สํสฏฺฐาทิอเนกตฺถตทฺธิต
“ติเลน สํสฏฺฐ”นฺติ วิคฺคเห—
๓๗๓. เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก.
เยน วา สํสฏฺฐํ, เยน วา ตรติ, เยน วา จรติ, เยน วา วหติ, ตโต ตติยนฺตโต ลิงฺคมฺหา เตสุ สํสฏฺฐาทีสฺวตฺเถสุ ณิกปฺปจฺจโย โหติ วา.
เตลิกํ โภชนํ, ติเลน อภิสงฺขตนฺติ อตฺโถ. เตลิกี ยาคุ. คุเฬน สํสฏฺฐํ เอคาฬิกํ. เอวํ ฆาติกํ, ทาธิกํ, มาริจิกํ, โลณิกํ.
นาวาย ตรตีติ นาวิโก, อุฬุมฺเปน ตรตีติ โอฬุมฺปิโก, วุทฺธิอภาวปกฺเข อุฬุมฺปิโก. เอวํ กุลฺลิโก, โคปุจฺฉิโก. สกเฏน จรตีติ สากฏิโก. เอวํ ปาทิโก, ทณฺฑิโก, ธมฺเมน จรติ ปวตฺตตีติ ธมฺมิโก. สีเสน วหตีติ สีสิโก, วาคฺคหเณน อีการสฺส วุทฺธิ น โหติ. เอวํ อํสิโก, ขนฺธิโก, หตฺถิโก, องฺคุลิโก.
ปุน วาคฺคหเณน อญฺญตฺเถสุปิ ณิกปฺปจฺจโย, ปรทารํ คจฺฉตีติ ปารทาริโก, ปถํ คจฺฉตีติ ปถิโก.
“วินยมธีเต, อเวจฺจาธีเต”ติ วา วิคฺคเห—
“ณิโก”ติ วตฺตเต.
๓๗๔. ตมธีเต เตนกตาทิสนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จ.
จตุปฺปทมิทํ. ตมธีเตติ อตฺเถ, เตน กตาทีสฺวตฺเถสุ จ ตมฺหิ สนฺนิธาโน, ตตฺถ นิยุตฺโต, ตมสฺส สิปฺปํ, ตมสฺส ภณฺฑํ, ตมสฺส ชีวิกา อิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ จ ทุติยาทิวิภตฺยนฺเตหิ ลิงฺเคหิ ณิกปฺปจฺจโย โหติ วา.
เวนยิโก. เอวํ สุตฺตนฺติโก, อาภิธมฺมิโก.
“พฺยากรณมธีเต”ติ อตฺเถ ณิกปฺปจฺจยาทิมฺหิ กเต—
“วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ จา”ติ วตฺตมาเน—
๓๗๕. มายูนมาคโม ฐาเน.
อิ อุอิจฺเจเตสํ อาทิสรานํ อสํโยคนฺตานํ มา วุทฺธิ โหติ สเณ, ตตฺเรว วุทฺธิ อาคโม โหติ จ
ฐาเนติ เอการวุทฺธาคโม.
“ฐาเน”ติ วจนา เจตฺถ, ยูนมาเทสภูตโต.
ยเวหิ ปุพฺเพว เอโอ-, วุทฺธิโย โหนฺติ อาคมา.
ยการสฺส ทฺวิภาโว.
เวยฺยากรณิโก, นฺยายมธีเตติ เนยฺยายิโก. เอวํ ตกฺกิโก, เวทิโก, เนมิตฺติโก, กาเยน กโต ปโยโค กายิโก, กาเยน กตํ กมฺมํ กายิกํ, วจสา กตํ กมฺมํ วาจสิกํ. เอวํ มานสิกํ, เอตฺถ จ “ส สเร วาคโม”ติ สุตฺเต ววตฺถิตวาสทฺเทน ปจฺจเย ปเรปิ สาคโม, เถเรหิ กตา สงฺคีติ เถริกา. เอวํ ปญฺจสติกา, สตฺตสติกา, เอตฺถ “ณวณิกา”ทิสุตฺเต อนุวตฺติตวาคฺคหเณน อีปจฺจโย น โหติ.
สนฺนิธานตฺเถ สรีเร สนฺนิธานา เวทนา สารีริกา, สารีริกํ ทุกฺขํ. เอวํมานสิกา, มานสิกํ.
