ตโต ตโต สรตีติ สีกโร, อสฺส อี, มชฺเฌ กาคโม จฯ
๕๐. ติกํ ชลธารายํฯ เวคโต ชลธารานํ สํ ภุสํ ปตนํ อาสาโร, ปุนปฺปุนํ สรตีติ อาสาโรฯ เวคํ ธาเรตีติ ธาราฯ อโธ ปตตีติ สมฺปาโต, สํสทฺโท อโธภาเค [เวคโต ชลธารานํ สมฺภูย ปตนํ ธาราสมฺปาโต, สร คติยํ ฆอุ อิติ อาสาโร (จินฺตามณิฎีกา)]ฯ ทฺวยํ วสฺโสปเลฯ กเรน หตฺเถน คยฺหุปคตฺตา กรกา, ชลํ ปิณฺฑํ กโรตีติ วา กรกา, ‘‘วสฺโสปเล ตุ กรกา, กรโกปิ จ ทิสฺสเต’’ติ รุทฺโท, กรสทฺโทตฺรฯ ‘‘กโร วสฺโสปเล ปาณิ-โสณฺฑาปจฺจายรํสิสู’’ติ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํฯ ฆนโต, ฆนกาเล วา สญฺชาตํ อุปลํ สิลา ฆโนปลํฯ ทุฎฺฐุ ทินํ ทุทฺทินํ, อยํ ทุทฺทินสทฺโท เมฆจฺฉนฺนาเห วตฺตติ, อโสภนตฺโถปฺยตฺถิ ทุทฺทินสทฺโท, อคุณวจนตายํ วาจฺจลิงฺโคฯ
๕๑-๕๒. ฉกฺกํ ติโรธาเนฯ ธร อาวรเณ, อปาทิปุพฺโพฯ อปิธรติ อาวุโณตีติ ปิธานํ, อโลโปฯ อปธรตีติ อปธารณํฯ ติโร ธรติ ปิทหตีติ ติโรธานํฯ อนฺตรํ ธรตีติ อนฺตรธานํ, นิคฺคหีตโลโปฯ อปิธรตีติ อปิธานํฯ เอตฺถ จ อปาทิอุปสคฺคา ธาตุโน อาวรณตฺถโชตกาฯ ฉาทยตีติ ฉาทนํฯ พฺยวธา, อนฺตรธิอิจฺจาทโยปิ ติโรธาเนฯ
สาทฺธปชฺเชน จนฺทสฺส นามานิฯ อินฺทติ นกฺขตฺตานํ ปรมิสฺสริยํ กโรตีติ อินฺทุฯ จนฺทติ หิลาทยติ สุขยติ ปชนฺติ จนฺโทฯ นกฺขตฺตานํ ราชา นกฺขตฺตราชาฯ อุมา กนฺติ, ตาย สห วิชฺชตีติ โสโม, สุขํ อภิสฺสวตีติ วา โสโม, มปจฺจโยฯ นิสํ รตฺติํ กโรติ, ตตฺถ วา กโร รํสิ เอตสฺส นิสากโรฯ อนฺธการํ อุเสนฺติ ทหนฺติ วินาเสนฺตีติ โอสา, รํสโย, เต เอตฺถ ธิยนฺติ ปติฎฺฐหนฺตีติ โอสธิ, ตาราวิเสโส, ตสฺส อีโส ปติ โอสธีโสฯ หิโม สีตโล รํสิ ยสฺส หิมรํสิฯ สโส องฺโก ลกฺขณํ ยสฺส สสงฺโกฯ จนฺทํ กปฺปูรํ มาติ สทิสํ นยตีติ จนฺทิมาฯ อิการาเทโสฯ สสลกฺขณเมตฺถ อตฺถิ สสี ฯ สสติ วา หึสติ อุณฺหคุณนฺติ สสี, อีปจฺจโย ตทุปลกฺขิเต ตทุปจารํฯ สีตา รํสโย ยสฺสตฺถีติ สีตรํสิฯ นิสาย รตฺติยา นาโถ ตทาลงฺการภาวโตติ นิสานาโถฯ อุฬูนํ ตารานํ ราชา อุฬุราชาฯ มาติ อตฺตานํ กปฺปูเรน สทิสํ กโรตีติ มา, มาส ทฺโทยํ ปุเม, ตํสหจรณโต อุฬุราชาทโยปิฯ หิมํสุ, กุมุทพนฺธุ, วิธุ, สุธํสุ, สุพฺภํสุ, นิสาปติ, มิคงฺโก, กลานิธิ, ทฺวิชราโช, สสธโร, นกฺขตฺเตโสอิจฺจาทีนิปิ จนฺทสฺส นามานิฯ
๕๓-๕๔. โสฬสนฺนํ ภาคานํ ปูรโณ โสฬสโม ภาโค จนฺทสฺส กลา, กล สงฺขฺยาเน, กลียเต เอกาทินา สงฺขฺยายเตติ กลาฯ ทฺวยํ จนฺทสฺส สรีเรฯ มญฺญเต ญายเต อเนเนติ พิมฺพํฯ มนโต วปจฺจโย, นิปาตนา มสฺส โพ, อสฺสิ, นสฺส โม, วสฺส โพ, พิมฺพสทฺโท อนิตฺถิยํฯ มณฺฑยเตติ มณฺฑลํ, อโล, อิตฺถิยํ มณฺฑลี, อยํ ตีสฺวปิ [พิมฺโพ อนิตฺถี, มณฺฑลํ ตีสุ (อมร ๓.๑๕)]ฯ
ปาทหีนปชฺเชน อทฺธภาโคฯ อสติ เขเปติ สมุทายนฺติ อโฑฺฒ, โตฯ ตถา อทฺโธฯ อุปโฑฺฒติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ, เอเต ตโย ปุเมฯ ขณฺฑยติ สมุทายนฺติ ขณฺฑํฯ สกฺยเต อุพฺพาหนาทีสุ โถกตฺตาติ สกลํ, อโล, ขณฺฑสกลา วา ปุเม, สตฺเถ รูปเภทโต นปุํสเกฯ เอเต จ อฑฺฒาทโย ตโย อสเม ภาเค ปุเม, สเม ตุ นปุํสเกติ รูปเภเทนาห ‘‘อทฺธํ วุตฺตํ สเม ภาเค’’ติฯ ขณฺฑาทิทฺวยํ ปน อสเมปิ วตฺตมานํ ปุนฺนปุํสเก วตฺตติ, ตสฺมา ‘‘อทฺธํ วุตฺตํ สเม ภาเค’’ติ เอตฺถ ‘‘อฑฺฒํ, อุปฑฺฒ’’นฺติ อิทํ ทฺวยมฺปิ สงฺคหิตํ [อสมภาเค ปุมานิ, สเม อํเส นปุํสกตฺตํ รูปเภทโต, อุปจารโต ตพฺภาควติ วาจฺจลิงฺโค – อทฺธา สาฎี, อทฺธํ วตฺถํ อทฺโธ กมฺพโล (จินฺตามณิฎีกา)]ฯ
