สงฺขฺยาตทฺธิต
“ปญฺจนฺนํ ปูรโณ”ติ วิคฺคเห—
๔๐๖. สงฺขฺยาปูรเณ โม.
ปูรยติ สงฺขฺยา อเนนาติ ปูรโณ, สงฺขฺยาย ปูรโณ สงฺขฺยาปูรโณ,
ตสฺมึ สงฺขฺยาปูรณตฺเถ ฉฏฺฐิยนฺตโต มปฺปจฺจโย โหติ.
ปญฺจโม, ปญฺจนฺนํ ปูรณี ปญฺจมี, “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจโย. “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจโย, ปญฺจมา วีริยปารมี, ปญฺจมํ ฌานํ. เอวํ สตฺตโม, สตฺตมี, สตฺตมา, สตฺตมํ, อฏฺฐโม, อฏฺฐมี, อฏฺฐมา, อฏฺฐมํ, นวโม, นวมี, นวมา, นวมํ, ทสโม, ทสมี, ทสมา, ทสมํ อิจฺจาทิ.
“สงฺขฺยาปูรเณ”ติ อธิกาโร.
๔๐๗. จตุจฺเฉหิ ถฐา.
จตุ-ฉอิจฺเจเตหิ ถ-ฐอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ สงฺขฺยาปูรณตฺเถ.
จตุนฺนํ ปูรโณ จตุตฺโถ, ทฺวิตฺตํ, จตุตฺถี, จตุตฺถา, จตุตฺถํ, ฉนฺนํ ปูรโณ ฉฏฺโฐ, ฉฏฺฐี, ฉฏฺฐา, ฉฏฺฐํ, ฉฏฺโฐ เอว ฉฏฺฐโม.
ฉาหํ, ฉฬายตนํ อิจฺจตฺร—
๔๐๘. ส ฉสฺส วา.
ฉสฺส สการาเทโส โหติ วา สงฺขฺยาเน.
ฉาหมสฺส ชีวิตํ สาหํ, ฉาหํ วา, สฬายตนํ.
“ทฺวินฺนํ ปูรโณ”ติ วิคฺคเห—
๔๐๙. ทฺวิตีหิ ติโย.
ทฺวิ-ติอิจฺเจเตหิ ติยปฺปจฺจโย โหติ สงฺขฺยาปูรณตฺเถ.
วิปริณาเมน “ทฺวิ ติณฺณ”นฺติ วตฺตมาเน—
๔๑๐. ติเย ทุตาปิ จ.
ทฺวิ-ติอิจฺเจเตสํ ทุ-ตอิจฺจาเทสา โหนฺติ ติยปฺปจฺจเย ปเร.
ทุติโย ปุริโส, ทุติยา, ทุติยํ. เอวํ ติณฺณํ ปูรโณ ตติโย, ตติยา, ตติยํ.
อปิคฺคหเณน อญฺญตฺถาปิ ทฺวิสทฺทสฺส ทุอาเทโส โหติ, จสทฺเทน ทิ จ. ทฺเว รตฺติโย ทุรตฺตํ, ทุวิธํ, ทุวงฺคํ, ทิรตฺตํ, ทิคุณํ, ทิคุ.
๔๑๑. เตสมฑฺฒูปปเทน อฑฺฒุฑฺฒทิวฑฺฒทิยฑฺฒฑฺฒติยา.
เตสํ จตุตฺถทุติยตติยานํ อฑฺฒูปปทานํ อฑฺฒูปปเทน สห อฑฺฒุฑฺฒ-ทิวฑฺฒ-ทิยฑฺฒ-อฑฺฒติยาเทสา โหนฺติ.
เอตฺถ จ—
อฑฺฒูปปทปาทาน-, สามตฺถา อฑฺฒปุพฺพกา;
เตสํสทฺเทน คยฺหนฺเต, จตุตฺถทุติยาทโย.
อฑฺเฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุฑฺโฒ, อฑฺเฒน ทุติโย ทิวฑฺโฒ, ทิยฑฺโฒ, อฑฺเฒน ตติโย อฑฺฒติโย.
