อพฺยยตทฺธิต
“เอกสฺมึ วาเร ภุญฺชติ, ทฺวิวาเร ภุญฺชตี”ติ วิคฺคเห—
๔๑๙. เอกาทิโต สกิสฺส กฺขตฺตุํ.
เอกทฺวิติอิจฺเจวมาทิโต คณนโต สกิสฺส ฐาเน วารตฺเถ กฺขตฺตุํปจฺจโย โหติ.
เอกกฺขตฺตุํ, ทฺวิกฺขตฺตุํ ภุญฺชติ, “สพฺพาสมาวุโส”ติอาทินา สิโลโป.
เอวํ ติกฺขตฺตุํ, จตุกฺขตฺตุํ, ปญฺจกฺขตฺตุํ, ฉกฺขตฺตุํ, สตฺตกฺขตฺตุํ, อฏฺฐกฺขตฺตุํ, นวกฺขตฺตุํ, ทสกฺขตฺตุํ, สตกฺขตฺตุํ, สหสฺสกฺขตฺตุํ, พหุกฺขตฺตุํ, กติกฺขตฺตุํ.
“เอเกน วิภาเคนา”ติ วิคฺคเห—
มณฺฑูกคติยา สงฺขฺยาคฺคหณมนุวตฺตเต.
๔๒๐. วิภาเค ธา จ.
วิภาคตฺเถ เอกาทิสงฺขฺยาโต ธาปจฺจโย โหติ.
จสทฺเทน เอกทฺวิโต ชฺฌ จ, สุตฺตาทิโต โส จ. เอกธา. ทฺวีหิ วิภาเคหิ ทฺวิธา, ทุธา วา, ทฺเวธา. ตีหิ วิภาเคหิ ติธา, เตธา วา, “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา อิการสฺเสกาโร. เอวํ จตุธา, ปญฺจธา, ฉธา, สตฺตธา, อฏฺฐธา, นวธา, ทสธา, สตธา, สหสฺสธา, กติธา, พหุธา.
ชฺฌปฺปจฺจเย เอกธา กโรตีติ เอกชฺฌํ. เอวํ ทฺเวชฺฌํ. โสปจฺจเย สุตฺเตน วิภาเคน สุตฺตโส. เอวํ พฺยญฺชนโส, ปทโส, อตฺถโส, พหุโส, สพฺพากาเรน สพฺพโส, อุปายโส, เหตุโส, ฐานโส, โยนิโส.
๔๒๑. สพฺพนาเมหิ ปการวจเน ตุ ถา.
สพฺพนาเมหิ ปการวจนตฺเถ ถาปจฺจโย โหติ, ตุสทฺเทน ถตฺตาปจฺจโย จ.
สามญฺญสฺส เภทโก วิเสโส ปกาโร, ตสฺสาภิธาเนติ อตฺโถ, โส ปกาโร ตถา, ตํ ปการํ ตถา, เตน ปกาเรน ตถา, เยน ปกาเรน ยถา. เอวํ สพฺพถา, อญฺญถา, อิตรถา, อุภยถา,
ถตฺตาปจฺจเย เตน ปกาเรน ตถตฺตา. เอวํ ยถตฺตา, อญฺญถตฺตา.
โก ปกาโรติ อตฺเถ—
๔๒๒. กิมิเมหิ ถํ.
กึอิมอิจฺเจเตหิ ถํปจฺจโย โหติ ปการวจนตฺเถ.
“กิสฺส ก เว จา”ติ เอตฺถ จสทฺเทน กิสฺส กาเทโส.
กถํ, กํ ปการํ กถํ, เกน ปกาเรน กถํ, อยํ ปกาโร อิตฺถํ, อิมํ ปการํ อิตฺถํ.
อเนน ปกาเรน อิตฺถํ, “อิมสฺสิ ถํ-ทานิ-ห-โต-เธสุ จา”ติ อิมสทฺทสฺส อิกาโร, ทฺวิตฺตํ.
เอตฺถ หิ กฺขตฺตุํอาทิถํปริโยสานปฺปจฺจยนฺตานํ อพฺยยตทฺธิตตฺตา นามพฺยปเทสํ กตฺวา วิภตฺติมฺหิ กเต “สพฺพาสมาวุโส”ติอาทินา วิภตฺติโลโป, “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติอาทินา วุตฺตโตอาทิปฺปจฺจยนฺตา จ อิเธว อพฺยยตทฺธิเต สงฺคยฺหนฺติ.
๔๒๓. ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺติ.
เย สทฺทา ลกฺขเณน อนุปปนฺนา อนิทฺทิฏฺฐลกฺขณา อกฺขราทิโต, นาโมปสคฺคนิปาตโต วา สมาสตทฺธิตาทิโต วา, เต นิปาตนา สิชฺฌนฺติ.
ตทฺธิตโต ตาว—
อิมสฺมา ชฺช สิยา กาเล, สมานาปรโต ชฺชุ จ;
อิมสทฺทสฺส’กาโร จ, สมานสฺส จ โส สิยา.
อิมสฺมึ กาเล, อิมสฺมึ ทิวเส วา อชฺช, สมาเน กาเล สชฺชุ, อปรสฺมึทิวเส อปรชฺชุ. นิปาเตหิ ภวตฺเถ ตนปฺปจฺจโย. อชฺชภวํ อชฺชตนํ, อชฺชภวา อชฺชตนี, สฺเว ภวํ สฺวาตนํ. เอวํ ปุราตนํ, หิยฺโย ภวํ หิยฺยตฺตนํ, หิยฺโย ภวา หิยฺยตฺตนี อิจฺจาทิ.
อพฺยยตทฺธิตํ.
สามญฺญวุตฺติภาวตฺถา-, พฺยยโต ตทฺธิตํ ติธา;
ตตฺราทิ จตุธาปจฺจา-, เนกตฺถสฺสตฺถิสงฺขฺยาโต.
อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ ตทฺธิตกณฺโฑ ปญฺจโม.