ปสาทาทโย จนฺเท อวสฺสมฺภาวิโน, อญฺญตฺร ตุ ปาสงฺคิกา อิติ จนฺทปกฺกเม อุจฺจนฺเตฯ วิเสเสน สาทยติ ปสาทยตีติ ปสาโทฯ เอวํ ปสนฺโน, โส เอว ปสนฺนตาฯ
ติกํ จนฺทปฺปภายํฯ กุมุทสฺสายํ วิกาโส [วิกาโร (ก.)] โกมุทีฯ จนฺทํ อาจิกฺขติ ปฎิปาทยตีติ จนฺทิกาฯ ชุติ อสฺสาตฺถีติ ชุณฺหาฯ ตสฺส โณ, หปจฺจโย จ, จนฺทสฺส วา ชุติํ โสภํ นยฺหติ พนฺธตีติ ชุณฺหาฯ
จตุกฺกํ โสภนมตฺเตฯ กนติ ทิปฺปตีติ กนฺติ, กน ทิตฺติยํ, กามียตีติ วา กนฺติฯ สุนฺทรํ ภาติ ทิปฺปตีติ โสภาฯ โชตยตีติ ชุติฯ ฉาทยตีติ ฉวิฯ ฉท สํวรเณ, วิปจฺจโย, ทโลโปฯ
๕๕. สตฺตกํ ลกฺขเณฯ กํ อตฺตานํ ลงฺกยติ หีนํ กโรตีติ กลงฺโกฯ ลญฺฉเต ลกฺขเต อเนเนติ ลญฺฉนํ ฯ ลกฺขฺยเต อเนเนติ ลกฺขํฯ ตถา ลกฺขณํฯ องฺกียเต ลกฺขฺยเต อเนเนติ องฺโกฯ อภิ วิเสสํ ชานาติ เอเตนาติ อภิญฺญาณํฯ จิหียติ ลกฺขียติ อเนเนติ จิหนํฯ จิห ลกฺขเณฯ
สพฺพาสํ โสภานํ มชฺเฌ ปรมา โสภา สุสมา นาม, โสภนํ สมํ สพฺพํ อสฺสํ สุสมา, เสฎฺฐา โสภาฯ
๕๖. คุเณ โผฎฺฐพฺพวิเสเส สีตนฺติ นปุํสกํ ภวติฯ เทวทตฺตสฺส สีตํ วตฺตติฯ สีตาทโย ตโย คุณีลิงฺคา คุณิโน ลิงฺคํ คณฺหนฺติ, ตํ ยถา – สีตลา ภูมิ, สีตลํ ชลํ, สีตโล วาโตฯ อุณฺหาภิตตฺเตหิ เสวียตีติ สีตํ, เตน ยุตฺโต สีโตฯ สส คติยํ, อิโร, อิตฺตญฺจ, สีตตฺถิเกน สรียตีติ วา สิสิรํฯ สีตํ คุณํ ลาตีติ สีตโลฯ
มหิกานฺตํ หิเมฯ หึสตีติ หิมํ, สสฺส โม,นิคฺคหีตโลโป จฯ ตุห อทเน, โตหติ หึสตีติ ตุหินํ, อิโนฯ อุปริโต สวตีติ อุสฺสาโวฯ นีหรนฺติ นิสฺสสนฺตฺยเนเนติ นีหาโร, นตฺถิ อีหา วา เอตสฺมา เหตุภูตาติ นีหาโร, อาโรฯ มหียเต ราคีหีติ [วาจาภิ (จินฺตามณิฎีกา)] มหิกา, ณฺวุฯ
๕๗. ฉกฺกํ นกฺขตฺเตฯ ปุนปฺปุนํ อุทยตฺตา น ขียเต นกฺขตฺตํ, อตฺตโน คมนฎฺฐานํ น ขรติ น วินาเสตีติ วา นกฺขตฺตํ, อถ วา นกฺข คติยํ, นกฺขตีติ นกฺขตฺตํฯ โชตติ สุภาสุภนิมิตฺตํ ปกาเสตีติ โชติ, นกฺขตฺต ภํสทฺเทหิ สหจรณโต นปุํสเกฯ ยถาวุตฺตํ นิมิตฺตํ ภาติ ปกาเสตีติ ภํฯ กตฺตพฺพํ ตรนฺติ โลกา เอตายาติ ตารา, อตฺตโน วีถิํ ตายติ อรติ คจฺฉตีติ วา ตารา, ตาเรติ วา โลเก อหิตโตติ ตารา, อยญฺจ ตารกา, อุฬุ จ เอเต ตโย อปุเมฯ ตรา เอว ณฺวุ, ตารกา [ตารา เอว ตารกา ณฺวุ (ก.)]ฯ อุจฺจํ ลวติ [อุลยติ (ก.)] คจฺฉตีติ อุลุฯ โส เอว อุฬุฯ น เกวลํ ตารกา เอว อปุเม, อถ โข อุฬุ จาติ จสทฺทตฺโถฯ อุฬุสหจริยโต ปกฺเข นปุํสเก จฯ
๕๘-๖๐. อสฺสยุชาทโย เรวตฺยนฺตา สตฺตาธิกวีสตารกา นกฺขตฺตา นาม โหนฺติฯ ตานิ จ นกฺขตฺตานิ อากาเส ยถาฐิตานิ กมโตเยว เอตฺถ กถิตานิ, น อุปฺปฎิปาฎิยาฯ วกฺขติ จ ‘‘กมโต สตฺตาธิกวีสติ นกฺขตฺตา’’ติฯ อสฺสรูปโยคโต อสฺสยุโชฯ ยมสทิสตฺตาสพฺพตฺร ภรตีติ ภรณีฯ ยุ, อีฯ อคฺคิสทิสตฺตา กนฺตติ ฉินฺทตีติ กตฺติกา, กโรติ ตสฺมา วา กตฺถิกา, กตฺติกาย สหิตา สกตฺติกาฯ ภรณี, โรหิณี วาฯ กมลสมฺภวตฺตา กมเล รุหติ วฑฺฒตีติ โรหิณีฯ มิคสีสณฺฐานตฺตา ตาราปุญฺโช มิคสิรํ, ฉฎฺฐีสมาโส อุตฺตรปฺปธานตฺตา นปุํสกตฺตํฯ รุทฺทรสาวฎฺฐิตโกธรุทฺทสทิสตฺตา กทาจิ อทติ ฆสตีติ อทฺทาฯ ปุนปฺปุนํ สตฺเตสุ หิตํ วสฺสตีติ ปุนพฺพสุ, วสฺส เสจเนฯ โปเสติ กฺริยานิ, โปเสนฺตฺยสฺมินฺติ วา ปุสฺโสฯ ภุชคสทิสตฺตา น สิลิสฺยเต นาลิงฺคฺยเตติ อสิเลโสฯ