“เอกญฺจ ทส จา”ติ อตฺเถ ทฺวนฺทสมาเส, “เอเกน อธิกา ทสา”ติ อตฺเถ ตปฺปุริสสมาเส วา กเต “สงฺขฺยาเน”ติ วตฺตมาเน “ทฺเวกฏฺฐานมากาโร วา”ติ อาตฺตํ. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.
เตน เจตฺถ—
ทฺเวกฏฺฐานํ ทเส นิจฺจํ, ทฺวิสฺสา’นวุติยา นวา;
อิตเรส’มสนฺตญฺจ, อาตฺตํ ทีเปติ วาสุติ.
“เอกาทิโต ทสร สงฺขฺยาเน”ติ รตฺตํ.
ราเทโส วณฺณมตฺตตฺตา, วณฺณมตฺตปฺปสงฺคิปิ.
สิยา ทสสฺส ทสฺเสว, นิมิตฺตาสนฺนภาวโต.
ตโต พหุวจนํ โย, “ปญฺจาทีนมกาโร”ติ สวิภตฺติสฺส อนฺตสฺส อตฺตํ.
เอการส, เอกาทส, ลิงฺคตฺตเยปิ สมานํ.
“วา”ติ วตฺตเต.
๔๑๒. เอกาทิโต ทสสฺสี.
เอกาทิโต ปรสฺส ทสสฺส อนฺเต อีปจฺจโย โหติ วา ปูรณตฺเถ.
ทสสฺส ปจฺจยาโยคา, ลทฺธมนฺเตติ อตฺถโต;
ตทนฺตสฺส สภาเวน, อิตฺถิยํเยว สมฺภโว.
เอกาทสนฺนํ ปูรณี เอกาทสี, อญฺญตฺร เอกาทสโม, เอกาทสมํ.
ทฺเว จ ทส จ, ทฺวีหิ วา อธิกา ทสาติ “ทฺวิ ทส”อิจฺจตฺร “วา”ติ วตฺตเต.
“วีสติ ทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตู”ติ พาเทโส, ทสฺส ราเทโส. พารส, อญฺญตฺร อาตฺตํ, ทฺวาทส.
ทฺวาทสนฺนํ ปูรโณ พารสโม, ทฺวาทสโม, ทฺวาทสี.
ตโย จ ทส จ, ตีหิ วา อธิกา ทสาติ เตรส, “เตสุ วุทฺธิ โลปา”ทินา ติสฺส เตอาทโส อานวุติยา, เตรสโม, เตรสี.
จตฺตาโร จ ทส จ, จตูหิ วา อธิกา ทสาติ จตุทฺทส อิจฺจตฺร “คณเน ทสสฺสา”ติ จ วตฺตมาเน “จตูปปทสฺส โลโป ตุตฺตรปทาทิ จสฺส จุโจปิ นวา”ติ ตุโลโป, จุ โจ จ.
จุทฺทส, โจทฺทส, จตุทฺทส. จุทฺทสโม, จตุทฺทสโม, จตุทฺทสี, จาตุทฺทสี วา.
ปญฺจ จ ทส จ, ปญฺจหิ วา อธิกา ทสาติ ปญฺจทส, “เตสุ วุทฺธิ โลปา”ทินา ปญฺจสทฺทสฺส ทส วีเสสุ ปนฺนปณฺณอาเทสาปิ, “อฏฺฐาทิโต จา”ติ รตฺตํ. ปนฺนรส, ปญฺจทส.
ปนฺนรสโม, ปญฺจทสโม, ปนฺนรสี, ปญฺจทสี.
“ฉ จ ทส จ, ฉหิ วา อธิกา ทสา”ติ สมาเส กเต “ฉสฺสา”ติ วตฺตมาเน “ทเส โส นิจฺจญฺจา”ติ โส, “สงฺขฺยานํ, วา”ติ จ วตฺตเต, “ล ทราน”นฺติ ลตฺตํ, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.
โฬ นิจฺจํ โสฬเส ทสฺส, จตฺตาลีเส จ เตรเส;
อญฺญตฺร น จ โหตายํ, ววตฺถิตวิภาสโต.
ลฬานมวิเสโส กฺวจิ, โสฬส. เตฬส, จตฺตาลีสํ, จตฺตารีสํ. โสฬสโม, โสฬสี.
