กิพฺพิธานกปฺป
ปฐมปริจฺเฉท
อิทานิ ตาว กมฺมกตฺตุกรณสาธนสหิตํ กิพฺพิธานกปฺปมารภนฺโต ตสฺส พหุวิสยตฺตา ปุนตฺตโน สตฺถุโน ปณามํ ทสฺเสนฺโต วกฺขมานสฺส กิพฺพิธานกปฺปสฺส คุณวิเสสญฺจ นิทสฺสนตฺถํ พุทฺธนฺติอาทินา คาถา วตฺตุกาโม อาห. ตตฺถ พุทฺธนฺติ วตฺถุนิทฺเทโส. ญาณสมุทฺทนฺติ อนปฺปกฏฺเฐน ทุราวคฺคาหฏฺเฐน จ. เสสํ สพฺพํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๕๒๔] ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “กมฺโมปปเท ธาตุยา ณปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ธาตุยาติ เอกํ ปทํ, กมฺมาทิมฺหีติ เอกํ, โณติ เอกนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. เอตฺถ จ ธาตุยาติ “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญา ธาตุโย สงฺคณฺหาติ. เต จ ปน อตฺถํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโยติ วุจฺจนฺติ. กมฺมเมว อาทิ กมฺมาทิ. ตสฺมึ. “กมฺมสฺมึ อาทิมฺหิ สติ ธาตุยา ณปจฺจโย โหตี”ติ อตฺโถ.
กมฺมกาโรตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสุ ปน กมฺมกาโรติ กมฺมสทฺทูป-ปทสฺส กร=กรเณอิจฺเจตสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺสา”ติ ลุตฺตานุพนฺธสฺส “กมฺมํ กโรตี”ติ อตฺเถ “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ ธาตฺวาทิมฺหิ อการสฺส วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ อการสฺส อาการํ กตฺวา “ธาตุปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺคนฺ”ติ วุตฺตตฺตา ลิงฺคาภาวา “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ สฺยาทิมฺหิ อสมฺปตฺเต “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”-ตฺยธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ ปถมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติจฺฉา ฯเปฯ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอก-วจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ตฺยธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา”ติ อธิกิจฺจ “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ ปรสฺสาสวณฺเณ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ ปรกฺขรํ นีเต รูปํ. กุมฺภ-การาทีสุปิ เอเสว นโย.
ปตฺตคาโหตีทํ ปน ปตฺตสทฺทูปปทสฺส คห=อุปาทาเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “ปตฺตํ คณฺหาตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตนฺตวาโยตีทํ ปน ตนฺตสทฺทูปปทสฺส เว=ตนฺตสนฺตาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ตนฺตํ วายตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต เอการสฺส “โอ อว สเร, เอ อยา”ตฺยธิกิจฺจ “เต อาวายา การิเต”ติ อายาเทเส กเต รูปํ.
ธญฺญมาโยตีทํ ปน ธญฺญสทฺทูปทสฺส มา=มาเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญา-ทิสฺส “ธญฺญํ มินาตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ตฺยธิกิจฺจ “อาการนฺตานมาโย”ติ อายาเทเส จ กเต รูปํ. ธมฺม-กาโมตีทํ ปน ธมฺมสทฺทูปปทสฺส กมุ=กนฺติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธมฺมํ กามยตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ธมฺมจาโรตีทํ ปน ธมฺมสทฺทูปปทสฺส จร=จรเณ, จร=คติภกฺขเนสูติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “ธมฺมํ จรตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๒๕] สญฺญายม นุ (สญฺญายมนุ)
กิมตฺถมิทํ. “กมฺโมปปเท ธาตุยา สญฺญายํ คมฺยมานาย อปจฺจโย โหติ, อุปปทนฺเต นุการาคโม จ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตโต ธาตุคฺ-คหณสฺส จ กมฺมาทิคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “กมฺมสฺมึ อาทิมฺหิ สติ ธาตุยา สญฺญายํ คมฺยมานาย อปจฺจโย จ โหติ, อุปปทนฺเต นุการาคโม จ โหตี”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ สญฺญายติ อตฺโถ เอตายาติ สญฺญา. เตสุ เตสุ ทพฺเพสุ อาโรปิตโวหารสฺเสตมธิวจนํ. ตสฺสํ สญฺญายํ. “กมฺมกรณนิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี”ตฺย-ธิกิจฺจ “กาลภาเวสุ เจ”ติ สตฺตมี. อสทฺท-นุสทฺเทหิ สิวิภตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ ตสฺส โลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อ จ นุ จาติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํ.
เอตฺถจธาตุยาอปจฺจโยติ วตฺวา กิญฺจาปิ นุการาคมสฺส ฐานนิยมมกตํ, ตถาปิ ตสฺมึ รูเป ยุตฺตฏฺฐาเน โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. รูปนิปฺผาทนตฺถํ หิ ลกฺขโณ-ปเทโสติ. เตนาห “นามมฺหิ จ นุการาคโม โหตี”ติ. เอตฺถ จ นุการาคมสฺส อุกาเรน นิทฺเทโส “นุ นิคฺคหิตํ ปทนฺเต”ติ เอตฺถ นุคฺคหณตฺถํ. ตตฺถ จ นูติ วจนํ ภินฺนปฏธโรตฺยาทีสุ “ภิทาทิโต อินฺนอนฺนอีณา วา”ติ สมฺภูตานํ อินฺน-อนฺนปจฺจยานํ นการสฺส วิวชฺชนตฺถํ.
อรินฺทโมติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อรินฺทโมติ อริสทฺทูปปทสฺส ทมุ=ทมเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อรึ ทเมตี”ตฺยตฺเถ อนนฺตรสุตฺตม-ธิกิจฺจีมินา อปจฺจยํ กตฺวา อริสทฺทนฺเต จ นุการาคมํ กตฺวา “นุ นิคฺคหิตํ ปทนฺเต”ติ ตสฺส นิคฺคหิตํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ วคฺคนฺตญฺจ กตฺวา อรินฺทมสทฺทโต เหฏฺฐา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เวสฺสนฺตโรติ อิทํ ปน เวสฺสสทฺทูปปทสฺส ตร=ตรเณอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “เวสฺสํ ตรตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตณฺหงฺ-กโรตีทํ ปน ตณฺหาสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ตณฺหํ กโรตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. เมธงฺกโรตีทํ ปน เมธา-สทฺทูปปทสฺส กร=กรเณอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “เมธํ กโรตี”ตฺยตฺเถ วุตฺต-นเยน อปจฺจยาทึ กตฺวา เมธาสทฺเท อาการสฺส “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ รสฺเส กเต รูปํ. สรณงฺกโรตีทํ ปน สรณสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “สรณํ กโรตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทีปงฺกโรตีทํ ปน ทีปสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “ทีปํ กโรตี”ตฺยตฺเถ อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๒๖] ปุเร ททา จ อึ
กิมตฺถมิทํ. “ปุรสทฺทูปปเท ททอิจฺเจตาย ธาตุยา อปจฺจโย โหติ, ปุร-สทฺเท อการสฺส อึ จ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. ธาตุคฺคหณสฺส จ อาทิคฺคหณสฺส จ อคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “ปุรสทฺเท อาทิมฺหิ สติ ทท-อิจฺเจตาย ธาตุยา อปจฺจโย โหติ, ปุรสทฺเท อการสฺส อึ จ โหตี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ. เอตฺถ อึอิติ กิญฺจาปิ อนิยมวเสน วุตฺตํ, ตถาปิ อาเทโส อิตฺยวคนฺตพฺพํ. เอวํ หิ สติ รูปสฺส สิชฺฌนโต จ ตทตฺถญฺจ สุตฺตารมฺภกรณโต.
ปุรินฺทโทติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ปุรสทฺทูปปทสฺส ทท=ทาเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ณาทโย เตกาลิกา”ติ วุตฺตตฺตา อตีตกาลาเปกฺขํ กตฺวา “ปุเร ทานํ อทาสี”ตฺยตฺเถ อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจีมินา อปจฺจยํ กตฺวา ปุรสทฺเท อการสฺส อึ จ กตฺวา วุตฺตนเยน นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตํ กตฺวา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๒๗] สพฺพโตณฺวุตฺวาวี วา
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพธาตุโต กมฺมาทิมฺหิ วา อกมฺมาทิมฺหิ วา อการ-ณฺวุ-ตุ-อาวีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ธาตุคฺคหณสฺส จ กมฺมาทิคฺคหณสฺส จ อคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “วาคฺคหเณน กมฺมาทิมฺหี”ติมสฺส วิกปฺปนโต จ “สพฺพธาตุโต กมฺมาทิมฺหิ วา อกมฺมาทิมฺหิ วา อการ-ณฺวุ-ตุ-อาวีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ อตฺโถ.
ตกฺกโรตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตกฺกโรติ ตสทฺทูปปทสฺส กร= กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ตํ กโรตี”ตฺยตฺเถ “ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ, สญฺญายม นู”ตฺยธิกิจฺจีมินา อการปจฺจยํ กตฺวา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทึ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ กการสฺส ทฺวิภาเว กเต รูปํ. หิตกโรติ เอตฺถาปิ ทฺวิภาวํ ถเปตฺวา เอเสว นโย.
วินโยตีทํ ปน วิปุพฺพสฺส นี=นเย, นี=ปาปุณเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วิเนติ เอตฺถา”ติ อธิกรณการเก วา “วิเนติ เอเตนา”ติ กรณการเก วา อิมินา อปจฺจยํ “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ วุตฺตตฺตา อีการสฺส เอการวุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ตฺยธิกิจฺจ “เอ อยา”ติ อยาเทสํ กตฺวา นามมิว กตฺวา วินยสทฺทา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
นิสฺสโยตีทํ ปน นิปุพฺพสฺส สิ=เสวายมิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นิสฺสาย นนฺ”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยํ กตฺวา วุทฺธฺยาเทเส จ สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิญฺจ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ สการสฺส เทฺวภาเว กเต รูปํ. รถ-การโกตีทํ ปน รถสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “รถํ กโรตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ กกาเร อการสฺส วุทฺธึ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ณฺวุโน อกาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อนฺนทายโกตีทํ ปน อนฺนสทฺทูปปทสฺส ทา=ทาเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “อนฺนํ ททาตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา ณโลปญฺจ วุทฺธิญฺจ กตฺวา “ณมฺหิ โช รนฺชสฺส ภาวกรเณสู”ตฺยธิกิจฺจ “อาการนฺตานมาโย”ติ ธาตฺวนฺตสฺส อายาเทสํ กตฺวา อการาเทสญฺจ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. วินายโกตีทํ ปน “วินโย”ติ เอตฺถ วุตฺตานํ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส “สตฺเต วิเนตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา การิตมิว กตฺวา ณมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร, เอ อยา”ตฺยธิกิจฺจ “เต อาวายา การิเต”ติ อายาเทสํ กตฺวา อกาเทสสฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. การโกตฺยาทีนิ ตีณิ อกมฺมาทิมฺหิ รูปานิ. เตสมุปฺปตฺติ เหฏฺฐา วุตฺตนยาว.
ตกฺกตฺตาตีทํ ปน ตสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณอิจฺเจตสฺส “ตํ กโรตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ตุปจฺจยํ กตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ตฺยธิกิจฺจ “กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมินฺ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ตการํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิญฺจ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ อุการสฺสาการํ กตฺวา สิโลปญฺจ กตฺวา กการสฺส ทฺวิภาเว กเต รูปํ. ทาตาตีทํ ปน ทา=ทาเนอิจฺเจตสฺส ตุปจฺจยนฺตสฺส สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. กตฺตาทีนิ อกมฺมาทิมฺหิ รูปานิ.
ตตฺถจสริตาตีทํ ปน สร=จินฺตายมิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ตุปจฺจเย กเต “หิยฺยตฺตนิสตฺตมิปญฺจมิวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกา อสพฺพธาตุกา”ติ ตุปจฺจยสฺส อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ ธาตุมฺหา อิการาคมํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา กตฺตุสทฺทสฺส วุตฺตนเยน สริตุสทฺทา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ภยทสฺสาวีตีทํ ปน ภยสทฺทูปปทสฺส ทิส=เปกฺขเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “ภยํ ปสฺสตี”ติ อตฺเถ อิมินา อาวีปจฺจยํ กตฺวา ทกาเร อิการสฺส “โลปญฺจ ตตฺรากาโร”ติ วา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วา “ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา อการํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ สการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา ภยทสฺสาวี-สทฺทโต วุตฺตนเยน สิวิภตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. วุตฺติยมาทิสทฺเทน ทินกร-ทิวากร-ภากร-ปภากร-ทีปกร-ยสกร-เจตาจรกาวี-อาทีนิ สงฺคณฺหาติ.
[๕๒๘] วิสรุชปทาทิโต ณ
กิมตฺถมิทํ. “วิส-รุช-ปทอิจฺเจวมาทิโต ณปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. “วิส-รุช-ปทอิจฺเจวมาทีหิ ณปจฺจโย โหตี”ติ อตฺโถ. วิโส จ รุโช จ ปโท จ วิสรุชปทา. วิสรุชปทา อาทโย ยสฺส ธาตุคณสฺส โส วิสรุชปทาทิ. ทฺวนฺทคพฺโภ พหุพฺพีหิ. ตโต “ทูรนฺติกทฺธกาลนิมฺมานตฺวาโลปทิสาโยควิภตฺตารปฺ-ปโยคสุทฺธปฺปโมจนเหตุวิวิตฺตปฺปมาณปุพฺพโยคพนฺธนคุณวจนปฃฺหกถนโถกากตฺตูสุ เจ”ติ ทิสาโยเค ปญฺจมิยา สมฺปตฺเต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ ตทตฺเถ โต-ปจฺจโย โหติ. อิมสฺส ปน “ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ”ติ อิมสฺสานนฺตรมวจนํ อกมฺมาทิมฺหิ วิสาทิโต ณปจฺจยตฺถํ. อญฺญถา อิธ ณคฺคหณมกตฺวา ตตฺเถว ปฅิตพฺพํ ภเวยฺย.
ปเวโสตีทํ ปน ปปุพฺพสฺส วิส=ปเวสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปวิสตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน วุทฺธิมฺหิ กเต นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โรโคตีทํ ปน รุช=โรเคตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “รุชตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปาทิมฺหิ กเต “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”-ตฺยธิกิจฺจ “กคา จชานนฺ”ติ วา “สจชานํ กคา ณานุพนฺเธ”ติ วา ชการสฺส คการํ กตฺวา โรคสทฺทา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อุปฺปาโทตีทํ ปน อุปุพฺพสฺส ปท=คติมฺหิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อุปฺปชฺชตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปวุทฺธิสฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต ปการสฺส ทฺวิภาเว กเต รูปํ.
ผสฺโสตีทํ ปน ผุส=ผุสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ผุสตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา ณโลปาทิมฺหิ กเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหิ สมฺปตฺเต “ฆฏาทีนํ วา”ติ เอตฺถ วาคฺคหเณน อิมสฺส อาคติคณตฺตา ฆฏาทีสุ ปกฺขิปิตฺวา วุทฺธิมฺหา กเต “ภยทสฺสาวี”ติ เอตฺถ ทกาเร อิการสฺส วุตฺตนเยน อิธ อุการสฺส อการํ กตฺวา สการสฺส จ ทฺวิภาวํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โอโกตีทํ ปน อุจ=วิยตฺติยํ วาจายมิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อุจตี”-ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา ณโลปาทิมฺหิ กเต “โรโค”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อิธ จการสฺส กการํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ภาโวตีทํ ปน ภู,หู=สตฺตายมิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภวตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา ณโลปาทิมฺหิ กเต “นายโก”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อิโธ-การสฺส อาวาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อาโยตีทํ ปน อย,วย, ปย,หย=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อยตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. สํโพโธตีทํ ปน สํปุพฺพสฺส พุธ=อวคมเน, พุธ=ญาเณ, พุธ=โพธเนติ ติณฺณมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สมฺมา พุชฺฌตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. วิหาโรตีทํ ปน วิปุพฺพสฺส หร=หรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วิหรตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๒๙] ภาเว จ
กิมตฺถมิทํ. “ภาวการเกปิ สพฺพธาตูหิ ณปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตโต ณคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต นิยมาภาวา ธาตฺวาธิการตฺตา จ “สพฺพธาตูหิ ภาวตฺเถ คมฺยมาเน ณปจฺจโย โหตี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณํ ณคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. “นนุ นิยมาภาวา อนนฺตรสุตฺเตเนว ภาวตฺเถ ณปจฺจโย ลพฺภเตเวติ. น ลพฺภติ. กสฺมา. “เต กิจฺจา”ติ ปฏิลทฺธกิจฺจสญฺเญ ตพฺพานีย-ณฺย-เตยฺย-ริจฺจปจฺจเย ถเปตฺวา “อญฺเญ กิตฺ”ติ เตหิ อญฺเญสํ กิตสญฺญาย วุตฺตตฺตา จ “กตฺตริ กิตฺ”อิติ ปฏิลทฺธกิตสญฺญานํ กตฺตริ การเก วุตฺตตฺตา จ อสติ อิมสฺมึ อนนฺตรสุตฺเตน กตฺตริเยว ณปจฺจยสฺสูปลพฺภนโต จ. ตสฺมาเวทํ สุตฺตํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
ปาโกติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปาโกติ ปจ=ปาเกตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “ปจฺจเต, ปจนนฺ”ติ วา อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปาทิมฺหิ กเต “โรโค”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อิธ จการสฺส กการํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. จาโคตีทํ ปน จช=หานิมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “จชเต, จชนนฺ”ติ วา อตฺเถ วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทึ กตฺวา ชการสฺส คการํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ยาโค, โยโคตีมานิ ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสุ, ยุช=โยเคติ ทฺวินฺนํ ลทฺธธาตุสญฺญาทีนํ “ยชนํ, ยุชฺชนนฺ”ติ วา อตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา ณโลป-วุทฺธิคการสฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต ยถานุกฺกมโต รูปานิ. ภาโคติ ภช=ปุถกฺ-กรเณ, ภช=เสวายมิจฺเจเตสํ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภชนนฺ”ติ อตฺเถ ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปริทาโหติ ปริปุพฺพสฺส ทห=ภสฺมีกรเณ-อิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปริทหณนฺ”ติ อตฺเถ ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๓๐] กฺวิ จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพธาตูหิ กฺวิปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ”ติ อิโต ธาตุคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต “สพฺพธาตูหิ กฺวิ-ปจฺจโย โหตี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณํ ปน ยถา ภาวการเก “ภาเว เจ”ติ อนิยเมตฺวา วุตฺตตฺตา สพฺพธาตูหิ ณปจฺจโย โหติ, เอวํ กฺวิปจฺจโยปีติ สมฺปิณฺเฑติ. วจน-สิลิฏฺฐตาย วา วุตฺตนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํ. เตเนว ปโยเคปิ วจนสิลิฏฺฐตฺถํ นิปาโต-ปสคฺคา โยเชตพฺพาติ ทสฺเสติ.