นิยุตฺตตฺเถ ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก, เอตฺถ “มายูนมาคโมฐาเน”ติ วการโต ปุพฺเพ โอการาคโม. เอวํ ภณฺฑาคาริโก, นาคริโก, นวกมฺมิโก, วนกมฺมิโก, อาทิกมฺมิโก, โอทริโก, รถิโก, ปถิโก, อุปาเย นิยุตฺโต โอปายิโก, เจตสิ นิยุตฺตา เจตสิกา.
สิปฺปตฺเถ วีณาวาทนํ วีณา, วีณา อสฺส สิปฺปํ เวณิโก. เอวํ ปาณวิโก, โมทิงฺคิโก, วํสิโก.
ภณฺฑตฺเถ คนฺโธ อสฺส ภณฺฑนฺติ คนฺธิโก. เอวํ เตลิโก, โคฬิโก, ปูวิโก, ปณฺณิโก, ตมฺพูลิโก, โลณิโก.
ชีวิกตฺเถ อุรพฺภํ หนฺตฺวา ชีวติ, อุรพฺภมสฺส ชีวิกาติ วา โอรพฺภิโก. เอวํ มาควิโก, เอตฺถ วการาคโม. สูกริโก, สากุณิโก, มจฺฉิโก อิจฺจาทิ.
“เตน กตาที”ติ เอตฺถ อาทิคฺคหเณน เตน หตํ, เตน พทฺธํ, เตน กีตํ, เตน ทิพฺพติ, โส อสฺส อาวุโธ, โส อสฺส อาพาโธ, ตตฺถ ปสนฺโน, ตสฺส สนฺตกํ, ตมสฺส ปริมาณํ, ตสฺส ราสิ, ตํ อรหติ, ตมสฺส สีลํ, ตตฺถ ชาโต, ตตฺถ วสติ, ตตฺร วิทิโต, ตทตฺถาย สํวตฺตติ, ตโต อาคโต, ตโต สมฺภูโต, ตทสฺส ปโยชนนฺติ เอวมาทิอตฺเถ จ ณิกปฺปจฺจโย โหติ. ยถา— ชาเลน หโต, หนตีติ วา ชาลิโก. เอวํ พาฬิสิโก, วากริโก, สุตฺเตน พทฺโธ สุตฺติโก, วรตฺตาย พทฺโธ วารตฺติโก นาโค.
วตฺเถน กีตํ ภณฺฑํ วตฺถิกํ. เอวํ กุมฺภิกํ, ผาลิกํ, โสวณฺณิกํ, สาติกํ. อกฺเขน ทิพฺพตีติ อกฺขิโก. เอวํ สาลากิโก, ตินฺทุกิโก, อมฺพผลิโก. จาโป อสฺส อาวุโธติ จาปิโก. เอวํ โตมริโก, มุคฺคริโก, โมสลิโก.
วาโต อสฺส อาพาโธติ วาติโก. เอวํ เสมฺหิโก, ปิตฺติโก.
พุทฺเธ ปสนฺโน พุทฺธิโก. เอวํ ธมฺมิโก, สงฺฆิโก. พุทฺธสฺส สนฺตโก พุทฺธิโก. เอวํ ธมฺมิโก, สงฺฆิโก วิหาโร, สงฺฆิกา ภูมิ, สงฺฆิกํ จีวรํ, ปุคฺคลิกํ.
กุมฺโภ อสฺส ปริมาณนฺติ กุมฺภิกํ. เอวํ ขาริกํ, โทณิกํ. กุมฺภสฺส ราสิ กุมฺภิโก. กุมฺภํ อรหตีติ กุมฺภิโก. เอวํ โทณิโก, อฏฺฐมาสิโก, กหาปณิโก, อาสีติกา คาถา, นาวุติกา, สาติกํ, สาหสฺสิกํ. สนฺทิฏฺฐมรหตีติ สนฺทิฏฺฐิโก, “เอหิ ปสฺสา”ติ อิมํ วิธึ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก.
สีลตฺเถ ปํสุกูลธารณํ ปํสุกูลํ, ตํ สีลมสฺสาติ ปํสุกูลิโก. เอวํ เตจีวริโก, เอกาสเน โภชนสีโล เอกาสนิโก, รุกฺขมูเล วสนสีโล รุกฺขมูลิโก, ตถา อารญฺญิโก, โสสานิโก.
