ปทรูปสิทฺธิ
๕. ตทฺธิตกณฺฑ
อปจฺจตทฺธิต
อถ นามโต เอว วิภตฺยนฺตา อปจฺจาทิอตฺถวิเสเส ตทฺธิตุปฺปตฺตีติ นามโต ปรํ ตทฺธิตวิธานมารภียเต.
ตตฺถ ตสฺมา ติวิธลิงฺคโต ปรํ หุตฺวา หิตา สหิตาติ ตทฺธิตา, ณาทิปจฺจยานเมตํ อธิวจนํ, เตสํ วา นามิกานํ หิตา อุปการา ตทฺธิตาติ อนฺวตฺถภูตปรสมญฺญาวเสนาปิ ณาทิปฺปจฺจยาว ตทฺธิตา นาม.
“วสิฏฺฐสฺส อปจฺจ”นฺติ วิคฺคเห—
“ลิงฺคญฺจ นิปจฺจเต”ติ อิโต ลิงฺคคฺคหณมนุวตฺตเต.
๓๖๑. วา ณ’ปจฺเจ.
ฉฏฺฐิยนฺตโต ลิงฺคมฺหา ณปฺปจฺจโย โหติ วิกปฺเปน “ตสฺส อปจฺจ”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
โส จ—
๓๖๒. ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา.
ธาตูหิ, ลิงฺเคหิ จ ปจฺจยา ปราว โหนฺตีติ ปริภาสโต อปจฺจตฺถสมฺพนฺธิลิงฺคโต ฉฏฺฐิยนฺตาเยว ปโร โหติ. ปฏิจฺจ เอตสฺมา อตฺโถ เอตีติ ปจฺจโย, ปตียนฺติ อเนน อตฺถาติ วา ปจฺจโย, “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อปจฺจสทฺทสฺส อปฺปโยโค, “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลโป จ.
๓๖๓. เตสํ โณ โลปํ.
เตสํ ตทฺธิตปฺปจฺจยานํ ณานุพนฺธานํ ณกาโร โลปมาปชฺชเต.
๓๖๔. วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ จ.
อาทิสรสฺส วา อาทิพฺยญฺชนสฺส วา อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ โหติ สณการปฺปจฺจเย ปเร. สํโยโค อนฺโต อสฺสาติ สํโยคนฺโต, ตทญฺโญ อสํโยคนฺโต. อถ วา ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, ตทา จ ปกติภูเต ลิงฺเค สรานมาทิสรสฺส อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ โหติ สณกาเร ตทฺธิตปฺปจฺจเย ปเรติ อตฺโถ.
เตน—
วาสิฏฺฐาทีสุ นิจฺจายํ, อนิจฺโจฬุมฺปิกาทิสุ;
น วุทฺธิ นีลปีตาโท, ววตฺถิตวิภาสโต.
จสทฺทคฺคหณมวธารณตฺถํ.
ตสฺสา วุทฺธิยา อนิยมปฺปสงฺเค นิยมตฺถํ ปริภาสมาห.
๓๖๕. อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี.
เตสํ อการอิวณฺณุวณฺณานเมว ยถากฺกมํ อา เอ โออิจฺเจเต วุทฺธิโย โหนฺติ.
จสทฺทคฺคหณมวุทฺธิสมฺปิณฺฑนตฺถํ, อวธารณตฺถํ วา. อิ จ อุ จ ยู, ยุ เอว วณฺณา ยุวณฺณา, อ จ ยุวณฺณา จ อยุวณฺณา. อา จ เอ จ โอ จ อาโย. ปุน วุทฺธิคฺคหณํ “เนคมชานปทา”ติอาทีสุ อุตฺตรปทวุทฺธิภาวตฺถํ, เอตฺถ จ “อยุวณฺณาน”นฺติ ฐานนิยมวจนํ อาโยนํ วุทฺธิภาวปฺปสงฺคนิวตฺตนตฺถํ.
ยถา หิ กตวุทฺธีนํ, ปุน วุทฺธิ น โหติห;
ตถา สภาววุทฺธีนํ, อาโยนํ ปุน วุทฺธิ น.
ตโต อการสฺส อากาโร วุทฺธิ, “สรโลโปมาเทสปฺปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปกติภาวา, “นเย ปรํ ยุตฺเต”ติ ปรนยนํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา “ตทฺธิตสมาส”อิจฺจาทินา นามพฺยปเทเส กเต ปุเร วิย สฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
วาสิฏฺโฐ, วสิฏฺฐสฺส ปุตฺโต วา, วาสิฏฺฐา อิจฺจาทิ ปุริสสทฺทสมํ.
ตสฺส นตฺตุปนตฺตาทโยปิ ตทุปจารโต วาสิฏฺฐาเยว. เอวํ สพฺพตฺถ โคตฺตตทฺธิเต ปฐมปฺปกติโตเยว ปจฺจโย โหติ.
อิตฺถิยํ ณปฺปจฺจยนฺตตฺตา “ณว ณิก เณยฺย ณ นฺตูหี”ติ วาสิฏฺฐสทฺทโต อีปจฺจโย. สรโลปาทึ กตฺวา อิตฺถิปฺปจฺจยนฺตตฺตา “ตทฺธิตสมาส”อิจฺจาทิสุตฺเต จคฺคหเณน นามพฺยปเทเส กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, วาสิฏฺฐี กญฺญา, วาสิฏฺฐี, วาสิฏฺฐิโย อิจฺจาทิ อิตฺถิสทฺทสมํ.
นปุํสเก วาสิฏฺฐํ อปจฺจํ, วาสิฏฺฐานิ อปจฺจานิ อิจฺจาทิ จิตฺตสทฺทสมํ.
เอวํ อุปริปิ ตทฺธิตนฺตสฺส ติลิงฺคตา เวทิตพฺพา.
ภารทฺวาชสฺส ปุตฺโต ภารทฺวาโช, เวสามิตฺตสฺส ปุตฺโต เวสามิตฺโต, โคตมสฺส ปุตฺโต โคตโม. เอตฺถ จ อยุวณฺณตฺตาภาวา อาการาทีนํ น วุทฺธิ โหติ. วสุเทวสฺส อปจฺจํ วาสุเทโว, พลเทโว. “จิตฺตโก”ติอาทีสุ ปน สํโยคนฺตตฺตา วุทฺธิ น ภวติ.
“วจฺฉสฺส อปจฺจ”นฺติ วิคฺคเห ณมฺหิ สมฺปตฺเต “วา ณ’ปจฺเจ”ติ อิโต วาติ ตทฺธิตวิธาเน สพฺพตฺถ วตฺตเต, เตน สพฺพตฺถ วากฺยวุตฺติโย ภวนฺติ. “อปจฺเจ”ติ ปทํ ยาว สํสฏฺฐคฺคหณาว วตฺตเต.
๓๖๖. ณายน ณาน วจฺฉาทิโต.
วจฺฉ กจฺจอิจฺเจวมาทิโต ฉฏฺฐิยนฺตโต โคตฺตคณโต ณายน ณานอิจฺจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา “ตสฺสาปจฺจ”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. สพฺพตฺถ ณการานุพนฺโธ วุทฺธตฺโถ, เสสํ ปุพฺพสมํ, สํโยคนฺตตฺตา วุทฺธิอภาโวว วิเสโส.
วจฺฉายโน วจฺฉาโน วจฺฉสฺส ปุตฺโต วา. เอวํ กจฺจสฺส ปุตฺโต กจฺจายโน กจฺจาโน,
โมคฺคลฺลสฺส ปุตฺโต โมคฺคลฺลายโน โมคฺคลฺลาโน. เอวํ อคฺคิเวสฺสายโน อคฺคิเวสฺสาโน, กณฺหายโน กณฺหาโน, สากฏายโน สากฏาโน, มุญฺจายโน มุญฺจาโน, กุญฺชายโน กุญฺชาโน อิจฺจาทิ. อากติคโณ’ยํ.
“กตฺติกาย อปจฺจ”นฺติ วิคฺคเห—
๓๖๗. เณยฺโย กตฺติกาทีหิ.
อาทิสทฺโทยํ ปกาเร วตฺตเต. กตฺติกา วินตา โรหิณีอิจฺเจวมาทีหิ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิ ลิงฺเคหิ เณยฺยปฺปจฺจโย โหติ วา “ตสฺสาปจฺจ”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
วิภตฺติโลเป “ปกติ จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาโว. กตฺติเกยฺโย, กตฺติกาย ปุตฺโต วา.
เอวํ วินตาย อปจฺจํ เวนเตยฺโย, อิการสฺเสกาโร วุทฺธิ, โรหิณิยา ปุตฺโต โรหิเณยฺโย, คงฺคาย อปจฺจํ คงฺเคยฺโย, ภคินิยา ปุตฺโต ภาคิเนยฺโย, นทิยาปุตฺโต นาเทยฺโย. เอวํ อนฺเตยฺโย, อาเหยฺโย, กาเมยฺโย. สุจิยา อปจฺจํ โสเจยฺโย, เอตฺถ อุการสฺโสกาโร วุทฺธิ, พาลาย อปจฺจํ พาเลยฺโย อิจฺจาทิ.
“ทกฺขสฺสาปจฺจ”นฺติ วิคฺคเห ณมฺหิ สมฺปตฺเต—
๓๖๘. อโต ณิ วา.
อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา ณิปจฺจโย โหติ วา “ตสฺสาปจฺจ”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
ทกฺขิ, ทกฺขี, ทกฺขโย, โทณสฺส อปจฺจํ โทณิ. เอวํ วาสวิ, สกฺยปุตฺติ, นาฏปุตฺติ, ทาสปุตฺติ, ทาสรถิ. วารุณิ, กณฺฑิ, พาลเทวิ, ปาวกิ, ชินทตฺตสฺส อปจฺจํ เชนทตฺติ, สุทฺโธทนิ, อนุรุทฺธิ อิจฺจาทิ.
ปุน วาคฺคหเณน อปจฺจตฺเถ ณิกปฺปจฺจโย, อทิติอาทิโต ณฺยปฺปจฺจโย จ. ยถา—
สกฺยปุตฺตสฺส ปุตฺโต สกฺยปุตฺติโก, “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา กการสฺส ยกาโร, สกฺยปุตฺติโย. เอวํ นาฏปุตฺติโก, เชนทตฺติโก, วิมาตุยา ปุตฺโต เวมาติโก.
“อทิติยา ปุตฺโต”ติ อตฺเถ ณฺยปฺปจฺจโย, วุทฺธิ จ.
๓๖๙. อวณฺโณ เย โลปญฺจ.
อวณฺโณ ตทฺธิตภูเต ยปฺปจฺจเย ปเร โลปมาปชฺชเต. จสทฺเทน อิวณฺโณปีติ อิการโลโป,
“ยวตํ ตลนทการานํ พฺยญฺชนานิ จ ล ญชการตฺต”นฺติ ตฺยการสํโยคสฺส จกาโร,
“ปรทฺเวภาโว ฐาเน”ติ ทฺวิตฺตํ, อาทิจฺโจ. เอวํ ทิติยา ปุตฺโต เทจฺโจ.
