. สคฺคกณฺฑวณฺณนา

. อิทานิ ยสฺมา อภิเธยฺยตฺโถ นาม ปญฺญตฺติปรมตฺถตฺถวเสน ทุวิโธ, เตสุ เยภุยฺเยน ปญฺญตฺตตฺถโต ปรมตฺถตฺโถว เสฏฺโฐ, เตสุปิ โอธิโส กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฎิปฺปสฺสทฺธิกรตฺตา ยถากฺกมํ อฎฺฐ ธมฺมา เสฎฺฐา, ตโตปิ นิพฺพานเมว เสฎฺฐํ, เตสํ สพฺเพสมฺปิ ธมฺมานํ สมฺมาสมฺพุทฺโธว เสฏฺโฐฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา ‘‘วิราโค เสฏฺโฐ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานญฺจ จกฺขุมา’’ติ [. . ๒๗๓; เนตฺติ. ๑๒๕]ฯ เอตฺถ หิ ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ [. นิ. .๓๔; .๓๒; อิติวุ. ๙๐] วจนโต สพฺเพสมฺปิ สงฺขตาสงฺขตธมฺมานํ วิราคสงฺขาโต นิพฺพานเมว เสฏฺโฐ, จกฺขุมา ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธ เตสํ สพฺเพสมฺปิ ธมฺมานํ, เทวมนุสฺสาทิเภทานํ ทฺวิปทานญฺจ ปญฺญตฺตตฺถานํ เสฏฺโฐติ อยมตฺโถ วุตฺโต ภควตา, ตสฺมา สพฺพตฺถเสฎฺฐตฺถาภิธายกาภิธานภูตํ พุทฺธาติธานเมว ปฐมํ สคฺคกณฺฑสฺส อาทิมฺหิ ปตฺถิยวเสน [สตฺถิยวเสน (.)] ทสฺเสตุมาห ‘‘พุทฺโธ’’จฺจาทิฯ ตตฺถ ชินสทฺทนฺตํ สพฺพพุทฺธสฺส นามํฯ สพฺพํ พุทฺธวาติ พุทฺโธ, สกมฺมกา กตฺตริ ตปจฺจโยฯ วิสิฎฺฐา พุทฺธิ อสฺสตฺถีติ พุทฺโธ, ปสํสายํ ยทาทินา ณปจฺจโยฯ ทานสีลกฺขนฺธาทโย ฐานาฎฺฐานญาณาทโย วา ทส พลานิ ยสฺเสติ ทสพโลฯ สาสติ วินยติ สตฺเตติ สตฺถาฯ สพฺพธมฺมชานนสีลตาย สพฺพญฺญูฯ ทฺวิปทานํ, ทฺวิปเทสุ วา อุตฺตโม ทฺวิปทุตฺตโม, พุทฺธวํสวณฺณนายํ [พุ. วํ. อฎฺฐ. ๓๗ นิทานกถา] นิทฺธารณลกฺขณาย ฉฎฺฐิยา สมาสสฺส ปฎิสิทฺธตฺตา เนทิสี นิทฺธารณลกฺขณา ฉฎฺฐี คมฺยเตฯ กสฺมา ปน โส ตตฺถ ปฎิสิทฺโธติ? สมาเส เยภุยฺเยน นิทฺธารณลกฺขณตฺตยสฺส วิกลาภาวโตฯ กิญฺจาปิ หิ ตตฺถ ฉฎฺฐิยาเยว ปฎิสิทฺโธ, สตฺตมิยา ปน นิทฺธารณลกฺขณาย วิชฺชมานตฺตา ตสฺสาปิ โส ปฎิเสธนีโยเยวฯ มุนีนํ อินฺโท ราชา มุนินฺโทฯ ปุญฺญญาณภาคฺยาทโย ภคํ นาม, ตํโยคา ภควาฯ นาถติ สตฺตานํ หิตํ ยาจติ, กิเลเส วา อุปตาเปติ, สตฺเตสุ วา อิสฺสริยํ กโรติ, เตสํ วา หิตํ อาสีสตีติ นาโถฯ พุทฺธธมฺมสมนฺตญาณทิพฺพจกฺขุสงฺขาเตหิ ปญฺจหิ จกฺขูหิ สมนฺนาคตตฺตา จกฺขุมาฯ สพฺพทา พฺยามปฺปภาย กายโต นิจฺฉรณวเสน องฺคีรโสฯ สพฺพากาเรน สพฺพธมฺมานํ มุนนโต มุนิ, ธมฺมวาเทสุ วา โมนกรณโต มุนิฯ