ชาตตฺเถ อปาเย ชาโต อาปายิโก. เอวํ เนรยิโก, สามุทฺทิโก มจฺโฉ, วสฺเสสุ ชาโต วสฺสิโก, วสฺสิกา, วสฺสิกํ ปุปฺผํ, สารทิโก, เหมนฺติโก, วาสนฺติโก, จาตุทฺทสิโก, ราชคเห ชาโต, ราชคเห วสตีติ วา ราชคหิโก ชโน, มคเธสุ ชาโต, วสตีติ วา มาคธิโก, มาคธิกา, มาคธิกํ, สาวตฺถิยํ ชาโต, วสตีติ วาสาวตฺถิโก, กาปิลวตฺถิโก, เวสาลิโก.
โลเก วิทิโต โลกิโก, โลกาย สํวตฺตตีติปิ โลกิโก. ตถา มาติโต อาคตํ มาติกํ,
ปิติโต อาคตํ เปตฺติกํ นามํ.
สมฺภูตตฺเถ มาติโต สมฺภูตํ มตฺติกํ. เอวํ เปตฺติกํ. อุปธิตสฺส ปโยชนํ โอปธิกํ.
สกตฺเถปิ อสงฺขาโรเยว อสงฺขาริกํ. เอวํ สสงฺขาริกํ, นามเมว นามิกํ. เอวํ อาขฺยาติกํ, โอปสคฺคิกํ, เนปาติกํ, จตุมหาราเชภตฺติ เอเตสนฺติ จาตุมหาราชิกา. เอวํ อญฺญตฺเถปิ โยเชตพฺพํ.
“กสาเวน รตฺต”นฺติ วิคฺคเห—
๓๗๖. ณ ราคา เตนรตฺตํ ตสฺเสทมญฺญตฺเถสุ จ.
ราคตฺถวาจกา ลิงฺคมฺหา “เตน รตฺต”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ, “ตสฺเส”ติ ฉฏฺฐิยนฺตโต “อิท”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ จ อญฺญตฺเถสุ จ ณปฺปจฺจโย โหติ วา.
กาสาวํ วตฺถํ. เอวํ กาสายํ, กุสุมฺเภน รตฺตํ โกสุมฺภํ, หลิทฺทิยา รตฺตํ หาลิทฺทํ, ปตฺตงฺคํ, มญฺชิฏฺฐํ, กุงฺกุมํ, นีเลน รตฺตํ นีลํ. เอวํ ปีตํ.
อิทมตฺเถ มหึสสฺส อิทํ มาหึสํ มํสํ, ทธิ สปฺปิ จมฺมาทิกํ วา, สูกรสฺส อิทํ สูกรํ, กจฺจายนสฺส อิทํ กจฺจายนํ พฺยากรณํ. เอวํ โสคตํ สาสนํ.
“อิสิสฺส อิท”นฺติ อตฺเถ ณปฺปจฺจเย กเต วุทฺธิมฺหิ สมฺปตฺเต—
“สเณ, ยูนมาคโม ฐาเน”ติ จ วตฺตเต.
๓๗๗. อาตฺตญฺจ.
อิ อุอิจฺเจเตสํ อาทิสรานํ อาตฺตญฺจ โหติ สณการปฺปจฺจเย ปเร,
จสทฺเทน ริการาคโม จ ฐาเนติ อิการสฺส อาตฺตํ.
ฐานาธิการโต อาตฺตํ, อิสูสภอุชาทินํ;
อิสิสฺส ตุ ริการาคโม จาตฺตานนฺตเร ภเว.
อาริสฺยํ, อุสภสฺส อิทํ อาสภํ ฐานํ, อาสภี วาจา.
อญฺญตฺถคฺคหเณน ปน อวิทูรภโว, ตตฺร ภโว, ตตฺร ชาโต, ตโต อาคโต, โส อสฺส นิวาโส, ตสฺส อิสฺสโร, กตฺติกาทีหิ นิยุตฺโต มาโส, สาสฺส เทวตา, ตมเวจฺจาธีเต, ตสฺส วิสโย เทโส, ตสฺมึ เทเส อตฺถิ, เตน นิพฺพตฺตํ, ตํ อรหติ, ตสฺส วิกาโร, ตมสฺส ปริมาณนฺติ อิจฺเจวมาทีสฺวตฺเถสุ จ ณปฺปจฺจโย. ยถา— วิทิสาย อวิทูเร ภโว เวทิโส คาโม, อุทุมฺพรสฺส อวิทูเร ภวํ โอทุมฺพรํ วิมานํ.