“กุณฺฑนิยา ปุตฺโต”ติ อตฺเถ ณฺยปฺปจฺจเย กเต—
“กฺวจาทิมชฺฌุตฺตเรสู”ติ วตฺตเต.
๓๗๐. เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา จ.
เตสุ อาทิมชฺฌุตฺตเรสุ อวิหิตลกฺขเณสุ ชินวจนานุปโรเธน กฺวจิ วุทฺธิโลป อาคม วิการ วิปรีตอาเทสา โหนฺตีติ สํโยคนฺตตฺเตปิ อาทิวุทฺธิ, อิการโลเป นฺยสฺส ญาเทโส, โกณฺฑญฺโญ, กุรุโน ปุตฺโต โกรพฺโย, เอตฺถาปิ เตเนว อุการสฺส อวาเทโส, ภาตุโน ปุตฺโต ภาตพฺโย.
“อุปคุสฺส อปจฺจ”นฺติ วิคฺคเห—
๓๗๑. ณโวปคฺวาทีหิ.
อุปคุ มนุอิจฺเจวมาทีหิ อุการนฺเตหิ โคตฺตคเณหิ ณวปฺปจฺจโย โหติ วา“ตสฺสาปจฺจ”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. อาทิสทฺทสฺส เจตฺถ ปการวาจกตฺตา อุการนฺตโตเยวายํ. โอปคโว, โอปควี, โอปควํ, มนุโน อปจฺจํ มานโว, “มานุโส”ติ ณปฺปจฺจเย, สาคเม จ กเต รูปํ, ภคฺคุโน อปจฺจํ ภคฺคโว, ปณฺฑุโน อปจฺจํ ปณฺฑโว, อุปวินฺทุสฺส อปจฺจํ โอปวินฺทโว อิจฺจาทิ.
“วิธวาย อปจฺจ”นฺติ อตฺเถ—
๓๗๒. เณร วิธวาทิโต.
วิธวาทิโต เณรปฺปจฺจโย โหติ วา อปจฺจตฺเถ.
วิคโต ธโว ปติ เอติสฺสาติ วิธวา, เวธเวโร, พนฺธุกิยา อภิสาริณิยา ปุตฺโต พนฺธุเกโร, สมณสฺส อุปชฺฌายสฺส ปุตฺโต ปุตฺตฏฺฐานิยตฺตาติ สามเณโร, นาฬิเกโร อิจฺจาทิ.
อปจฺจตทฺธิตํ.
สํสฏฺฐาทิอเนกตฺถตทฺธิต
“ติเลน สํสฏฺฐ”นฺติ วิคฺคเห—
๓๗๓. เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก.
เยน วา สํสฏฺฐํ, เยน วา ตรติ, เยน วา จรติ, เยน วา วหติ, ตโต ตติยนฺตโต ลิงฺคมฺหา เตสุ สํสฏฺฐาทีสฺวตฺเถสุ ณิกปฺปจฺจโย โหติ วา.
เตลิกํ โภชนํ, ติเลน อภิสงฺขตนฺติ อตฺโถ. เตลิกี ยาคุ. คุเฬน สํสฏฺฐํ เอคาฬิกํ. เอวํ ฆาติกํ, ทาธิกํ, มาริจิกํ, โลณิกํ.
นาวาย ตรตีติ นาวิโก, อุฬุมฺเปน ตรตีติ โอฬุมฺปิโก, วุทฺธิอภาวปกฺเข อุฬุมฺปิโก. เอวํ กุลฺลิโก, โคปุจฺฉิโก. สกเฏน จรตีติ สากฏิโก. เอวํ ปาทิโก, ทณฺฑิโก, ธมฺเมน จรติ ปวตฺตตีติ ธมฺมิโก. สีเสน วหตีติ สีสิโก, วาคฺคหเณน อีการสฺส วุทฺธิ น โหติ. เอวํ อํสิโก, ขนฺธิโก, หตฺถิโก, องฺคุลิโก.
ปุน วาคฺคหเณน อญฺญตฺเถสุปิ ณิกปฺปจฺจโย, ปรทารํ คจฺฉตีติ ปารทาริโก, ปถํ คจฺฉตีติ ปถิโก.
“วินยมธีเต, อเวจฺจาธีเต”ติ วา วิคฺคเห—
“ณิโก”ติ วตฺตเต.
๓๗๔. ตมธีเต เตนกตาทิสนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จ.
จตุปฺปทมิทํ. ตมธีเตติ อตฺเถ, เตน กตาทีสฺวตฺเถสุ จ ตมฺหิ สนฺนิธาโน, ตตฺถ นิยุตฺโต, ตมสฺส สิปฺปํ, ตมสฺส ภณฺฑํ, ตมสฺส ชีวิกา อิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ จ ทุติยาทิวิภตฺยนฺเตหิ ลิงฺเคหิ ณิกปฺปจฺจโย โหติ วา.
เวนยิโก. เอวํ สุตฺตนฺติโก, อาภิธมฺมิโก.
“พฺยากรณมธีเต”ติ อตฺเถ ณิกปฺปจฺจยาทิมฺหิ กเต—
“วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ จา”ติ วตฺตมาเน—
๓๗๕. มายูนมาคโม ฐาเน.
อิ อุอิจฺเจเตสํ อาทิสรานํ อสํโยคนฺตานํ มา วุทฺธิ โหติ สเณ, ตตฺเรว วุทฺธิ อาคโม โหติ จ
ฐาเนติ เอการวุทฺธาคโม.
“ฐาเน”ติ วจนา เจตฺถ, ยูนมาเทสภูตโต.
ยเวหิ ปุพฺเพว เอโอ-, วุทฺธิโย โหนฺติ อาคมา.
ยการสฺส ทฺวิภาโว.
เวยฺยากรณิโก, นฺยายมธีเตติ เนยฺยายิโก. เอวํ ตกฺกิโก, เวทิโก, เนมิตฺติโก, กาเยน กโต ปโยโค กายิโก, กาเยน กตํ กมฺมํ กายิกํ, วจสา กตํ กมฺมํ วาจสิกํ. เอวํ มานสิกํ, เอตฺถ จ “ส สเร วาคโม”ติ สุตฺเต ววตฺถิตวาสทฺเทน ปจฺจเย ปเรปิ สาคโม, เถเรหิ กตา สงฺคีติ เถริกา. เอวํ ปญฺจสติกา, สตฺตสติกา, เอตฺถ “ณวณิกา”ทิสุตฺเต อนุวตฺติตวาคฺคหเณน อีปจฺจโย น โหติ.
สนฺนิธานตฺเถ สรีเร สนฺนิธานา เวทนา สารีริกา, สารีริกํ ทุกฺขํ. เอวํมานสิกา, มานสิกํ.
นิยุตฺตตฺเถ ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก, เอตฺถ “มายูนมาคโมฐาเน”ติ วการโต ปุพฺเพ โอการาคโม. เอวํ ภณฺฑาคาริโก, นาคริโก, นวกมฺมิโก, วนกมฺมิโก, อาทิกมฺมิโก, โอทริโก, รถิโก, ปถิโก, อุปาเย นิยุตฺโต โอปายิโก, เจตสิ นิยุตฺตา เจตสิกา.
สิปฺปตฺเถ วีณาวาทนํ วีณา, วีณา อสฺส สิปฺปํ เวณิโก. เอวํ ปาณวิโก, โมทิงฺคิโก, วํสิโก.
ภณฺฑตฺเถ คนฺโธ อสฺส ภณฺฑนฺติ คนฺธิโก. เอวํ เตลิโก, โคฬิโก, ปูวิโก, ปณฺณิโก, ตมฺพูลิโก, โลณิโก.
ชีวิกตฺเถ อุรพฺภํ หนฺตฺวา ชีวติ, อุรพฺภมสฺส ชีวิกาติ วา โอรพฺภิโก. เอวํ มาควิโก, เอตฺถ วการาคโม. สูกริโก, สากุณิโก, มจฺฉิโก อิจฺจาทิ.
“เตน กตาที”ติ เอตฺถ อาทิคฺคหเณน เตน หตํ, เตน พทฺธํ, เตน กีตํ, เตน ทิพฺพติ, โส อสฺส อาวุโธ, โส อสฺส อาพาโธ, ตตฺถ ปสนฺโน, ตสฺส สนฺตกํ, ตมสฺส ปริมาณํ, ตสฺส ราสิ, ตํ อรหติ, ตมสฺส สีลํ, ตตฺถ ชาโต, ตตฺถ วสติ, ตตฺร วิทิโต, ตทตฺถาย สํวตฺตติ, ตโต อาคโต, ตโต สมฺภูโต, ตทสฺส ปโยชนนฺติ เอวมาทิอตฺเถ จ ณิกปฺปจฺจโย โหติ. ยถา— ชาเลน หโต, หนตีติ วา ชาลิโก. เอวํ พาฬิสิโก, วากริโก, สุตฺเตน พทฺโธ สุตฺติโก, วรตฺตาย พทฺโธ วารตฺติโก นาโค.
วตฺเถน กีตํ ภณฺฑํ วตฺถิกํ. เอวํ กุมฺภิกํ, ผาลิกํ, โสวณฺณิกํ, สาติกํ. อกฺเขน ทิพฺพตีติ อกฺขิโก. เอวํ สาลากิโก, ตินฺทุกิโก, อมฺพผลิโก. จาโป อสฺส อาวุโธติ จาปิโก. เอวํ โตมริโก, มุคฺคริโก, โมสลิโก.
วาโต อสฺส อาพาโธติ วาติโก. เอวํ เสมฺหิโก, ปิตฺติโก.
พุทฺเธ ปสนฺโน พุทฺธิโก. เอวํ ธมฺมิโก, สงฺฆิโก. พุทฺธสฺส สนฺตโก พุทฺธิโก. เอวํ ธมฺมิโก, สงฺฆิโก วิหาโร, สงฺฆิกา ภูมิ, สงฺฆิกํ จีวรํ, ปุคฺคลิกํ.
กุมฺโภ อสฺส ปริมาณนฺติ กุมฺภิกํ. เอวํ ขาริกํ, โทณิกํ. กุมฺภสฺส ราสิ กุมฺภิโก. กุมฺภํ อรหตีติ กุมฺภิโก. เอวํ โทณิโก, อฏฺฐมาสิโก, กหาปณิโก, อาสีติกา คาถา, นาวุติกา, สาติกํ, สาหสฺสิกํ. สนฺทิฏฺฐมรหตีติ สนฺทิฏฺฐิโก, “เอหิ ปสฺสา”ติ อิมํ วิธึ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก.
สีลตฺเถ ปํสุกูลธารณํ ปํสุกูลํ, ตํ สีลมสฺสาติ ปํสุกูลิโก. เอวํ เตจีวริโก, เอกาสเน โภชนสีโล เอกาสนิโก, รุกฺขมูเล วสนสีโล รุกฺขมูลิโก, ตถา อารญฺญิโก, โสสานิโก.