. โลกานํ, โลเกสุ วา นาโถ โลกนาโถฯ อตฺตโน อธิกสฺส กสฺสจิปิ อุตฺตมปุคฺคลสฺส อภาวโต อนธิวโร, สพฺพปริยนฺตคตตฺตภาวตฺตา วา นตฺถิ เอตสฺส อิโต อญฺโญ อธิโก ปตฺเถตพฺโพ อตฺตภาโวติ อนธิวโรฯ มหนฺตานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสนโต คเวสนโต มเหสิ, มหนฺโต วา อีโส วิภูติ เอตสฺสาติ มเหสิฯ หิตํ วินยติ อนุสาสตีติ วินายโก, วิสิฎฺฐํ วา นิพฺพานํ สตฺเต เนตีติ วินายโกฯ สพฺพธมฺมทสฺสนสีลตาย ‘‘สมนฺตจกฺขูติ ลทฺธนาเมน สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สมนฺนาคตตฺตา สมนฺตจกฺขุฯ โสภนํ คตํ ญาณมสฺส, สํสารา วา สุฎฺฐุ อปุนราวตฺติยา คตวาติ สุคโต, สปรสุขสิทฺธตฺถํ วา สมฺมา คตวาติ สุคโตฯ ภูริ พหุกา ปญฺญา ยสฺส, อนนฺตตฺตา วา ภูริสมา ปญฺญา เอตสฺสาติ ภูริปญฺโญ, อนนฺตาย มหาปถวิยา สทิสปญฺโญตฺยตฺโถฯ กิเลสาทิปญฺจวิธํ มารํ ชิตวาติ มารชิฯ

. นรานํ สีโห เสฏฺโฐ, ปรปฺปวาทมทฺทนสหนโต วา นโร จ โส สีโห จาติ นรสีโห, สหตีติ สีโห, นิรุตฺตินเยน ปุพฺพวณฺณาการสฺสีกาโร, สีหสทิสตฺตา วา นโร จ โส สีโห จาติ นรสีโหฯ ยถา หิ สีโห มิคราชา จตูหิ ทาฐาหิ สพฺพสตฺเต หึสติ อภิภวติ, ตถา ภควาปิ สีลปญฺญาปุญฺญิทฺธิสงฺขาเตหิ จตูหิ ธมฺเมหิ สพฺพํ โลกํ หึสติ อภิภวตีติ โอปมฺมสํสนฺทนํฯ สพฺพปุริสานํ เสฎฺฐตฺตา นรวโร, นรานํ วา เทวมนุสฺสานํ เสฎฺฐตฺตา นรวโร, ‘‘สีเล ปติฎฺฐาย นโร สปญฺโญ’’ติ [สํ. นิ. .๒๓] เอตฺถ วิย นรสทฺเทน สพฺเพ เทวมนุสฺสา สงฺคหิตาฯ ธมฺมสฺส ราชปวตฺตกตฺตา ธมฺมราชา, ธมฺมโต วา สเทวกสฺส โลกสฺส ราชา ชาโต, นาธมฺมโตติ ธมฺมราชา, ธมฺเมน ราชตีติ วา ธมฺมราชา, ธมฺมปาลโก วา ราชา ธมฺมราชาฯ มุนีนํ เสฎฺฐตฺตา มหามุนิฯ เทวานํ อติเทโวติ เทวเทโว, เทวานํ อธิโก วา เทโว เทวเทโวฯ โลกานํ ครุ อาจริโย โลกครุ, โลกานํ ครุภาชนตฺตา วา โลกครุฯ ธมฺมสฺส สามิ ยถาวุตฺตนเยน ธมฺมสฺสามีฯ ยถา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา สพฺพญฺญุภาวํ คตา, ตถา อยมฺปิ คโตติ ตถาคโต, ตถา วา สมฺมา คตํ ญาณมสฺสาติ ตถาคโตตฺยาทินา ตถาคตสทฺทสฺส อตฺถปปญฺโจ ตตฺถ ตตฺถ [ที. นิ. อฎฺฐ. .; . นิ. อฎฺฐ. .๑๒; สํ. นิ. อฎฺฐ. ..๗๘; . นิ. อฎฺฐ. ..๗๐; อุทา. อฎฺฐ. ๑๘; อิติวุ. อฎฺฐ. ๓๘; เถรคา. อฎฺฐ. .; พุ. วํ. อฎฺฐ. ๒ นิทาน กถา; มหานิ. อฎฺฐ. ๑๔; ปฎิ. . อฎฺฐ. ..๓๗; ที. นิ. ฎี. .; ที. นิ. อภิ. ฎี. .; . นิ. ฎี. .๑๒; . นิ. ฎี. ..๑๗๐] วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