ภวตฺเถ มนสิ ภวํ มานสํ สุขํ, สาคโม. สเร ภโว สารโส สกุโณ, สารสา สกุณี, สารสํ ปุปฺผํ, อุรสิ ภโว โอรโส ปุตฺโต, อุรสิ สํวฑฺฒิตตฺตา, มิตฺเต ภวา เมตฺตา, เมตฺตี วา, ปุเร ภวา โปรี วาจา.
ชาตาทีสุ ปาวุเส ชาโต ปาวุโส เมโฆ, ปาวุสา รตฺติ, ปาวุสํ อพฺภํ, สรเท ชาโต สารโท มาโส, สารทา รตฺติ, สารทํ ปุปฺผํ. เอวํ สิสิโร, เหมนฺโต, วสนฺโต, วิมฺโห, มถุรายํ ชาโต มาถุโร ชโน, มาถุรา คณิกา, มาถุรํ วตฺถํ. มถุราย อาคโต มาถุโร, มถุรา อสฺส นิวาโสติ มาถุโร, มถุราย อิสฺสโร มาถุโร ราชา. “สพฺพโต โก”ติ เอตฺถ ปุน สพฺพโตคฺคหเณน ตทฺธิตโตปิ กฺวจิ สสรกการาคโม, มาถุรโก วา, ราชคเห ชาโต, ราชคหา อาคโต, ราชคโห อสฺส นิวาโสติ วา, ราชคหสฺส อิสฺสโรติ วา ราชคโห, ราชคหโก วา. เอวํ สาคโล, สาคลโก วา, ปาฏลิปุตฺโต, ปาฏลิปุตฺตโก วา, เวสาลิยํ ชาโตติอาทิอตฺเถ เวสาโล, เวสาลโก วา, กุสินาเร ชาโต โกสินาโร, โกสินารโก วา. เอวํ สาเกโต, สาเกตโก วา,
โกสมฺโพ, โกสมฺพโก วา, อินฺทปตฺโต, อินฺทปตฺตโก วา, กปิลฺโล, กปิลฺลโก วา, ภารุกจฺโฉ, ภารุกจฺฉโก วา, นคเร ชาโต, นครา อาคโต, นคเร วสตีติ วา นาคโร, นาครโก วา. เอวํ ชานปโท.
ชนปทนาเมสุ ปน สพฺพตฺถ พหุวจนเมว ภวติ. ยถา— องฺเคสุ ชาโต, องฺเคหิอาคโต, องฺคา อสฺส นิวาโส, องฺคานํ อิสฺสโร วา องฺโค, องฺคโก วา, มาคโธ, มาคธโก วา, โกสโล, โกสลโก วา, เวเทโห, เวเทหโก วา, กมฺโพโช, กมฺโพ ชโก วา, คนฺธาโร, คนฺธารโก วา, โสวีโร, โสวีรโก วา, สินฺธโว, สินฺธวโก วา, อสฺสโก, กาลิงฺโค, ปญฺจาโล, สกฺโก, ตถา สุรฏฺเฐ ชาโต, สุรฏฺฐสฺส อิสฺสโร วา โสรฏฺโฐ, โสรฏฺฐโก วา. เอวํ มหารฏฺโฐ, มหารฏฺฐโก วา อิจฺจาทิ.
นกฺขตฺตโยเค กตฺติกาย ปุณฺณจนฺทยุตฺตาย ยุตฺโต มาโส กตฺติโก, มคสิเรน จนฺทยุตฺเตน นกฺขตฺเตน ยุตฺโต มาโส มาคสิโร. เอวํ ผุสฺเสน ยุตฺโต มาโส ผุสฺโส, มฆาย ยุตฺโต มาโส มาโฆ, ผคฺคุนิยา ยุตฺโต มาโส ผคฺคุโน, จิตฺตาย ยุตฺโต มาโส จิตฺโต, วิสาขาย ยุตฺโต มาโส เวสาโข, เชฏฺฐาย ยุตฺโต มาโส เชฏฺโฐ, อุตฺตราสาฬฺหาย ยุตฺโต มาโส อาสาฬฺโห, อาสาฬฺหี วา, สวเณน ยุตฺโต มาโส สาวโณ, สาวณี. ภทฺเทน ยุตฺโต มาโส ภทฺโท, อสฺสยุเชน ยุตฺโต มาโส อสฺสยุโช, พุทฺโธ อสฺส เทวตาติ พุทฺโธ.