มหียเต การิยตฺถิเกหีติ มฆา [มาฆา (ก.)], หสฺส โฆฯ ผลํ คณฺหาเปตีติ ผคฺคุนี, ยุ, อีฯ ทฺเวติ ปุพฺพผคฺคุนี, อุตฺตรผคฺคุนี เจติ ทฺเวฯ หตฺถสณฺฐานตาย หตฺโถฯ ตจฺฉกสทิสตฺตา วิจิตฺตํ ผลํ ททาตีติ จิตฺตาฯ โสภนา อาติ, สาติ วา ตนุํ กโรติ สุภาสุภนฺติ สาติ [สฺวาติ (ก.)], สุภาสุภผลทานโต วา สาติ, ‘‘สาติ ทานาวสาเนสู’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํ, อยํ ทฺวีสุฯ วิสทิสํ ผลํ ขณตีติ วิสาขา, วิวิธา วา สขา มิตฺตา ยสฺสา สา วิสาขาฯ อนุราธยติ สํสิชฺฌติ สุภาสุภผลเมตายาติ อนุราธาฯ คุเณหิ สพฺพาสํ วุฑฺฒตฺตา เชฎฺฐาฯ มูลติ ปติฎฺฐาติ สุภาสุภผลเมตฺถาติ มูลํฯ อาสาฬฺโห นาม ภตีนํ ทณฺโฑ, ตํสณฺฐานตฺตา อาสาฬฺหา นาม ทฺเว นกฺขตฺตา ปุพฺพาสาฬฺหอุตฺตราสาฬฺหวเสนฯ
สวติ สุภาสุภผลเมเตนาติ สวโณ, สวณํ วาฯ ธนเมสนฺติ เอตฺถาติ ธนิฎฺฐา, ธนติ วา วิภูติ นิธานํ ธนิฎฺฐาฯ สตํ ภิสชา เอตฺถ, สตภิสชานํ วา อธิปติ สตภิสโชฯ ภทฺโท โค, ตสฺเสว ปทานิ ปาทา อสฺสํ ภทฺทปทา, ปุพฺพภทฺทปทา ทฺเว, อุตฺตรภทฺทปทา ทฺเว, สมูโห เจสํ จตุสงฺขฺยาติ พหุวจนํฯ รา วุจฺจติ ธนํ, ตพฺพนฺตตาย เรวตี, อาการสฺเส, เรวโต วา อิสิเภโท, ตสฺส อปจฺจํ เรวตีฯ
๖๑. ทฺวยํ ราหุคฺคเหฯ โส วุจฺจติ สคฺโค, ตตฺถ ภาตีติ โสพฺภานุฯ รหติ จนฺทาทีนํ โสภํ ชหาเปตีติ ราหุฯ ตโม, วิธุนฺตุโท, จนฺทาโท, เสหิเกโยติปิ ราหุสฺส นามานิฯ
สูร, จนฺท, องฺคารก, พุธ, ชีว, สุกฺก, อสิต, ราหุ, เกตูติ เอเต สูราทโย นวคฺคหา นามฯ
เมสาทิโก ทฺวาทสโกฎฺฐาโส ราสิ นามฯ อาทินา อุสภ, เมถุน, กกฺกฎ, สีห, กญฺญา, ตุลา, วิจฺฉิก, ธนุ, มกร, กุมฺภ, มีเน สงฺคณฺหาติฯ
ทฺวยํ ภทฺทปทนกฺขตฺตานํ นามํฯ โปฏฺโฐ โค [ปาโฐ ภทฺโท โค (ก.)], ตสฺเสว ปทานิ ปาทา อสฺสํ โปฎฺฐปทาฯ
๖๒-๖๓. ปชฺชทฺวเยน สูริยสฺส นามานิฯ อา ภุโส ทิปฺปตีติ อาทิจฺโจ, ปฺปสฺส จฺโจฯ โลกานํ สูรภาวํ ชเนตีติ สูริโยฯ ตถา สูโรฯ สตํ พหโว รํสโย ยสฺส สตรํสิฯ ทิวา ทิวสํ กโรตีติ ทิวากโร, ทิวเส วา กโร อาภา ยสฺส ทิวากโร, ทิวาสทฺโทยํ สพฺพการกวจโน, น ตุ อาธารวจโน เอวฯ วิเสเสน โรจเต ทิปฺปเตติ เวโรจโนฯ ทินํ กโรติ, กุมุทานํ วา ทินํ มากุลฺยํ กโรตีติ ทินกโร, อุณฺโห รํสิ ยสฺส อุณฺหรํสิฯ ปภํ กโรตีติ ปภงฺกโรฯ
อํสุโน มาลา, สา ยตฺถ อตฺถิ อํสุมาลีฯ ทินานํ ปติ ทินปติฯ ตปตีติ ตปโนฯ รวนฺติ เอเตน สตฺตา ปภาวิตฺตาติ รวิฯ ภานุ ยสฺส อตฺถีติ ภานุมาฯ รํสิ ยสฺส อตฺถีติ รํสิมาฯ ภํ อาภํ กโรติ, ตาสํ วา อากโร อุปฺปตฺติฎฺฐานํ ภากโรฯ ภาติ ทิปฺปตีติ ภานุฯ เทเวหิปิ อจฺจเต ปูชียเตติ อกฺโกฯ สหสฺสํ พหโว รํสโย ยสฺส สหสฺสรํสิฯ ทฺวาทสตฺตา, ปภากโร, วิภากโร, วิกตฺตโน [วิสฺสกมฺมุนา วิกตฺติโต, กมฺมนิ ยุ (จินฺตามณิฎีกา)], มตฺตณฺโฑ, ทิวมณิ, ตรณิ, มิตฺโต, จิตฺรภานุ, วิภาวสุ, คหปฺปติ, หํโส, สวิตาอิจฺจาทีนิปิ สูริยสฺส นามานิฯ
๖๔. ปชฺเชน สูริยาทีนํ รํสิปฺปภานํ นามานิฯ รสนฺติ ตํ สตฺตาติ รํสิฯ อา ภุโส ภาตีติ อาภาฯ ปกาเรน ภาตีติ ปภาฯ ทิปฺปตีติ ทิตฺติฯ โรจเต ทิปฺปเตติ รุจิฯ ทีธฺยติ ทิปฺปตีติ ทีธิติฯ ทิปฺปตีติ วา ทีธิติ, ปสฺส โธ, อิการาคโมฯ มิยฺยนฺเต ขุทฺทชนฺตโว อเนเนติ มรีจิ, อีจิฯ อสติ คจฺฉติ ทิสนฺตนฺติ อํสุ, อุสฺสาคโมฯ มรีจิสหจรณโต ทีธิตฺยาทโย [ขลิตปาโฐ (?), สวรสามี ตุ องฺคุลิ กากลิสาริ สราริ ตุมฺพิอริ สุสิ ทีมิตฺยตฺตโย ถีปุเมสุ อิจฺจาห (จินฺตามณิฎีกา)] ภานุ อํสุ จ ทฺวีสุฯ มย คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ [ทณฺฑกปฺปกรเณ อาคตธาตูติ อตฺโถ, นิรุตฺติสารมญฺชุสาฎีกายํ ๒๕๓.