สมฺภูตีทํ ปน สํปุพฺพสฺส ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สมฺภวตี”-ตฺยตฺเถ “ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ”ตฺยธิกิจฺจีมินา กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. เอวํ วิภูติ. อุปสคฺโคว วิเสโส.
ภุชโคตีทํ ปน ภุชสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญา-ทิสฺส “ภุเชน คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อิมินา กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน กฺวิโลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สงฺโขตีทํ ปน สํปุพฺพสฺส ขนุ=อวธารเณตีมสฺสีมินา กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน กฺวิโลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๓๑] ธราทีหิ รมฺโม
กิมตฺถมิทํ. “ธรอิจฺเจวมาทีหิ รมฺมปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ธโร อาทิ เยสนฺเต ธราทโย. เตหิ ธราทีหิ. อาคติคโณยํ. ปญฺจมี วุตฺตนยาว. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ธมฺโมตีทํ ปน ธร=ธารเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธรติ เตนา”ติ อตฺเถ อิมินา รมฺมปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ จ กเต รูปํ. กมฺมนฺตีทํ ปน กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “กรียตี”ตฺยตฺเถ อิมินา รมฺมปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ จ กเต รูปํ.
[๕๓๒] ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี จ
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺสีล-ตทฺธมฺม-ตสฺสาธุการิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ สพฺพธาตูหิ ณี-ตุ-อาวีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. “ตสฺสีลาทีสุ อตฺเถสุ สพฺพธาตูหิ ณี-ตุ-อาวีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ อตฺโถ. ตสฺสีลํ อาทิ เยสนฺเต ตสฺสีลาทโย. เก เต. ตทฺธมฺม-ตสฺสาธุการิโน. เตสุ ตสฺสีลาทีสุ. คมฺยมาเนสูติ สมฺพนฺโธ. จคฺคหณํ ปจฺจเย สมฺปิณฺเฑติ.
ปิยปสํสีติ อิทํ ปน ปิยสทฺทูปปทสฺส ปปุพฺพสฺส สํส=ปสํสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสฺญญาทิสฺส “ปิยํ ปสํสิตุ๊ สีลํ ยสฺสา”ติ วา อตฺเถ, “ปิยปสํสนสีโล, ปิยปสํสนธมฺโม, ปิยปสํสเน สาธุการี”ติ วา อตฺเถ อิมินา ณีปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา สํโยคนฺตตฺตา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหากเต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
พฺรหฺมจารีตีทํ ปน พฺรหฺมสทฺทูปปทสฺส จร=จรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “พฺรหฺมํ จริตุ๊ สีลํ ยสฺสา”ติ วา อตฺเถ “พฺรหฺมจรณสีโล, พฺรหฺมจรณธมฺโม, พฺรหฺมจรเณ สาธุการี”ติ วา อตฺเถ อิมินา ณีปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิธ ปนาสํโยคนฺตตฺตา วุทฺธิ โหติเอว.
ปสยฺหปวตฺตาตีทํ ปน ปสยฺหสทฺทูปปทสฺส ปปุพฺพสฺส วตุ=วตฺตเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปสยฺห ปวตฺติตุ๊ สีลํ ยสฺสา”ติ วา, “ปสยฺหปวตฺตนสีโล, ปสยฺหปวตฺตนธมฺโม, ปสยฺหปวตฺตเน สาธุการี”ติ วา อตฺเถ อิมินา ตุปจฺจยํ กตฺวา ปสยฺหปวตฺตุสทฺทา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ อุการสฺสาการาเทสํ กตฺวา สิโลเป จ กเต รูปํ.
ภยทสฺสาวีตีทํ ปน ภยสทฺทูปปทสฺส ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญา-ทิสฺส “ภยํ ปสฺสิตุ๊ สีลํ ยสฺสา”ติ วา “ภยทสฺสนสีโล, ภยทสฺสนธมฺโม, ภย-ทสฺสเน สาธุการี”ติ วา อตฺเถ อิมินา อาวีปจฺจยํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
[๕๓๓] สทฺทกุธจลมณฺฑตฺถรุจาทีหิ ยุ
กิมตฺถมิทํ. “สทฺทตฺถ-กุธตฺถ-จลตฺถ-มณฺฑตฺเถหิ จ รุจาทีหิ จ ตสฺสีลาทีสฺ-วตฺเถสุ ยุปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สทฺโท จ กุโธ จ จโล จ มณฺโฑ จ สทฺทกุธจลมณฺฑา. เตสํ อตฺโถ สทฺทกุธจลมณฺฑตฺโถ. สทฺทกุธ-จลมณฺฑตฺโถ อตฺโถ เยสนฺเต สทฺทกุธจลมณฺฑตฺถตฺถา. “พฺรหฺมสฺสโร”ติอาทีสุ วิย “สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ”ติ เอกสฺส อตฺถสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา อิธ สทฺทกุธจล-มณฺฑตฺถาติ วุตฺตํ. รุโจ อาทิ เยสนฺเต รุจาทโย. สทฺทกุธจลมณฺฑตฺถา จ รุจาทโย จ สทฺทกุธจลมณฺฑตฺถรุจาทโย. เตหิ สทฺทกุธจลมณฺฑตฺถรุจาทีหิ.
เอตฺถจสทฺทตฺถา นาม สป=อกฺโกเสตีมสฺสตฺถวาจกา ฆุส=สทฺเท, ภาส= วิยตฺติยํ วาจายํ, ภณ=ภณเนติเอวมาทโย. กุธตฺถา นาม กุธ=โกเปตีมสฺสตฺถ-วาจกา รุส=โรเส, ทุส=โทเส, กุป=โกเป, ทุส=อปฺปีติมฺหีติเอวมาทโย. จลตฺถา นาม จล=กมฺปเนตีมสฺสตฺถวาจกา ผทิ=กิญฺจิจลเน, ภมุ=สญฺจลเน, ภมุ=อนวฏฺฐาเน, ธุ=กมฺปเน, กปิ=จลเนติเอวมาทโย.
มณฺฑตฺถา นาม มฑิ=ภูสายํ, ภูส=อลงฺกาเรติเอวมาทโย. รุจาทโย นาม รุจ=ทิตฺติมฺหีติเอวมาทึ กตฺวา วุตฺตา วา ตปฺปการา วา ชุต=โชตเน, ภาส= ทิตฺติมฺหิ, ทีป=ทิตฺติมฺหีติเอวมาทโย. เตน “สทฺทกุธจลมณฺฑตฺถรุจาทีหิ ตสฺสีลา-ทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจโย โหตี”ติ อตฺโถ.
โฆสโนตีทํ ปน ฆุส=สทฺเทตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โฆสนสีโล, โฆสนธมฺโม, โฆสเน สาธุการี”ตฺยตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ยุปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ยุปจฺจยสฺส อนาเทสํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ภาสโนตีทํ ปน ภาส=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส “ภาสนสีโล”ติอาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โกธโนตีทํ ปน กุธ=โกเปตีมสฺส “กุชฺฌนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. โรสโนตีทํ ปน รุส=โรสเนตีมสฺส “โรสนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยา-ทิมฺหิ กเต รูปํ. โทสโนตีทํ ปน ทุส=โทสเนตีมสฺส “โทสนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
จลโนตีทํ ปน จล=กมฺปเนตีมสฺส “จลนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. กมฺปโนตีทํ ปน กปิ=จลเนตีมสฺส “กมฺปนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยา-ทิมฺหิ กเต “มทา สเร, ยวมทนตรลา จาคมา, กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน”ติ วตฺตมาเน “นิคฺคหิตญฺเจ”ติ นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ ตสฺส วคฺคนฺเต กเต รูปํ. ผนฺทโนตีทํ ปน ผทิ=กิญฺจิจลเนตีมสฺส “ผนฺทนสีโล”ตฺยาทีสฺวตเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
มณฺฑโนตีทํ ปน มฑิ=ภูสายมิตีมสฺส “มณฺฑนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุ-ปจฺจยานาเทสนิคฺคหิตาคมวคฺคนฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. วิภูสโนตีทํ ปน วิปุพฺพสฺส ภูส=อลงฺกาเรตีมสฺส “วิภูสนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. โรจโนตีทํ ปน รุจ=ทิตฺติมฺหีตีมสฺส “โรจนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. โชตโนตีทํ ปน ชุต=โชตเนตีมสฺส “โชตนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. วฑฺฒโนตีทํ ปน วฑฺฒ=วฑฺฒเนตีมสฺส รูปํ.
[๕๓๔] ปาราทิคมิมฺหา รู
กิมตฺถมิทํ. “ปารสทฺทาทิมฺหิ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺมา ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ รู-ปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ปารสทฺโท อาทิ ยสฺส โส ปาราทิ. ปาราทิ จ โส คมิ จาติ ปาราทิคมิ. ตสฺมา ปาราทิคมิมฺหา. “ปาราทิมฺหา คมุ,สปฺป=คติมฺหิจฺเจตมฺหา ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ รูปจฺจโย โหตี”ติ อตฺโถ.
ภวปารคูตีทํ ปน ภวปารสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “ภวปารํ คนฺตุ๊ สีลํ ยสฺสา”ติ วา “ภวปารํ คมนสีโล, ภวปารํ คมนธมฺโม, ภวปารํ คมเน สาธุการี”ติ วา อตฺเถ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี เจ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา รูปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
ปารงฺคโตตีทํ ปน ปารสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “ปารํ คโต”ติ อตฺเถ สติปิ ปาราทิคมิมฺหิ ตสฺสีลาทฺยตฺถาภาวา อิมินา รูปจฺจยมกตฺวา “ภาว-กมฺเมสุ ต”อิตฺยธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ตฺยธิกิจฺจ “คมขนหน-รมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อนุคามีตีทํ ปน อนุปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “อนุคมนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ สติปิ ตสฺสีลาทฺยตฺเถ อาทิมฺหิ ปารสทฺทาภาวา อิมินา รูปจฺจยมกตฺวา “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี เจ”ติ ณีปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อนฺตคู, เวทคูติอาทีนิปิ “ปารคมิมฺหา รู”ติ วตฺตพฺเพ อาทิคฺคหโณปาตตฺตา สิชฺฌนฺตีติ ทฏฺฐพฺพานิ. อาทิคฺคหณํ หิ อุภยสมาสตฺถํ. อยเมตฺถ หิ สมาโส “ปารสทฺโท อาทิ เยสํ เต ปาราทโย, ปาราทีหิ คมิ ปาราทิคมิ, ตสฺมา ปาราทิคมิมฺหา”ติ.
[๕๓๕] ภิกฺขาทิโต จ
กิมตฺถมิทํ. “ภิกฺข=ยาจเนอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ รูปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ภิกฺขํ อาทิ ยสฺส โส ภิกฺขาทิ. ตสฺมา ภิกฺขาทิโต. จคฺคหณํ รูปจฺจยานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
ภิกฺขูตีทํ ปน ภิกฺข=ยาจเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภิกฺขนสีโล”-ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี จ, ปาราทิคมิมฺหา รู”ตฺยธิกิจฺจีมินา รูปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ รสฺเส กเต รูปํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
วิญฺญูตีทํ ปน วิปุพฺพสฺส ญา=อวโพธเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วิชานนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ วุตฺตนเยน รูปจฺจยํ กตฺวา ราทิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๕๓๖] หนตฺยาทีนํ ณุโก
กิมตฺถมิทํ. “หน=หึสาคติมฺหิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ ณุก-ปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. หนติ อาทิ เยสนฺเต หนตฺยาทโย. เตสํ หนตฺยาทีนํ. ปญฺจมิฏฺฐาเน ฉฏฺฅี. อนฺเตติ วา สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ หนตีติ ธาตุ๊ นิทสฺเสติ. ทุวิโธ หิ ธาตุนิทฺเทโส ตฺยนฺตวเสนิการนฺตวเสน จ. ตสฺสีลาทิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อาฆาตุโกตีทํ ปน อาปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อาหนนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี เจ”ติ อธิกิจฺจีมินา ณุกปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ตฺยธิกิจฺจ “หนสฺส ฆาโต”ติ ฆาตาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
การุโกตีทํ ปน กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กรณสีโล”ตฺยาทีสฺ-วตฺเถสุ อิมินา ณุกปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปาทิมฺหิ กเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๓๗] นุ นิคฺคหิตํ ปทนฺเต
กิมตฺถมิทํ. “ปทนฺเต นุการาคโม นิคฺคหิตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ปทสฺส อนฺโต ปทนฺโต. ตสฺมึ ปทนฺเต.
อรินฺทโมติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๕๓๘] สํหนญฺญาย วา โร โฆ
กิมตฺถมิทํ. “สํปุพฺพาย หนอิจฺเจตาย ธาตุยา อญฺญาย วา ธาตุยา รปจฺจโย โหติ, หนสฺส โฆอาเทโส จ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ โฆติ กิญฺจาปิ อนิยมวเสน วุตฺตํ, ตถาปิ หนการสฺส โฆ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ หิ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ.
สํโฆตีทํ ปน สํปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สมคฺคํ กมฺมํ สมุปคจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อิมินา รปจฺจยํ กตฺวา หนสฺส ฆาเทสญฺจ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ จ กเต รูปํ. ปริกฺขาตีทํ ปน ปริปุพฺพสฺส ขนุ=อวธารเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สมนฺตโต นครสฺส พาหิเร ขญฺญตี”ตฺยตฺเถ อิมินา รปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยา-ทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ จ กเต รูปํ. อนฺตโกตีทํ ปน อนฺตสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณ-ตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อนฺตํ กโรตี”ตฺยตฺเถ อิมินา รปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อุปฆาโตติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อุปปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสูตีมสฺส สติปิ หนสฺมึ อสํปุพฺพตฺตา อิมินา รปจฺจยมกตฺวา “อุปหนตี”ตฺยตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิตฺยธิกิจฺจ “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปาทิมฺหิ กเต รูปํ.
“นนฺวญฺญายาติ วุตฺตตฺตา ภวิตพฺพนฺ”ติ. น ภวิตพฺพํ, เตน สิทฺเธ สติปิ สํหนาตฺยารมฺโภ นิยมาย โหติ, หนอิจฺเจตสฺมา สเจ รปจฺจโย โหติ สํปุพฺพสฺมา วาติ. เตน วุตฺตํ “สมิติ กิมตฺถํ, อุปหนนํ อุปฆาโต”ติ.
[๕๓๙] รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน
กิมตฺถมิทํ. “รมฺหิ ปจฺจเย ปเร รการานุพนฺโธ สพฺโพ ธาตฺวนฺโต รการาทิ โน โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. เอตฺถ จ รมฺหีติ รการานุพนฺธปจฺจยํ สงฺคณฺหาติ, “รกาโร อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ตฺยธิกิจฺจ “สทฺธาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา ตโต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สตฺตมฺเยกวจนํ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ ตสฺส มฺหิอาเทสํ กตฺวา รมฺหีติ วุตฺตตฺตา. รกาโร อาทิ มริยาโท ยสฺส โส ราทิ. โนติ โลปมาห. เตน “รการานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร ราทิ ธาตฺวนฺโต โลโป โหตี”ตฺยตฺโถ. อนฺตโก, ปารคูตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อนฺตโก, ปารคูติ วุตฺตนยาเนว.