ชาตตฺเถ อปาเย ชาโต อาปายิโก. เอวํ เนรยิโก, สามุทฺทิโก มจฺโฉ, วสฺเสสุ ชาโต วสฺสิโก, วสฺสิกา, วสฺสิกํ ปุปฺผํ, สารทิโก, เหมนฺติโก, วาสนฺติโก, จาตุทฺทสิโก, ราชคเห ชาโต, ราชคเห วสตีติ วา ราชคหิโก ชโน, มคเธสุ ชาโต, วสตีติ วา มาคธิโก, มาคธิกา, มาคธิกํ, สาวตฺถิยํ ชาโต, วสตีติ วาสาวตฺถิโก, กาปิลวตฺถิโก, เวสาลิโก.
โลเก วิทิโต โลกิโก, โลกาย สํวตฺตตีติปิ โลกิโก. ตถา มาติโต อาคตํ มาติกํ,
ปิติโต อาคตํ เปตฺติกํ นามํ.
สมฺภูตตฺเถ มาติโต สมฺภูตํ มตฺติกํ. เอวํ เปตฺติกํ. อุปธิตสฺส ปโยชนํ โอปธิกํ.
สกตฺเถปิ อสงฺขาโรเยว อสงฺขาริกํ. เอวํ สสงฺขาริกํ, นามเมว นามิกํ. เอวํ อาขฺยาติกํ, โอปสคฺคิกํ, เนปาติกํ, จตุมหาราเชภตฺติ เอเตสนฺติ จาตุมหาราชิกา. เอวํ อญฺญตฺเถปิ โยเชตพฺพํ.
“กสาเวน รตฺต”นฺติ วิคฺคเห—
๓๗๖. ณ ราคา เตนรตฺตํ ตสฺเสทมญฺญตฺเถสุ จ.
ราคตฺถวาจกา ลิงฺคมฺหา “เตน รตฺต”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ, “ตสฺเส”ติ ฉฏฺฐิยนฺตโต “อิท”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ จ อญฺญตฺเถสุ จ ณปฺปจฺจโย โหติ วา.
กาสาวํ วตฺถํ. เอวํ กาสายํ, กุสุมฺเภน รตฺตํ โกสุมฺภํ, หลิทฺทิยา รตฺตํ หาลิทฺทํ, ปตฺตงฺคํ, มญฺชิฏฺฐํ, กุงฺกุมํ, นีเลน รตฺตํ นีลํ. เอวํ ปีตํ.
อิทมตฺเถ มหึสสฺส อิทํ มาหึสํ มํสํ, ทธิ สปฺปิ จมฺมาทิกํ วา, สูกรสฺส อิทํ สูกรํ, กจฺจายนสฺส อิทํ กจฺจายนํ พฺยากรณํ. เอวํ โสคตํ สาสนํ.
“อิสิสฺส อิท”นฺติ อตฺเถ ณปฺปจฺจเย กเต วุทฺธิมฺหิ สมฺปตฺเต—
“สเณ, ยูนมาคโม ฐาเน”ติ จ วตฺตเต.
๓๗๗. อาตฺตญฺจ.
อิ อุอิจฺเจเตสํ อาทิสรานํ อาตฺตญฺจ โหติ สณการปฺปจฺจเย ปเร,
จสทฺเทน ริการาคโม จ ฐาเนติ อิการสฺส อาตฺตํ.
ฐานาธิการโต อาตฺตํ, อิสูสภอุชาทินํ;
อิสิสฺส ตุ ริการาคโม จาตฺตานนฺตเร ภเว.
อาริสฺยํ, อุสภสฺส อิทํ อาสภํ ฐานํ, อาสภี วาจา.
อญฺญตฺถคฺคหเณน ปน อวิทูรภโว, ตตฺร ภโว, ตตฺร ชาโต, ตโต อาคโต, โส อสฺส นิวาโส, ตสฺส อิสฺสโร, กตฺติกาทีหิ นิยุตฺโต มาโส, สาสฺส เทวตา, ตมเวจฺจาธีเต, ตสฺส วิสโย เทโส, ตสฺมึ เทเส อตฺถิ, เตน นิพฺพตฺตํ, ตํ อรหติ, ตสฺส วิกาโร, ตมสฺส ปริมาณนฺติ อิจฺเจวมาทีสฺวตฺเถสุ จ ณปฺปจฺจโย. ยถา— วิทิสาย อวิทูเร ภโว เวทิโส คาโม, อุทุมฺพรสฺส อวิทูเร ภวํ โอทุมฺพรํ วิมานํ.
ภวตฺเถ มนสิ ภวํ มานสํ สุขํ, สาคโม. สเร ภโว สารโส สกุโณ, สารสา สกุณี, สารสํ ปุปฺผํ, อุรสิ ภโว โอรโส ปุตฺโต, อุรสิ สํวฑฺฒิตตฺตา, มิตฺเต ภวา เมตฺตา, เมตฺตี วา, ปุเร ภวา โปรี วาจา.
ชาตาทีสุ ปาวุเส ชาโต ปาวุโส เมโฆ, ปาวุสา รตฺติ, ปาวุสํ อพฺภํ, สรเท ชาโต สารโท มาโส, สารทา รตฺติ, สารทํ ปุปฺผํ. เอวํ สิสิโร, เหมนฺโต, วสนฺโต, วิมฺโห, มถุรายํ ชาโต มาถุโร ชโน, มาถุรา คณิกา, มาถุรํ วตฺถํ. มถุราย อาคโต มาถุโร, มถุรา อสฺส นิวาโสติ มาถุโร, มถุราย อิสฺสโร มาถุโร ราชา. “สพฺพโต โก”ติ เอตฺถ ปุน สพฺพโตคฺคหเณน ตทฺธิตโตปิ กฺวจิ สสรกการาคโม, มาถุรโก วา, ราชคเห ชาโต, ราชคหา อาคโต, ราชคโห อสฺส นิวาโสติ วา, ราชคหสฺส อิสฺสโรติ วา ราชคโห, ราชคหโก วา. เอวํ สาคโล, สาคลโก วา, ปาฏลิปุตฺโต, ปาฏลิปุตฺตโก วา, เวสาลิยํ ชาโตติอาทิอตฺเถ เวสาโล, เวสาลโก วา, กุสินาเร ชาโต โกสินาโร, โกสินารโก วา. เอวํ สาเกโต, สาเกตโก วา,
โกสมฺโพ, โกสมฺพโก วา, อินฺทปตฺโต, อินฺทปตฺตโก วา, กปิลฺโล, กปิลฺลโก วา, ภารุกจฺโฉ, ภารุกจฺฉโก วา, นคเร ชาโต, นครา อาคโต, นคเร วสตีติ วา นาคโร, นาครโก วา. เอวํ ชานปโท.
ชนปทนาเมสุ ปน สพฺพตฺถ พหุวจนเมว ภวติ. ยถา— องฺเคสุ ชาโต, องฺเคหิอาคโต, องฺคา อสฺส นิวาโส, องฺคานํ อิสฺสโร วา องฺโค, องฺคโก วา, มาคโธ, มาคธโก วา, โกสโล, โกสลโก วา, เวเทโห, เวเทหโก วา, กมฺโพโช, กมฺโพ ชโก วา, คนฺธาโร, คนฺธารโก วา, โสวีโร, โสวีรโก วา, สินฺธโว, สินฺธวโก วา, อสฺสโก, กาลิงฺโค, ปญฺจาโล, สกฺโก, ตถา สุรฏฺเฐ ชาโต, สุรฏฺฐสฺส อิสฺสโร วา โสรฏฺโฐ, โสรฏฺฐโก วา. เอวํ มหารฏฺโฐ, มหารฏฺฐโก วา อิจฺจาทิ.
นกฺขตฺตโยเค กตฺติกาย ปุณฺณจนฺทยุตฺตาย ยุตฺโต มาโส กตฺติโก, มคสิเรน จนฺทยุตฺเตน นกฺขตฺเตน ยุตฺโต มาโส มาคสิโร. เอวํ ผุสฺเสน ยุตฺโต มาโส ผุสฺโส, มฆาย ยุตฺโต มาโส มาโฆ, ผคฺคุนิยา ยุตฺโต มาโส ผคฺคุโน, จิตฺตาย ยุตฺโต มาโส จิตฺโต, วิสาขาย ยุตฺโต มาโส เวสาโข, เชฏฺฐาย ยุตฺโต มาโส เชฏฺโฐ, อุตฺตราสาฬฺหาย ยุตฺโต มาโส อาสาฬฺโห, อาสาฬฺหี วา, สวเณน ยุตฺโต มาโส สาวโณ, สาวณี. ภทฺเทน ยุตฺโต มาโส ภทฺโท, อสฺสยุเชน ยุตฺโต มาโส อสฺสยุโช, พุทฺโธ อสฺส เทวตาติ พุทฺโธ.
เอวํ โสคโต, มาหินฺโท, ยาโม, โสโม.
พฺยากรณํ อเวจฺจาธีเต เวยฺยากรโณ. เอวํ โมหุตฺโต, เนมิตฺโต, องฺควิชฺโช, วตฺถุวิชฺโช.
วสาตีนํ วิสโย เทโส วาสาโต, อุทุมฺพรา อสฺมึ ปเทเส สนฺตีติ โอทุมฺพโร เทโส.
สหสฺเสน นิพฺพตฺตา สาหสฺสี ปริขา, ปยสา นิพฺพตฺตํ ปายาสํ, สหสฺสํ อรหตีติ สาหสฺสี คาถา, อยโส วิกาโร อายโส. เอวํ โสวณฺโณ, ปุริโส ปริมาณมสฺสาติ โปริสํ อุทกํ.
จคฺคหเณน ตตฺถ ชาโต, ตตฺถ วสติ, ตสฺส หิตํ, ตํ อรหตีติอาทีสุ เณยฺยปฺปจฺจโย.
พาราณสิยํ ชาโต, วสตีติ วา พาราณเสยฺยโก, ปุเร วิย กการาคโม. เอวํ จมฺเปยฺยโก, สาคเลยฺยโก, มิถิเลยฺยโก ชโน, คงฺเคยฺโย มจฺโฉ, สิลาย ชาตํ เสเลยฺยกํ, กุเล ชาโต โกเลยฺยโก สุนโข, วเน ชาตํ วาเนยฺยํ ปุปฺผํ. เอวํ ปพฺพเตยฺโย มานุโส, ปพฺพเตยฺยา นที, ปพฺพเตยฺยํ โอสธํ, ปถสฺส หิตํ ปาเถยฺยํ, สปติสฺส หิตํ สาปเตยฺยํ ธนํ, ปทีเปยฺยํ เตลํ, มาตุ หิตํ มตฺเตยฺยํ. เอวํ เปตฺเตยฺยํ. ทกฺขิณมรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย อิจฺจาทิ.
๓๗๘. ชาตาทีนมิมิยา จ.
ชาตอิจฺเจวมาทีนํ สทฺทานํ อตฺเถ อิม อิยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา.
ปจฺฉา ชาโต ปจฺฉิโม, ปจฺฉิมา ชนตา, ปจฺฉิมํ จิตฺตํ, อนฺเต ชาโต อนฺติโม, อนฺติมา, อนฺติมํ. เอวํ มชฺฌิโม, ปุริโม, อุปริโม, เหฏฺฐิโม, ปจฺจนฺติโม, โคปฺผิโม, คนฺถิโม.