๔๑๓ ปิฏฺเฐสุ ปสฺสิตพฺพํ], ขปจฺจโย อูการาคโม, อถ วา มา มาเน, อุข คตฺยตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ [ทณฺฑกปฺปกรเณ อาคตธาตูติ อตฺโถ, นิรุตฺติสารมญฺชุสาฎีกายํ ๒๕๓.๔๑๓ ปิฏฺเฐสุ ปสฺสิตพฺพํ], มาย มานาย อุขตีติ มยูโข [มาปสํ คคนํ ปมาณยํ อุขติ คจฺฉตีติ ปิโสทราทิ (จินฺตามณิฎีกา)]ฯ กิรติ ติมิรํ กิรโณฯ กิรติ ติมิรํ กโรฯ
๖๕. ทฺวยํ อาทิจฺจมณฺฑโลติขฺยาเต อุปฺปาตาทิชาเต รํสิมณฺฑเลฯ สูริยสฺส ปริ สมนฺตโต ธียเต ปริธี, ปริ สมนฺตโต วิสตีติ ปริเวโส, สูริยํ วา ปริเวฐยตีติ ปริเวโสฯ ฐสฺส โสฯ อุปสูริยกํ, มณฺฑลนฺติ ทฺเวปิ ปริธิโน นามานิฯ
ทฺวยํ มรีจิกายํฯ มรีจิสทิสตาย มรีจิฯ มิคานํ ตณฺหา ปิปาสา ยสฺสํ ชลาภาสตฺตา สา มิคตณฺหิกาฯ
สูริยสฺส อุทยโต ปุพฺเพ อุฎฺฐิตรํสิ อุคฺคตรํสิ อรุโณ นาม สิยาฯ อรุณวณฺณตาย อรติ คจฺฉตีติ อรุโณฯ สูรสูโต, อนูรุ, กสฺสเปยฺโย, กสฺสปิ, ครุฑาคฺคโชติปิ อรุณสฺส นามานีติฯ อากาสวณฺณนาฯ
๖๖-๖๗. จตุกฺกํ กาเลฯ กลฺยนฺเต สงฺขฺยายนฺเต อายุปฺปมาณาทโย อเนนาติ กาโล, กรณํ วา กาโร, ภาเว โณ, โส เอว กาโล, น หิ กฺริยาวินิมุตฺโต กาโล นาม โกจิ อตฺถิ, มหากาลสฺส ปน สสฺสตภาวโต อตีตาทิโวหาโร นตฺเถวาติ อวยวกาลานํ สมูหภาวโต โสปิ ‘‘กาโล’’ติ วุตฺโตฯ สตฺตานํ ชีวิตํ อสติ เขเปตีติ อทฺธา, ตสฺส โธ, อาการนฺโตยํ อทฺธาสทฺโท ปุเมฯ ปุนปฺปุนํ เอตีติ สมโยฯ วินาสํ ลาตีติ เวลา, วณฺณโลโปฯ ทิฏฺโฐ, อเนโหติปิ กาลสฺเสวนามานิฯ
ขณาทโย ปน ตพฺพิเสสา ตสฺส กาลสฺส วิเสสา เภทาฯ เก เต, กิตฺตกปฺปมาณา เจตฺยาห ‘‘ขโณ’’อิจฺจาทิฯ ทสหิ อจฺฉราหิ องฺคุลิโผฎเนหิ ลกฺขิโต กาโล ขโณ นาม, ขณุ หึสายํ, ขโณตีติ ขโณ, อฯ ทส ขณา ลโย นาม ภเว ภวนฺติ, เอเตน วา วจเนน วิกภิสงฺขฺยาเปกฺขิโนปิ วาจกา สนฺตีติ คมฺยเตฯ ลยติ คจฺฉติ, สตฺตานํ ชีวิตํ ลุนนฺโต วา อยติ คจฺฉตีติ ลโยฯ ทส ลยา ขณลโย นาม, ขณลยานํ สมูหภาวโตฯ เต ทส ขณลยา มุหุตฺโต นาม สิยา สิยุํ วา, อยมนิตฺถีฯ หุจฺฉ โกฎิเลฺย , กุฎิลยติ รตฺติทิวเส สุภาสุภทสฺสนโตติ มุหุตฺโต, โต, ธาตุยาทิมฺหิ มุการาคโม, จฺฉโลโป จฯ เต ทส มุหุตฺตา ขณมุหุตฺโต นามฯ
ติกํ ทิเนฯ ทิพฺพนฺติ กีฬนฺตฺยสฺมึ ทิวโส, โสฯ น ชหาติ ปจฺจาคมนํ อหํฯ อาททาติ นิพฺยาปารนฺติ ทินํ, อิโน, อาโลโป จ, ทิพฺพติ วา เอตฺถาติ ทินํ, วสฺส โนฯ ฆสโร [ฆสติ อนฺธการํ โร (จินฺตามณิฎีกา)], วาสโรติปิ ทินสฺส นามานิฯ
๖๘. กลฺลนฺตํ ปจฺจูเสฯ ปภาตฺยสฺมึ โลโกติ ปภาตํฯ ตถา วิภาตํฯ อุส รุชายํ, ปจฺจูสติ วินาเสติ ติมิรนฺติ ปจฺจูโสฯ กลฺยนฺเต สงฺขฺยายนฺเต อเนน สงฺขฺยาทโยติ กลฺลํฯ อโหมุขํ, อูโสติปิ ปจฺจูสสฺส นามานิฯ
ทฺวยํ ปโทเสฯ โทสาย รตฺติยา อารมฺโภ อภิโทโสฯ โทสาย รตฺติยา ปารมฺโภ ปโทโสฯ อภิธานโต ปาสทฺทสฺส ปุพฺพนิปาโต, อปฺปธานรสฺโส จ, อถ วา อภิทุสฺสนฺติ ปทุสฺสนฺติ จ ยตฺถ สพฺพกมฺมานิ อภิโทโส ปโทโส จฯ
ติกํ สายนฺเหฯ สายติ ทินํ อวสายตีติ สาโย, สายนฺโต วา ทินนฺตํ กโรนฺโต อยตีติ สาโย, ปุนฺนปุํสเกฯ สมฺมาฌายนฺติ ตํ สญฺฌา, (‘‘พฺรหฺมุโน ตนุ ปิตา โลกสฺส ชเนตฺตี’’ติ หิ อาคโม นิกายนฺตริกานํฯ) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาโฐ อธิโก วิย ทิสฺสติ] ทินานํ อจฺจโย อติกฺกโม, อวสานํ วา ทินจฺจโยฯ ทินนฺโตติปิ ตสฺเสว นามํฯ