. สยเมว สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภวติ, อนญฺญโพธิโตติ สยมฺภูฯ สมฺมา อวิปรีเตน สมตฺตนาเยว สพฺพธมฺเม พุชฺฌติ อพุชฺฌิ พุชฺฌิสฺสตีติ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ เสฎฺฐปญฺญาย สมนฺนาคตตฺตา วรปญฺโญฯ สตฺเต สํสารณฺณวโต นิพฺพานปารํ เนตีติ นายโกฯ ชิตปญฺจมารตฺตา ชิโนฯ เอตฺถ จ สมนฺตภทฺร, โลกชิ, ฉฬภิญฺญ, อทฺวยวาที, สิรีฆน, อกนิฎฺฐค [อกนิฎฺฐก (.)], ธมฺมจกฺก, ราคาสนิ [ราคาริ (.)], ติสรณ, ขสม [ขณสม (.) เขน อากาเสน สมา ตุลฺยา คุณา ยสฺส โส (ติกณฺฑเสสฎีกา ๑..)], คุณากร, มหาสุข, วชิร, เมตฺตาพล, อสม, ชิตาริ, มหาโพธิ, ธมฺมธาตุ, เสตเกตุ, ขชิ, ติมุตฺติ [ข ชิรวิมุตฺติ (.) เขน อากาสชฺฌาเนนสุญฺญภาวนายาติ ภาโวชยติ สํสารภาวํ โย, ชิ+ กฺวิป สุญฺญวาทีนํ โพทฺธานํ ‘‘สุญฺญํ สพฺพเมว’’ อิตฺยาการภาวนาย สํสารภาวชยนโต ตถาภาโว (สทฺทกปฺปทฺทุม)], ทสภูมิสฺสร, ปญฺจญาณ, พหุกฺขม, สมฺพุทฺธ, สพฺพทสฺสี, มหาพล, สพฺพโพธ [สมฺโพธธมฺม (.)], ธมฺมกาย, สํคุตฺต, อรห, ทฺวาทสกฺข, วีตราคาทีนิปิ อเนกานิ พุทฺธสฺส นามานิ [อิมานิ ปริยายวจนานิ ปายโส อมรโกสโต, ติกณฺฑเสสาภิธานโต จ คหิตานิ]ฯ สมนฺตโต ปุญฺญสมฺภารโต จ ญาณสมฺภารโต จ ภทฺโร เสฏฺโฐติ สมนฺตภทฺโรตฺยาทีนิ จ นิพฺพจนานิ เวทิตพฺพานิฯ วุตฺตญฺจ