ตถา อิยปฺปจฺจเย มนุสฺสชาติยา ชาโต มนุสฺสชาติโย, มนุสฺสชาติยา, มนุสฺสชาติยํ. เอวํ อสฺสชาติโย, หตฺถิชาติโย, โพธิสตฺตชาติโย, ทพฺพชาติโย, สมานชาติโย, โลกิโย อิจฺจาทิ.
อาทิคฺคหเณน ตตฺถ นิยุตฺโต, ตทสฺส อตฺถิ, ตตฺถ ภโวติอาทีสฺวปิ อิม อิยปฺปจฺจยา โหนฺติ, จสทฺเทน อิกปฺปจฺจโย จ. อนฺเต นิยุตฺโต อนฺติโม, อนฺติโย, อนฺติโก, ปุตฺโต อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ ปุตฺติโม, ปุตฺติโย, ปุตฺติโก, กปฺโป อสฺส อตฺถีติ กปฺปิโย, ชฏา อสฺส อตฺถีติ ชฏิโย, หานภาโค อสฺส อตฺถีติ หานภาคิโย. เอวํ ฐิติภาคิโย, โพธิสฺส ปกฺเข ภวา โพธิปกฺขิยา, ปญฺจวคฺเค ภวา ปญฺจวคฺคิยา. เอวํ ฉพฺพคฺคิยา, อุทริยํ, อตฺตโน อิทนฺติ อตฺตนิยํ, นการาคโม.
จสทฺทคฺคหเณน กิย-ย-ณฺยปฺปจฺจยา จ. ชาติยา นิยุตฺโต ชาติกิโย. เอวํ อนฺธกิโย, ชจฺจนฺเธ นิยุตฺโต ชจฺจนฺธกิโย. สสฺส อยนฺติ สกิโย. เอวํ ปรกิโย.
ยปฺปจฺจโย สาธุหิตภวชาตาทิอตฺเถสุ. ยถา— กมฺมนิ สาธุ กมฺมญฺญํ. สภายํ สาธุ สพฺภํ, “ยวตํ ตลนา”ทินา อุการาทิ. เอวํ เมธาย หิตํ เมชฺฌํ ฆฏํ. ปาทานํ หิตํ ปชฺชํ เตลํ, รถสฺส หิตา รจฺฉา, คาเม ภโว คมฺโม, คเว ภวํ คพฺยํ, “โอ สเร จา”ติ สุตฺเต จสทฺเทน ยปฺปจฺจเย ปเรปิ อวาเทโส. กวิมฺหิ ภวํ กพฺยํ, ทิวิ ภวา ทิพฺยา, ถนโต ชาตํ ถญฺญํ, ธนาย สํวตฺตตีติ ธญฺญํ.
ณฺยปฺปจฺจโย ปริสายํ สาธุ ปาริสชฺโช, ทการาคโม, สมณานํ หิตา สามญฺญา ชนา, พฺราหฺมณานํ หิตา พฺราหฺมญฺญา, อรูเป ภวา อารุปฺปา อิจฺจาทิ.
“ราชปุตฺตานํ สมูโห”ติ วิคฺคเห—
๓๗๙. สมูหตฺเถ กณฺ-ณา.
ฉฏฺฐิยนฺตโต “เตสํ สมูโห”ติ อตฺเถ กณฺ-ณอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
ราชปุตฺตโก, ราชปุตฺตกํ วา, ราชปุตฺโต. เอวํ มานุสฺสโก, มานุสฺโส, มาถุรโก, มาถุโร, โปริสโก, โปริโส, วุทฺธานํ สมูโห วุทฺธโก, วุทฺโธ. เอวํ มายูรโก, มายูโร, กาโปโต, โกกิโล, มาหึสโก, มาหึโส, โอฏฺฐโก, โอรพฺภโก, อฏฺฐนฺนํ สมูโห อฏฺฐโก, ราชานํ สมูโห ราชโก, ภิกฺขานํ สมูโห ภิกฺโข, สิกฺขานํ สมูโห สิกฺโข, ทฺวินฺนํ สมูโห ทฺวยํ, “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา อิการสฺส อยาเทโส. เอวํ ติณฺณํ สมูโห ตยํ อิจฺจาทิ.
“สมูหตฺเถ”ติ วตฺตเต.
๓๘๐. คามชนพนฺธุสหายาทีหิ ตา.
คามชนพนฺธุสหายอิจฺเจวมาทีหิ ตาปจฺจโย โหติ สมูหตฺเถ.
คามานํสมูโห คามตา. เอวํ ชนตา, พนฺธุตา, สหายตา, นาครตา. “ตา”ติ โยควิภาเคน สกตฺเถปิ เทโวเยว เทวตา, ตาปจฺจยนฺตสฺส นิจฺจมิตฺถิลิงฺคตา.
๓๘๑. ตทสฺส ฐานมิโย จ.
“ตทสฺส ฐาน”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ ฉฏฺฐิยนฺตโต อิยปฺปจฺจโย โหติ.
มทนสฺส ฐานํ มทนิโย, มทนิยา, มทนิยํ, พนฺธนสฺส ฐานํ พนฺธนิยํ. เอวํ มุจฺฉนิยํ. รชนิยํ, คมนิยํ, ทสฺสนิยํ, อุปาทานิยํ, ปสาทนิยํ. จสทฺเทน หิตาทิอตฺเถปิ อุปาทานานํ หิตา อุปาทานิยา อิจฺจาทิ.
๓๘๒. อุปมตฺถายิตตฺตํ.
อุปมตฺเถ อุปมาวาจิลิงฺคโต อายิตตฺตปฺปจฺจโย โหติ.
ธูโม วิย ทิสฺสตีติ ธูมายิตตฺตํ. เอวํ ติมิรายิตตฺตํ.
“ตทสฺส ฐาน”นฺติ วตฺตเต.
๓๘๓. ตนฺนิสฺสิตตฺเถ โล.
“ตนฺนิสฺสิต”นฺติ อตฺเถ, “ตทสฺสฐาน”นฺติ อตฺเถ จ ลปฺปจฺจโย โหติ.
ทุฏฺฐุ นิสฺสิตํ, ทุฏฺฐุ ฐานํ วา ทุฏฺฐุลฺลํ, ทุฏฺฐุลฺลา วาจา, ลสฺส ทฺวิภาโว. เอวํ เวทลฺลํ.
“อภิชฺฌา อสฺส ปกติ, อภิชฺฌา อสฺส พหุลา”ติ วา วิคฺคเห—
๓๘๔. อาลุ ตพฺพหุเล.
ปฐมาวิภตฺยนฺตโต อาลุปฺปจฺจโย โหติ “ตทสฺส พหุล”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
อภิชฺฌาลุ, อภิชฺฌาลู, อภิชฺฌาลโว. เอวํ สีตาลุ, ธชาลุ, ทยาลุ.
สพฺพโต โก”ติ เอตฺถ ปุน สพฺพโตคฺคหเณน กการาคโม, อภิชฺฌาลุโก, อภิชฺฌาลุกา, อภิชฺฌาลุกํ. เอวํ สีตาลุโก, ทยาลุโก, ตถา หีโนว หีนโก. เอวํ โปตโก, กุมารโก, มาณวโก, มุทุโก, อุชุโก, อปฺปมตฺตกํ, โอรมตฺตกํ, สีลมตฺตกํ อิจฺจาทิ.
“ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ อิมินา ปฏิภาคกุจฺฉิตสญฺญานุกมฺปาทิอตฺเถสุ กปฺปจฺจโย. ปฏิภาคตฺเถ หตฺถิโน อิว หตฺถิกา. เอวํ อสฺสกา. กุจฺฉิตตฺเถ กุจฺฉิโต สมโณ สมณโก. เอวํ พฺราหฺมณโก, มุณฺฑโก, ปณฺฑิตโก, เวยฺยากรณโก. สญฺญายํ กตโก, ภฏโก. อนุกมฺปายํ ปุตฺตโก.
ตถา กึยเตตโต ปริมาณตฺเถ ตฺตก-วนฺตุปฺปจฺจยา. กึ ปริมาณมสฺสาติ กิตฺตกํ. เอวํ ยตฺตกํ, ตตฺตกํ, เอตฺตกํ. วนฺตุมฺหิ อาตฺตญฺจ, ยํ ปริมาณมสฺสาติ ยาวา, ยาวนฺโต, คุณวนฺตุสมํ. เอวํ ตาวา, ตาวนฺโต. เอตาวา, เอตาวนฺโต อิจฺจาทิ.
“สุวณฺเณน ปกต”นฺติ วิคฺคเห—
๓๘๕. ตปฺปกติวจเน มโย.
ตปฺปกติวจนตฺเถ มยปฺปจฺจโย โหติ.
ปกรียตีติ ปกติ, เตน ปกติ ตปฺปกติ, ตปฺปกติยา วจนํ กถนํ ตปฺปกติวจนํ. สุวณฺณมโย รโถ, โสวณฺณมโย วา, สุวณฺณมยา ภาชนวิกติ, สุวณฺณมยํ ภาชนํ. เอวํ รูปิยมยํ, รชตมยํ, ชตุมยํ, ทารุมยํ, มตฺติกามยํ, อิทฺธิยา นิพฺพตฺตํ อิทฺธิมยํ.
มนโต นิปฺผนฺนา มโนมยา, อยสา ปกตํ อโยมยํ.
เอตฺถ จ “มโนคณาทีน”นฺติ วตฺตมาเน—
๓๘๖. เอเตสโม โลเป.
เอเตสํ มโนคณาทีนํ อนฺโต โอตฺตมาปชฺชเต วิภตฺติโลเป กเตติ โอกาโร.
คเวน ปกตํ กรีสํ, โคโต นิพฺพตฺตนฺติ วา โคมยํ.
“มโย”ติโยควิภาเคน สกตฺเถปิ ทานเมว ทานมยํ, สีลมยํ อิจฺจาทิ.
สํสฏฺฐาทิอเนกตฺถตทฺธิตํ.
ภาวตทฺธิต
“อลสสฺส ภาโว”ติ วิคฺคเห—
๓๘๗. ณฺยตฺตตา ภาเว ตุ.
ฉฏฺฐิยนฺตโต ณฺย-ตฺต-ตาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ “ตสฺส ภาโว” อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ, ตุสทฺทคฺคหเณน ตฺตน-เณยฺยาทิปฺปจฺจยา จ.
ภวนฺติ เอตสฺมา พุทฺธิสทฺทา อิติ ภาโว, สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ วุจฺจติ.
วุตฺตญฺจ— “ยสฺส คุณสฺส หิ ภาวา ทพฺเพ สทฺทนิเวโส, ตทภิธาเน ณฺย-ตฺต-ตาทโย”ติ.
ณฺย-ตฺต-ตฺตนนฺตานํ นิจฺจํ นปุํสกตฺตํ, ตาปจฺจยนฺตสฺส สภาวโต นิจฺจมิตฺถิลิงฺคตา.
ณฺยปฺปจฺจโยยํ คุณวจเน พฺราหฺมณาทีหิ, ตตฺถ “อวณฺโณ เย โลปญฺจา”ติ อวณฺณโลโป, อาทิวุทฺธิ.