เอวํ โสคโต, มาหินฺโท, ยาโม, โสโม.
พฺยากรณํ อเวจฺจาธีเต เวยฺยากรโณ. เอวํ โมหุตฺโต, เนมิตฺโต, องฺควิชฺโช, วตฺถุวิชฺโช.
วสาตีนํ วิสโย เทโส วาสาโต, อุทุมฺพรา อสฺมึ ปเทเส สนฺตีติ โอทุมฺพโร เทโส.
สหสฺเสน นิพฺพตฺตา สาหสฺสี ปริขา, ปยสา นิพฺพตฺตํ ปายาสํ, สหสฺสํ อรหตีติ สาหสฺสี คาถา, อยโส วิกาโร อายโส. เอวํ โสวณฺโณ, ปุริโส ปริมาณมสฺสาติ โปริสํ อุทกํ.
จคฺคหเณน ตตฺถ ชาโต, ตตฺถ วสติ, ตสฺส หิตํ, ตํ อรหตีติอาทีสุ เณยฺยปฺปจฺจโย.
พาราณสิยํ ชาโต, วสตีติ วา พาราณเสยฺยโก, ปุเร วิย กการาคโม. เอวํ จมฺเปยฺยโก, สาคเลยฺยโก, มิถิเลยฺยโก ชโน, คงฺเคยฺโย มจฺโฉ, สิลาย ชาตํ เสเลยฺยกํ, กุเล ชาโต โกเลยฺยโก สุนโข, วเน ชาตํ วาเนยฺยํ ปุปฺผํ. เอวํ ปพฺพเตยฺโย มานุโส, ปพฺพเตยฺยา นที, ปพฺพเตยฺยํ โอสธํ, ปถสฺส หิตํ ปาเถยฺยํ, สปติสฺส หิตํ สาปเตยฺยํ ธนํ, ปทีเปยฺยํ เตลํ, มาตุ หิตํ มตฺเตยฺยํ. เอวํ เปตฺเตยฺยํ. ทกฺขิณมรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย อิจฺจาทิ.
๓๗๘. ชาตาทีนมิมิยา จ.
ชาตอิจฺเจวมาทีนํ สทฺทานํ อตฺเถ อิม อิยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา.
ปจฺฉา ชาโต ปจฺฉิโม, ปจฺฉิมา ชนตา, ปจฺฉิมํ จิตฺตํ, อนฺเต ชาโต อนฺติโม, อนฺติมา, อนฺติมํ. เอวํ มชฺฌิโม, ปุริโม, อุปริโม, เหฏฺฐิโม, ปจฺจนฺติโม, โคปฺผิโม, คนฺถิโม.
ตถา อิยปฺปจฺจเย มนุสฺสชาติยา ชาโต มนุสฺสชาติโย, มนุสฺสชาติยา, มนุสฺสชาติยํ. เอวํ อสฺสชาติโย, หตฺถิชาติโย, โพธิสตฺตชาติโย, ทพฺพชาติโย, สมานชาติโย, โลกิโย อิจฺจาทิ.
อาทิคฺคหเณน ตตฺถ นิยุตฺโต, ตทสฺส อตฺถิ, ตตฺถ ภโวติอาทีสฺวปิ อิม อิยปฺปจฺจยา โหนฺติ, จสทฺเทน อิกปฺปจฺจโย จ. อนฺเต นิยุตฺโต อนฺติโม, อนฺติโย, อนฺติโก, ปุตฺโต อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ ปุตฺติโม, ปุตฺติโย, ปุตฺติโก, กปฺโป อสฺส อตฺถีติ กปฺปิโย, ชฏา อสฺส อตฺถีติ ชฏิโย, หานภาโค อสฺส อตฺถีติ หานภาคิโย. เอวํ ฐิติภาคิโย, โพธิสฺส ปกฺเข ภวา โพธิปกฺขิยา, ปญฺจวคฺเค ภวา ปญฺจวคฺคิยา. เอวํ ฉพฺพคฺคิยา, อุทริยํ, อตฺตโน อิทนฺติ อตฺตนิยํ, นการาคโม.