‘‘อสงฺเขฺยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;

คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นามสหสฺสโต’’ติ [. . อฎฺฐ. ๑๓๑๓; อุทา. อฎฺฐ. ๕๓; ปฎิ. . อฎฺฐ. ..๗๖; เนตฺติ. อฎฺฐ. ๓๘]

ตตฺถ อุทฺเธยฺยนฺติ อุทฺธริตพฺพํฯ อปิ นามสหสฺสโตติ อเนเกหิ นามสหสฺเสหีตฺยตฺโถฯ สพฺพพุทฺธนามกถาฯ

สกฺกาทิสตฺตกํ อมฺหากํ พุทฺธสฺส นามํฯ ปญฺจมาเร เชตุํ สกฺโกตีติ สกฺโก, ภคินีหิ สทฺธึ สํวาสกรณโต วา โลกมริยาทํ ฉินฺทิตุํ สกฺกุณนฺตีติ สกฺกา, สากิยราชูนํ ปุพฺพราชาโน, เตสํ วํสภูตตฺตา ภควา ‘‘สกฺโก’’ติ วุจฺจติฯ อสฺส จ ชาติสมนนฺตรํ นิธโย รตนานิ จ อุปฺปนฺนานีติ สิทฺธตฺโถติ นามํ กตํ, สพฺเพสํ วา โลกานํ สิทฺธา อตฺถา เอเตน เหตุภูเตนาติ สิทฺธตฺโถฯ สุทฺธํ โอทนํ อสฺสาติ สุทฺโธทโน, ตสฺส อปจฺจํ สุทฺโธทนิฯ โคตมวํสสฺส กปิลสฺส มุนิโน สิสฺสตาย สกฺยา โคตมา, ภควา ปน โคตมวํเส อุปฺปนฺนตฺตา โคตมสฺส มุนิโน อปจฺจํ โคตโมฯ

. สกฺยวํสาวติณฺโณ [สกฺยวํสา ปิตฺถิณฺโณ (.)] สกฺยมุนิ โย พุทฺโธ โส สกฺยสีโห, สกฺยานํ วา เสฎฺฐตฺตา สกฺยสีโหฯ สกฺยกุลโต ชาโต มุนิ สกฺยมุนิฯ สูริยเทวปุตฺตสฺส โสตาปนฺนตฺตา ภควา อาทิจฺจพนฺธูติ วุจฺจติ, อาทิจฺจสฺส พนฺธุ ญาตีติ นิพฺพจนํ กตฺวาฯ เอตฺถปิ มายาเทวีสุต, มหาสมณ, กลิสาสนาทีนิ [กุ ลิสาสนาทีนิ (.) กลิมฺหิ ยุเค สาสนํ อนุสาสนํ ยสฺส โส, อถวา กลิมฺหิ ปาเป วิวาเท วา สาสนํ หิตสาธนํ ยสฺส โส (ติกณฺฑเสสฎีกา ๑..๑๑)] โคตมปริยายานิ เวทิตพฺพานิฯ