อาลสฺยํ. เอวํ อาโรคฺยํ, อุทคฺคสฺส ภาโว โอทคฺยํ, สขิโน ภาโว สขฺยํ, อณณสฺส ภาโว อาณณฺยํ, วิธวาย ภาโว เวธพฺยํ, ทุพฺพลสฺส ภาโว ทุพฺพลฺยํ, จปลสฺส ภาโว จาปลฺยํ.
วิยตฺตสฺส ภาโว เวยฺยตฺติยํ, มจฺฉรสฺส ภาโว มจฺฉริยํ. เอวํ อิสฺสริยํ, อาลสิยํ, มุณฺฑิยํ, มูฬฺหิยํ. เอตฺถ “เวยฺยตฺติย”นฺติอาทีสุ “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา ยมฺหิ อิการาคโม.
“ปณฺฑิตสฺส ภาโว ปณฺฑิตฺย”นฺติอาทีสุ “ยวตํ ตลนทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺต”นฺติ ตฺยการสํโยคาทีนํ จลญชการาเทสา, ทฺวิตฺตํ. ปณฺฑิจฺจํ,
พหุสฺสุตสฺส ภาโว พาหุสฺสจฺจํ, “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา อุการสฺส อกาโร, เอวํ โปโรหิจฺจํ,
อธิปติสฺส ภาโว อาธิปจฺจํ, มุฏฺฐสฺสติสฺส ภาโว มุฏฺฐสฺสจฺจํ, อิวณฺณโลโป. กุสลสฺส ภาโว โกสลฺลํ. เอวํ เวปุลฺลํ, สมานานํ ภาโว สามญฺญํ, คิลานสฺส ภาโว เคลญฺญํ, “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรา”ทิสุตฺเตน สํโยเค ปเร รสฺสตฺตํ.
สุหทสฺส ภาโว โสหชฺชํ. เอวํ เวสารชฺชํ, กุสีทสฺส ภาโว โกสชฺชํ, “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา อีการสฺส อกาโร. ตถา “ปุริสสฺส ภาโว โปริส”นฺติอาทีสุ “ยวตํ ตลนา”ทิสุตฺเต การคฺคหเณน ยวตํ สการกจฏปวคฺคานํ สการกจฏปวคฺคาเทสา. สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสํ. เอวํ โทมนสฺสํ, โสวจสฺสํ, โทวจสฺสํ, เอตฺถ สการาคโม. ตถา นิปกสฺส ภาโว เนปกฺกํ, ทฺวิตฺตํ. เอวํ อาธิกฺกํ, ทุภคสฺส ภาโว โทภคฺคํ, วาณิชสฺส ภาโว วาณิชฺชํ, ราชิโน ภาโว รชฺชํ, “กฺวจา”ทินา รสฺสตฺตํ. สรูปสฺส ภาโว สารุปฺปํ. เอวํ โอปมฺมํ, โสขุมฺมํ.
ตถสฺส ภาโว ตจฺฉํ, ทุมฺเมธสฺส ภาโว ทุมฺเมชฺฌํ, สมณสฺส ภาโว สามญฺญํ. เอวํ พฺราหฺมญฺญํ, นิปุณสฺส ภาโว เนปุญฺญํ. “ตจฺฉ”นฺติอาทีสุปิ การคฺคหเณเนว ยวตํ ถธณการานํ ฉฌญการาเทสา.
ตฺต-ตาปจฺจเยสุ— ปํสุกูลิกสฺส ภาโว ปํสุกูลิกตฺตํ, ปํสุกูลิกตา. เอวํ เตจีวริกตฺตํ, เตจีวริกตา, โอทริกตฺตํ, โอทริกตา, มนุสฺสตฺตํ, มนุสฺสตา ชาติ, นีลตฺตํ, นีลตา คุโณ, ยาจกตฺตํ, ยาจกตา กฺริยา, ทณฺฑิตฺตํ, ทณฺฑิตา ทพฺพํ, สจฺจวาทิตา, ปารมิตา, กตญฺญุตา, สพฺพญฺญุตา, “กฺวจา”ทินา ตาปจฺจเย รสฺสตฺตํ, อปฺปิจฺฉตา, อสํสคฺคตา, ภสฺสารามตา, นิทฺทารามตา, ลหุตา อิจฺจาทิ.
ตฺตนปจฺจเย— ปุถุชฺชนสฺส ภาโว ปุถุชฺชนตฺตนํ, เวทนตฺตนํ, ชายตฺตนํ.
เณยฺเย— สุจิสฺส ภาโว โสเจยฺยํ. เอวํ อาธิปเตยฺยํ, กวิสฺส ภาโว กาเวยฺยํ, เถนสฺส ภาโว เถยฺยํ, มหาวุตฺตินา นการสฺส โลโป.
“ณฺยตฺตตา”ติ โยควิภาเคน กมฺมนิ, สกตฺเถ จ ณฺยาทโย, วีรานํ ภาโว, กมฺมํ วา วีริยํ,
ปริภฏสฺส กมฺมํ ปาริภฏฺยํ, ปาริภฏฺยสฺส ภาโว ปาริภฏฺยตา. เอวํ โสวจสฺสตา, ภิสคฺคสฺส กมฺมํ เภสชฺชํ, พฺยาวฏสฺส กมฺมํ เวยฺยาวจฺจํ, สฐสฺส ภาโว, กมฺมํ วา สาเฐยฺยํ.
สกตฺเถ ปน— ยถาภูตเมว ยถาภุจฺจํ, กรุณาเยว การุญฺญํ, ปตฺตกาลเมว ปตฺตกลฺลํ,
อากาสานนฺตเมว อากาสานญฺจํ, กายปาคุญฺญเมว กายปาคุญฺญตา อิจฺจาทิ.
“วิสมสฺส ภาโว”ติ วิคฺคเห—
“ตฺตตา, ภาเว”ติ จ วตฺตเต.
๓๘๘. ณ วิสมาทีหิ.
วิสมอิจฺเจวมาทีหิ ฉฏฺฐิยนฺเตหิ ณปฺปจฺจโย โหติ, ตฺต ตา จ “ตสฺส ภาโว”อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
อากติคโณยํ. เวสมํ, วิสมตฺตํ, วิสมตา. สุจิสฺส ภาโว โสจํ, สุจิตฺตํ, สุจิตา, ครุโน ภาโว คารโว, อาทิวุทฺธิ, “โอ สเร จา”ติ สุตฺเต จสทฺทคฺคหเณน อุการสฺส จ อวาเทโส. ปฏุโน ภาโว ปาฏวํ, ปฏุตฺตํ, ปฏุตา.
อุชุโน ภาโว อชฺชวํ, มุทุโน ภาโว มทฺทวํ อิจฺจตฺร “อาตฺตญฺจา”ติ ณมฺหิ อิการุการานํ อาตฺตํ, ทฺวิภาโว, สํโยเค อาทิรสฺสตฺตญฺจ. อุชุตา, มุทุตา. เอวํ อิสิสฺส ภาโว อาริสฺยํ, อาสภํ, กุมารสฺส ภาโว โกมารํ, ยุวสฺส ภาโว โยพฺพนํ, มหาวุตฺตินา นการาคโม, ปรมานํ ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี ทานาทิกฺริยา, “ณวณิกา”ทิสุตฺเตน อีปจฺจโย, สมคฺคานํ ภาโว สามคฺคี.
๓๘๙. รมณียาทิโต กณฺ.
รมณียอิจฺเจวมาทิโต กณฺปจฺจโย โหติ, ตฺต ตา จ ภาวตฺเถ. รมณียสฺส ภาโว รามณียกํ, รมณียตฺตํ, รมณียตา. เอวํ มานุญฺญกํ, มนุญฺญตฺตํ, มนุญฺญตา, ปิยรูปกํ, ปิยรูปตฺตํ, ปิยรูปตา, กลฺยาณกํ, กลฺยาณตฺตํ, กลฺยาณตา, โจรกํ, โจริกา วา, โจรตฺตํ, โจรตา, อฑฺฒกํ, อฑฺฒตฺตํ, อฑฺฒตา อิจฺจาทิ.
ภาวตทฺธิตํ.
วิเสสตทฺธิต
“สพฺเพ อิเม ปาปา อยมิเมสํ วิเสเสน ปาโป”ติ วิคฺคเห—
๓๙๐. วิเสเส ตรตมิสิกิยิฏฺฐา.
วิเสสตฺเถ ตร ตม อิสิก อิย อิฏฺฐอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
ปาปตโร, ปาปตรา, ปาปตรํ. ตโตปิ อธิโก ปาปตโม, ปาปตมา, ปาปตมํ. ปาปิสิโก, ปาปิสิกา, ปาปิสิกํ. ปาปิโย, ปาปิยา, ปาปิยํ. ปาปิฏฺโฐ, ปาปิฏฺฐา, ปาปิฏฺฐํ. อติสเยน ปาปิฏฺโฐ, ปาปิฏฺฐตโร. เอวํ ปฏุตโร, ปฏุตโม, ปฏิสิโก, ปฏิโย, ปฏิฏฺโฐ. สพฺเพสํ อติสเยน วโร วรตโร, วรตโม, วริสิโก, วริโย, วริฏฺโฐ. เอวํ ปณีตตโร, ปณีตตโม.
“สพฺเพ อิเม วุฑฺฒา อยมิเมสํ วิเสเสน วุฑฺโฒ”ติ อตฺเถ อิย-อิฏฺฐปฺปจฺจยา โหนฺติ.
๓๙๑. วุฑฺฒสฺส โชอิยิฏฺเฐสุ.
สพฺพสฺเสว วุฑฺฒสทฺทสฺส โช โหติ อิย อิฏฺฐอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสุ.
เชยฺโย, เชฏฺโฐ, เอตฺถ จ “สรโลปาทิ”สุตฺเต ตุคฺคหเณน โลปมกตฺวา “สรา สเร โลป”นฺติ ปุพฺพสเร ลุตฺเต “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ เอกาโร.
“อิยิฏฺเฐสู”ติ อธิกาโร, “โช”ติ จ วตฺตเต.
๓๙๒. ปสตฺถสฺส โส จ.
สพฺพสฺเสว ปสตฺถสทฺทสฺส สาเทโส โหติ, โช จ อิยิฏฺเฐสุ.
อยญฺจ ปสตฺโถ อยญฺจ ปสตฺโถ สพฺเพ อิเม ปสตฺถา อยมิเมสํ วิเสเสน ปสตฺโถติ เสยฺโย,
เสฏฺโฐ, เชยฺโย, เชฏฺโฐ.
๓๙๓. อนฺติกสฺส เนโท.
สพฺพสฺเสว อนฺติกสทฺทสฺส เนทาเทโส โหติ อิยิฏฺเฐสุ.
วิเสเสน อนฺติโกติ เนทิโย, เนทิฏฺโฐ.
๓๙๔. พาฬฺหสฺส สาโธ.
สพฺพสฺเสว พาฬฺหสทฺทสฺส สาธาเทโส โหติ อิยิฏฺเฐสุ.
วิเสเสน พาฬฺโหติ สาธิโย, สาธิฏฺโฐ.
๓๙๕. อปฺปสฺส กณฺ.