ปุพฺพณฺหาปรณฺหมชฺฌนฺหวเสน ติวิธา สญฺฌา [อมร ๔.๓]ฯ ปุพฺพญฺจ ตํ อหญฺจาติ ปุพฺพณฺหํฯ อปรญฺจ ตํ มชฺฌญฺจ ตํ อหญฺเจติ อปรณฺหํ มชฺฌนฺหํฯ สพฺพตฺราวยเว สมุทาโยปจารโต อหสฺเสกเทเส อหส ทฺโทติ กมฺมธารโย, ตาสํ ติสฺสนฺนํ สญฺฌานํ สมาหาโรติ สญฺฌมิตฺยุจฺจเตฯ สมาหรณํ สมาหาโร, เอกีภาโว, โส จ ภินฺนกาลานํ น ภวตีติ พุทฺธิยา สมกาลคฺคหณโต เอกกาลตฺตา ตสฺมึ อภิเธยฺเย ทิคุสมาโส, ตถา หิ สมาหาโร สมูโห ตํสมฺพนฺเธ ฉฎฺฐิยาเยว ภวิตพฺพนฺติ จินฺเตนฺโต อาจริโย น อญฺญปทตฺถสมาโส อยนฺติ อาการสฺสาปฺปธาเน รสฺสตฺตนฺติ สญฺฌํฯ สมาหาโร ภาโว ตสฺเสกตฺตา เอกวจนํ, กมฺมวจเน ตุ สมาหาเร ติสฺโส สญฺฌา สมาหฎาติ ปฐมนฺตานํ สมาเส สปทตฺถปาธานฺยา พหุวจนํ, รสฺสาภาโว จฯ
๖๙. ปญฺจกํ รตฺติยํฯ นิสติ ตนุํ กโรติ สพฺพพฺยาปารํ นิสาฯ รชฺชนฺติ ราคิโน อตฺร รชนี, ยุ, อีฯ ราติ คณฺหาติ อพฺยาปารนฺติ รตฺติ,ติ, รชฺชนฺติ วา เอตฺถ รตฺติฯ ปฐมมชฺฌิมปจฺฉิมยามวเสน ตโย ยามา ปหารา ยสฺสา ติยามาฯ สํวุโณติ ทินํ สํวรีฯ นิสีถินี, ขณทา, ขปา, วิภาวรี, ตมสฺสินี, ยามินี, ตมีอิจฺจาทีนิปิ รตฺติยา นามานิฯ
จนฺทิกายุตฺตา จนฺทปฺปภาย ยุตฺตา รตฺติ ชุณฺหา นาม, ชุณฺหาโยคโต ชุณฺหาฯ ตโม อุสฺสนฺโน ยสฺสํ สา ตมุสฺสนฺนา รตฺติ ติมิสิกา นาม, ติมิสํ อุสฺสนฺนํ เอตฺถาติ ติมิสิกา, อุปธาย อิตฺตญฺจฯ
๗๐. ติกํ อฑฺฒรตฺติยํฯ มชฺฌิมารตฺติ กมฺมภูตา ‘‘นิสีโถ, อฑฺฒรตฺโต, มหานิสา’’ติ จ วุจฺจติฯ นิสฺสเต สยเต อสฺมึ นิสีโถฯ อฑฺฒญฺจ ตํ รตฺติ จาติ อฑฺฒรตฺโต, รตฺเตกเทเส รตฺติสทฺโท, รตฺติยา อฑฺฒนฺติ วา อฑฺฒรตฺโตฯ มหตี จ สา นิสา จาติ มหานิสาฯ
จตุกฺกํ อนฺธกาเรฯ อนฺธํ หตํ ทิฎฺฐสตฺติกํ โลกํ กโรตีติ อนฺธกาโรฯ ตมตีติ ตโม, อถ วา ตมนฺติ อากงฺขนฺติ รติํ โลกา เอตฺถ ตโม, ตมุ อากงฺขายํ, ตมสทฺโท อนิตฺถี, ตํสหจรณโต อนฺธกาโรปิฯ ติมิสํ อิโส, อถ วา ติมุ เตมเน, ติมนฺติ เอตฺถ ราเคนาติ ติมิสํฯ ติมิรํ, ปุพฺเพว อิรปจฺจโยฯ
๗๑. จตุทฺทสนฺนํ รตฺตีนํ ปูรณี จตุทฺทสีสงฺขาโต กาฬปกฺโข จ เอกคฺฆโน วนสณฺโฑ จ เมฆปฎลญฺจ อฑฺฒรตฺติ จ เอเตหิ จตูหิ สมนฺนาคโต ตโม จตุรงฺคตมํ นามฯ
๗๒. อนฺธญฺจ ตํ ตมญฺจาติ อนฺธตมํ, ยํ โลกํ อนฺธการํ กโรติฯ อยํ อนฺธตมสทฺโท ฆนตเม พาฬฺหตเม วตฺตติฯ
ทฺวยํ ปหาเรฯ ปหรียเต เภริยาทิ อตฺราติ ปหาโร, ปุเม สญฺญายํ อปจฺจโยฯ ยา ปาปุเณ โม, อุปยเมติ วา อโห รตฺติ จาเนน ยาโม, ยมิโต โณฯ ปหาโร เอว ยาโม อิติ สญฺญิโต ยามสญฺญิโตฯ
ทุติยา ติถิ ปาฎิปโท นามฯ ปฎิปชฺชเต จนฺโท ขยํ, อุทยํ วา ยสฺสํ ปาฎิปโทฯ ตติยาที ติถิเยว, น ปาฎิปโทฯ ตโนตีติ ติถิ, อถ วา ตา ปาลเน อิถิฯ ติถิสทฺโท ทฺวีสุฯ
๗๓. ทฺวยํ ปนฺนรสิยํ, ปนฺนรสนฺนํ ติถีนํ ปูรณี ปนฺนรสี, ปณฺณรสีติปิ ปาโฐ อตฺถิฯ ทฺวยํ ปุณฺณมายํ ติถิยํฯ มิยฺยเต ติถีนํ ขโย วุฑฺฒิ จาเนน มาโส, จนฺโท, ปุณฺโณ จ โส มาโส จาติ ปุณฺณมาโส, ตสฺสายํ ติถิ, ปุณฺณมาโส ยสฺสมตฺถีติ วา ปุณฺณมาสีฯ ปุณฺโณ มา จนฺโท ยตฺถ, ปุณฺณมสฺสายํ วา ติถิ ปุณฺณมา, ‘‘ปุณฺณิมา’’ติ ปาเฐ ปน สติ จนฺทสฺส ปุณฺณภาโว ปุณฺโณ, เตน นิพฺพตฺตา ภาวปจฺจยนฺตา เตน นิพฺพตฺเต อิโม ทิสฺสติ, โลกาสยตฺตา ลิงฺคสฺส อิตฺถิลิงฺคตฺตํ, สา ปุณฺณมา เอกกลาหีเน จนฺเท สติ อนุมติ นาม, อนุมญฺญนฺเต อนุคจฺฉนฺเต เทวตาปิตูหิ สห ยสฺสํ สา อนุมติฯ ปุณฺเณ ปน จนฺเท สา ปุณฺณมา รากา นาม, ราติ ทสฺสนาวกาสํ รากา, โก [กลาหีเน สา’นุมติ ปุณฺเณ รากา นิสากเร (อมร ๔.๘)]ฯ