. โมกฺขาทีนิ นิพฺพุติปริยนฺตานิ ฉจตฺตาลีส นามานิ นิพฺพานสฺส นามานิฯ มุจฺจนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา ราคาทีหีติ โมกฺโขฯ นิรุชฺฌนฺติ เอตฺถ ราคาทโยติ นิโรโธ, รุนฺธติ วา นิพฺพานนฺติ โรโธ, กิเลโส, โส เอตฺถ นตฺถีติ นิโรโธฯ วานสงฺขาตาย ตณฺหาย นิกฺขนฺตตฺตา, นิพฺพาติ วา เอเตน ราคคฺคิอาทิโกติ นิพฺพานํฯ ยถา ปกติทีโป นทีโสเตน วุยฺหมานานํ ปติฎฺฐา โหติ, เอวมิทมฺปิ นิพฺพานํ สํสารมโหเฆน วุยฺหมานานํ ปติฎฺฐาติ ทีโป วิยาติ ทีโป, นิกฺกิเลสานํ วา ปทีปสทิสภาวกรณโต ทีโป วิยาติ ทีโป, ‘‘นิพฺพนฺติ ธีรา ยถยํ ปทีโป’’ติ หิ วุตฺตํ, ทิปฺปติ วา อริยานํ ญาณจกฺขุสฺเสว ปกาสตีติ ทีโปฯ ตณฺหานํ ขยเหตุตฺตา ตณฺหกฺขโยฯ ราคาทีนํ ปฎิปกฺขตฺตา, อุตฺตมฏฺเฐน วา ปรํฯ ตายติ รกฺขติ อปายาทิโตติ ตาณํฯ นิลียนฺติ เอตฺถ สํสารภยภีรุกาติ เลณํฯ นตฺถิ ทีฆรสฺสาทิกํ รูปํ สณฺฐานเมตสฺสาติ อรูปํ, อปฺปจฺจยตฺตา วา อรูปํฯ ราคาทีนํ สนฺตกรณตฺตา สนฺตํฯ ราคกฺขยเหตุภาเวน อวิปรีตตฺตา, จตุสจฺจปริยาปนฺนตฺตา วา สจฺจํฯ นตฺถิ อาลโย ตณฺหา เอตฺถาติ อนาลยํฯ

. ปจฺจเยหิ น สงฺกรียเตติ อสงฺขตํฯ สิวํ เขมภาวํ กโรตีติ สิวํ, สํสารภีรุเกหิ เสวิตพฺพตฺตา วา สิวํ, ยทาทินา วปจฺจโยฯ นตฺถิ เอตฺถ มตํ มรณํ, เอตสฺมึ วา อธิคเต ปุคฺคลสฺส มตนฺติ อมตํฯ ปสฺสิตุํ สุทุกฺกรตาย สุทุทฺทสํฯ ปเรหิ อุตฺตเมหิ อริยปุคฺคเลหิ อยิตพฺพํ คนฺตพฺพนฺติ ปรายณํ, ปรโต วา อยิตพฺพํ คนฺตพฺพนฺติ ปรายณํ, สํสารสภาวโต อญฺญสภาววเสน พุชฺฌิตพฺพนฺตฺยตฺโถ, ปเรสํ วา อริยปุคฺคลานํ ปติฎฺฐานตฺตา ปรายณํฯ เยน จตฺตาโร มคฺคา โอธิโส กิเลเส สรนฺติ หึสนฺติ ตํ ธมฺมํ สรณํ, อริยานํ วสิตเคหตฺตา วา สรณํฯ อีติ อุปทฺทโว ปวาโส จ เต ยตฺถ น สนฺติ, ตํ อนีติกํ, สตฺเต สํสารํ เนตีติ ‘‘นีตี’’ติ ลทฺธนามาย ตณฺหาย อภาวโต วา อนีติกํฯ อาสวานํ อนารมฺมณตาย อนาสวํฯ นิจฺจฏฺเฐน ธุวํ, ธวติ วา มคฺคานมารมฺมณภาวํ คจฺฉตีติ ธุวํ, ‘‘ธุ คติเถริเยสู’’ติ หิ กาตนฺตธาตุฯ ทฎฺฐพฺพสภาวสฺส นตฺถิตาย อนิทสฺสนํฯ ปจฺจเยหิ อกตตฺตา อกตํฯ สทา วิชฺชมานตฺตา อปลุชฺชนสภาวํ คจฺฉติ, เตน วา วิญฺญายตีติ อปโลกิตํฯ ‘‘อิตํ คเต จ วิญฺญาเต’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํฯ โลกสภาเวน วา วิญฺญายตีติ โลกิตํ, ตพฺภาวาปคมนโต อปโลกิตํฯ สณฺหฏฺเฐน นิปุณํ, เยน วา จตฺตาโร มคฺคา โอธิโส กิเลเส นิสฺเสสโต ปุนนฺติ โสเธนฺติ, ตํ นิปุณํฯ น กทาจิปิ ยสฺส อนฺโต วินาโส อตฺถิ, ตํ อนนฺตํฯ ขรนฺติ วินสฺสนฺตีติ ขรา, สงฺขตา, เต ยตฺถ น สนฺติ, ตํ อกฺขรํ, ขรสงฺขาตานํ วา สงฺขตานํ ปฎิปกฺขตฺตา อกฺขรํฯ เอตฺถ จ อสงฺขตนฺตฺยาทิกา คาถา รุจิรา นามฯ