สตฺถาตีทํ ปน สาส=อนุสิฏฺฅิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สเทวเก โลเก สาสตี”ตฺยตฺเถ “สาสาทีหิ รตฺถู”ติ รตฺถุปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ราทิโน โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ อุการสฺสาการํ กตฺวา สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. ทิฏฺโฐตีทํ ปน ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ ตการสฺส ริฏฺฐาเทสํ กตฺวา อิมินา ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ จ กเต รูปํ.
[๕๔๐] ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา
กิมตฺถมิทํ. “ภาวกมฺมการเกสุ สพฺพธาตูหิ ตพฺพ-อนียอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ภาโว จ กมฺมญฺจ ภาว-กมฺมานิ. เตสุ ภาวกมฺเมสุ. ตพฺโพ จ อนีโย จ ตพฺพานียา. เอตฺถ จ ภาโว นาม “ปจนํ ภวนํ ลวนนฺ”ติอาทีหิ วุจฺจมาโน เกวโล ธาตฺวตฺโถ. กมฺมํ นาม “ยํ กโรติ ตํ กมฺมนฺ”ติ วุตฺตํ.
“นนฺวิหาสติปิ ภาวกมฺมคฺคหเณ ‘เต กิจฺจา’ติ ตพฺพาทีนํ ริจฺจปจฺจย-ปริยนฺตานํ กิจฺจสญฺญาย วิหิตตฺตา จ ‘ภาวกมฺเมสุ กิจฺจกฺตกฺขตฺถา’ติ กิจฺจานํ ภาวกมฺเมสุ นิยมิตตฺตา จาธิปฺเปตตฺโถ สิชฺฌเตวา”ติ. สิชฺฌติ. เอวํ สนฺเตปิ ‘นนฺทาทีหิ ยู’ติ วุตฺตํ ยุปจฺจยมธิกิจฺจตฺตา กตฺตริ สิยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ. เอวํ สนฺเต กสฺมาว ตตฺถ น วุตฺตนฺติ. อิธาปิ กิญฺจิมตฺตตฺถสมฺภวโต อิธ วุตฺโต. อิธ วุตฺโต หิ กิจฺจปจฺจยานํ สภาวญฺจ ทีเปติ, อุตฺตรตฺร วตฺติตฺวา ยถาธิปฺ-เปตตฺถญฺจ สาเธตีติ.
ภวิตพฺพนฺตีทํ ปน ภู,หู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภวนํ”ตฺยตฺเถ อิมินา ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา “หิยฺยตฺตนิสตฺตมิปญฺจมิวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกา อสพฺพธาตุกา”ติ อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ อวาเทสํ กตฺวา ภวิตพฺพสทฺทโต กิจฺจตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุ๊สเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิสฺส อํอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ภวนียนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อิการาคมาภาโวว วิเสโส.
อาสิตพฺพนฺตีทํ ปน อาส=อุปเวสเนตีมสฺส “อาสนียนฺ”ติ อตฺเถ ตพฺพาทิมฺหิ กเต รูปํ. อาสนียนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อิการาคมาภาโวว วิเสโส.
ปชฺชิตพฺพนฺตีทํ ปน ปท=คติมฺหีตีมสฺส “ปชฺชนียนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิการาคมํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺสา”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ทฺวิภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปชฺชนียนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อิการาคมาภาโวว วิเสโส.
กตฺตพฺพนฺตีทํ ปน กร=กรเณตีมสฺส อิมินา ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา “นม-กรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหิ, กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมึ”ตฺยธิกิจฺจ “ตุ๊ตุนตพฺเพสุ วา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ตตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. กรณียนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ตตฺตา-ภาโว จ “รหาทิโต ณ”อิติ นการสฺส ณตฺตญฺจ วิเสโส.
คนฺตพฺพนฺตีทํ ปน คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส “คมนียนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ตพฺพปจฺจยาทิมฺหิ กเต “คมขนหนาทีนํ ตุ๊ตพฺพาทีสุ น”อิติ ธาตฺวนฺตสฺส นตฺตา-ทิมฺหิ กเต รูปํ. คมนียนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. นตฺตาภาโวว วิเสโส.
[๕๔๑] โณฺย จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพหิ ธาตูหิ ภาวกมฺเมสุ ณฺยปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ภาวกมฺมคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหเณน ปเนตฺถ เตยฺยปจฺจโย โหติ. เตน “ญาเตยฺยํ, ทฏฺเฐยฺยํ, ปตฺเตยฺยํ”ตฺยาทีนิ สิชฺฌนฺติ. เตสํ ปน ญา=อวโพธเน, ทิส=เปกฺขเน, ปท=คติมฺหีตีเมสํ ลทฺธธาตุ-สญฺญาทีนํ อิมินา เตยฺยปจฺจยํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
ตตฺถจทฏฺเฐยฺยนฺติ เอตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ทกาเร อิการสฺส อการํ กตฺวา สการสฺส “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตา-เทสโลปาคมา เจ”ติ วา “ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ฏการํ กตฺวา ตการสฺส จ ฐการํ กตฺวา ปรกฺขรูปคมํ วา กาตพฺพํ. “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ตการสฺส รฏฺฐาเทสํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิโลปํ วา กาตพฺพํ.
การิยนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ การิยนฺติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “กตฺตพฺพนฺ”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ณฺยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน การิตมิว กตฺวา ณโลปวุทฺธิโย จ วุตฺตนเยน อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม อิการาคมญฺจ กตฺวา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เชยฺยนฺติ ชิ=ชเยอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “เชตพฺพนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ณฺยปจฺจยํ กตฺวา การิตมิว กตฺวา ณโลปาทิมฺหิ กเต “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ยการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. เนยฺยนฺตีทํ ปน นี=นเย, นี=ปาปุเณตีเมสํ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “เนตพฺพนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ณฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๔๒] กรมฺหา ริจฺจ
กิมตฺถมิทํ. “กรอิจฺเจตสฺมา ภาวกมฺเมสุ ริจฺจปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ภาวกมฺมคฺคหณญฺเจหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
กิจฺจนฺตีทํ ปน กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กรณียนฺ”ติ อตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ริจฺจปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๔๓] ภูโตพฺพ
กิมตฺถมิทํ. “ภูอิจฺเจตสฺมา ณฺยปจฺจยสฺส อูการโต ปฏฺฐาย อพฺพาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ณฺยคฺคหณํ ภาวกมฺมคฺคหณญฺเจหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ตตฺถ จ ภูโตติ “ภุสฺส อู”ตฺยตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ตฺยธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต ภูสทฺทา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา “ทูรนฺติกทฺธกาล-นิมฺมานตฺวาโลปทิสาโยควิภตฺตารปฺปโยคสุทฺธปฺปโมจนเหตุวิวิตฺตปฺปมาณปุพฺพโยค-พนฺธนคุณวจนปฃฺหกถนโถกากตฺตูสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน มริยาทตฺเถ ปญฺจมิยา สมฺปตฺเต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ ตทตฺเถ โตปจฺจเย กเต รูปํ. เตน “ภูอิจฺเจตสฺส อูการโต ปฏฺฐายา”ติ อตฺโถ ยุชฺชติ. เตนาห “อูกาเรน สหา”ติ.
อถวาอนฺเตนอพฺพาอนฺตพฺพาติ วตฺตพฺเพ อนฺตสทฺทสฺส
วณฺณาคโม วณฺณวิปริยาโย
เทฺว จาปเร วณฺณวิการนาสา
ธาตุสฺส อตฺถาติสเยน โยโค
ตทุจฺจเต ปญฺจวิธํ นิรุตฺตีติ
วุตฺตตฺตา “ทฏฺเฐยฺยนฺ”ติ เอตฺถ สการสฺส ฏการกรณตฺถํ วุตฺตนเยน อนฺตโลปํ กตฺวา ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ‘ภูโตพฺพา’ติ วุตฺตนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํ. อถ วา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ อิโต อนฺตคฺคหณํ มณฺฑูกคติกวเสน “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา ตติเยกวจนนฺเตน สมฺพนฺโธ โหติ.
ภพฺโพตีทํ ปน ภู,หู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภวิตพฺโพ”-ตฺยตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ตฺยธิกิจฺจ “โณฺย จา”ติ ณฺยปจฺจยํ กตฺวา “โณฺย เจ”ตฺยธิกิจฺจีมินา อูกาเรน สห ตสฺส อพฺพาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๕๔๔] วทมทคมุยุชครหาการาทีหิ ชฺชมฺมคฺคยฺเหยฺยา คาโร วา
กิมตฺถมิทํ. “วท=วิยตฺติยํ วาจายํ, มท=อุมฺมาเท, คมุ,สปฺป=คติมฺหิ, ยุช= โยเค, ครห=นินฺทายนฺติอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ จ อาการนฺตาหิ ธาตูหิ จ ปรสฺส ณฺยปจฺจยสฺส ธาตฺวนฺเตน สห ยถาสงฺขฺยํ ชฺช-มฺม-คฺค-ยฺห-เอยฺยอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปน ภาวกมฺเมสุ, ครหสทฺทสฺส จ คาราเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. ภาวกมฺมคฺคหณญฺจ ณฺยคฺคหณญฺจ วตฺตเต. “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ อิโต อนฺตคฺคหณญฺจ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ “คาราเทโส กิญฺจาปิ อนิยมวเสน วุตฺโต, ตถาปิ ครหสฺเสว โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ จ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ.
ตตฺถจอาการนฺตา ธาตุโย นาม ทา=ทาเน, ปา=ปาเน, หา=จาเค-อิจฺเจวมาทโย. วชฺชนฺตฺยาทีนฺยุทาหรณานิ. เตสํ ปน เหฏฺฐา วุตฺเตหิ ลทฺธธาตุ-สญฺญาทีหิ สทฺเทหิ “วตฺตพฺพนฺ”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ตฺยธิกิจฺจ “โณฺย เจ”ติ ณฺยปจฺจยํ กตฺวา ตเมว สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺเตน สห ตสฺส ชฺชาทฺยาเทเส กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิญฺจ กตฺวา ครหสทฺทสฺส คาราเทสญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๕๔๕] เต กิจฺจา
กิมตฺถมิทํ. “เหฏฺฐา วุตฺตา เย ตพฺพปจฺจยาทโย ริจฺจปจฺจยนฺตา ปจฺจยา, เต กิจฺจสญฺญาติ เวทิตพฺพา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิทํ ปน “ภาวกมฺเมสุ กิจฺจกฺตกฺขตฺถา”ติ เอตฺถ อิเมสํ คหณตฺถํ.
[๕๔๖] อญฺเญ กิตฺ
กิมตฺถมิทํ. “เตหิ อญฺเญ ปจฺจยา กิตฺสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อิทํ ปน “กตฺตริ กิตฺ”อิติ เอตฺถ เตสํ คหณตฺถํ.
[๕๔๗] นนฺทาทีหิ ยุ
กิมตฺถมิทํ. “ภาวกมฺเมสุ นนฺท=สมิทฺธิมฺหิ, นนฺท=นนฺทเนอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ยุปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ภาวกมฺมคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
นนฺทนนฺตีทํ ปน นนฺท=สมิทฺธิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นนฺทียเต, นนฺทิตพฺพนฺ”ติ วา อตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ตฺยธิกิจฺจีมินา ยุปจฺจยํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ตสฺสานาเทสํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. คหณนฺตีทํ ปน คห=อุปาทาเนตีมสฺส “คหณียนฺ”ติ อตฺเถ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. จรณนฺตีทํ ปน จร=จรเณตีมสฺส “จริตพฺพนฺ”ติ อตฺเถ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิเมสํ ปน ทฺวินฺนํ “รหาทิโต ณ”อิติ นการสฺส ณการกรณเมว วิเสโส.
[๕๔๘] กตฺตุกรณปเทเสสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “กตฺตุกรณาธิกรณการเกสุ สพฺพธาตูหิ ยุปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. เอตฺถ จ ปเทโสติ อธิกรณการกสฺเสตํ อธิวจนํ. ทฺวิปทมิทํ. ยุคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ “กตฺตุกรณาธิกรณ-การเกสุปิ ยุปจฺจโย โหตี”ติ สมฺปิณฺเฑติ.
กตฺตริ ตาว รโชหรณนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน รชสทฺทูปปทสฺส หร= หรเณตีมสฺส “รชํ หรตี”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ยุปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสานาเทสณตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กรเณ ตาว กรณนฺตฺยุทาหรณํ. ตํ ปน กร=กรเณตีมสฺส “กโรติ เตนา”ติ อตฺเถ ยุปจฺจยานาเทสณตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ปเทเส ตาว ฐานนฺตฺยุทาหรณํ. ตํ ปน ฐา=คตินิวตฺติมฺหีตีมสฺส “ติฏฺฐนฺติ เอตฺถา”ตฺยตฺเถ ยุปจฺจยานาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๔๙] รหาทิโต ณ
กิมตฺถมิทํ. “รการ-หการนฺเตหิ อนาเทสสฺส โณ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. มณฺฑูกคติยา อนฺตอิตฺยานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ. อาทิสทฺเทน ญการํ สงฺคณฺหาติ.
เตนวิญฺญาณนฺติอาทีสุ วิปุพฺพสฺส ญา=อวโพธเนตีมสฺส “วิชานาตี”ติ อตฺเถ “นนฺทาทีหิ ยู”ติ อธิกิจฺจ “กตฺตุกรณปเทเสสุ เจ”ติ กตฺตริ ยุปจฺจเย กเต วุตฺตนเยน ตสฺสานาเทเส กเต นการสฺส ณกาโร โหติ. เอตฺถ ปน “กิญฺจาปิ ‘อสุกสฺส ณกาโร โหตี’ติ น วุตฺตํ, ตถาปิ นการสฺเสว ณกาโร โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ จ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ. เอตฺถ หิ “นการสฺสา’ติ วุตฺเต ‘คหณียํ, กรณียํ’ตฺยาทีสุ นีการสฺส น สิยา. นีการสฺสาติ วุตฺเต ‘กรณํ, คหณนฺ’ติอาทีสุ นการสฺส น สิยาติ สพฺพสาธารณวเสเนวํ วุตฺตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. อิธ ปนานนฺตรสุตฺตทฺวเยน ยุปจฺจยสฺส วุตฺตตฺตา ตสฺส จ “อนกา ยุณฺวูนมิ”ติ อนาเทสสฺส วุตฺตตฺตา “กาเก วารย ตณฺฑุลา”ติอาทีนิ วิย ปจฺจาสนฺนวเสน วา “ขทิรวนนฺ”ตฺยาทีนิ วิย เยภุยฺยวเสน วา ‘อนาเทสสฺสา’ติ อาหาติ ทฏฺฐพฺพํ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ตตฺถ จ ปูรณนฺติ ปูร= ปูรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ กิพฺพิธานกปฺเป
ปฐโม ปริจฺเฉโท
-------------------------
ทุติยปริจฺเฉท
[๕๕๐] ณาทโย เตกาลิกา
กิมตฺถมิทํ. “ณปจฺจยาทโย ยุปจฺจยนฺตา ปจฺจยา เตกาลิกา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. โณ อาทิ เยสนฺเต ณาทโย. ตโย กาลา ติกาลํ. ติกาเล นิยุตฺตา เตกาลิกา.
“นนฺวตีเต ตตวนฺตุตาวี, วตฺตมาเน มานนฺตา, กาเล วตฺตมานาตีเต ณฺวาทโย, ภวิสฺสติ คมาทีหิ ณีฆิณฺติอาทีนิ วิย นิยเมตฺวา อวุตฺตตฺตาว อสติปิ อิมสฺมึ ณาทโย กาลตฺตเยว โหนฺตีติ สกฺกา มนฺตุนฺ”ติ. น สกฺกา, อนิยเมตฺวา วุตฺตานํ กาลตฺตเย วา กาลทฺวเย วา กาลํ อนามสิตฺวา วา โหนฺตีติปิ มนฺตพฺพโต. น หิ อนิยเมตฺวา วุตฺตา กาลตฺตเยว โหนฺตีติ สญฺญาปโก อตฺถิ. ตสฺมา ณาทโย กาลตฺตเยว โหนฺติ ‘ณาทโย เตกาลิกา’ติ วุตฺตตฺตา. ตโต อญฺเญ กาลตฺตเยปิ กาลทฺวเยปิ กาลมนามสิตฺวาปิ โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํ.
กุมฺภกาโร, กรณนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กุมฺภกาโรติ กุมฺภสทฺทูป-ปทสฺส กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กุมฺภํ กโรติ อกาสิ กริสฺสตี”ติ อตฺเถ “ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ”ติ ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
กรณนฺตีทํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส “กโรติ อกาสิ กริสฺสติ เตนา”ติ อตฺเถ “นนฺทาทีหิ ยู”ติ อธิกิจฺจ “กตฺตุกรณปเทเสสุ จา”ติ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ยเมตฺถาปิ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. เอวมญฺเญปิ โยเชตพฺพา.