อปรา กาฬปกฺขสมฺภูตาปนฺนรสี ปน อมาวสี, อมาวาสีติปิ อุจฺจเตฯ อมา สห วสนฺติ รวิจนฺทา ยสฺสํ อมาวสี, อมาวาสี จ ทีฆํ กตฺวา, อมาสทฺโท สหตฺโถ อพฺยยํฯ ทสฺโส [ทสฺสลา (ก.), ทิสฺสนฺเต รวิจนฺทา อตฺร, ‘‘คณเกหี’’ติ ฆ (จินฺตามณิฎีกา)], สูริยินฺทุสงฺคโมติ ตสฺสาเยว นามานิฯ
๗๔. สฎฺฐิฆฎิกาหิ ลกฺขิโต กาโล อโหรตฺโต นามฯ ฆเฎนฺติ อโหรตฺติโยติ ฆฎิกาฯ อโห จ รตฺติ จ อโหรตฺโต, ปุเมฯ อทิคุตฺเตปิ อโหรตฺตนฺติ นปุํสเกปิฯ เต ปญฺจทส อโหรตฺตา ปกฺโข นามฯ ปจนฺติ ปริณมนฺติ ภูตานฺยเนเนติ ปกฺโขฯ ปุพฺพาปรภูตา เต จ ปกฺขา ยถากฺกมํ สุกฺกกาฬา สุกฺกปกฺขกาฬปกฺขา นามฯ โชติสตฺถกฺกเมน สุกฺกปกฺโข ปุพฺพสญฺญิโต, กณฺหปกฺโข อปรสญฺญิโตฯ ตโต เอว มาสวิเสเส โลเก สกปรปกฺโขติ [โลเกปฺยปรปกฺโขติ (ก.)] รูฬฺหีฯ สุจ โสเก, สุกฺโก, โสจนฺติ เอตฺถ อนฺธการาภิลาสิโนติ กตฺวา, สูเจติ ปกาเสตีติ วา สุกฺโกฯ กิรติ สุกฺกนฺติ กาโร, โณ, โสว กาโฬ, เกน วา โชตินา อรติ เอตฺถ กาโร, โสว กาโฬฯ เต ทุเว สุกฺกกาฬปกฺขา สมุทิตา มาโส นามฯ มสิ ปริมาเณ, กมฺมนิโณฯ
๗๕-๗๖. สาทฺธปชฺเชน ทฺวาทสมาสานํ นามานิฯ จิตฺตาย ปริปุณฺเณนฺทุยุตฺตาย ยุตฺโต, อุปลกฺขิโต วา มาโส จิตฺโต , สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิ, เอวํ สพฺพตฺรฯ ปริปุณฺเณนฺทุยุตฺตตํตํนกฺขตฺตนามวเสน ทฺวาทสนฺนํ มาสานํ นามานิ เวทิตพฺพานิฯ จิตฺตมาสาทโย ผคฺคุนมาสปริยนฺตา ทฺวาทส โกฎฺฐาสา กเมน มาสาติ เญยฺยาฯ ปสตฺถตมตฺตา เชฎฺฐา, ตํโยคา เชฏฺโฐฯ อสยฺโห รวิ อตฺเรติ อาสาฬฺโหฯ ยสฺส โฬ, สวนฺตฺยสฺมึ สาวโณ, ยุฯ ผลนฺตฺยตฺร ผคฺคุโน, ยุ, ลสฺส โค, อสฺส อุฯ กตฺติกมาโส ปจฺฉิมกตฺติโก นามฯ อสฺสยุชมาโส ปุพฺพกตฺติโก นามฯ
๗๗. ทฺวยํ สาวณมาเสฯ อนฺโตวีถิโต พหิ นิกฺขมติ สูริโย เอตฺถ, อธิกรเณ อนีโยฯ ทฺวยํ จิตฺตมาเสฯ นานาปุปฺผผลวิจิตฺตตาย โลกานํ รมฺมํ กโรติ, รมนฺติ วา เอตฺถาติ รมฺมโกฯ
๗๘. กตฺติกกาฬปกฺขโต ปจฺฉิมกตฺติกโต ปฎฺฐาย จตุโร จตุโร มาสา กมา กมโต เหมนฺตคิมฺหานวสฺสานสญฺญิตา อุตุโย นาม โหนฺติฯ หิมานิ เอตฺถ สนฺติ เหโม, โส เอว เหมนฺโต, ‘‘สุตฺตนฺโต วนนฺโต’’ติ ยถา, หิโนติ วา หานิํ คจฺฉติ สพฺพเมตฺถาติ เหมนฺโต, อนฺตปจฺจโย, มาคโม จฯ คิรติ ปีฬยตีติ คิมฺหาโน, มาโน, รสฺส โห, วณฺณวิปริยโย จฯ วสฺสติ เอตฺถ วสฺสาโนยุฯ อุตุโย ทฺวีสูติ ปจฺจาสตฺยา อุตุสทฺโท เอว ทฺวีสุ, น เหมนฺตาทโย, อมรโกเส ปน อุตุสทฺโท ปุเม วุตฺโต [อมร ๔.๒๐]ฯ
๗๙. อญฺญถาปิ อุตุเภทํ ทสฺเสตุํ อริยสามญฺญมาห ‘‘เหมนฺโต’’อิจฺจาทิฯ วา อถ วา วุตฺตานุสาเรน อุตุตฺตยปเภเท วุตฺตวจนสฺสานุสาเรนฯ อิทํ ปน ‘‘กตฺติกกาฬปกฺขโต’’ติ วจนํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺมา กตฺติกกาฬปกฺขโต ปภุติ ทฺเว ทฺเว มาสา กมา กมโต เหมนฺโต, สิสิโร, วสนฺโต, คิมฺโห, วสฺสาโน, สรโท อุตูติ ฉ อุตู ภวนฺติ, ปุนปฺปุนํ เอตีติ กตฺวา, ตุ, อิสฺส อุฯ สิสิรํ สีตลํ, ตํโยคา สิสิรํ, วาวิธานโต น วุทฺธิ, มกาโร ปทสนฺธิกโรฯ วส กนฺติยํฯ วสียเตติ วสนฺโตฯ ปุปฺผธนุตฺตา [ปุปฺผวนฺตตฺตา (ก.)] วา วสติ กาโม เอตฺถ วสนฺโตฯ สรติ ปีฬยติ อสฺมินฺติ สรโท, ตสฺส โทฯ สา สุนขา รมนฺติ เอตฺถาติ วา สรโท, มสฺส โทฯ