สพฺพสฺส อปฺปสทฺทสฺส กณฺ โหติ อิยิฏฺเฐสุ.
วิเสเสน อปฺโปติ กณิโย, กณิฏฺโฐ.
“วิเสเสน ยุวา”ติ อตฺเถ “กณฺ”อิติ วตฺตเต.
๓๙๖. ยุวานญฺจ.
สพฺพสฺส ยุวสทฺทสฺส กณฺ โหติ อิยิฏฺเฐสุ.
“เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา ณการสฺส นกาโร. กนิโย, กนิฏฺโฐ.
๓๙๗. วนฺตุ มนฺตุ วีนญฺจ โลโป.
วนฺตุ-มนฺตุ-วี อิจฺเจเตสํ ปจฺจยานํ โลโป โหติ อิยิฏฺเฐสุ.
สพฺเพ อิเม คุณวนฺโต อยมิเมสํ วิเสเสน คุณวาติ คุณิโย, คุณิฏฺโฐ, วิเสเสน สติมาติ สติโย, สติฏฺโฐ, วิเสเสน เมธาวีติ เมธิโย, เมธิฏฺโฐ อิจฺจาทิ.
วิเสสตทฺธิตํ.
อสฺสตฺถิตทฺธิต
“เมธา ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี”ติ วิคฺคเห—
๓๙๘. ตทสฺสตฺถีติ วี จ.
ปฐมาวิภตฺยนฺตา “ตทสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชติ” อิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ วีปจฺจโย โหติ.
เมธามายา สทฺเทหิ จายํ. เมธาวี, เมธาวิโน. อิตฺถิยํ อีการนฺตตฺตา “ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี”ติ อินี, เมธาวินี, เมธาวินิโย. นปุํสเก เมธาวิ กุลํ. เอวํ มายาวี, มายาวินี, มายาวิ จิตฺตํ.
จคฺคหเณน โส อิล ว อาลาทิปฺปจฺจยา จ. ยถา— สุเมธา ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ สุเมธโส, รสฺสตฺตํ. เอวํ โลมโส. ปิจฺฉํ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ ปิจฺฉิโล. เอวํ เผนิโล, ตุณฺฑิโล, ชฏิโล. เกสา อสฺส อตฺถีติ เกสโว, วาจาโล อิจฺจาทิ.
“ตโป อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี”ติ วิคฺคเห—
“ตทสฺสตฺถี”ติ อธิกาโร.
๓๙๙. ตปาทิโต สี.
ตปอิจฺเจวมาทิโต สีปจฺจโย โหติ “ตทสฺสตฺถิ” อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
สสฺส ทฺวิภาโว. ตปสฺสี, ตปสฺสิโน, ตปสฺสินี, ตปสฺสิ. เอวํ เตชสฺสี, ยสสฺสี, มนสฺสี, ปยสฺสี.
“ทณฺโฑ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี”ติ วิคฺคเห—
๔๐๐. ทณฺฑาทิโต อิกอี.
อาทิสทฺโทยํ ปการตฺโถ, ทณฺฑอิจฺเจวมาทิโต อวณฺณนฺตา อิก อี อิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ
“ตทสฺสตฺถิ” อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
ทณฺฑิโก, ทณฺฑี, ทณฺฑิโน, ทณฺฑินี. เอวํ มาลิโก, มาลี, มาลินี, ฉตฺติโก, ฉตฺตี, รูปิโก, รูปี, เกสิโก, เกสี, สงฺฆี, ญาณี, หตฺถี อิจฺจาทิ.
๔๐๑. มธฺวาทิโต โร.
มธุอาทิโต รปฺปจฺจโย โหติ “ตทสฺสตฺถี”ติ อตฺเถ.
มธุ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ มธุโร คุโฬ, มธุรา สกฺขรา, มธุรํ ขีรํ, กุญฺชา หนู เอตสฺส สนฺตีติ กุญฺชโร, สพฺพสฺมึ วตฺตพฺเพ มุขมสฺส อตฺถีติ มุขโร, สุสิ อสฺส อตฺถีติ สุสิโร. เอวํ รุจิโร, นคโร.
“คุโณ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี”ติ วิคฺคเห—
๔๐๒. คุณาทิโต วนฺตุ.
คุณอิจฺเจวมาทิโต วนฺตุปฺปจฺจโย โหติ “ตทสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ.
วิภตฺติโลเป, นามพฺยปเทเส จ กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
คุณวนฺตุ สิ, “สวิภตฺติสฺส, นฺตุสฺสา”ติ อธิกิจฺจ “อา สิมฺหี”ติ อาตฺตํ, คุณวา ปุริโส, เสสํ เญยฺยํ. เอวํ คณวา, กุลวา อิจฺจาทโย. อิตฺถิยํ “ณว ณิก เณยฺยณนฺตูหี”ติ อีปจฺจโย,
“วา”ติ วตฺตมาเน “นฺตุสฺส ตมีกาเร”ติ ตกาโร, คุณวตี, คุณวนฺตี อิจฺจาทิ.
นปุํสเก “อํ นปุํสเก”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อมาเทโส, คุณวํ อิจฺจาทิ.
“สติ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี”ติ วิคฺคเห—
“ตทสฺสตฺถี”ติ วตฺตเต.
๔๙๓. สตฺยาทีหิ มนฺตุ.
สติอิจฺเจวมาทีหิ อวณฺณนฺตรหิเตหิ ปฐมาวิภตฺยนฺเตหิ ลิงฺเคหิ มนฺตุปฺปจฺจโย โหติ “ตทสฺสตฺถี”ติ อตฺเถ. เสสํ คุณวนฺตุสมํ. สติมา, สติมตี, สติมนฺตี, สติมํ. เอวํ ธิติมา, คติมา อิจฺจาทโย.
ตถา “อายุ อสฺส อตฺถีติ อายุ มนฺตุ”อิจฺจตฺร—
๔๐๔. อายุสฺสุการาสมนฺตุมฺหิ.
อายุสฺส อุกาโร อส โหติ มนฺตุมฺหีติ อสาเทโส.
อายสฺมา, เสสํ สมํ. คาโว อสฺส สนฺตีติ โคมา, โคมนฺโต, โคมตี, โคมนฺตี, โคมํ กุลํ อิจฺจาทิ.
“สทฺธา อสฺส อตฺถี”ติ วิคฺคเห—
๔๐๕. สทฺธาทิโต ณ.
สทฺธา ปญฺญาอิจฺเจวมาทิโต ณปฺปจฺจโย โหติ “ตทสฺสตฺถิ”อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
สทฺโธ ปุริโส, สทฺธา กญฺญา, สทฺธํ กุลํ. เอวํ ปญฺโญ, อมจฺฉโร, ตถา พุทฺธํ,
พุทฺธิ อสฺส อตฺถีติ พุทฺโธ อิจฺจาทิ.
อสฺสตฺถิตทฺธิตํ.
สงฺขฺยาตทฺธิต
“ปญฺจนฺนํ ปูรโณ”ติ วิคฺคเห—
๔๐๖. สงฺขฺยาปูรเณ โม.
ปูรยติ สงฺขฺยา อเนนาติ ปูรโณ, สงฺขฺยาย ปูรโณ สงฺขฺยาปูรโณ,
ตสฺมึ สงฺขฺยาปูรณตฺเถ ฉฏฺฐิยนฺตโต มปฺปจฺจโย โหติ.
ปญฺจโม, ปญฺจนฺนํ ปูรณี ปญฺจมี, “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจโย. “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจโย, ปญฺจมา วีริยปารมี, ปญฺจมํ ฌานํ. เอวํ สตฺตโม, สตฺตมี, สตฺตมา, สตฺตมํ, อฏฺฐโม, อฏฺฐมี, อฏฺฐมา, อฏฺฐมํ, นวโม, นวมี, นวมา, นวมํ, ทสโม, ทสมี, ทสมา, ทสมํ อิจฺจาทิ.
“สงฺขฺยาปูรเณ”ติ อธิกาโร.
๔๐๗. จตุจฺเฉหิ ถฐา.
จตุ-ฉอิจฺเจเตหิ ถ-ฐอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ สงฺขฺยาปูรณตฺเถ.
จตุนฺนํ ปูรโณ จตุตฺโถ, ทฺวิตฺตํ, จตุตฺถี, จตุตฺถา, จตุตฺถํ, ฉนฺนํ ปูรโณ ฉฏฺโฐ, ฉฏฺฐี, ฉฏฺฐา, ฉฏฺฐํ, ฉฏฺโฐ เอว ฉฏฺฐโม.
ฉาหํ, ฉฬายตนํ อิจฺจตฺร—
๔๐๘. ส ฉสฺส วา.
ฉสฺส สการาเทโส โหติ วา สงฺขฺยาเน.
ฉาหมสฺส ชีวิตํ สาหํ, ฉาหํ วา, สฬายตนํ.
“ทฺวินฺนํ ปูรโณ”ติ วิคฺคเห—
๔๐๙. ทฺวิตีหิ ติโย.
ทฺวิ-ติอิจฺเจเตหิ ติยปฺปจฺจโย โหติ สงฺขฺยาปูรณตฺเถ.
วิปริณาเมน “ทฺวิ ติณฺณ”นฺติ วตฺตมาเน—
๔๑๐. ติเย ทุตาปิ จ.
ทฺวิ-ติอิจฺเจเตสํ ทุ-ตอิจฺจาเทสา โหนฺติ ติยปฺปจฺจเย ปเร.
ทุติโย ปุริโส, ทุติยา, ทุติยํ. เอวํ ติณฺณํ ปูรโณ ตติโย, ตติยา, ตติยํ.
อปิคฺคหเณน อญฺญตฺถาปิ ทฺวิสทฺทสฺส ทุอาเทโส โหติ, จสทฺเทน ทิ จ. ทฺเว รตฺติโย ทุรตฺตํ, ทุวิธํ, ทุวงฺคํ, ทิรตฺตํ, ทิคุณํ, ทิคุ.
๔๑๑. เตสมฑฺฒูปปเทน อฑฺฒุฑฺฒทิวฑฺฒทิยฑฺฒฑฺฒติยา.
เตสํ จตุตฺถทุติยตติยานํ อฑฺฒูปปทานํ อฑฺฒูปปเทน สห อฑฺฒุฑฺฒ-ทิวฑฺฒ-ทิยฑฺฒ-อฑฺฒติยาเทสา โหนฺติ.
เอตฺถ จ—
อฑฺฒูปปทปาทาน-, สามตฺถา อฑฺฒปุพฺพกา;
เตสํสทฺเทน คยฺหนฺเต, จตุตฺถทุติยาทโย.
อฑฺเฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุฑฺโฒ, อฑฺเฒน ทุติโย ทิวฑฺโฒ, ทิยฑฺโฒ, อฑฺเฒน ตติโย อฑฺฒติโย.
“เอกญฺจ ทส จา”ติ อตฺเถ ทฺวนฺทสมาเส, “เอเกน อธิกา ทสา”ติ อตฺเถ ตปฺปุริสสมาเส วา กเต “สงฺขฺยาเน”ติ วตฺตมาเน “ทฺเวกฏฺฐานมากาโร วา”ติ อาตฺตํ. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.