[๕๕๑] สญฺญายํ ทาธาโต อิ
กิมตฺถมิทํ. “สญฺญายมภิเธยฺยายํ ทา-ธาธาตูหิ อิปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ทา จ ธา จ ทาธา. ตโต ทาธาโต.
อาทีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาทีติ อาปุพฺพสฺส ทา=ทาเนตีมสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ตฺยธิกิจฺจีมินา “อาทียตี”ติ อตฺเถ อิปจฺจยํ กตฺวา “สรโลโปมา ฯเปฯ ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา”ติ อธิกิจฺจ “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อสวณฺเณ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา “อญฺเญ กิตฺ”ติ กิตสญฺญํ กตฺวา กิตกตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หี”ตฺยธิกิจฺจ “ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ ลิงฺคํ ถเปตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺ-ปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
อุทธีติ อุทกสทฺทูปปทสฺส ธา=ธารเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อุทกํ ทธาตี”ติ อตฺเถ อิมินา อิปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการ-วิปรีตาเทสา เจ”ติ อุทกสทฺเท กการสฺส โลเป กเต รูปํ.
มโหทธีติ มโหทกสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “มโหทกานิ ทธาตี”-ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อิปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. วาลธีติ วาลสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “วาลานิ ทธาติ ตสฺมินฺ”ติ อตฺเถ อิปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. สนฺธีติ สํปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “สมฺมา ธียติ, ทธาตี”ติ วา อตฺเถ อิปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๕๒] ติ กิจฺจาสิฏฺเฐ
กิมตฺถมิทํ. “สญฺญายมภิเธยฺยายํ สพฺพธาตูหิ ติปจฺจโย โหติ กิตฺ จ อาสิฏฺเฐ”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. สญฺญาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺ-เญยฺโยว. เอตฺถ จ อาสิฏฺเฐติ อาปุพฺพสฺส สํส=ปสํสเนตีมสฺส “ปสํสนนฺ”ติ อตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยนฺตสฺส “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ อธิกิจฺจ “สาทิสนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ”ติ ตปจฺจยสฺส อาทินา สห ฏฺฐาเทเส กเต “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคเม กเต รูปํ. ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ตปจฺจยสฺส ริฏฺฐาเทสํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. เตน จ อาสิฏฺเฐติ ปสํสายมิติ วิญฺญายติ. ตสฺมา ปสํสนตฺเถ สติ อิมินา ปจฺจยา โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํ. เตนาห “อาสิฏฺเฐ”ติ. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ.
ชินพุทฺธีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชินพุทฺธีติ ชินสทฺทูปปทสฺส พุธ=โพธเน, พุธ=ญาเณ, พุธ=อวคมเนติ ติณฺณมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ชิโน ชนํ พุชฺฌตู”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ติปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ตฺยธิกิจฺจ “ธฒภเหหิ ธฒา เจ”ติ ตการสฺส ธการํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ทการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ธนภูตีตีทํ ปน ธนสทฺทูปปทสฺส ภู,หู=สตฺตายมิตีมสฺส “ธนมสฺส ภวตู”ติ อตฺเถ อิมินา ติปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ภูโตตีทํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส “สทา ภวตู”ติ อตฺเถ อิมินา ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ภาโวตีทํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส ตสฺมึเยวตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร, เอ อยา”ติ อธิกิจฺจ “เต อาวายา การิเต”ติ อาวาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต “อโต เนนา”ตฺยธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ธมฺมทินฺโนติ ธมฺมสทฺทูปปทสฺส ทา=ทาเนตีมสฺส “ธมฺโม ชนํ ททาตู”ติ อตฺเถ อิมินา อินฺนปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
วฑฺฒมาโนติ วฑฺฒ=วฑฺฒเนตีมสฺส “อายุนา วฑฺฒตู”ติ อตฺเถ อิมินา มานปจฺจยํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. เอวํ อญฺเญปิ โยเชตพฺพา.
[๕๕๓] อิตฺถิยมติยโว วา
กิมตฺถมิทํ. “อิตฺถิยมภิเธยฺยายํ สพฺพธาตูหิ อ-ติ-ยุอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อ จ ติ จ ยุ จ อติยโว.
ชราติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชราติ ชร=วโยหานิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ชีรตี”ติ อตฺเถ อิมินา อปจฺจยํ กตฺวา ชรสทฺทา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
มตีติ มา=มาเนตีมสฺส “มินาตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ติปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจา-ทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ เจ”ติ อาการสฺส รสฺสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เจตนาตีทํ ปน จิติ=เจตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “เจตยตี”ติ อตฺเถ อิมินา ยุปจฺจยํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ยุปจฺจยสฺส อนาเทสํ กตฺวา “อสํโย-คนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา เจตนสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เวทนาติ “วิท=สตฺตายํ, วิท=ลาเภ, วิท=ญาเณ, วิท=วินฺทเนติ จตุนฺน-มญฺญตรสฺส “เวทยตี”ติ อตฺเถ อิมินา ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๕๔] กรโต ริริย
กิมตฺถมิทํ. “กรโต อิตฺถิยมนิตฺถิยํ วา อภิเธยฺยายํ ริริยปจฺจโย โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อิตฺถิยคฺคหณมิหานุวตฺตเต วาคฺคหณญฺจ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
กิริยา, กิริยนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กิริยาติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “กตฺตพฺพนฺ”ติ อตฺเถ “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ริริยปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต กิริยสทฺทา “อิตฺถิย-มโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
กิริยนฺติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “กรณียนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อิมินา ตสฺมึเยว ปจฺจเย กเต วุตฺตนเยน ราทิมฺหิ ลุตฺเต กิริยสทฺทา นามมิว กตฺวา สฺยา-ทฺยุปฺปตฺตาทึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุ๊สเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ปน ทฺวยํ อิตฺถา-นิตฺถาภิเธยฺยวเสน วุตฺตํ.
[๕๕๕] อตีเต ตตวนฺตุตาวี
กิมตฺถมิทํ. “อตีเต สพฺพธาตูหิ ต-ตวนฺตุ-ตาวีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
หูโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ หูโตติ หู,ภู=สตฺตายํ, หุ=ทานา-ทานหพฺยปฺปทาเนสูติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ตปจฺจยํ กตฺวา นามมิว กตฺวา หูตสทฺทา สฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสกาเร กเต สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
หูตวาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส อิมินา ตวนฺตุปจฺจยํ กตฺวา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต”ติ อธิกิจฺจ “อา สิมฺหี”ติ สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อาอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
หูตาวีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส อิมินา ตาวีปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
วุสิโตติ วส=นิวาเสตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ อธิกิจฺจ “วส วา วู”ติ วการสฺส อุการํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ตฺยธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการ-วิปรีตาเทสา เจ”ติ อาทิมฺหิ วการาคมํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
ภุตฺตาวีตีทํ ปน ภุช=ปาลนพฺยวหรเณสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ตาวีปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ อธิกิจฺจ “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ ธาตฺวนฺตมฺหิ ลุตฺเต ตการสฺส จ ทฺวิภาเว กเต วุตฺตนเยน สฺยา-ทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๕๖] ภาวกมฺเมสุ ต
กิมตฺถมิทํ. อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตานํ ตปจฺจยาทีนํ กิตกตฺตา ‘กตฺตริ กิตฺ’ติ กิตกานํ กตฺตริ การเก นิยมิตตฺตา จ ภาวกมฺมการเกสุ อตีตกาเล สพฺพธาตูหิ ตปจฺจยตฺถมิทํ. ทฺวิปทมิทํ. อตีตคฺคหณญฺจ ธาตุคฺคหณญฺเจหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
คีตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คีตนฺติ เค=สทฺเทตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “คายนนฺ”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ตปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพตฺถ เค คี”ติ เคสทฺทสฺส คีอาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “โยนํ นิ นปุ๊สเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิโน อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
นจฺจํ, นฏฺฏนฺติ นฏ=นติมฺหิ, นฏ=คตฺตวิกฺเขเป, นฏ=คตฺตวินาเมติ ติณฺณมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส คตฺตวิกฺเขปนนฺตฺยตฺเถ อิมินา ตปจฺจยํ กตฺวา สห ธาตฺวนฺเตน ตการสฺส “ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ จฺจ-ฏฺฏาเทเส กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
หสิตนฺติ หส=หสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “หสนนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ตปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม อิการาคมํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ภาสิตนฺตีทํ ปน ภาส=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส “อุทีริตนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เทสิตนฺติ ทิสิ=อุจฺจารเณตีมสฺส “อุจฺจาริตนฺ”ติ อตฺเถ ตปจฺจยาทึ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ตฺยธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิธ ปน ตสฺส, เตนาติ วจนํ ภาวกมฺมตฺถวิญฺญาปนตฺถํ.
[๕๕๗] พุธคมาทิตฺเถ กตฺตริ
กิมตฺถมิทํ. “พุธ-คมุอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตทตฺเถ คมฺยมาเน กตฺตริ ตปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ตปจฺจยสฺส กิตกตฺตา กิตกานํ ‘กตฺตริ กิตฺ’ติ กตฺตริ นิยมิตตฺตา จ สิทฺเธ สติปิ อิธ กตฺตริคฺคหณํ อนนฺตรสุตฺเต ‘ภาวกมฺเมสู’ติ วุตฺตตฺตา ตํนิวารณตฺถํ. อสติ หิ อิมสฺมึ พุธ-คมุอิจฺเจวมาทีหิ ภาวกมฺเมสุ ตทตฺเถเยว ตปจฺจโย โหตีติ อตฺโถ สิยา. สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ หิ นิยมายาติ มนฺตพฺพโต. พุโธ จ คโม จ พุธคมา. เต อาทโย เยสนฺเตติ พุธคมาทโย. เตหิ พุธคมาทีหิ. เอตฺถ จ “พุธคมาทีหฺยตฺเถ’ติ วตฺตพฺเพ ‘สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ’ติ เอตฺถาทิคฺ-คหเณน หิวิภตฺติโลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เตนาห “พุธ-คมุ-อิจฺเจวมาทีหิ ตทตฺเถ”ติ. เอตฺถ จ อตฺเถติ กิญฺจาปิ อนิยมวเสน วุตฺตํ, ตถาปิ เตสํเยวตฺเถติ คเหตพฺพํ อตฺถสทฺทสฺส สาเปกฺขตฺตา เตหิ อญฺญสฺส จ อเปกฺขิตพฺพสฺสาภาวโต.
พุทฺโธ, คโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พุทฺโธติ พุธ=โพธเน, พุธ=ญาเณติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส “สพฺเพ สงฺขตาสงฺขเต ธมฺเม พุชฺฌตี”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ อธิกิจฺจ “ธฒภเหหิ ธฒา เจ”ติ ตการสฺส ธการํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ติ ธการสฺส ทการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ปน คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส “สรณมุปคโต”ติ อตฺเถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๕๘] ชิโต อิน สพฺพตฺถ
กิมตฺถมิทํ. “ชิ=ชเยอิจฺเจตาย ธาตุยา สพฺพกาเลปิ กตฺตริ อินปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “นนฺวิหาสติปิ สพฺพตฺถคฺคหเณ ‘อตีเต ตตวนฺตุตาวี’ติอาทีนิ วิย นิยเมตฺวา อวุตฺตตฺตาว อธิปฺเปตตฺโถ สิชฺฌตี”ติ. น สิชฺฌติ ‘อนิยมวเสน วุตฺตานํ กาลตฺตเย วา กาลทฺวเย วา กาลมนามสิตฺวา วาปิ โหนฺตี’ติ มนฺตพฺพโต. ตสฺมาวีธ สพฺพคฺคหณํ กตํ.
ชิโนติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ชิ=ชเยตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ชินาติ อชินิ ชินิสฺสตี”ติ อตฺเถ อิมินา อินปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๕๙] สุปโต จ
กิมตฺถมิทํ. “สุป=สเยอิจฺเจตาย ธาตุยา กตฺตริ ภาเว จ อินปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ อินคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. สุปินนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน สุป=สเยตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สุปียเต”ตฺยตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา อินปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๖๐] อีสทุสูหิ ข
กิมตฺถมิทํ. “อีส-ทุ-สุสทฺทูปปเทหิ สพฺพธาตูหิ กตฺตริ ขปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อีสสฺสโยตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อีสสฺสโยติ อีสสทฺทูปทสฺส สี= สเยตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ อธิกิจฺจีมินา ขปจฺจยํ กตฺวา ปโยเค สติ ขการานุพนฺโธติ วา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตา-เทสโลปาคมา เจ”ติ วา ขโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ อธิกิจฺจ “เอ อยา”ติ อยาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ สการสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทุสฺสโยติอาทีนิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. อีสกฺกรนฺติอาทีสุ กร=กรเณติ ธาตุมตฺตเมว นานาตฺตํ.
[๕๖๑] อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุ๊ วา
กิมตฺถมิทํ. “อิสุ=อิจฺฉากนฺตีสูตีมสฺสตฺเถสุ คมฺยมาเนสุ สมานกตฺตุเกสุ สพฺพ-ธาตูหิ สพฺพกาเลสุ กตฺตริ ตเว-ตุ๊อิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจ-ปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. วาคฺคหณํ ทุติยสฺส ปจฺจยสฺส สมฺปิณฺฑนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอสนํ อิจฺฉา. อิจฺฉาเยว อตฺถา อิจฺฉตฺถา. เตสุ อิจฺฉตฺเถสุ. อิจฺฉสฺส วา อตฺถา อิจฺฉตฺถา. อิจฺฉตฺถา อตฺถา เยสนฺเต อิจฺฉตฺถา. “อิจฺฉตฺถตฺถา”ติ วตฺตพฺเพ “สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ”ติ สรูเปกเสสวเสเนกสฺสตฺถสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘อิจฺฉตฺเถสู’ติ วุตฺตนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํ. สมาโน กตฺตา เยสนฺเต สมานกตฺตุกา. อตฺถา วา ธาตโว วา. เตสุ สมานกตฺตุเกสุ. อิจฺฉตฺเถสูตีมินา ตุลฺยาธิกรณํ. ตตฺถ จ ปุริมนเยน “สมานกตฺตุวนฺเตสุ อิจฺฉาสงฺขาเตสฺวตฺเถสุ คมฺยมาเนสู”ติ สมฺพนฺโธ. ปจฺฉิมนเยน ปน “สมานกตฺตุวนฺเตสุ อิจฺฉตฺถวาจเกสุ ธาตูสุ วิชฺชมาเนสู”ติ สมฺพนฺโธ.
ปุญฺญานิ กาตเว, สทฺธมฺมํ โสตุมิจฺฉตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กาตเวติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปุญฺญานิ กาตุมิจฺฉตี”ติ อตฺเถ ธาตฺวาธิการมธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตเวปจฺจยํ กตฺวา “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “ตเวตุนาทีสุ กา”ติ กโรติสฺส กาเทเส กเต รูปํ. โย กโรติ, โสว อิจฺฉติ. อยเมตฺถ สมานกตฺตุกตา. อิตรํ ปน สุ=สวเนตีมสฺส “สทฺธมฺมํ โสตเว อิจฺฉตี”ติ อตฺเถ อิมินา ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วุทฺธิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๖๒] อรหสกฺกาทีสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “อรหสกฺกภพฺพานุจฺฉวิกานุรูปาทีสุ อตฺเถสุ สพฺพธาตูหิ ตุ๊-ปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตุ๊คหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตเว-คหณนิวตฺตนตฺถํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
โก ตํ นินฺทิตุมรหติ, สกฺกา เชตุ๊ ธเนน วาติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ นินฺทิตุนฺติ นินฺท=ครหายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นินฺทิตุมรหตี”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ ธาตฺวาธิการญฺจ อิมินา ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาสพฺพ-ธาตุกตฺตมาคมฺม อิการาคเม กเต รูปํ. อิตรํ ปน ชิ=ชเยตีมสฺส อิมินา ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน วุทฺธิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๖๓] ปตฺตวจเน อลมตฺเถสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “อลมตฺเถสุ ปตฺตวจเน สติ สพฺพธาตูหิ ตุ๊ปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตุ๊คหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อลํสทฺทสฺส อตฺถา อลมตฺถา. เต ปน อตฺถโต ภูสนปริยตฺตินิวารณาว. เตสุ อลมตฺเถสุ. เอตฺถ จ ปตฺตวจนนฺติ ปริยตฺยตฺถมาห. ปตฺตสฺส วจนํ ปตฺตวจนํ. ตสฺมึ ปตฺต-วจเน. “อลมตฺถสงฺขาเตสุ ภูสนปริยตฺตินิวารเณสุ ปตฺตตฺถวจเน สตี”ติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ ปตฺตตฺโถ นาม สมฺปตฺตตฺโถ อนุจฺฉวิกตฺโถ อนุรูปตฺโถ.
อลเมว ทานานิ ทาตุ๊, อลเมว ปุญฺญานิ กาตุนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทาตุนฺติ ทา=ทาเนตีมสฺส “ทานานิ ทาตุ๊ อลํ ปตฺตา สมฺปตฺตา อนุจฺฉวิกา อนุรูปา”ติ อตฺเถ “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุ๊ วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตุ๊ปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กาตุนฺติ กร=กรเณตีมสฺส “ปุญฺญานิ กาตุ๊ อลํ ปตฺตา”ติอาทีสุ อตฺเถสุ อิมินา ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน กรสฺส จ กาเทเส กเต รูปํ.