จสทฺทคฺคหเณน กิย-ย-ณฺยปฺปจฺจยา จ. ชาติยา นิยุตฺโต ชาติกิโย. เอวํ อนฺธกิโย, ชจฺจนฺเธ นิยุตฺโต ชจฺจนฺธกิโย. สสฺส อยนฺติ สกิโย. เอวํ ปรกิโย.
ยปฺปจฺจโย สาธุหิตภวชาตาทิอตฺเถสุ. ยถา— กมฺมนิ สาธุ กมฺมญฺญํ. สภายํ สาธุ สพฺภํ, “ยวตํ ตลนา”ทินา อุการาทิ. เอวํ เมธาย หิตํ เมชฺฌํ ฆฏํ. ปาทานํ หิตํ ปชฺชํ เตลํ, รถสฺส หิตา รจฺฉา, คาเม ภโว คมฺโม, คเว ภวํ คพฺยํ, “โอ สเร จา”ติ สุตฺเต จสทฺเทน ยปฺปจฺจเย ปเรปิ อวาเทโส. กวิมฺหิ ภวํ กพฺยํ, ทิวิ ภวา ทิพฺยา, ถนโต ชาตํ ถญฺญํ, ธนาย สํวตฺตตีติ ธญฺญํ.
ณฺยปฺปจฺจโย ปริสายํ สาธุ ปาริสชฺโช, ทการาคโม, สมณานํ หิตา สามญฺญา ชนา, พฺราหฺมณานํ หิตา พฺราหฺมญฺญา, อรูเป ภวา อารุปฺปา อิจฺจาทิ.
“ราชปุตฺตานํ สมูโห”ติ วิคฺคเห—
๓๗๙. สมูหตฺเถ กณฺ-ณา.
ฉฏฺฐิยนฺตโต “เตสํ สมูโห”ติ อตฺเถ กณฺ-ณอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
ราชปุตฺตโก, ราชปุตฺตกํ วา, ราชปุตฺโต. เอวํ มานุสฺสโก, มานุสฺโส, มาถุรโก, มาถุโร, โปริสโก, โปริโส, วุทฺธานํ สมูโห วุทฺธโก, วุทฺโธ. เอวํ มายูรโก, มายูโร, กาโปโต, โกกิโล, มาหึสโก, มาหึโส, โอฏฺฐโก, โอรพฺภโก, อฏฺฐนฺนํ สมูโห อฏฺฐโก, ราชานํ สมูโห ราชโก, ภิกฺขานํ สมูโห ภิกฺโข, สิกฺขานํ สมูโห สิกฺโข, ทฺวินฺนํ สมูโห ทฺวยํ, “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา อิการสฺส อยาเทโส. เอวํ ติณฺณํ สมูโห ตยํ อิจฺจาทิ.
“สมูหตฺเถ”ติ วตฺตเต.
๓๘๐. คามชนพนฺธุสหายาทีหิ ตา.
คามชนพนฺธุสหายอิจฺเจวมาทีหิ ตาปจฺจโย โหติ สมูหตฺเถ.
คามานํสมูโห คามตา. เอวํ ชนตา, พนฺธุตา, สหายตา, นาครตา. “ตา”ติ โยควิภาเคน สกตฺเถปิ เทโวเยว เทวตา, ตาปจฺจยนฺตสฺส นิจฺจมิตฺถิลิงฺคตา.
๓๘๑. ตทสฺส ฐานมิโย จ.
“ตทสฺส ฐาน”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ ฉฏฺฐิยนฺตโต อิยปฺปจฺจโย โหติ.
มทนสฺส ฐานํ มทนิโย, มทนิยา, มทนิยํ, พนฺธนสฺส ฐานํ พนฺธนิยํ. เอวํ มุจฺฉนิยํ. รชนิยํ, คมนิยํ, ทสฺสนิยํ, อุปาทานิยํ, ปสาทนิยํ. จสทฺเทน หิตาทิอตฺเถปิ อุปาทานานํ หิตา อุปาทานิยา อิจฺจาทิ.
๓๘๒. อุปมตฺถายิตตฺตํ.
อุปมตฺเถ อุปมาวาจิลิงฺคโต อายิตตฺตปฺปจฺจโย โหติ.
ธูโม วิย ทิสฺสตีติ ธูมายิตตฺตํ. เอวํ ติมิรายิตตฺตํ.