เตน เจตฺถ—
ทฺเวกฏฺฐานํ ทเส นิจฺจํ, ทฺวิสฺสา’นวุติยา นวา;
อิตเรส’มสนฺตญฺจ, อาตฺตํ ทีเปติ วาสุติ.
“เอกาทิโต ทสร สงฺขฺยาเน”ติ รตฺตํ.
ราเทโส วณฺณมตฺตตฺตา, วณฺณมตฺตปฺปสงฺคิปิ.
สิยา ทสสฺส ทสฺเสว, นิมิตฺตาสนฺนภาวโต.
ตโต พหุวจนํ โย, “ปญฺจาทีนมกาโร”ติ สวิภตฺติสฺส อนฺตสฺส อตฺตํ.
เอการส, เอกาทส, ลิงฺคตฺตเยปิ สมานํ.
“วา”ติ วตฺตเต.
๔๑๒. เอกาทิโต ทสสฺสี.
เอกาทิโต ปรสฺส ทสสฺส อนฺเต อีปจฺจโย โหติ วา ปูรณตฺเถ.
ทสสฺส ปจฺจยาโยคา, ลทฺธมนฺเตติ อตฺถโต;
ตทนฺตสฺส สภาเวน, อิตฺถิยํเยว สมฺภโว.
เอกาทสนฺนํ ปูรณี เอกาทสี, อญฺญตฺร เอกาทสโม, เอกาทสมํ.
ทฺเว จ ทส จ, ทฺวีหิ วา อธิกา ทสาติ “ทฺวิ ทส”อิจฺจตฺร “วา”ติ วตฺตเต.
“วีสติ ทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตู”ติ พาเทโส, ทสฺส ราเทโส. พารส, อญฺญตฺร อาตฺตํ, ทฺวาทส.
ทฺวาทสนฺนํ ปูรโณ พารสโม, ทฺวาทสโม, ทฺวาทสี.
ตโย จ ทส จ, ตีหิ วา อธิกา ทสาติ เตรส, “เตสุ วุทฺธิ โลปา”ทินา ติสฺส เตอาทโส อานวุติยา, เตรสโม, เตรสี.
จตฺตาโร จ ทส จ, จตูหิ วา อธิกา ทสาติ จตุทฺทส อิจฺจตฺร “คณเน ทสสฺสา”ติ จ วตฺตมาเน “จตูปปทสฺส โลโป ตุตฺตรปทาทิ จสฺส จุโจปิ นวา”ติ ตุโลโป, จุ โจ จ.
จุทฺทส, โจทฺทส, จตุทฺทส. จุทฺทสโม, จตุทฺทสโม, จตุทฺทสี, จาตุทฺทสี วา.
ปญฺจ จ ทส จ, ปญฺจหิ วา อธิกา ทสาติ ปญฺจทส, “เตสุ วุทฺธิ โลปา”ทินา ปญฺจสทฺทสฺส ทส วีเสสุ ปนฺนปณฺณอาเทสาปิ, “อฏฺฐาทิโต จา”ติ รตฺตํ. ปนฺนรส, ปญฺจทส.
ปนฺนรสโม, ปญฺจทสโม, ปนฺนรสี, ปญฺจทสี.
“ฉ จ ทส จ, ฉหิ วา อธิกา ทสา”ติ สมาเส กเต “ฉสฺสา”ติ วตฺตมาเน “ทเส โส นิจฺจญฺจา”ติ โส, “สงฺขฺยานํ, วา”ติ จ วตฺตเต, “ล ทราน”นฺติ ลตฺตํ, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.
โฬ นิจฺจํ โสฬเส ทสฺส, จตฺตาลีเส จ เตรเส;
อญฺญตฺร น จ โหตายํ, ววตฺถิตวิภาสโต.
ลฬานมวิเสโส กฺวจิ, โสฬส. เตฬส, จตฺตาลีสํ, จตฺตารีสํ. โสฬสโม, โสฬสี.
“วา, ทสร สงฺขฺยาเน”ติ อธิกิจฺจ “อฏฺฐาทิโต จา”ติ รตฺตํ. อฏฺฐารส, อฏฺฐาทส,
อาตฺตํ. อฏฺฐารสนฺนํ ปูรโณ อฏฺฐารสโม, อฏฺฐาทสโม. เอวํ สตฺตรส, สตฺตทส. สตฺตรสโม, สตฺตทสโม.
อฏฺฐาทิโตติ กิมตฺถํ? จตุทฺทส.
เอเกน อูนา วีสตีติ ตปฺปุริโส, เอกูนวีสติ. เอกูนวีสตาทโย อานวุติยา เอกวจนนฺตา, อิตฺถิลิงฺคา จ ทฏฺฐพฺพา, เต จ สงฺขฺยาเน, สงฺขฺเยยฺเย จ วตฺตนฺเต, ยทา สงฺขฺยาเน วตฺตนฺเต, ตทา ภิกฺขูนเมกูนวีสติ ติฏฺฐติ, โภติ ภิกฺขูนเมกูนวีสติ ติฏฺฐตุ, ภิกฺขูนเมกูนวีสตึ ปสฺส, ภิกฺขูนเมกูนวีสติยา กตํ อิจฺจาทิ.
สงฺขฺเยยฺเย ปน เอกูนวีสติ ภิกฺขโว ติฏฺฐนฺติ, โภนฺโต เอกูนวีสติ ภิกฺขโว ติฏฺฐถ, เอกูนวีสตึ ภิกฺขู ปสฺส, เอกูนวีสติยา ภิกฺขูหิ กตํ อิจฺจาทิ. เอวํ วีสตาทีสุปิ โยเชตพฺพํ, เอกูนวีสติยา ปูรโณ เอกูนวีสติโม.
ทส จ ทส จาติ อตฺเถ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “ทสทสา”ติ วตฺตพฺเพ “สรูปานเมกเส
สฺวสกิ”นฺติ เอกเสเส กเต ทสสทฺทโต ปฐมาพหุวจนํ โย. “ทส โย”อิตีธ—
๔๑๓. คณเน ทสสฺส ทฺวิ ติ จตุ ปญฺจ ฉ สตฺต อฏฺฐ นวกานํ วี ติ จตฺตาร ปญฺญา ฉ สตฺตาส นวา โยสุ โยนญฺจีสมาสํฐิริตีตุติ.
คณเน ทสสฺส สมฺพนฺธีนํ ทฺวิก ติก จตุกฺก ปญฺจก ฉกฺก สตฺตก อฏฺฐก นวกานํ กเตกเสสานํ ยถากฺกมํ วี ติ จตฺตาร ปญฺญา ฉ สตฺต อส นว อิจฺจาเทสา โหนฺติ โยสุ ปเรสุ, โยนญฺจ อีสํ อาสํ ฐิ ริติ อีติ อุติอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตีติ ทฺวิทสตฺถวาจกสฺส ทสสฺส วีอาเทโส โหติ, โยวจนสฺส อีสญฺจ, สรโลปาทิ.
“สงฺขฺยานํ, วา, อนฺเต”ติ จ วตฺตเต.
๔๑๔. ติ จ.
ตาสํ สงฺขฺยานมนฺเต ติการาคโม โหติ วา. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.
วิภาสา วีส ตึสาน-, มนฺเต โหติ ติอาคโม;
อญฺญตฺถ น จ โหเตว, ววตฺถิตวิภาสโต.
“พฺยญฺชเน จา”ติ นิคฺคหีตโลโป, ปุน ตทฺธิตตฺตา นามพฺยปเทเส สฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
ภิกฺขูนํ วีสติ, วีสํ วา, วีสติ ภิกฺขู, วีสํ วา อิจฺจาทิ. วีสติโม. ตถา เอกวีสติ กุสลจิตฺตานิ, เอกวีสํ วา. เอกวีสติโม. พาวีสติ, พาวีสํ วา. พาวีสติโม. ทฺวาวีสติ, ทฺวาวีสํ วา. ทฺวาวีสติโม. เตวีสติ, เตวีสํ วา. เตวีสติโม. จตุวีสติ, จตุวีสํ วา. จตุวีสติโม. ปณฺณวีสติ, ปณฺณวีสํ วา. ปณฺณวีสติโม. ปญฺจวีสติ, ปญฺจวีสํ วา. ปญฺจวีสติโม. ฉพฺพีสติ, ฉพฺพีสํ วา. ฉพฺพีสติโม. สตฺตวีสติ, สตฺตวีสํ วา. สตฺตวีสติโม. อฏฺฐวีสติ, อฏฺฐวีสํ วา. อฏฺฐวีสติโม. เอกูนตึสติ, เอกูนตึสํ วา. เอกูนตึสติโม.
ทส จ ทส จ ทส จาติ “ทส ทส ทสา”ติ วตฺตพฺเพ เอกเสเส กเต “คณเน ทสสฺสา”ติอาทินา ติ-อีสมาเทสา, “กฺวจา”ทินา รสฺสตฺตํ, นิคฺคหีตาคโม จ, เสสํ วีสติสมํ. ตึสติ, ตึสํ, ตึส วสฺสานิ, นิคฺคหีตโลโป, ตึสํ, ตึสาย อิจฺจาทิ. เอกตึสติ, เอกตึสํ วา, พาตฺตึสํ, ทฺวตฺตึสํ, เตตฺตึสํ อิจฺจาทิ.
จตุทสตฺถวาจกสฺส กเตกเสสสฺส ทสสฺส จตฺตาร, โยวจนสฺส อีสํ, จตฺตาลีสํ, “ล ทราน”นฺติ รสฺส ลตฺตํ, ตาลีสํ วา. จตฺตาลีสติโม. เอกจตฺตาลีสํ, ทฺวาจตฺตาลีสํ, ทฺวิจตฺตาลีสํ, เตจตฺตาลีสํ, ติจตฺตาลีสํ อิจฺจาทิ.
ปญฺจทสตฺถวาจกสฺส ทสสฺส ปญฺญา, โยวจนสฺส อาสญฺจ. ปญฺญาสํ, “เตสุ วุทฺธิโลปา”ทินา ปณฺณาเทโส, ปณฺณาสํ วา. เอกปญฺญาสํ, ทฺเวปญฺญาสํ, ทฺวิปญฺญาสํ.
ฉทสตฺถวาจกสฺส ทสสฺส ฉ, โยวจนสฺส ฐิอาเทโส, “ส ฉสฺส วา”ติ สการาเทโส,
สฏฺฐิ, ทฺวาสฏฺฐิ, ทฺเวสฏฺฐิ, ทฺวิสฏฺฐิ, เตสฏฺฐิ, ติสฏฺฐิ.
สตฺตทสตฺถวาจกสฺส ทสสฺส สตฺต, โยวจนสฺส ริ, ติ จ. สตฺตริ, สตฺตติ, ทฺวาสตฺตริ, ทฺวาสตฺตติ, ทฺวิสตฺตริ, ทิสตฺตติ, เตสตฺตติ, ติสตฺตติ อิจฺจาทิ.
อฏฺฐทสตฺถวาจกสฺส ทสสฺส อส, โยวจนสฺส อีติอาเทโส จ. อสีติ, เอกาสีติ, ทฺเวอสีติ, เตอสีติ, จตุราสีติ, “กฺวจา”ทินา ทีโฆ.