[๕๖๔] ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา
กิมตฺถมิทํ. “สมานกตฺตุกานํ ธาตูนํ ปุพฺพกาลาภิธายเก ธาตุมฺหิ ตุนาทโย ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ ปน ปุพฺพ-กาโล นาม ปุพฺพกาโร. ปุพฺพกาโร นาม ปุพฺพกิริยา. ตสฺมา “ปุพฺพกิริยา-ภิธายเก ธาตุมฺหิ ตุนาทโย ปจฺจยา โหนฺตี”ติ วุตฺตํ โหติ.
กาตุน กมฺมํ คจฺฉตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กาตุนาติ กร= กรเณตีมสฺส “กตฺวาน กมฺมํ คจฺฉตี”ติ อตฺเถ อิมินา ตุนปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน กาเทเส กเต รูปํ. โย กโรติ, โสว คจฺฉติ. อยเมตฺถ สมานกตฺตุกตา.
อกาตุน ปุญฺญํ กิลมิสฺสนฺตีติ เอตฺถ ปฏิเสธวาจโก อกาโรว วิเสโส. สุตฺวานาติ สุ=สวเนตีมสฺส “สุตฺวาน ธมฺมํ โมทตี”ติ อตฺเถ อิมินา ตฺวานปจฺจเย กเต รูปํ. ชิตฺวานาติ ชิ=ชเยตีมสฺส “ชิตฺวาน วสตี”ติ อตฺเถ อิมินา ตฺวาน-ปจฺจเย กเต รูปํ. เสสานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๕๖๕] วตฺตมาเน มานนฺตา
กิมตฺถมิทํ. “วตฺตมาเน กาเล สพฺเพ ธาตูหิ มาน-อนฺตอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
สรมาโน, คจฺฉนฺโตติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สรมาโนติ สร=คติจินฺตาย-มิตีมสฺส “สรติ คจฺฉติ ปวตฺตตี”ติ อตฺเถ อิมินา มานปจฺจยํ กตฺวา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. คจฺฉนฺโตติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส “คจฺฉตี”ติ อตฺเถ อิมินา อนฺตปจฺจยํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๖๖] สาสาทีหิ รตฺถุ
กิมตฺถมิทํ. “สาสอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ รตฺถุปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
สตฺถาติ อุทาหรณํ. ตํ ปน สาส=อนุสิฏฺฅิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สเทวเก โลเก สาสตี”ติ อตฺเถ อิมินา รตฺถุปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต สตฺถุสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีน-มา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ สตฺถุสทฺทนฺตสฺส อาการํ กตฺวา สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
[๕๖๗] ปาทิโต ริตุ
กิมตฺถมิทํ. “ปาอิจฺเจว ธาตุโต ริตุปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ปิตาติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ปา=รกฺขเณ-ตีมสฺส “ปุตฺตํ ปาตี”ติ อตฺเถ อิมินา ริตุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๖๘] มานาทีหิ ราตุ
กิมตฺถมิทํ. “มานอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ราตุปจฺจโย โหติ ริตุปจฺจโย จา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ริตุคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺ-เญยฺโยว. มาตาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มาตาติ มาน=มาเนตีมสฺส “ธมฺเมน ปุตฺตํ มาเนตี”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ราตุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ราทิโลโป จ อาการาเทโส จ สิโลโป จ เหฏฺฐา วุตฺตนโยว.
ภาตาตีทํ ปน ภาส=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส “ปุพฺเพ ภาสตี”ติ อตฺเถ อิมินา ราตุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ธีตาตีทํ ปน ธา=ธารเณตีมสฺส “มาตาปิตูหิ ธารียตี”ติ อตฺเถ อิมินา ริตุปจฺจยาทิมฺหิ กเต “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ อิการสฺส จ ทีเฆ กเต รูปํ.
[๕๖๙] อาคมา ตุโก
กิมตฺถมิทํ. “อาอิจฺจาทิมฺหา คมิโต ตุกปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิ-ปทมิทํ. อาปุพฺโพ คโม อาคโม. ตสฺมา อาคมา. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อาคนฺตุโกติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อาปุพฺพสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส “อา-คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ตุกปจฺจยํ กตฺวา “คมขนหนาทีนํ ตุ๊ตพฺพาทีสุ น”อิติ ธาตฺวนฺตสฺส นตฺตํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๗๐] ภพฺเพ อิก
กิมตฺถมิทํ. “ภพฺพตฺเถ คมิอิจฺเจตสฺมา อิกปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. คมิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. คมิโกติ อุทาหรณํ. ตํ ปน คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส “คมิตุ๊ ภพฺโพ”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา อิกปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการาทิมฺหิ กเต รูปํ.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ กิพฺพิธานกปฺเป
ทุติโย ปริจฺเฉโท
-----------------------
ตติยปริจฺเฉท
[๕๗๑] ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺติ
กิมตฺถมิทํ. “เย จ ปโยเค กเต โวหารูปคา สาธฺยสทฺทา, เต วุตฺตปฺ-ปกาเรหิ ปจฺจเยหิ อนภินิปฺผนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ นิปาตนา นาม อสมฺปตฺตํ สมฺปาเทติ, สมฺปตฺตํ นิวาเรติ. เตน อิมินา ลกฺขเณน ยสฺมึ ยสฺมึ กเต ยํ ยํ รูปํ สิชฺฌติ, ตํ ตํ ตตฺถ ตตฺถ กาตพฺพํ. เตนาห “สงฺขฺยานามสมาสตทฺธิตาขฺยาตกิตกปฺปมฺหิ สปจฺจยา เย สทฺทา อนิฏฺฐงฺคตา, เต สาธเนน นิรกฺขิตฺวา สเกหิ นาเมหิ นิปาตนาว สิชฺฌนฺตี”ติ.
เอการสาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ “เอการส พารส พาวีส โสฬสา”ติ อิมานิ กิญฺจาปิ วินาว นิปาตนลกฺขณํ ตทฺธิตกปฺเป สงฺขฺยาวิธาเน วุตฺตลกฺขเณน สิชฺฌนฺติ, ตถาปิ ลกฺขณสฺส ปชฺชุนฺนคติกภาวํ ทสฺเสนฺโต “เอกสฺส เอกา โหติ, ทสสฺส จ รโส โหตี”ติอาทิมาห.
ตตฺถจเอการสาติ “เอโก จ ทส จา”ติ อตฺเถ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา เอกทสสทฺเท เอกสทฺทสฺสีมินา เอกาเทสํ กตฺวา ทสสทฺทสฺส รสาเทเส กเต รูปํ. พารสาติ “เทฺว จ ทส จ ทฺวิทสา”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา ทฺวิสทฺทสฺส พาเทสํ กตฺวา ทสสทฺทสฺส รสาเทเส กเต รูปํ. พาวีสนฺติ “เทฺว จ วีสญฺจ ทฺวิวีสนฺ”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา ทฺวิสทฺทสฺส พาเทเส กเต รูปํ.
โสฬสาติ “ฉ จ ทส จ ฉทสา”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา ทการสฺส ฬาเทสํ กตฺวา ฉสฺส จ โสอาเทเส กเต รูปํ. สฬายตนนฺติ “ฉ อายตนํ ฉายตนนฺ”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา ฉสทฺทสฺส สฬาเทเส กเต รูปํ. เอวํ ปจฺจยา จ อนิฏฺฐงฺคตา อาเทสวิธาเนน นิปฺผนฺนา อญฺเญปิ เย สทฺทา, เต นิปาตนลกฺขเณน สาเธตพฺพา. อชฺชาติอาทีนิ วุตฺติยํ วุตฺตนเยเนว สุวิญฺเญยฺยานิ.
[๕๗๒] สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ
กิมตฺถมิทํ. “สาส=อนุสิฏฺฅิมฺหิ, ทิส=เปกฺขเนตีเมหิ ตปจฺจยสฺส ริฏฺฐาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อนุสิฏฺโฐ, ทิฏฺฐนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อนุสิฏฺโฐติ อนุปุพฺพสฺส สาส=อนุสิฏฺฅิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตสฺส ริฏฺฐาเทสํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทิฏฺฐนฺติ ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยา-ทิมฺหิ กเต รูปํ.
อเนกตฺถตฺตานิปาตานํจคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺถา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหเณนา”ติอาทิมาห. ตตฺถ จ ทฏฺฐพฺพนฺติ ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน ตการสฺส รฏฺฐาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทฏฺฅุนฺติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “อิจฺฉตฺเถสุ สมาน-กตฺตุเกสุ ตเว ตุ๊ วา”ติ วตฺตมาเน “อรหสกฺกาทีสุ เจ”ตฺยตฺเถ อาทิคฺคหเณน ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน ตุ๊การสฺส รฏฺฅุ๊อาเทสํ กตฺวา ราทิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
[๕๗๓] สาทิ สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ
กิมตฺถมิทํ. “สการนฺเตหิ จ ปุจฺฉ-ภนฺช-หํสอิจฺเจวมาทีหิ จ ธาตูหิ ต-ปจฺจยสฺส สหาทิพฺยญฺชเนน ฏฺฐาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อาทินา สห วตฺตเตติ สาทิ. สกาโร อนฺโต ยสฺส โส สนฺโต. สนฺโต จ ปุจฺโฉ จ ภนฺโช จ หํโส จ สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสา. เต อาทโย เยสนฺเต สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทโย. เตหิ สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ. เอตฺถ จ หํสาตีมสฺส สติปิ สนฺตตฺเต ปุน คหณกรณมตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ. เตน ตโต ปรสฺส ตปจฺจยสฺส นิจฺจีมินา ฏฺฐาเทโส โหติ. สนฺตโต ปน ปรสฺส ตปจฺจยสฺส กตฺถจิ โหติ, กตฺถจิ น โหติ.
เตนอุตฺรสฺโต, ธสฺโตติอาทีสุ อุปุพฺพสฺส ตฺรส=อุพฺเพชเน, ธํส=อวธํสเนติ ทฺวีหิ ลทฺธธาตุสญฺญาทีหิ “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจเย กเต สติปิ สนฺตตฺเต อิมินา ฏฺฐาเทโส น โหติ.
ตุฏฺโฐติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตุฏฺโฐติ ตุส=ปีติมฺหีตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา สหาทิพฺยญฺชเนน ฏฺฐาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทฏฺโฐติ ทํส= ทํสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา วุตฺตนเยน ฏฺฐาเทสํ กตฺวา “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “พฺยญฺชเน เจ”ติ นิคฺคหิตโลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ปุฏฺโฐติ ปุจฺฉ=ปุจฺฉเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อาทิ-พฺยญฺชเนน สห ตสฺส ฏฺฐาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. ภฏฺโฐติ ภนฺช=อวมทฺทเน-ตีมสฺส ทฏฺโฐติ เอตฺถ วุตฺตวิธานมฺหิ กเต รูปํ. หฏฺโฐติ หํส=ปหํสเน, หํส= ปีติมฺหีติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ทฏฺโฐติ เอตฺถ วุตฺตวิธานมฺหิ กเต รูปํ. ปหฏฺโฐติ เอตฺถ อุปสคฺโคว วิเสโส.
ยิฏฺโฐติ ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสูตีมสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา ฏฺฐาเทสํ กตฺวา “ยชสฺส สรสฺสิฏฺเฐ”ติ ยกาเร สรสฺสิการํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๗๔] วสโต อุตฺถ
กิมตฺถมิทํ. “วส=นิวาเสตีมสฺมา ตปจฺจยสฺส สหาทิพฺยญฺชเนน อุตฺถาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ สาทิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
วุตฺโถติ อุทาหรณํ. ตํ ปน วส=นิวาเสตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาว-กมฺเมสุ ต”อิติ วตฺตมาเน “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตร-สุตฺตมธิกิจฺจีมินา ตสฺสุตฺถาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๗๕] วสฺส วา วุ
กิมตฺถมิทํ. “วสสฺเสว ธาตุสฺส ตปจฺจเย ปเร วการสฺส อุกาโร โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. เอตฺถ จ ปจฺฉิมวกาโร มิสฺสกโทสาปคม-กรณตฺถํ สนฺธิวเสนาคโต. ตคฺคหณญฺจ วสคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
วุสิตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วุสิตนฺติ วส=นิวาเสตีมสฺส “ภาว-กมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, วสโต อุตฺถา”ติ วตฺตมาเน อิมินา วการสฺสุการํ กตฺวา “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ ธาตุมฺหา อิการาคมํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิญฺจ กตฺวา อุสิตนฺติ วตฺตพฺเพ “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ อาทิมฺหิ วการาคเม กเต รูปํ.
อุฏฺโฐติ ตสฺเสว ธาตุสฺส ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา วการสฺสุการํ กตฺวา ตปจฺจยสฺส “สาทิ สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ”ติ สหาทิพฺยญฺชเนน ฏฺฐาเทสา-ทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสาทิพฺยญฺชเนน สห วุตฺตนเยน ฏฺฐาเทสํ กตฺวา วกาเร อการสฺส “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ อุการาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๗๖] ธฒภเหหิ ธฒา จ
กิมตฺถมิทํ. “ธ-ฒ-ภ-หอิจฺเจวมนฺเตหิ ธาตูหิ ตการปจฺจยสฺส ยถากฺกมํ ธ-ฒาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ สาทิคฺ-คหณนิวตฺตนตฺถํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
พุทฺโธติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พุทฺโธติ พุธ=โพธเน, พุธ=ญาเณ, พุธ=อวคมเนติ ติณฺณมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิตฺยธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ตฺย-ธิกิจฺจีมินา ตการสฺส ธการํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ทการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
วุฑฺโฒติ วฑฺฒ=วฑฺฒเนตีมสฺส “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตสฺส ฒาเทสํ กตฺวา วุฏฺโฐติ เอตฺถ วุตฺตนเยน วกาเร อการสฺสุการํ กตฺวา ปุพฺพฑการสฺส “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ โลปํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ตฺยธิกิจฺจ “โฑ ฒกาเร”ติ ฒการสฺส ฑการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ลทฺธนฺติ ลภ=ลาเภตีมสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ กมฺมนิ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตการสฺส ธการํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ทการาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ทฑฺฒนฺติ ทห=ภสฺมีกรเณตีมสฺส กมฺมนิ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตการสฺส ฒการํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ตฺยธิกิจฺจ “โฑ ฒกาเร”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ฑการาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๗๗] ภนฺชโต คฺโค จ
กิมตฺถมิทํ. “ภนฺช=อวมทฺทเนตีมสฺมา ตปจฺจยสฺส คฺคาเทโส โหติ สหาทิ-พฺยญฺชเนนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ สาทิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. จคฺคหณํ สาทิคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ภคฺโคติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ภนฺช=อวมทฺทเนตีมสฺส ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, สาทิ สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ”ตฺยธิกิจฺจีมินา ตปจฺจยสฺส สหาทิพฺยญฺชเนน คฺคาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๗๘] ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ
กิมตฺถมิทํ. “ภุชอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺโต โน โหติ, ตการปจฺจยสฺส จ ทฺวิภาโว โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. ตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ภุโช อาทิ เยสนฺเต ภุชาทโย. เตสํ ภุชาทีนํ.
ภุตฺโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภุตฺโต, ภุตฺตาวีติ ภุช=ปาลน-พฺยวหรเณสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ ต-ตาวีปจฺจเย กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา ตการปจฺจยสฺส จ ทฺวิภาวํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
จตฺโตติ จช=หานิมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. สตฺโตติ สนฺช=สงฺเคตีมสฺส รูปํ. รตฺโตติ รนฺช=ราเคตีมสฺส รูปํ. ยุตฺโตติ ยุช=โยเคตีมสฺส รูปํ. วิวิตฺโตติ วิปุพฺพสฺส วิจ=วิเวจเนตีมสฺส รูปํ.
[๕๗๙] วจ วา วุ
กิมตฺถมิทํ. “วจอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วการสฺส อุกาโร วา โหติ, อนฺโต จ โน โหติ, ตปจฺจยสฺส จ เทฺวภาโว โหตี”ติ ญาปนฺตถํ. ติปทมิทํ. ตคฺ-คหณญฺจ อนฺโตคหณญฺจ โนคหณญฺจ ทฺวิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺ-เญยฺโยว. วสฺส อุ วุอิติ ตปฺปุริสสมาสสฺส วิสโย. อิธ จ วจสฺสาติ วตฺตพฺเพ “เสสโต โลปํ คสิปี”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. วาคฺคหณํ อวธารณตฺถํ. อเนกตฺถา หิ นิปาตา. เตน เจตฺถ สพฺพํ วุตฺตวิธานํ นิยตํเยว โหติ.