“วา, ทสร สงฺขฺยาเน”ติ อธิกิจฺจ “อฏฺฐาทิโต จา”ติ รตฺตํ. อฏฺฐารส, อฏฺฐาทส,
อาตฺตํ. อฏฺฐารสนฺนํ ปูรโณ อฏฺฐารสโม, อฏฺฐาทสโม. เอวํ สตฺตรส, สตฺตทส. สตฺตรสโม, สตฺตทสโม.
อฏฺฐาทิโตติ กิมตฺถํ? จตุทฺทส.
เอเกน อูนา วีสตีติ ตปฺปุริโส, เอกูนวีสติ. เอกูนวีสตาทโย อานวุติยา เอกวจนนฺตา, อิตฺถิลิงฺคา จ ทฏฺฐพฺพา, เต จ สงฺขฺยาเน, สงฺขฺเยยฺเย จ วตฺตนฺเต, ยทา สงฺขฺยาเน วตฺตนฺเต, ตทา ภิกฺขูนเมกูนวีสติ ติฏฺฐติ, โภติ ภิกฺขูนเมกูนวีสติ ติฏฺฐตุ, ภิกฺขูนเมกูนวีสตึ ปสฺส, ภิกฺขูนเมกูนวีสติยา กตํ อิจฺจาทิ.
สงฺขฺเยยฺเย ปน เอกูนวีสติ ภิกฺขโว ติฏฺฐนฺติ, โภนฺโต เอกูนวีสติ ภิกฺขโว ติฏฺฐถ, เอกูนวีสตึ ภิกฺขู ปสฺส, เอกูนวีสติยา ภิกฺขูหิ กตํ อิจฺจาทิ. เอวํ วีสตาทีสุปิ โยเชตพฺพํ, เอกูนวีสติยา ปูรโณ เอกูนวีสติโม.
ทส จ ทส จาติ อตฺเถ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “ทสทสา”ติ วตฺตพฺเพ “สรูปานเมกเส
สฺวสกิ”นฺติ เอกเสเส กเต ทสสทฺทโต ปฐมาพหุวจนํ โย. “ทส โย”อิตีธ—
๔๑๓. คณเน ทสสฺส ทฺวิ ติ จตุ ปญฺจ ฉ สตฺต อฏฺฐ นวกานํ วี ติ จตฺตาร ปญฺญา ฉ สตฺตาส นวา โยสุ โยนญฺจีสมาสํฐิริตีตุติ.
คณเน ทสสฺส สมฺพนฺธีนํ ทฺวิก ติก จตุกฺก ปญฺจก ฉกฺก สตฺตก อฏฺฐก นวกานํ กเตกเสสานํ ยถากฺกมํ วี ติ จตฺตาร ปญฺญา ฉ สตฺต อส นว อิจฺจาเทสา โหนฺติ โยสุ ปเรสุ, โยนญฺจ อีสํ อาสํ ฐิ ริติ อีติ อุติอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตีติ ทฺวิทสตฺถวาจกสฺส ทสสฺส วีอาเทโส โหติ, โยวจนสฺส อีสญฺจ, สรโลปาทิ.
“สงฺขฺยานํ, วา, อนฺเต”ติ จ วตฺตเต.
๔๑๔. ติ จ.
ตาสํ สงฺขฺยานมนฺเต ติการาคโม โหติ วา. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.
วิภาสา วีส ตึสาน-, มนฺเต โหติ ติอาคโม;
อญฺญตฺถ น จ โหเตว, ววตฺถิตวิภาสโต.
“พฺยญฺชเน จา”ติ นิคฺคหีตโลโป, ปุน ตทฺธิตตฺตา นามพฺยปเทเส สฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
ภิกฺขูนํ วีสติ, วีสํ วา, วีสติ ภิกฺขู, วีสํ วา อิจฺจาทิ. วีสติโม. ตถา เอกวีสติ กุสลจิตฺตานิ, เอกวีสํ วา. เอกวีสติโม. พาวีสติ, พาวีสํ วา. พาวีสติโม. ทฺวาวีสติ, ทฺวาวีสํ วา. ทฺวาวีสติโม. เตวีสติ, เตวีสํ วา. เตวีสติโม. จตุวีสติ, จตุวีสํ วา. จตุวีสติโม. ปณฺณวีสติ, ปณฺณวีสํ วา. ปณฺณวีสติโม. ปญฺจวีสติ, ปญฺจวีสํ วา. ปญฺจวีสติโม. ฉพฺพีสติ, ฉพฺพีสํ วา. ฉพฺพีสติโม. สตฺตวีสติ, สตฺตวีสํ วา. สตฺตวีสติโม. อฏฺฐวีสติ, อฏฺฐวีสํ วา. อฏฺฐวีสติโม. เอกูนตึสติ, เอกูนตึสํ วา. เอกูนตึสติโม.