“ตทสฺส ฐาน”นฺติ วตฺตเต.
๓๘๓. ตนฺนิสฺสิตตฺเถ โล.
“ตนฺนิสฺสิต”นฺติ อตฺเถ, “ตทสฺสฐาน”นฺติ อตฺเถ จ ลปฺปจฺจโย โหติ.
ทุฏฺฐุ นิสฺสิตํ, ทุฏฺฐุ ฐานํ วา ทุฏฺฐุลฺลํ, ทุฏฺฐุลฺลา วาจา, ลสฺส ทฺวิภาโว. เอวํ เวทลฺลํ.
“อภิชฺฌา อสฺส ปกติ, อภิชฺฌา อสฺส พหุลา”ติ วา วิคฺคเห—
๓๘๔. อาลุ ตพฺพหุเล.
ปฐมาวิภตฺยนฺตโต อาลุปฺปจฺจโย โหติ “ตทสฺส พหุล”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
อภิชฺฌาลุ, อภิชฺฌาลู, อภิชฺฌาลโว. เอวํ สีตาลุ, ธชาลุ, ทยาลุ.
สพฺพโต โก”ติ เอตฺถ ปุน สพฺพโตคฺคหเณน กการาคโม, อภิชฺฌาลุโก, อภิชฺฌาลุกา, อภิชฺฌาลุกํ. เอวํ สีตาลุโก, ทยาลุโก, ตถา หีโนว หีนโก. เอวํ โปตโก, กุมารโก, มาณวโก, มุทุโก, อุชุโก, อปฺปมตฺตกํ, โอรมตฺตกํ, สีลมตฺตกํ อิจฺจาทิ.
“ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ อิมินา ปฏิภาคกุจฺฉิตสญฺญานุกมฺปาทิอตฺเถสุ กปฺปจฺจโย. ปฏิภาคตฺเถ หตฺถิโน อิว หตฺถิกา. เอวํ อสฺสกา. กุจฺฉิตตฺเถ กุจฺฉิโต สมโณ สมณโก. เอวํ พฺราหฺมณโก, มุณฺฑโก, ปณฺฑิตโก, เวยฺยากรณโก. สญฺญายํ กตโก, ภฏโก. อนุกมฺปายํ ปุตฺตโก.
ตถา กึยเตตโต ปริมาณตฺเถ ตฺตก-วนฺตุปฺปจฺจยา. กึ ปริมาณมสฺสาติ กิตฺตกํ. เอวํ ยตฺตกํ, ตตฺตกํ, เอตฺตกํ. วนฺตุมฺหิ อาตฺตญฺจ, ยํ ปริมาณมสฺสาติ ยาวา, ยาวนฺโต, คุณวนฺตุสมํ. เอวํ ตาวา, ตาวนฺโต. เอตาวา, เอตาวนฺโต อิจฺจาทิ.
“สุวณฺเณน ปกต”นฺติ วิคฺคเห—
๓๘๕. ตปฺปกติวจเน มโย.
ตปฺปกติวจนตฺเถ มยปฺปจฺจโย โหติ.
ปกรียตีติ ปกติ, เตน ปกติ ตปฺปกติ, ตปฺปกติยา วจนํ กถนํ ตปฺปกติวจนํ. สุวณฺณมโย รโถ, โสวณฺณมโย วา, สุวณฺณมยา ภาชนวิกติ, สุวณฺณมยํ ภาชนํ. เอวํ รูปิยมยํ, รชตมยํ, ชตุมยํ, ทารุมยํ, มตฺติกามยํ, อิทฺธิยา นิพฺพตฺตํ อิทฺธิมยํ.
มนโต นิปฺผนฺนา มโนมยา, อยสา ปกตํ อโยมยํ.
เอตฺถ จ “มโนคณาทีน”นฺติ วตฺตมาเน—
๓๘๖. เอเตสโม โลเป.
เอเตสํ มโนคณาทีนํ อนฺโต โอตฺตมาปชฺชเต วิภตฺติโลเป กเตติ โอกาโร.
คเวน ปกตํ กรีสํ, โคโต นิพฺพตฺตนฺติ วา โคมยํ.
“มโย”ติโยควิภาเคน สกตฺเถปิ ทานเมว ทานมยํ, สีลมยํ อิจฺจาทิ.
สํสฏฺฐาทิอเนกตฺถตทฺธิตํ.