วุตฺตํ, อุตฺตนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วุตฺตนฺติ วจ=วิยตฺติยํ วาจาย-มิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ กมฺมนิ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ตฺยธิกิจฺจีมินา วการสฺ-สุการํ กตฺวา ตการสฺส จ ทฺวิภาวํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา “กฺวจา-ทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการ-วิปรีตาเทสา เจ”ติ อาทิมฺหิ วการาคมํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ กฺวจิคฺคหเณนาคมมฺหากเต รูปํ.
[๕๘๐] คุปาทีนญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “คุปอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺโต จ พฺยญฺชโน โน โหติ, ตปจฺจยสฺส จ ทฺวิภาโว โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ อนฺโต-คหณญฺจ โนคหณญฺจ ทฺวิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺ-เญยฺโยว. จคฺคหณมวธารณตฺถํ ทฺวิคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถญฺจ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
สุคุตฺโตติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สุคุตฺโตติ สุปุพฺพสฺส คุป= โคปเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน กมฺมนิ ตปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตสฺส วิย สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา ตปจฺจยสฺส จ ทฺวิภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. จิตฺโตติ จิติ=จินฺตายมิตีมสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิตฺย-ธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ กตฺตริ ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ลิตฺโตติ ลิป=อุปเทเห, ลิป=เลปเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. สนฺตตฺโตติ สํปุพฺพสฺส ตป=สนฺตาเปตีมสฺส รูปํ. อุตฺโตติ อุจ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส รูปํ. วิวิตฺโตติ วิปุพฺพสฺส วิจ=วิเวจเนตีมสฺส รูปํ. สิตฺโตติ สิจ=ปคฺฆรเณ, สิจ=เสจเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ.
[๕๘๑] ตราทีหิ อิณฺโณ
กิมตฺถมิทํ. “ตรอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส อิณฺณาเทโส โหติ, อนฺโต จ โน โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ อนฺโตคหณญฺจ โนคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ติณฺโณตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ติณฺโณติ ตร=ตรเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิตฺยธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ อธิกิจฺจีมินา ตปจฺจยสฺส อิณฺณาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวา-ทิมฺหิ กเต รูปํ. อุตฺติณฺโณติ เอตฺถ อุปสคฺโคว วิเสโส. สํปุณฺโณติ สํปุพฺพสฺส ปูร=ปูรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตสฺสิณฺณาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อาทิสรสฺส รสฺสํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคม-วิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ อิการสฺส โลปํ กตฺวา วา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ โลปํ กตฺวา วา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ตุณฺโณติ ตุท=พฺยถเนตีมสฺส “สมฺปุณฺโณ”ติ เอตฺถ วุตฺตวิธานมฺหิ กเต รูปํ. รสฺสาภาโวว วิเสโส. ปริชิณฺโณติ ปริปุพฺพสฺส ชร=วโยหานิมฺหีตีมสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา อิณฺณาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อากิณฺโณติ อาปุพฺพสฺส กิร=วิกิรเณตีมสฺส “ปริชิณฺโณ”ติ เอตฺถ วุตฺตวิธาเน กเต รูปํ.
[๕๘๒] ภิทาทิโต อินฺนอนฺนอีณา วา
กิมตฺถมิทํ. “ภิทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส อินฺน-อนฺน-อีณาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปน, อนฺโต จ โน โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ อนฺโตคหณญฺจ โนคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ภินฺโนติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภินฺโนติ ภิท=วิทารเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตสฺส วิย สุตฺต-ทฺวยมธิกิจฺจีมินา ตปจฺจยสฺส อินฺนาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ฉินฺโนติ ฉิทิ=ทฺวิธากรเณตีมสฺส รูปํ. อุจฺฉินฺโนติ เอตฺถ อุปสคฺโคว วิเสโส. ทินฺโนติ ทา=ทาเนตีมสฺส รูปํ. นิสินฺโนติ นิปุพฺพสฺส สท=วิสรณคตฺยวสาเนสูตีมสฺส วุตฺตนเยน กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา อินฺนาเทสํ กตฺวา “สทสฺส สีทตฺตนฺ”ติ สพฺพสฺเสว ธาตุสฺส สีทาเทสํ กตฺวา ธาตฺวาเทสสฺส จ ตฏฺฐานิยตฺตา ฐาโนปจารวเสน ธาตุสทฺเทน โวหริตพฺพโต ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
สุจฺฉนฺโนติ สุปุพฺพสฺส ฉท=โอวรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน กมฺมนิ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตสฺส อนฺนาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ขินฺโนติ ขิฏ=อุตฺตาสเนตีมสฺส วุตฺตนเยน กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา อนฺนาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา “สมฺปุณฺโณ”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. รุนฺโนติ รุธ=อาวรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน กมฺมนิ ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา อนฺนาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปรสรสฺส โลเป กเต รูปํ.
ขีณาติ ขี=ขเยตีมสฺส วุตฺตนเยน กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา อีณาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ภิตฺตีติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ภิท=วิทารเณตีมสฺส “สญฺญายํ ทาธาโต อิ”อิตฺยธิกิจฺจ “ติ กิจฺจาสิฏฺเฐ”ติ วา “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ วา “มิทาทีหิ ตฺติติโย”ติ วา ติปจฺจยํ กตฺวา วาคฺคหเณน สติปิ ตกาเร อิมินา ตสฺสาเทสมกตฺวา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ทการสฺส ตการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๘๓] สุสปจสกโต กฺขกฺกา จ
กิมตฺถมิทํ. “สุส-ปจ-สกอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส กฺข-กฺกาเทสา โหนฺติ, อนฺโต จ พฺยญฺชโน โน โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ อนฺโต-คหณญฺจ โนคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
สุกฺโขติ สุส=โสสเนตีมสฺส วุตฺตนเยน กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ อธิกิจฺจีมินา ตปจฺจยสฺส กฺขาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปกฺกนฺติ ปจ=ปาเกตีมสฺส วุตฺตนเยน กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตปจฺจยสฺส กฺกาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สกฺโกติ สก=สามตฺเถ, สก=ปูชายมิติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส วุตฺตนเยน กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา กฺกาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๘๔] ปกฺกมาทีหิ นฺโต จ
กิมตฺถมิทํ. “ปกฺกมอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส นฺตาเทโส โหติ, ธาตฺวนฺโต จ โน โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ อนฺโตคหณญฺจ โนคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ปกฺกนฺโตติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปกฺกนฺโตติ ปปุพฺพสฺส กมุ= ปทวิกฺเขเปตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตปจฺจยสฺส นฺตาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. วิพฺภนฺโตติ วิปุพฺพสฺส ภมุ=อนวฏฺฐาเนตีมสฺส อิมินา ตปจฺจยสฺส นฺตาเทสาทิมฺหิ กเต ภการสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ทฺวิภาเวน สทิเส สมฺปตฺเต “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ ตติยกฺขรํ เทฺวภาเวนาเนตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. สงฺกนฺโตติ เอตฺถ อุปสคฺโคว วิเสโส. ขนฺโตติ ขนุ=อวธารเณ, ขมุ=สหเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. สนฺโตติ สมุ= อุปสเมตีมสฺส รูปํ. ทนฺโตติ ทมุ=ทมเนตีมสฺส รูปํ. วนฺโตติ วมุ=อุคฺคิรเณตีมสฺส รูปํ.
อเนกตฺถตฺตานิปาตานํจคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหณํ กิมตฺถนฺ”ติอาทิมาห. ตตฺถ จ กนฺตีติ กมุ=ปทวิกฺเขเปตีมสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จ อิธ จคฺคหเณน นฺติอาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๕๘๕] ชนาทีนมา ติมฺหิ จ
กิมตฺถมิทํ. “ชนาทีนํ ธาตูนํ อนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส อาตฺตํ โหติ, ตการ-ปจฺจเย ติมฺหิ จา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ อนฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ติปจฺจเย สติปิ ตการสฺมึ ปุน ติคฺคหณกรเณ ปโยชนํ สยเมว วกฺขติ.
ชาโต, ชาตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชาโตติ ชน=ชนเน, ชนี= ปาตุภาเวติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส “อชนี”ติ อตฺเถ “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺตสฺส อาตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ชาตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “ชนนนฺ”ติ อตฺเถ “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ ติปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส อาตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ชนิตฺวาติอาทีนิ ติคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ ชนิตฺวาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา สิทฺเธ สตฺยา-รมฺภสฺส นิยมกรณโต จ ติปจฺจเยปิ ตการสฺส อตฺถิตายาสติปิ ติคฺคหเณ ตคฺคหเณเนว สิชฺฌนโตว ปุน ติคฺคหณกรเณน ธาตฺวนฺตสฺสาตฺตมกตฺวา “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ ธาตุมฺหา อิการาคมํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ชนิตาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ตุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาตฺตมกตฺวา อิการาคมญฺจ สฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ ชนิตุสทฺทนฺตสฺสาตฺตํ กตฺวา สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. ชนิตุนฺติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุ๊ วา”ตฺยธิกิจฺจ “อรหสกฺกาทีสุ เจ”ติ ตุ๊ปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ชนิตพฺพนฺติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ ตพฺพปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๘๖] คมขนหนรมาทีนมนฺโต
กิมตฺถมิทํ. “คม-ขน-หน-รมุอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺโต พฺยญฺชโน จ โน โหติ ตปจฺจเย ติมฺหิ จ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ โนคหณญฺจ “ภิทาทิโต อินฺนอนฺนอีณา วา”ติ อิโต มณฺฑูกคติกวเสน วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. สติปฺยนุวตฺตมาเน อนฺตคฺคหเณ ปุน อนฺตคฺคหณกรณํ สิทฺเธ สตฺยารมฺภสฺส อตฺถนฺตรวิญฺญาปนโต โนคหณา-นุวตฺตนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
สุคโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สุคโตติ สุปุพฺพสฺส คมุ,สปฺป= คติมฺหีตีมสฺส “สุนฺทรํ คโต”ติ อตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ต”อิตฺยธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ภิทาทิโต อินฺนอนฺนอีณา วา, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ตฺยธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สุคตีติ เอตฺถ “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ ติปจฺจโยว วิเสโส.
ขตนฺติ ขนุ=อวธารเณตีมสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ กมฺมนิ ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ขตีติ ตสฺเสว ติปจฺจยกรณเมว วิเสโส. อุปหตนฺติ อุปปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสูตีมสฺส รูปํ. รโตติ รมุ=กีฬายมิตีมสฺส รูปํ. รตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. มโตติ มน=ญาเณ, มร=ปาณจาเคติ ทฺวินฺน-มญฺญตรสฺส รูปํ. มตีติ เตสเมว ธาตูนํ ติปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ.
ตตฺถจรมโตติ รมุ=กีฬายํอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา ตโต สวิภตฺตึ กตฺวา “สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อนฺ”ติ วตฺตมาเน “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตุมิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ วตฺตมาเน “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส โตอาเทสํ กตฺวา สติปิ ตการมฺหิ อิธ วาคฺคหเณน ธาตฺวนฺตสฺส มการสฺส โลปมฺหิ อกเต รูปํ. รมตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ ติกาเร อิธ วาคฺคหเณน ธาตฺวนฺตสฺส โลปมกตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๕๘๗] รกาโร จ
กิมตฺถมิทํ. “รกาโร จ ธาตูนมนฺตภูโต โน โหติ ตปจฺจเย ติมฺหิ จา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ อนฺโตคหณญฺจ โนคหณญฺจ ติคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ โนคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
ปกโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปกโตติ ปปุพฺพสฺส กร=กรเณ-ตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ตฺยธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปกตีติ ปปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ ติปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว วิปุพฺพสฺส สร=คติจินฺตายมิตีมสฺส รูปานิ.
[๕๘๘] ฐาปานมิ อี จ
กิมตฺถมิทํ. “ฐา-ปาอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อนฺตสรสฺส ยถาสงฺขฺยํ อิการีการาเทสา โหนฺติ ตปจฺจเย ติมฺหิ จา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. จคฺคหณํ ทุติยาเทสํ สมฺปิณฺเฑติ. ตคฺคหณญฺจ อนฺตคฺคหณญฺจ ติคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ฅิโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ฅิโตติ ฐา=คตินิวตฺติมฺหีตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ธาตฺวนฺ-ตสฺสิการํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ฅิตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ ติปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ปา=ปาเนตีมสฺส รูปานิ.
[๕๘๙] หนฺเตหิ โห หสฺส โฬ วา อทหนหานํ
กิมตฺถมิทํ. “หการนฺเตหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส หการาเทโส โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ หการา รสฺส โฬ โหติ วิกปฺเปน อท-หน-หานนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. ฉปฺปทมิทํ. ตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ “กิญฺจาปิ ‘หสฺส โฬ วา’ติ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ ‘หนฺเตหิ โฬ’ติ อวตฺวา ‘หนฺเตหิ โห’ติ วุตฺตตฺตา ธาตฺวนฺตสฺเสว โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ.
อารุฬฺโหตฺยาทีนฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อารุฬฺโหติ อาปุพฺพสฺส รุห= ชนเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาส-ทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ตฺยธิกิจฺจีมินา ตปจฺจยสฺส หการํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ ฬการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. คาโฬฺหติ คห= อุปาทาเนตีมสฺส รูปํ. “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิกรณเมว วิเสโส. พาโฬฺหติ พห=วุทฺธิมฺหีตีมสฺส รูปํ. มูโฬฺหติ มุห=เวจิตฺเต-ตีมสฺส รูปํ. “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ทีฆกรณเมว วิเสโส.
ทฑฺโฒ, สนฺนทฺโธติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทฑฺโฒติ ทห=ภสฺมีกรเณ-ตีมสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา สติปิ หนฺเตหิ ตปจฺจยสฺมึ “อท-หนหานนฺ”ติ วุตฺตตฺตา อิธ วุตฺตวิธานํ อกตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ตฺย-ธิกิจฺจ “ธฒภเหหิ ธฒา เจ”ติ ตการสฺส ฒการํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ตฺยธิกิจฺจ “โฑ ฒกาเร”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ฑการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยา-ทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สนฺนทฺโธติ สํปุพฺพสฺส นห=พนฺธเนตีมสฺส รูปํ.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ กิพฺพิธานกปฺเป
ตติโย ปริจฺเฉโท
------------------------
จตุตฺถปริจฺเฉท
[๕๙๐] ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสุ
กิมตฺถมิทํ. “ณมฺหิ ปจฺจเย ปเร รนฺชอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตภูตสฺส นฺชการสฺส โช อาเทโส โหติ ภาวกรเณสู”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ ณมฺหีติ ณการานุพนฺธปจฺจยํ สงฺคณฺหาติ. ตถา หิ ณมฺหีติ “ณสทฺโท ณกาโร วา ยสฺส อตฺถี”ตฺยตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ตฺยธิกิจฺจ “สทฺธาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา ตโต สฺมึวจนํ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ สฺมิโน มฺหิอาเทเส กเต รูปํ.
ราโคติ อุทาหรณํ. ตํ ปน รนฺช=ราเคตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “รญฺชนํ, รญฺชนฺติ อเนนา”ติ วา อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณา”ติ วา ตเมวาธิกิจฺจ “ภาเว เจ”ติ วา ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส นฺชการสฺส ชการาเทสํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ติ อธิกิจฺจ “กคา จชานนฺ”ติ วา “สจชานํ กคา ณานุพนฺเธ”ติ วา ชการสฺส คการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
รงฺโคติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “รนฺชตี”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปาทิมฺหิ กเต สติปิ ณมฺหิ รนฺชสฺมึ อิธ วุตฺตปฺปการณการาภาวา อิธ วุตฺตวิธานมกตฺวา “นิคฺคหิต สํโยคาทิ โน”ติ สํโยคาทิภูตสฺส นการสฺส นิคฺคหิตํ กตฺวา วุตฺตนเยน ชการสฺส คการํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๙๑] หนสฺส ฆาโต
กิมตฺถมิทํ. “หนอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺเสว ฆาตาเทโส โหติ ณมฺหิ ปจฺจเย”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ณคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อุปฆาโต, โคฆาตโกติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อุปฆาโตติ อุปปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสูตีมสฺส “อุปหญฺญตี”ตฺยตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน การิตมิว กตฺวา ณมฺหิ ลุตฺเต อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา หนสฺส ฆาตาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โคฆาตโกติ โคสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “คาโว หนตี”ติ อตฺเถ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา อิมินา หนสฺส ฆาตาเทสํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ณฺวุโน อกาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๙๒] วโธ วา สพฺพตฺถ
กิมตฺถมิทํ. “หนอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วธาเทโส โหติ วิกปฺเปน สพฺพฏฺ-ฐาเนสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. หนคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
วโธติอาทีนฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วโธติ หน=หึสาคตีสูตีมสฺส วุตฺตนเยน กตฺตริ ณปจฺจยํ กตฺวา การิตมิว กตฺวา ณโลปาทิมฺหิ กเต อนนฺตรสุตฺตม-ธิกิจฺจีมินา หนสฺส วธาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. วธโกติ เอตฺถ วธาเทโสว วิเสโส. ณฺวุปจฺจยากาเทสาทโย วุตฺตนยาว.
อวธีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “อชฺชตฺตนี อี-อุํ-โอ-ตฺถ-อึ-มฺหา-อา-อู-เส-วฺหํ-อ-มฺเห”ติ อีอาทีนํ อชฺชตฺตนิสญฺญํ กตฺวา “กาเล, อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต, หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี”ตฺยธิกิจฺจ “สมีเปชฺชตฺตนี”ติ อชฺชตฺตนิวิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺย-นิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานี”ติ อาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺส-ปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “เทฺว เทฺว ปฐมมชฺฌิมุตฺ-ตมปุริสา”ติ อาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนอีวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา หนสฺส วธาเทสํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อการาคโม หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ อการาคมํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อุตฺตรรสฺเส กเต รูปํ.
อหนีติ เอตฺถ วาคฺคหเณน วธาเทสาภาโวว วิเสโส.
[๕๙๓] อาการนฺตานมาโย
กิมตฺถมิทํ. “อาการนฺตานํ ธาตูนํ อนฺตสฺสายาเทโส โหติ ณมฺหิ ปจฺจเย”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน ณคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ทายโกตฺยาทีนฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทายโกติ ทา=ทาเนตีมสฺส “ทานํ ททาตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺวุปจฺจยาทึ กตฺวา “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาว-กรเณสู”ติ อธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺตสฺสายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทานทายีติ ทานสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “ทานํ ทาตุ๊ สีลํ ยสฺสา”-ตฺยตฺเถ “ทานํ ทานสีโล, ทานํ ทานธมฺโม, ทานํ ทาเน สาธุการี”ติ วา อตฺเถ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี เจ”ติ ณีปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน การิตมิว กตฺวา ณโลปญฺจ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺสายาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. มชฺชทายีติ มชฺช-สทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส รูปํ. นครยายีติ นครสทฺทูปปทสฺส ยา=ปาปุณเน-ตีมสฺส รูปํ.
[๕๙๔] ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “ปุร-สํ-อุป-ปริอิจฺเจเตหิ ปรสฺส กโรติสฺส ตปจฺจเย ณมฺหิ จ ข-ขรอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ฉปฺปทมิทํ. ณคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ปุรกฺขโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุรกฺขโตติ ปุรสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ติ อธิกิจฺจีมินา กโรติสฺส ธาตุสฺส ขาเทสํ กตฺวา “ปร-เทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ เทฺวภาเวน ปฐมกฺขรมาเนตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
สงฺขโตติ สํปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “ปจฺจเยหิ สํคมฺม กโต”ติ อตฺเถ ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. เทฺวภาวาภาโวว วิเสโส. อุปกฺขโตติ อุปปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส รูปํ. ปริกฺขาโรติ ปริปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “วิสรุชปทาทิโต เณ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปาทิมฺหิ กเต อิมินา กโรติสฺส ขราเทสํ กตฺวา ธาตฺวาเทสสฺสาปิ ฐาโนปจาเรน ธาตุสทฺเทน โวหริตพฺพโต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา วุตฺตนเยน ทฺวิภาวํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สงฺขาโรติ สํปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส รูปํ.
อุปกาโรติ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๕๙๕] ตเวตุนาทีสุ กา
กิมตฺถมิทํ. “ตเว-ตุนาทีสุ ปจฺจเยสุ กโรติสฺส ธาตุสฺส กาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กโรติคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กาตเวตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กาตเว, กาตุนฺติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กตฺตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุ๊ วา”ติ ตเว-ตุ๊ปจฺจเย กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา สพฺพสฺเสว ธาตุสฺส กาเทเส กเต รูปานิ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส เตเนว ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา วาคฺคหเณนีมินา อาเทสมกตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหิ, กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมินฺ”ติ วตฺตมาเน “ตุ๊ตุนตพฺเพสุ วา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ตตฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
กาตุนาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “กาตุน ปุญฺญํ ปโมทตี”ตฺยตฺเถ “ปุพฺพกาเลก-กตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ ตุนปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส กาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส เตเนว ตุนปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน “ตุ๊ตุนตพฺเพสุ วา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ตตฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๕๙๖] คมขนหนาทีนํ ตุ๊ตพฺพาทีสุ น
กิมตฺถมิทํ. “คม-ขน-หนอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนมนฺตานํ นกาโร โหติ ตุ๊-ตพฺพอิจฺเจวมาทีสุ ปจฺจเยสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหา-นุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
คนฺตุ๊ตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คนฺตุนฺติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “คนฺตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุ๊ วา”ติ ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส นตฺเต กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส เตเนว ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา วาคฺคหเณนีมินา ธาตฺวนฺตสฺส นตฺตมกตฺวา “หิยฺยตฺตนิสตฺตมิปญฺจมิวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกา อสพฺพธาตุกา”ติ อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
คนฺตพฺพนฺติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส นตฺตํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.
ขนฺตุนฺติ ขนุ=อวธารเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ วตฺตมาเน “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลเป สมฺปตฺเต อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส นตฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรานิ ตีณิ ตสฺเสว ธาตุสฺส รูปานิ. ตานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว. หนฺตุนฺติอาทีนิ จตฺตาริ หน=หึสาคตีสูตีมสฺส รูปานิ. มนฺตุนฺติอาทีนิ จตฺตาริ มน=ญาเณตีมสฺส รูปานิ. คนฺตุนาตฺยาทีนิ อาทิคฺคหณผลานิ. ตานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. “ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ ตุนปจฺจยกรณเมว วิเสโส.
[๕๙๗] สพฺเพหิ ตุนาทีนํ โย
กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพหิ ธาตูหิ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ ยการาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อภิวนฺทิยาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อภิวนฺทิยาติ อภิปุพฺพสฺส วนฺท=อภิวนฺทเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อภิวนฺทิตฺวา คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “ปุพฺพ-กาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตฺวาปจฺจยสฺส ยการาเทสํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อิการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.
โอหายาติ อวปุพฺพสฺส หา=จาเคตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตฺวาปจฺจยสฺส ยการาเทสํ กตฺวา “โอ อวสฺสา”ติ อวสทฺทสฺส โอการาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จิการาคโม จ “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาโว จ วิเสโส.
อุปนียาติ อุปปุพฺพสฺส นี=นเยตีมสฺส รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จ “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิกรณเมว วิเสโส. ปสฺสิยาติ ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “ทิสสฺส ปสฺสทิสฺสทกฺขา วา”ติ สพฺพสฺเสว ธาตุสฺส ปสฺสาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยนิการาคมํ กตฺวา ตฺวาปจฺจยสฺสีมินา ยาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.
อุทฺทิสฺสาติ อุปุพฺพสฺส ทิสี=อุจฺจารเณตีมสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตฺวาปจฺจยสฺส ยการาเทสํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย, ตสฺส จวคฺค-ยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส, อิวณฺณาคโม วา”ติ วตฺตมาเน “ปุพฺพรูปญฺเจ”ติ ยการสฺส ปุพฺพรูปํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ทการสฺส จ เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. อาทายาติ อาปุพฺพสฺส ทา=ทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตฺวาปจฺจยสฺส ยการา-เทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน อาปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมํ กตฺวา “ทธนฺตโต โย กฺวจี”ติ ยการาคมํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺสิการาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๕๙๘] จนนฺเตหิ รจฺจํ
กิมตฺถมิทํ. “จการ-นการนฺเตหิ ธาตูหิ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ รจฺจาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ ตุนาทิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
วิวิจฺจาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วิวิจฺจาติ วิปุพฺพสฺส วิจ=วิเวจเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จ, สพฺเพหิ ตุนาทีนํ โย”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตฺวาปจฺจยสฺส รจฺจาเทสํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อาหจฺจาติ อาปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสูตีมสฺส รูปํ. อุปหจฺจาติ อุปปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส รูปํ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๕๙๙] ทิสา สฺวานสฺวานฺตโลโป จ
กิมตฺถมิทํ. “ทิสอิจฺเจตาย ธาตุยา ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ สฺวาน-สฺวาเทสา โหนฺติ, อนฺโต จ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. ตุนาทิคฺคหณมิหา-นุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ.
ทิสฺวาน, ทิสฺวาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาน-ตฺวาปจฺจเย กตฺวา “สพฺเพหิ ตุนาทีนํ โย”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตฺวาน-ตฺวาปจฺจยานํ สฺวาน-สฺวาเทเส กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลเป กเต รูปานิ.
[๖๐๐] มหทเภหิ มฺมยฺหชฺชพฺภทฺธา จ
กิมตฺถมิทํ. “ม-ห-ท-ภอิจฺเจวมนฺเตหิ ธาตูหิ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ มฺม-ยฺห-ชฺช-พฺภ-ทฺธาเทสา โหนฺติ วา, อนฺโต จ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ ตุนาทิคฺคหณญฺจ อนฺตคฺคหณญฺจ โลปคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ วาคฺคหณา-นุกฑฺฒนตฺถญฺจ.
อาคมฺมาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาคมฺมาติ อาปุพฺพสฺส คมุ, สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จ, สพฺเพหิ ตุนาทีนํ โย, จนนฺเตหิ รจฺจํ, ทิสา สฺวานสฺวา-นฺตโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตฺวาปจฺจยสฺส มฺมาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลเป กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
โอกฺกมฺมาติ อวปุพฺพสฺส กมุ=ปทวิกฺเขเป, กมุ=คติมฺหีติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ปคฺคยฺหาติ ปปุพฺพสฺส คห=อุปาทาเนตีมสฺส รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ปปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “คหาทิโต ปฺปณฺหา”ติ ณฺหาปจฺจยํ กตฺวา “คหสฺส เฆ ปฺเป”ติ วตฺตมาเน “หโลโป ณฺหามฺหี”ติ ธาตฺวนฺตสฺส หการสฺส โลปํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ คการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
อุปฺปชฺชาติ อุปุพฺพสฺส ปท=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา ชฺชาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ปการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน อุปปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “ทธนฺตโต โย กฺวจี”ติ ยการาคมํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมญฺจ กตฺวา “ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตนฺ”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส ชการํ กตฺวา “ปรเทฺว-ภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส เทฺวภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อารพฺภาติ อาปุพฺพสฺส รภ=อารมฺเภตีมสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา พฺภาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลเป กเต รูปํ. อารทฺธาติ อาปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา ทฺธาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลเป กเต รูปํ.
[๖๐๑] ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “ตทฺธิต-สมาส-กิตกอิจฺเจวมนฺตา สทฺทา นามํว ทฏฺฐพฺพา ตเว-ตุนาทีสุ ปจฺจเยสุ จ วชฺเชตฺวา”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
วาสิฏฺโฐตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วาสิฏฺโฐติ วสิฏฺฐสทฺทโต “วสิฏฺฐสฺส อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปฺปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วสิฏฺฐสทฺทโต “ธาตุปจฺจยวิภตฺติวชฺชิต-มตฺถวํ ลิงฺคนฺ”ติ วุตฺตตฺตา ลิงฺคาภาวา “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ ปถมาวิภตฺติยา อสมฺปตฺเต อิมินา ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ ปถมาวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ตฺยธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา วุตฺตนเยน สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
“นนฺวิห ตทฺธิตสมาสกิตกา ลิงฺคํวาติ วตฺตพฺพนฺ”ติ. วตฺตพฺพํ, เอวํ สนฺเตปิ ลิงฺคสทฺทสฺส จ นามสทฺทสฺส จ สมานตฺถตฺตา นามํวาติ วุตฺเตเยว ลิงฺคํวาติ วุตฺตเมว สิยาติ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. เตเนว ยถาธิปฺเปตตฺโถ สิชฺฌติ. อุภินฺนํ สมานตฺถตา จ ทีปิตา โหติ.
ปตฺตธมฺโมติ “ปตฺโต ธมฺโม อเนนา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อมาทโย ปรปเทภี”ติ วตฺตมาเน “อญฺญปทตฺเถสุ พหุพฺพีหี”ติ พหุพฺพีหิสมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา ปกติภาวญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน ลิงฺคาภาวา วิภตฺยุปฺปตฺตาภาวปฺปสงฺเค อิมินา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กุมฺภกาโรติ กุมฺภสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณตีมสฺส “กุมฺภํ กโรตี”ตฺยตฺเถ “ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตานํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิต-มิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหิ กเต เนตพฺเพ นีเต กุมฺภการสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตาภาวปฺปสงฺเค อิมินา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. จคฺคหณํ อตทฺธิตสมาสกิตกนฺตานํ “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติอาทีสุ วุตฺตอาปจฺจยาทฺยนฺตานํ สํคณฺหนตฺถํ. เตเนว กญฺญาติอาทีสุ กญฺญสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา อิมินา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๐๒] ทุมฺหิ ครุ
กิมตฺถมิทํ. “ทุมฺหิ อกฺขเร โย ปุพฺโพ อกฺขโร, โส ครุโกว ทฏฺฐพฺโพ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. “อกฺขรทฺวยสฺมึ โย ปุพฺพกฺขโร, โส ครุโกว วตฺตพฺโพ”-ตฺยตฺโถ. อิธ ปน ทุมฺหีติ ทฺวิสทฺทโต “ทฺวินฺนํ สมูโห”ตฺยตฺเถ “สมูหตฺเถ กณฺณา”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ วตฺตมาเน “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ทฺวิสทฺทโต สตฺตมิเอกวจนํ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ สฺมิโน มฺหิ-อาเทสํ กตฺวา “วีสติทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตู”ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน วา “โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ทฺวิสทฺทสฺส ทุอาเทเส กเต รูปํ. เตน จ “อกฺขรทฺวยมฺหี”ตฺยตฺโถ ยุชฺชติ.
ภิตฺวาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภิตฺวาติ ภิท=วิทารเณตีมสฺส วุตฺต-นเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ตฺยธิกิจฺจ “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลเป กเต รูปํ. ฉิตฺวาติ ฉิทิ=ทฺวิธากรเณตีมสฺส รูปํ. อิตเรสํ “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส รสฺสกรณเมว วิเสโส.
[๖๐๓] ทีโฆ จ
กิมตฺถมิทํ. “ทีโฆ จ สโร ครุโกว วตฺตพฺโพ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ครุคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ.
อาหาโรตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาหาโรติ อาปุพฺพสฺส หร= หรเณตีมสฺส “อาหรณํ”ตฺยตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิตฺยธิกิจฺจ “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กิญฺจาเปตฺถทีฆสราพหุกา, ตถาปิ เตสมนฺตสโร ครุโกติ ทฏฺฐพฺโพ. เอวํ จ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ.
นทีติ นท=สทฺเทตีมสฺส เยภุยฺเยน “นทตี”ตฺยตฺเถ “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา นท-สทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
วธูติ ปาฏิปทิโก วา หน=หึสาคตีสูตีมสฺส วา “ปาราทิคมิมฺหา รู”ติ วตฺตมาเน “ภิกฺขาทิโต จา”ติ รูปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต “หนสฺส ฆาโต”ติ วตฺตมาเน “วโธ วา สพฺพตฺถา”ติ หนสฺส วธาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. เตติ ตสทฺทโต ปถมาพหุวจนํ กตฺวา “วา ยฺวปถโม”ติ วตฺตมาเน “สพฺพนามการเต ปถโม”ติ โยวจนสฺส เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ธมฺมาติ ธร=ธารเณตีมสฺส “อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺติ, สกลกฺขเณหิ ธรนฺติ, ปจฺจเยหิ ธารียนฺติ, สภาเวน ธารียนฺติ, อปาเยสฺวปตมาเน กตฺวา ธาเรนฺตี”ติ อตฺเถสุ “ธราทีหิ รมฺโม”ติ รมฺมปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต ธมฺมสทฺทโต ปถมาพหุวจนํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺส อาอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โอปนยิโกติ อุปปุพฺพสฺส นี=นเยตีมสฺส “อุปนยนนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ วตฺตมาเน “เอ อยา”ติ เอการสฺส อยาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา อุปนยสทฺทโต “อุปนเย นิยุตฺโต”-ตฺยตฺเถ “เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก”ติ วตฺตมาเน “ตมธีเต เตน กตาทิ สนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จา”ติ ณิกปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๐๔] อกฺขเรหิ การ
กิมตฺถมิทํ. “อกฺขรวาจเกหิ ปาฏิปทิเกหิ การปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๖๐๕] ยถาคมมิกาโร
กิมตฺถมิทํ. “เยน ปกาเรน อาคมํ กตฺวา นิปฺผชฺชติ, ตถา อิการาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
การิยนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ การิยนฺติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ วตฺตมาเน “ณฺโย เจ”ติ ณฺยปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา อิมินา อิการาคมํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ภวิตพฺพนฺติ ภู,หู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพา-นียา”ติ ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อิการาคมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ชนิตพฺพนฺติ ชน=ชนเน, ชนี=ปาตุภาเวติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อิการาคมาทิมฺหิ กเต รูปํ. วิทิตนฺติ วิท=ญาเณตีมสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อิการา-คมาทิมฺหิ กเต รูปํ. กริตฺวาติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปุพฺพกาเลก-กตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อิการาคมาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิจฺฉิตนฺติ อิสุ=อิจฺฉากนฺตีสูตีมสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อิการาคมํ กตฺวา “อิสุยมูนมนฺโต จฺโฉ วา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๐๖] ทธนฺตโต โย กฺวจิ
กิมตฺถมิทํ. “ทการ-ธการนฺตาย ธาตุยา ยถาคมํ ยการาคโม โหติ กฺวจี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ยถาคมคฺคหณญฺจ มณฺฑูกคติกวเสน ตุนาทิคฺคหณญฺเจหา-นุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อุปฺปชฺชิตฺวา, พุชฺฌิตฺวาติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อุปฺปชฺชิตฺวาติ อุปุพฺพสฺส ปท=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จ, ยถาคมมิกาโร”ตฺยธิกิจฺจีมินา ยการาคมํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมํ กตฺวา “ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตนฺ”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส ชการํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
พุชฺฌิตฺวาติ พุธ=โพธเน, พุธ=ญาเณ, พุธ=อวคมเนติ ติณฺณมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ยการาคมํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย, ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ วตฺตมาเน “ยถา กตฺตริ เจ”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส ฌการํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา อิการาคมญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
ลภิตฺวาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ลภ=ลาเภตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา ทธนฺตตฺตาภาวา อิมินา ยการาคมมกตฺวา วุตฺตนเย-นิการาคมาทิมฺหิ กเต รูปํ. อุปฺปาเทตฺวาติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ กิพฺพิธานกปฺเป
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท
-----------------------
ปญฺจมปริจฺเฉท
[๖๐๗] นิคฺคหิต สํโยคาทิ โน
กิมตฺถมิทํ. “สํโยคาทิภูโต นกาโร นิคฺคหิตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปท-มิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สํโยคสฺมึ อาทิ สํโยคาทิ.
รงฺโคตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ รงฺโคติ รนฺช=ราเคตีมสฺส “รนฺชตี”-ตฺยตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา อิมินา สํโยคาทิสฺส นการสฺส นิคฺคหิตํ กตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ติ วตฺตมาเน “กคา จชานนฺ”ติ วา “สจชานํ กคา ณานุพนฺเธ”ติ วา ชการสฺส คการาเทสํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ วตฺตมาเน “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ภงฺโคติ ภนฺช=อวมทฺทเนตีมสฺส “ภญฺชนนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”-อิตฺยธิกิจฺจ “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปาทิมฺหิ กเต รูปํ. สงฺโคติ สนฺช=สงฺเคตีมสฺส รูปํ.
[๖๐๘] สพฺพตฺถ เค คี
กิมตฺถมิทํ. “เคอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพฏฺฐาเน คีอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. คีตนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน เค= สทฺเทตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา เคธาตุสฺส คีอาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๐๙] สทสฺส สีทตฺตํ
กิมตฺถมิทํ. “สทอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สีทาเทโส โหติ สพฺพฏฺฐาเน”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
นิสินฺโน, นิสีทตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ นิสินฺโนติ นิปุพฺพสฺส สท= วิสรณคตฺยวสาเนสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ธาตุสฺส สีทาเทสํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภิทาทิโต อินฺนอนฺนอีณา วา”ติ ตปจฺจยสฺสินฺนาเทสํ กตฺวา ธาตฺวาเทสสฺส ฐาโนปจารวเสน ธาตุสทฺเทน โวหริตพฺพโต ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อีการสฺส รสฺสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
นิสีทตีติ นิปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถม-ปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส สีทาเทเส กเต รูปํ.
[๖๑๐] ยชสฺส สรสฺสิ ฏฺเฐ
กิมตฺถมิทํ. “ยชอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สรสฺส อิการาเทโส โหติ ฏฺเฐ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ยิฏฺโฐ, ยิฏฺฐาตฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ยิฏฺโฐติ ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณ-ทานธมฺเมสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วตฺตมาเน “สาทิ สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ตปจฺจยสฺส ฏฺฐาเทสํ กตฺวา อิมินา ธาตุคตสฺส สรสฺสิการาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ตสฺสทิสเมว. ปถมาพหุวจนกรณเมเวตฺถ วิเสโส.
ยชนนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ วตฺตมาเน “นนฺทาทีหิ ยู”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ตสฺสานาเทสํ กตฺวา ฏฺฐสฺสาภาวา อิมินา อิการาเทสมกตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๑๑] หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ
กิมตฺถมิทํ. “หการสฺส จ ตสฺมึ ตสฺมึ วคฺเค จตุตฺถานญฺจ ธาตฺวนฺตานํ ทการาเทโส โหติ เธ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
สนฺนทฺโธตฺยาทีนฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สนฺนทฺโธติ สํปุพฺพสฺส นห=พนฺธเน-ตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วตฺตมาเน “ธฒภเหหิ ธฒา เจ”ติ ตปจฺจยสฺส ธการาเทสํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส หการสฺส ทการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กุทฺโธติ กุธ=โกเปตีมสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจเยน ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ยุทฺโธติ ยุธ=สํปหาเรตีมสฺส รูปํ. สิทฺโธติ สิธ=สํสิทฺธิมฺหีตีมสฺส รูปํ. ลทฺโธติ ลภ=ลาเภตีมสฺส รูปํ. อารทฺโธติ อาปุพฺพสฺส รภ=อารมฺเภตีมสฺส รูปํ.
[๖๑๒] โฑ ฒกาเร
กิมตฺถมิทํ. “ห-จตุตฺถานํ ธาตฺวนฺตานํ ฑการาเทโส โหติ เฒ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. หจตุตฺถานมนฺตานํคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ทฑฺโฒ, วุฑฺโฒติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทฑฺโฒติ ทห=ภสฺมีกรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน “ธฒภเหหิ ธฒา เจ”ติ ตปจฺจยสฺส ฒการาเทสํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺตสฺส ฑการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
วุฑฺโฒติ วฑฺฒ=วุฑฺฒิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตปจฺจยสฺส ฒการาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส อิมินา ฑการาเทสํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตุคตสฺส สรสฺสุการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ทาโหติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ทห=ภสฺมีกรเณตีมสฺส “ทหนนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิตฺยธิกิจฺจ “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุ-พนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๑๓] คหสฺส ฆร เณ วา
กิมตฺถมิทํ. “คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ฆราเทโส โหติ ณปจฺจยสฺมึ ปเร วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ฆรํ, ฆราณีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ฆรนฺติ คห=อุปาทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “คยฺหตี”ติ อตฺเถ “ภวิสฺสติ คมาทีหิ ณีฆิณฺ”ติ วตฺตมาเน “กมฺมนิ โณ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา อิมินา สพฺพสฺเสว ธาตุสฺส ฆราเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุ๊สเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ วตฺตมาเน “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา “โยนํ นิ นปุ๊สเกหี”ติ วตฺตมาเน “อโต นิจฺจนฺ”ติ ตสฺส นิอาเทสํ กตฺวา “รหาทิโต ณ”อิติ รการโต ปรสฺส นการสฺส ณตฺตํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ฆรสทฺทนฺตสฺส ทีฆกรณเมว วิเสโส.
คาโหติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทึ กตฺวา อิธ วาคฺคหเณนาเทสมกตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๑๔] ทหสฺส โท ฬํ
กิมตฺถมิทํ. “ทหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ทกาโร ฬตฺตมาปชฺชเต ณปจฺจยสฺมึ ปเร วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ณคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ปริฬาโหติ ปริปุพฺพสฺส ทห=ภสฺมีกรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปริทหนนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ วตฺตมาเน “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวาทิสฺส ฬการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปริทาโหติ กิมุทาหรณํ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณน ฬการาเทสาภาโวว วิเสโส.
[๖๑๕] ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส โลโป โหติ กฺวิมฺหิ ปจฺจเย”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ภุชโคตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภุชโคติ ภุชสทฺทูปปทสฺส คมุ, สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภุเชน คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิโลปํ กตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ตฺยธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺ-ปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ตฺยธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพ-สรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา”ตฺยธิกิจฺจ “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ ปรสรสฺสาสวณฺเณ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
อุรโคติ อุรสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “อุรสา คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ เหฏฺฐา วุตฺตวิธานสฺมึ กเต รูปํ. ตุรโคติ ตุรสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “ตุริตตุริโต คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ เหฏฺฐา วุตฺตวิธานสฺมึ กเต รูปํ. สงฺโขติ สํปุพฺพสฺส ขนุ= อวธารเณตีมสฺส รูปํ.
[๖๑๖] วิทนฺเต อู
กิมตฺถมิทํ. “วิทอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺเต อูการาคโม โหติ กฺวิปจฺจยสฺมึ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
โลกวิทูติ โลกสทฺทูปปทสฺส วิท=ญาเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โลกํ วิทตี”ตฺยตฺเถ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺเต อูการาคมํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิโลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
[๖๑๗] นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “นการ-มการ-กการ-รการานํ ธาตฺวนฺตานํ อิกาเรน ยุตฺตสฺมึ ตปจฺจเย น โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. โลปคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. โน จ โม จ โก จ โร จ นมกรา. เตสํ นมกรานํ. อิกาเรน ยุตฺโต อิยุตฺโต. อิยุตฺโต จ โส จ โต เจติ อิยุตฺตโต. ตสฺมึ อิยุตฺตตมฺหิ.
หนิตุ๊ตฺยาทีนฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ หนิตุนฺติ หน=หึสาคตีสูตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “หนิตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถสุ “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุ๊ วา”ติ ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ วตฺตมาเน “คมขน-หนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลเป สมฺปตฺเต “ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี”ติ วตฺตมาเน อิมินา โลปมกตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
คมิโตติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิการาคมาทิมฺหิ กเต รูปํ. รมิโตติ รมุ=กีฬายมิตีมสฺส รูปํ. สกิโตติ สก=ปูชายมิตีมสฺส รูปํ. สริโตติ สร=คติจินฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา อิการาคมญฺจ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ วตฺตมาเน “รกาโร เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลเป สมฺปตฺเต อิมินา โลปมกตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กริตฺวาติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กริตฺวา คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิการาคมาทิมฺหิ กเต รูปํ.
คโต, สโตติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คโตติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ วตฺตมาเน “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา อิธ วุตฺตวิธานาภาวา อิมินา ปฏิเสธมกตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ วตฺตมาเน “คมขนหนรมาทีมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
สโตติ สร=คติจินฺตายมิตีมสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ปฏิเสธ-มกตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ วตฺตมาเน “รกาโร เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๑๘] น กคตฺตํ จชา ณฺวุมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “จการ-ชการา กการ-คการตฺตํ นาปชฺชนฺเต ณฺวุมฺหิ ปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ปาจโก, ยาชโกติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปาจโกติ ปจ=ปาเกตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปจตี”ตฺยตฺเถ “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุ-ตฺวาวี วา”ติ ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ติ วตฺตมาเน “กคา จชานนฺ”ติ วา “สจชานํ กคา ณานุพนฺเธ”ติ วา จการสฺส กการาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ณฺวุปจฺจยสฺส อกาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ยาชโกติ ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสูตีมสฺส “ยชตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ชการสฺส คการาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา ปฏิเสธาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๑๙] กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมึ
กิมตฺถมิทํ. “กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺสนฺตสฺส ตตฺตํ โหติ ตุปจฺจยสฺมึ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อนฺตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺ-เญยฺโยว. จคฺคหณมวธารณตฺถํ.
กตฺตา, กตฺตาโรติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กตฺตาติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กโรตี”ตฺยตฺเถ “สญฺญายม นู”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ตุปจฺจยํ กตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ติ วตฺตมาเน ธาตฺวนฺตสฺสีมินา ตตฺตํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา กตฺตุสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ กตฺตุสทฺทนฺตสฺสาตฺตํ กตฺวา สิโลเป จ กเต รูปํ. อิตรสฺมึ ปถมาพหุวจนโยวิภตฺตึ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ กตฺตุสทฺทนฺตสฺส อาราเทสํ กตฺวา “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ วตฺตมาเน “ตโต โยนโม ตู”ติ โยวจนสฺส โอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๒๐] ตุ๊ตุนตพฺเพสุ วา
กิมตฺถมิทํ. “กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตสฺส ตุ๊-ตุน-ตพฺพอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสุ ตตฺตํ โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนฺตคฺคหณญฺจ กรคฺคหณญฺจ ตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กตฺตุนฺติอาทีนฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กตฺตุนฺติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “กตฺตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุ๊ วา”ติ ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหิ, กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมินฺ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส ตตฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส ตสฺมึเยวตฺเถ เตเนว ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา อิธ วาคฺคหเณน ตตฺตมกตฺวา “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “ตเวตุนาทีสุ กา”ติ สพฺพสฺเสว ธาตุสฺส กาเทเส กเต รูปํ.
กตฺตุนาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ ตุนปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. กตฺตพฺพนฺติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ ตพฺพปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.
[๖๒๑] การิตํ วิย ณานุพนฺโธ
กิมตฺถมิทํ. “ณการานุพนฺโธ ปจฺจโย การิตํ วิย ทฏฺฐพฺโพ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ทาโหตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทาโหติ ทห=ภสฺมีกรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ทหนนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต เณ”ติ วตฺตมาเน “ภาเว จา”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เทโหติ ทิห=อุปจเยตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. วาโหติ วห=ปาปุณเนตีมสฺส รูปํ. โพโหติปิ ปาโฐ. ตทา พห= วุทฺธิมฺหีตีมสฺส รูปํ. วาโรติ วร=อิจฺฉายมิตีมสฺส รูปํ. จาโรติปิ ปาโฐ. ตทา จร=คติภกฺขเนสูตีมสฺส รูปํ. ปริกฺขาโรติ ปริปุพฺพสฺส กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ณปจฺจยํ กตฺวา อิมินา การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จา”ติ กโรติสฺส ขราเทสํ กตฺวา ธาตฺวาเทสสฺส ฐาโนปจารวเสน ธาตุสทฺเทน โวหริตพฺพโต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเตติ วุทฺธึ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ ธาตฺวาทิสฺส เทฺวภาเวน ปฐมกฺขร-มาเนตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ทายโกติ ทา=ทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา อิมินา การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ติ วตฺตมาเน “อาการนฺตานมาโย”ติ ธาตฺวนฺตสฺสายาเทสํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ณฺวุโน อกาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
นายโกติ นี=ปาปุณเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา อิมินา การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร, เอ อยา”ติ วตฺตมาเน “เต อาวายา การิเต”ติ เอการสฺสายาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณฺวุโน อกาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ลาวโกติ ลู=เฉทเนตีมสฺส วุตฺตนเยน “เต อาวายา การิเต”ติ โอการสฺสาวาเทสกรณเมเวตฺถ วิเสโส. ภาวโกติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส รูปํ.
การีติ กร=กรเณตีมสฺส “กรณสีโล”ติ อตฺเถ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี เจ”ติ ณีปจฺจยํ กตฺวา อิมินา การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. ฆาตีติ หน=หึสาคตีสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “หนนสีโล”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ณีปจฺจยํ กตฺวา “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ติ วตฺตมาเน “หนสฺส ฆาโต”ติ ธาตุสฺส ฆาตาเทเส กเต รูปํ. ทายีติ ทา=ทาเนตีมสฺส “ทานสีโล”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ณีปจฺจยาทึ กตฺวา “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ติ วตฺตมาเน “อาการนฺตาน-มาโย”ติ ธาตฺวนฺตสฺสายาเทเส กเต รูปํ.
อุปกฺขโรติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อุปปุพฺพสฺส กร=กรเณตีมสฺส “วิสรุช-ปทาทิโต เณ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา วาคฺคหเณนีมินา การิตมิวากตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ณโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน กโรติสฺส ขราเทสํ กตฺวา การิตตฺตาภาวา วุทฺธิมกตฺวา ธาตฺวาทิสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๒๒] อนกา ยุณฺวูนํ
กิมตฺถมิทํ. “ยุ-ณฺวุปจฺจยานํ อน-อกาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
นนฺทนํ, การโกติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ นนฺทนนฺติ นนฺท=นนฺทเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ วตฺตมาเน “นนฺทาทีหิ ยู”ติ ยุปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตสฺส อนาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตา-ทิมฺหิ กเต รูปํ. การโกติ กร=กรเณตีมสฺส “กโรตี”ตฺยตฺเถ “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา “การิตานํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา อิมินา ณฺวุโน อกาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๒๓] กคา จชานํ
กิมตฺถมิทํ. “จ-ชอิจฺเจเตสํ ธาตฺวนฺตานํ กการ-คการาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ปาโก, โยโคติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปาโกติ ปจ=ปาเกตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “ปจนนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ วตฺตมาเน “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส กการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. โยโคติ ยุช=โยเคตีมสฺส รูปํ. อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส คการาเทสกรณเมเวตฺถ วิเสโส.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ กิพฺพิธานกปฺเป
ปญฺจโม ปริจฺเฉโท
--------------------------