ทส จ ทส จ ทส จาติ “ทส ทส ทสา”ติ วตฺตพฺเพ เอกเสเส กเต “คณเน ทสสฺสา”ติอาทินา ติ-อีสมาเทสา, “กฺวจา”ทินา รสฺสตฺตํ, นิคฺคหีตาคโม จ, เสสํ วีสติสมํ. ตึสติ, ตึสํ, ตึส วสฺสานิ, นิคฺคหีตโลโป, ตึสํ, ตึสาย อิจฺจาทิ. เอกตึสติ, เอกตึสํ วา, พาตฺตึสํ, ทฺวตฺตึสํ, เตตฺตึสํ อิจฺจาทิ.
จตุทสตฺถวาจกสฺส กเตกเสสสฺส ทสสฺส จตฺตาร, โยวจนสฺส อีสํ, จตฺตาลีสํ, “ล ทราน”นฺติ รสฺส ลตฺตํ, ตาลีสํ วา. จตฺตาลีสติโม. เอกจตฺตาลีสํ, ทฺวาจตฺตาลีสํ, ทฺวิจตฺตาลีสํ, เตจตฺตาลีสํ, ติจตฺตาลีสํ อิจฺจาทิ.
ปญฺจทสตฺถวาจกสฺส ทสสฺส ปญฺญา, โยวจนสฺส อาสญฺจ. ปญฺญาสํ, “เตสุ วุทฺธิโลปา”ทินา ปณฺณาเทโส, ปณฺณาสํ วา. เอกปญฺญาสํ, ทฺเวปญฺญาสํ, ทฺวิปญฺญาสํ.
ฉทสตฺถวาจกสฺส ทสสฺส ฉ, โยวจนสฺส ฐิอาเทโส, “ส ฉสฺส วา”ติ สการาเทโส,
สฏฺฐิ, ทฺวาสฏฺฐิ, ทฺเวสฏฺฐิ, ทฺวิสฏฺฐิ, เตสฏฺฐิ, ติสฏฺฐิ.
สตฺตทสตฺถวาจกสฺส ทสสฺส สตฺต, โยวจนสฺส ริ, ติ จ. สตฺตริ, สตฺตติ, ทฺวาสตฺตริ, ทฺวาสตฺตติ, ทฺวิสตฺตริ, ทิสตฺตติ, เตสตฺตติ, ติสตฺตติ อิจฺจาทิ.
อฏฺฐทสตฺถวาจกสฺส ทสสฺส อส, โยวจนสฺส อีติอาเทโส จ. อสีติ, เอกาสีติ, ทฺเวอสีติ, เตอสีติ, จตุราสีติ, “กฺวจา”ทินา ทีโฆ.
นวทสตฺถวาจกสฺส ทสสฺส นว, โยวจนสฺส อุติ จ, นวุติ, ทฺวานวุติ, ทฺเวนวุติ, ทฺวินวุติ, เตนวุติ, ตินวุติ, จตุนวุติ, ฉนฺนวุติยา, ฉนฺนวุตีนํ ปาสณฺฑานํ.
“คณเน, ทสสฺสา”ติ จ วตฺตเต.
๔๑๕. ทสทสกํ สตํ ทสกานํ สตํ สหสฺสญฺจ โยมฺหิ.
คณเน ปริยาปนฺนสฺส ทสทสกตฺถวาจกสฺส ทสสทฺทสฺส สตํ โหติ, สตทสกตฺถวาจกสฺส ทสสฺส สหสฺสํ โหติ โยมฺหิ. อิมินา นิปาตเนน โยโลโป, ตทฺธิตตฺตา ปุน นามพฺยปเทเส สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, นิคฺคหีตสฺส โลโป, “สิ”นฺติ อมาเทโส, โยชนานํ สตํ, สหสฺสํ. สตํ นปุํสกเมกวจนนฺตญฺจ, ตถา สหสฺสํ, วคฺคเภเท สพฺพตฺถ พหุวจนมฺปิ ภวติ. ทฺเว วีสติโย. เอวํ ตึสาทีสุปิ, ทฺเว สตานิ, พหูนิ สตานิ, ทฺเว สหสฺสานิ, พหูนิ สหสฺสานิ.