๘๐-๘๑. ติกํ คิมฺเหฯ อุสติ ทหตีติ อุณฺโห, ณฺโห, สโลโป จฯ นิทหนฺเต ยสฺมินฺติ นิทาโฆ, หสฺส โฆฯ คิรติ ปีฬยตีติ คิมฺโห, โม, รสฺส โห, วณฺณวิปริยโย จฯ ติกํ วสฺสาโนตุมฺหิฯ วสฺสติ ปวสฺสติ เอตฺถาติ วสฺโส, วสฺสาโน, ปาวุโส จฯ อสฺส อุ, สํโยคโลโป จฯ
วสฺสานาทิเกหิ ตีหิ อุตูหิ ทกฺขิณายนํ สูริยสฺส ทกฺขิณทิสาคมนํ ภวติ, อญฺเญหิ ตีหิ สิสิรวสนฺตคิมฺเหหิ อุตฺตรายนํ อุตฺตรทิสาคมนํ ภวติฯ อิ คติยํ, ภาเว ยุ, อยนํฯ ปุสฺสสงฺกนฺติมารพฺภ อาสาฬฺหํ ยาว อาทิจฺจสฺส อุตฺตรา คติ อุตฺตรายนํฯ อาสาฬฺหสงฺกนฺติมารพฺภ ปุสฺสํ ยาว ทกฺขิณา คติ ทกฺขิณายนํฯ วสฺโสยนทฺวยนฺติ อิทํ อยนทฺวยํ สมฺปิณฺฑิตํ วสฺโส นามฯ วสฺสนฺติ เอตฺถาติ วสฺโส, วสฺสกาเลน วา อุปลกฺขิโต วสฺโส, ‘‘จิตฺโต, จกฺขุทสก’’นฺติ ยถาฯ
ปชฺชทฺธํ วสฺเสฯ สํวสติ เอตฺถ สํวจฺฉโร, ฉโร, สสฺส โจ, ‘‘วจฺฉโร’’ติปิ ตสฺเสว นามํฯ นตฺถิ อิตฺถิลิงฺคตฺตเมเตสุ อนิตฺถีฯ ปจฺจาสตฺยา สรโทปิ ตํปจฺจาสตฺยา หายโนปิฯ สรทกาเลน ลกฺขิโต สรโท, ยถา ‘‘โสตทสกํ, เวสาโข’’ติฯ ชหาติ ภาเวติ หายโน, ปทตฺเถ วา ชหนฺโต อยตีติ หายโนฯ สมยติ วิกลยติ ภาเวติ สมา, สม เวกเลฺยฯ ‘‘สมา วสฺเส ถีลิงฺโค ตุ, สมํ สพฺพสมาเนสู’’ติ รุทฺโทฯ
สพฺพสตฺตานํ สพฺพปาริสทตฺตา [สพฺพปฎิปทตฺตา (ก.)] สพฺพโวหารกุสลตฺถํ กาลาธิการตฺตา ปรสมเย กถิตํ เทวานํ วสฺสปฺปมาณมฺปิ อิธาหริตฺวา ทีเปตพฺพํฯ ตถา หิ มนุสฺสานํ มาเสน ปิตูนํ อโหรตฺโต, เอวํ มนุสฺสานํ วสฺเสน เทวานํ อโหรตฺโต, ตตฺโรตฺตรายนํ เทวานํ ทินํ, รตฺติ ปน ทกฺขิณายนํ, เทวตานํ สฎฺฐฺยาธิกาโหรตฺติสตตฺตเยน วสฺเสน ทฺวาทสวสฺสสหสฺสานิ เทวานํ ยุคํฯ เตน วุตฺตํ –
‘‘เอสา ทฺวาทสสหสฺสี, ยุคาขฺยา ปริกิตฺติตา;
เอตํ สหสฺสคุณิตํ, อโห พฺรหฺมมุทาหฎ’’นฺติ [‘‘เวททีปกคนฺเถ’’ติ นิสฺสเย]ฯ
ตญฺจ นรานํ จตุยุคํ ทิพฺพสหสฺสทฺวเยน พฺรหฺมุโน ทฺเว ทิเวติฯ กต, เตตา, ทฺวาปร, กลิวเสน จตุยุคํฯ ตตฺร กตยุคสฺส มนุสฺสสงฺขฺยาย ปมาณํ อฎฺฐวีสติสหสฺสาธิกานิ สตฺตรสวสฺสลกฺขานิ, เตตาย ฉนฺนวุติสหสฺสาธิกานิ ทฺวาทสวสฺสลกฺขานิ, ทฺวาปรสฺส จตุสฎฺฐิสหสฺสาธิกานิ อฎฺฐวสฺสลกฺขานิ, กลิสฺส พาตฺติํสสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ วสฺสลกฺขานิฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘สุญฺญํ สุญฺญํ ขํ นาคา, กรมุนิสสิโน;
มาน’มาโท ยุคสฺส, เตตาย ขํขํสุญฺญํฯ
รสนวสูริยา, วสฺสสงฺขฺยา ปสิทฺธา;
สุญฺญํ สุญฺญํ ขํ เวทา, รสภุชคมิติฯ
ทฺวาปเร วสฺสสงฺขฺยา, สุญฺญากาสํขํเนตฺต-;
คุณชลนิธโย, วสฺสสงฺขฺยา กลิสฺเส’’ติฯ
ปิณฺโฑ เจส วีสติวสฺสสหสฺสาธิกานิ เตจตฺตาลีสวสฺสลกฺขานิฯ วุตฺตญฺจ ‘‘ขากาสสุญฺญมฺพรทนฺตสาครา จตุยุคานํ ปริมาณสงฺคโห’’ติฯ พฺรหฺมุโน อโหรตฺเตน นรานํ ทฺเว กปฺปาฯ
ตตฺร อฎฺฐ นาคา, ทฺเว กรา, สตฺต มุนโย, เอโก สสี, ฉ รสา, ทฺวาทส สูริยา, จตฺตาโร เวทา ชลนิธโย จฯ ทฺเว เนตฺตานิ, ตโย คุณา, พาตฺติํส ทนฺตา, สงฺขฺยาย ปสิทฺเธเหเตหิ สงฺขฺยา คเหตพฺพาฯ ขากาสมฺพรสทฺ ทา สุญฺญปริยายาฯ สุญฺญญฺจ คณิเต พินฺทุนา สงฺคหิตํฯ สพฺพญฺเจตํ ปฎิยุคํ ปฎิโลเมน ปตฺถารเยฯ ตตฺร กตยุคสฺส ปตฺถาโร ยถา – ๑๗๒๘๐๐๐ฯ เตตาย ยถา – ๑๒๙๖๐๐๐ ฯ ทฺวาปรสฺส ยถา – ๘๖๔๐๐๐ฯ กลิสฺส ยถา – ๔๓๒๐๐๐ฯ จตุยุคปิณฺฑสฺส จ ยถา – ๔๓๒๐๐๐๐ฯ ยุคานํ ปฎิปตฺถารญฺจ ปิณฺฑสฺส จ ยถากฺกมํ อนฺติมํ พินฺทุมาทาย ปฎิโลเมน คณเยฯ ตํ ยถา –