. สพฺพทุกฺขานํ ขยการณตฺตา ทุกฺขกฺขโยฯ พฺยาพาธตีติ พฺยาพาโธ, โส เอว พฺยาพาโท, ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺส ภาโว พฺยาพชฺชํ, ทุกฺขสฺส ปีฬนาทฺยตฺโถ, ตํ ยตฺถ นตฺถิ, ตํ อพฺยาพชฺชํ, อพฺยาปชฺฌนฺติปิ ปาโฐ, ตตฺถ พฺยาปชฺชนฺติ วินสฺสนฺตีติ พฺยาปาทา, สงฺขตา, เตสํ ภาโว พฺยาปชฺฌํ, สงฺขตานํ วินสฺสนภาโว, ตํ ยตฺถ นตฺถิ, ตํ อพฺยาปชฺฌนฺติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ, นิรุตฺตินเยน จ ทฺยสฺส ชฺฌกาโรฯ กิเลสกมฺมวิปากวฎฺฎานมภาวโต วิวฎฺฎํฯ นิพฺภยฏฺเฐน เขมํ, ขยนฺติ วา เอเตน ราคคฺคิอาทโยติ เขมํฯ สงฺขาเรหิ อสมฺมิสฺสตาย, วิสํโยคตาย จ เกวลํฯ อปวชฺชนฺติ สงฺขารา เอตสฺมาติ อปวคฺโคฯ ยสฺมา ราโค วิคโต, โส วิราโคฯ ปธานภาวํ นีตํ ปณีตํฯ นตฺถิ เอตสฺมึ อธิคเต อริยานํ จุตํ จวนนฺติ อจฺจุตํฯ อริเยหิ ปชฺชิตพฺพตฺตา คนฺตพฺพตฺตา ปทํฯ

. จตฺตาโร โยคา ขยนฺติ เอเตนาติ โยคกฺเขโมฯ ปาเรติ สกฺโกติ สํสารทุกฺขสนฺตาปํ สเมตุนฺติ ปารํ, ‘‘สํสารทุกฺขสนฺตาปตตฺตสฺสาลํ สเมตเว’’ติ หิ วุตฺตํฯ ปคตา สํสารจกฺกสฺส อรา เอตสฺมาติ วา ปารํฯ กิเลเสหิ มุจฺจนโต มุตฺติ, นิกายนฺตริยา ปน ‘‘สรีเรนฺทฺริเยหิ อตฺตโน มุตฺตตฺตา มุตฺตี’’ติ วทนฺติฯ กิเลสสมนโต สนฺติฯ วิสุชฺฌนฺติ สตฺตา เอตาย ราคาทิมเลหีติ วิสุทฺธิ ฯ สพฺพสงฺขารา วิมุจฺจนโต วิมุตฺติฯ อสงฺขตเมว นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเฐน, สนฺติลกฺขณธารณโต วา ธาตูติ อสงฺขตธาตุฯ สุชฺฌนฺติ สตฺตา เอตาย ราคาทิมเลหีติ สุทฺธิฯ อาวุโณติ สํสารโต นิกฺขนฺตุมปฺปทานวเสนาติ วุติ, ตณฺหา, ตโต นิกฺขนฺตตฺตา นิพฺพุติฯ