สตสฺส ทฺวิกนฺติ อตฺเถ ฉฏฺฐีตปฺปุริสํ กตฺวา “สตํ ทฺวิก”นฺติ วตฺตพฺเพ “ทฺวิกาทีนํ ตทุตฺตรปทานญฺจ นิปจฺจนฺเต”ติ วุตฺติยํ วจนโต อิมินา นิปาตเนน อุตฺตรปทสฺส ปุพฺพนิปาโต, กการโลโป จ โหติ. ทฺวิสตํ. เอวํ สตสฺส ติกํ ติสตํ, ตถา จตุสตํ, ปญฺจสตํ, ฉสตํ, สตฺตสตํ, อฏฺฐสตํ, นวสตํ, ทสสตํ สหสฺสํ โหติ. อถ วา ทฺเว สตานิ ทฺวิสตนฺติ ทิคุสมาโส. เอวํ ติสตํ, จตุสตํ อิจฺจาทิ.
๔๑๖. ยาว ตทุตฺตริ ทสคุณิตญฺจ.
ยาว ตาสํ สงฺขฺยานมุตฺตริ, ตาว ทสคุณิตญฺจ กาตพฺพํ, เอตฺถ ทกาโร สนฺธิโช.
ยถา— ทสสฺส คณนสฺส ทสคุณิตํ สตํ โหติ, สตสฺส ทสคุณิตํสหสฺสํ, สหสฺสสฺส ทสคุณิตํ ทสสหสฺสํ, อิทํ นหุตนฺติปิ วุจฺจติ, ทสสหสฺสสฺส ทสคุณิตํ สตสหสฺสํ, ตํ ลกฺขนฺติปิ วุจฺจติ, สตสหสฺสสฺส ทสคุณิตํ ทสสตสหสฺสํ.
“ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วตฺตเต.
๔๑๗. สกนาเมหิ.
ยาสํ ปน สงฺขฺยานํ อนิทฺทิฏฺฐนามเธยฺยานํ ยานิ รูปานิ, ตานิ สเกหิ นาเมหิ นิปจฺจนฺเต.
สตสหสฺสานํ สตํ โกฏิ, อิตฺถิลิงฺคา, เอกวจนนฺตา จ, วคฺคเภเท พหุวจนญฺจ ภวติ, โกฏิสตสหสฺสานํ สตํ ปโกฏิ, ปโกฏิสตสหสฺสานํ สตํ โกฏิปฺปโกฏิ. เอวํ นหุตํ, นินฺนหุตํ, อกฺโขภินี, พินฺทุ, อพฺพุทํ, นิรพฺพุทํ, อหหํ, อพพํ, อฏฏํ, โสคนฺธิกํ, อุปฺปลํ, กุมุทํ, ปุณฺฑรีกํ, ปทุมํ, กถานํ, มหากถานํ, อสงฺขฺเยยฺยนฺติ.
อิจฺเจวํ ฐานโต ฐานํ, สตลกฺขคุณํ มตํ;
โกฏิปฺปภุตินํ วีส-, สงฺขฺยานญฺจ ยถากฺกมํ.
“ทฺเว ปริมาณานิ เอตสฺสา”ติ วิคฺคเห—
๔๑๘. ทฺวาทิโต โกเนกตฺเถ จ.
ทฺวิอิจฺเจวมาทิโต คณนโต กปฺปจฺจโย โหติ อเนกตฺเถ.
ทฺวิโก ราสิ ทฺวิกํ. เอวํ ติกํ, จตุกฺกํ, ปญฺจกํ, ฉกฺกํ, สตฺตกํ, อฏฺฐกํ, นวกํ, ทสกํ, ปณฺณาสกํ, สตกํ, สหสฺสกํอิจฺจาทิ.
สงฺขฺยาตทฺธิตํ.