‘‘เอกํ ทส สตญฺเจว, สหสฺส’มยุตํ ตถา;
ลกฺขญฺจ นิยุตญฺเจว, กมา ทสคุโณตฺตร’’นฺติฯ
ตตฺร ทสสหสฺสานิ อยุตํฯ ทสลกฺขานิ นิยุตํฯ ตญฺจ กลิทฺวาปเรสุ นตฺถีติ ลกฺขปริยนฺตเมว ตตฺร คณเย, ตเทวํ ยุคานํ, ตํปิณฺฑสฺส จ องฺกโต ปุพฺพวุตฺตา วสฺสสงฺขฺยา สญฺญาตา ภวตีติฯ
ตตฺร พฺรหฺมุโน ทินํ นรานํ อุทยกปฺโป, รตฺติ ปน ขยกปฺโปฯ เอกสฺมิญฺจ พฺรหฺมทิเน มนุสญฺญิตา จตุทฺทส พฺรหฺมสุตา ภวนฺติฯ ตตฺเรกสฺส มนฺวนฺตรสฺส เอกสตฺตติทิพฺพยุคานิ ปมาณํ, ตญฺจ มานุสํ จตุทฺทสภิ อุตฺตรํ [จตุราสีติอุตฺตรํ (?)] ยุคสตทฺวยํฯ ตเทวํ จตุทฺทสภิ มนฺวนฺตเรหิ จตุนวุตฺยุตฺตรานิ นวทิพฺพยุคสตานิ ภวนฺติฯ มานุสํ ตุ จตุวีสติยุคสหสฺสจตุกฺกํฯ เอสญฺจ [ฉสตฺตตฺยาธิกนวติํสยุคสตํ (?)] มนฺวนฺตรานํ อฎฺฐวีสสหสฺสาธิกสตฺตรสมานุสวสฺสลกฺขสงฺขฺยา วา กตยุคปฺปมาณกา ปญฺจ สนฺธโย ภวนฺติฯ เตน วุตฺตํ สูริยสิทฺธนฺเต [๑.๑๘-๑๙] –
‘‘ยุคานํ สตฺตติ เสกา, มนฺวนฺตร’มิโห’จฺจเต;
กตสฺส สงฺขฺยา ตสฺสนฺเต, สนฺธิ วุตฺโต ชลปฺลโวฯ
สสนฺธโย เต มนโว, กปฺเป เญยฺยา จตุทฺทส;
กตปฺปมาณา กปฺปาโท, สนฺธี ปญฺจทสฎฺฐิตา’’ติฯ
กตยุคสฺส จ ปาเทน กลิโน ปมาณํ, ปาททฺวเยน ทฺวาปรสฺส, ปาทตฺตเยน เตตายฯ จตุยุคญฺเจตํ จกฺกมิว ภมตีติ ปญฺจทสหิ สนฺธีหิ นรานํ ยุคานิ จตุวีสติ ภวนฺติฯ เทวานํ ตุ ยุคจกฺกํฯ เอตานิ จ สสนฺธิจตุทฺทสมนฺวนฺตรานฺเยกโตปิ ปิณฺฑิตานิ เทวานํ ยุคสหสฺสํ ภวติ, นรานํ จตุยุคสหสฺสํ, ตญฺจ พฺรหฺมุโน ทินเมกํฯ อญฺโญ มนุ อสฺมึ มนฺวนฺตรํ, พฺรหฺมสุตา เอว มนโวฯ
๘๒. ปญฺจกํ ขยกปฺเปฯ กปฺปเต ชคตี วินสฺสเตติ กปฺโปฯ ขยนฺติ เอตฺถ ขโยฯ กปฺโป จ ขโย จาติ กปฺปกฺขยาฯ สํวตฺตเต อุปรมเต, วินสฺสเต วา ชคตี อสฺมินฺติ สํวฏฺโฎฯ จตุยุคานมนฺเต ชาโต ยุคนฺโตฯ ปลียเต ขียเต ยตฺถ โลโกติ ปลโย, ปุเม, สญฺญายํ โณฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘กปฺปกฺขโย ตู’’ติ ปาฐํ วตฺวา ทฺวินฺนเมกาภิธานตฺตํ กปฺเปนฺติ, ตํ อมรโกเสน จ ตฎฺฎีกาย จ น สเมติฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘สํวฏฺโฎ, ปลโย, กปฺโป, ขโย, กปฺปนฺตมิจฺจปี’’ติ [อมร ๔.๒๒] จ ‘‘ปญฺจกํ ขยกปฺเป’’ติ จฯ
ทฺวยํ กาฬกณฺณิยํฯ นินฺทิตพฺพตฺตา น ลกฺขียเตติ อลกฺขีฯ อตฺตโน นิสฺสยํ กาฬวณฺณสทิสํ กโรติ อปฺปกาสกตฺตาติ กาฬกณฺณี, กรโต โณ, รสฺส โณ, อี จฯ ทฺวยํ สิริยํฯ ปสํสิตพฺพตฺตา ลกฺขียเตติ ลกฺขีฯ กตปุญฺเญหิ เสวียเต, เต วา เสวตีติ สิรี, โร, อี จฯ
๘๓. ทฺวยํ ทานวานํ มาตริฯ ทา อวขณฺฑเน, ทายตีติ ทนุฯ ทฺวยํ เทวานํ มาตริฯ ทิตีติ อสุรานเมว เวมาติกา มาตา, ตสฺสา ปฎิปกฺขภาเวน อทิติ
๘๔. อาคุนฺตํ ปาเปฯ ปานฺติ รกฺขนฺติ อตฺตานมสฺมาติ ปาปํ, ปการวณฺณาคโม, ทุคฺคติํ ปาปนโต วา ปาปํฯ กิลฺยเต สิถิลี กริยฺยเต เยเนติ กิพฺพิสํ, ลสฺส โว, อิโส จ, กโรติ อนิฎฺฐผลนฺติ วา กิพฺพิสํ, อิพฺพิโสฯ วิรูเปน คจฺฉตีติ เวรํฯ น หนฺติ ธญฺญนฺติ อฆํ, หนสฺส โฆ, สาธูหิ อคนฺตพฺพตฺตา วา อฆํ, หน คติยํฯ กุจฺฉิตํ จริตํ ทุจฺจริตํฯ ทุ นินฺทิตํ กรณมสฺส ทุกฺกฎํฯ น ปุนาตีติ อปุญฺญํฯ กุสลานํ ปฎิปกฺขํ อกุสลํฯ กํ สุขํ หนตีติ กณฺหํ, วณฺณวิปริยโยฯ กลฺยเต อเนน กลุสํ, อุโส, กํ วา สุขํ ลุนนฺโต เสตีติ กลุสํฯ ทุ นินฺทิตํ อิตํ คมนมสฺส ทุริตํฯ อคนฺตพฺพํ คจฺฉติ เอเตนาติ อาคุ, อา ปีฬยํ คจฺฉตีติ วา อาคุ, ‘‘อา ตุ โกธมุทาฎฺฎีสู’’ติ หิ เอกกฺขรโกเส วุตฺตํฯ