นวทสตฺถวาจกสฺส ทสสฺส นว, โยวจนสฺส อุติ จ, นวุติ, ทฺวานวุติ, ทฺเวนวุติ, ทฺวินวุติ, เตนวุติ, ตินวุติ, จตุนวุติ, ฉนฺนวุติยา, ฉนฺนวุตีนํ ปาสณฺฑานํ.
“คณเน, ทสสฺสา”ติ จ วตฺตเต.
๔๑๕. ทสทสกํ สตํ ทสกานํ สตํ สหสฺสญฺจ โยมฺหิ.
คณเน ปริยาปนฺนสฺส ทสทสกตฺถวาจกสฺส ทสสทฺทสฺส สตํ โหติ, สตทสกตฺถวาจกสฺส ทสสฺส สหสฺสํ โหติ โยมฺหิ. อิมินา นิปาตเนน โยโลโป, ตทฺธิตตฺตา ปุน นามพฺยปเทเส สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, นิคฺคหีตสฺส โลโป, “สิ”นฺติ อมาเทโส, โยชนานํ สตํ, สหสฺสํ. สตํ นปุํสกเมกวจนนฺตญฺจ, ตถา สหสฺสํ, วคฺคเภเท สพฺพตฺถ พหุวจนมฺปิ ภวติ. ทฺเว วีสติโย. เอวํ ตึสาทีสุปิ, ทฺเว สตานิ, พหูนิ สตานิ, ทฺเว สหสฺสานิ, พหูนิ สหสฺสานิ.
สตสฺส ทฺวิกนฺติ อตฺเถ ฉฏฺฐีตปฺปุริสํ กตฺวา “สตํ ทฺวิก”นฺติ วตฺตพฺเพ “ทฺวิกาทีนํ ตทุตฺตรปทานญฺจ นิปจฺจนฺเต”ติ วุตฺติยํ วจนโต อิมินา นิปาตเนน อุตฺตรปทสฺส ปุพฺพนิปาโต, กการโลโป จ โหติ. ทฺวิสตํ. เอวํ สตสฺส ติกํ ติสตํ, ตถา จตุสตํ, ปญฺจสตํ, ฉสตํ, สตฺตสตํ, อฏฺฐสตํ, นวสตํ, ทสสตํ สหสฺสํ โหติ. อถ วา ทฺเว สตานิ ทฺวิสตนฺติ ทิคุสมาโส. เอวํ ติสตํ, จตุสตํ อิจฺจาทิ.
๔๑๖. ยาว ตทุตฺตริ ทสคุณิตญฺจ.
ยาว ตาสํ สงฺขฺยานมุตฺตริ, ตาว ทสคุณิตญฺจ กาตพฺพํ, เอตฺถ ทกาโร สนฺธิโช.
ยถา— ทสสฺส คณนสฺส ทสคุณิตํ สตํ โหติ, สตสฺส ทสคุณิตํสหสฺสํ, สหสฺสสฺส ทสคุณิตํ ทสสหสฺสํ, อิทํ นหุตนฺติปิ วุจฺจติ, ทสสหสฺสสฺส ทสคุณิตํ สตสหสฺสํ, ตํ ลกฺขนฺติปิ วุจฺจติ, สตสหสฺสสฺส ทสคุณิตํ ทสสตสหสฺสํ.
“ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วตฺตเต.
๔๑๗. สกนาเมหิ.
ยาสํ ปน สงฺขฺยานํ อนิทฺทิฏฺฐนามเธยฺยานํ ยานิ รูปานิ, ตานิ สเกหิ นาเมหิ นิปจฺจนฺเต.
สตสหสฺสานํ สตํ โกฏิ, อิตฺถิลิงฺคา, เอกวจนนฺตา จ, วคฺคเภเท พหุวจนญฺจ ภวติ, โกฏิสตสหสฺสานํ สตํ ปโกฏิ, ปโกฏิสตสหสฺสานํ สตํ โกฏิปฺปโกฏิ. เอวํ นหุตํ, นินฺนหุตํ, อกฺโขภินี, พินฺทุ, อพฺพุทํ, นิรพฺพุทํ, อหหํ, อพพํ, อฏฏํ, โสคนฺธิกํ, อุปฺปลํ, กุมุทํ, ปุณฺฑรีกํ, ปทุมํ, กถานํ, มหากถานํ, อสงฺขฺเยยฺยนฺติ.
อิจฺเจวํ ฐานโต ฐานํ, สตลกฺขคุณํ มตํ;
โกฏิปฺปภุตินํ วีส-, สงฺขฺยานญฺจ ยถากฺกมํ.
“ทฺเว ปริมาณานิ เอตสฺสา”ติ วิคฺคเห—
๔๑๘. ทฺวาทิโต โกเนกตฺเถ จ.
ทฺวิอิจฺเจวมาทิโต คณนโต กปฺปจฺจโย โหติ อเนกตฺเถ.
ทฺวิโก ราสิ ทฺวิกํ. เอวํ ติกํ, จตุกฺกํ, ปญฺจกํ, ฉกฺกํ, สตฺตกํ, อฏฺฐกํ, นวกํ, ทสกํ, ปณฺณาสกํ, สตกํ, สหสฺสกํอิจฺจาทิ.
สงฺขฺยาตทฺธิตํ.
อพฺยยตทฺธิต
“เอกสฺมึ วาเร ภุญฺชติ, ทฺวิวาเร ภุญฺชตี”ติ วิคฺคเห—
๔๑๙. เอกาทิโต สกิสฺส กฺขตฺตุํ.
เอกทฺวิติอิจฺเจวมาทิโต คณนโต สกิสฺส ฐาเน วารตฺเถ กฺขตฺตุํปจฺจโย โหติ.
เอกกฺขตฺตุํ, ทฺวิกฺขตฺตุํ ภุญฺชติ, “สพฺพาสมาวุโส”ติอาทินา สิโลโป.
เอวํ ติกฺขตฺตุํ, จตุกฺขตฺตุํ, ปญฺจกฺขตฺตุํ, ฉกฺขตฺตุํ, สตฺตกฺขตฺตุํ, อฏฺฐกฺขตฺตุํ, นวกฺขตฺตุํ, ทสกฺขตฺตุํ, สตกฺขตฺตุํ, สหสฺสกฺขตฺตุํ, พหุกฺขตฺตุํ, กติกฺขตฺตุํ.
“เอเกน วิภาเคนา”ติ วิคฺคเห—
มณฺฑูกคติยา สงฺขฺยาคฺคหณมนุวตฺตเต.
๔๒๐. วิภาเค ธา จ.
วิภาคตฺเถ เอกาทิสงฺขฺยาโต ธาปจฺจโย โหติ.
จสทฺเทน เอกทฺวิโต ชฺฌ จ, สุตฺตาทิโต โส จ. เอกธา. ทฺวีหิ วิภาเคหิ ทฺวิธา, ทุธา วา, ทฺเวธา. ตีหิ วิภาเคหิ ติธา, เตธา วา, “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา อิการสฺเสกาโร. เอวํ จตุธา, ปญฺจธา, ฉธา, สตฺตธา, อฏฺฐธา, นวธา, ทสธา, สตธา, สหสฺสธา, กติธา, พหุธา.
ชฺฌปฺปจฺจเย เอกธา กโรตีติ เอกชฺฌํ. เอวํ ทฺเวชฺฌํ. โสปจฺจเย สุตฺเตน วิภาเคน สุตฺตโส. เอวํ พฺยญฺชนโส, ปทโส, อตฺถโส, พหุโส, สพฺพากาเรน สพฺพโส, อุปายโส, เหตุโส, ฐานโส, โยนิโส.
๔๒๑. สพฺพนาเมหิ ปการวจเน ตุ ถา.
สพฺพนาเมหิ ปการวจนตฺเถ ถาปจฺจโย โหติ, ตุสทฺเทน ถตฺตาปจฺจโย จ.
สามญฺญสฺส เภทโก วิเสโส ปกาโร, ตสฺสาภิธาเนติ อตฺโถ, โส ปกาโร ตถา, ตํ ปการํ ตถา, เตน ปกาเรน ตถา, เยน ปกาเรน ยถา. เอวํ สพฺพถา, อญฺญถา, อิตรถา, อุภยถา,
ถตฺตาปจฺจเย เตน ปกาเรน ตถตฺตา. เอวํ ยถตฺตา, อญฺญถตฺตา.
โก ปกาโรติ อตฺเถ—
๔๒๒. กิมิเมหิ ถํ.
กึอิมอิจฺเจเตหิ ถํปจฺจโย โหติ ปการวจนตฺเถ.
“กิสฺส ก เว จา”ติ เอตฺถ จสทฺเทน กิสฺส กาเทโส.
กถํ, กํ ปการํ กถํ, เกน ปกาเรน กถํ, อยํ ปกาโร อิตฺถํ, อิมํ ปการํ อิตฺถํ.
อเนน ปกาเรน อิตฺถํ, “อิมสฺสิ ถํ-ทานิ-ห-โต-เธสุ จา”ติ อิมสทฺทสฺส อิกาโร, ทฺวิตฺตํ.
เอตฺถ หิ กฺขตฺตุํอาทิถํปริโยสานปฺปจฺจยนฺตานํ อพฺยยตทฺธิตตฺตา นามพฺยปเทสํ กตฺวา วิภตฺติมฺหิ กเต “สพฺพาสมาวุโส”ติอาทินา วิภตฺติโลโป, “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติอาทินา วุตฺตโตอาทิปฺปจฺจยนฺตา จ อิเธว อพฺยยตทฺธิเต สงฺคยฺหนฺติ.
๔๒๓. ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺติ.
เย สทฺทา ลกฺขเณน อนุปปนฺนา อนิทฺทิฏฺฐลกฺขณา อกฺขราทิโต, นาโมปสคฺคนิปาตโต วา สมาสตทฺธิตาทิโต วา, เต นิปาตนา สิชฺฌนฺติ.
ตทฺธิตโต ตาว—
อิมสฺมา ชฺช สิยา กาเล, สมานาปรโต ชฺชุ จ;
อิมสทฺทสฺส’กาโร จ, สมานสฺส จ โส สิยา.
อิมสฺมึ กาเล, อิมสฺมึ ทิวเส วา อชฺช, สมาเน กาเล สชฺชุ, อปรสฺมึทิวเส อปรชฺชุ. นิปาเตหิ ภวตฺเถ ตนปฺปจฺจโย. อชฺชภวํ อชฺชตนํ, อชฺชภวา อชฺชตนี, สฺเว ภวํ สฺวาตนํ. เอวํ ปุราตนํ, หิยฺโย ภวํ หิยฺยตฺตนํ, หิยฺโย ภวา หิยฺยตฺตนี อิจฺจาทิ.
อพฺยยตทฺธิตํ.
สามญฺญวุตฺติภาวตฺถา-, พฺยยโต ตทฺธิตํ ติธา;
ตตฺราทิ จตุธาปจฺจา-, เนกตฺถสฺสตฺถิสงฺขฺยาโต.
อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ ตทฺธิตกณฺโฑ ปญฺจโม.