จตุตฺถปริจฺเฉท
[๕๙๐] ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสุ
กิมตฺถมิทํ. “ณมฺหิ ปจฺจเย ปเร รนฺชอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตภูตสฺส นฺชการสฺส โช อาเทโส โหติ ภาวกรเณสู”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ ณมฺหีติ ณการานุพนฺธปจฺจยํ สงฺคณฺหาติ. ตถา หิ ณมฺหีติ “ณสทฺโท ณกาโร วา ยสฺส อตฺถี”ตฺยตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ตฺยธิกิจฺจ “สทฺธาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา ตโต สฺมึวจนํ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ สฺมิโน มฺหิอาเทเส กเต รูปํ.
ราโคติ อุทาหรณํ. ตํ ปน รนฺช=ราเคตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “รญฺชนํ, รญฺชนฺติ อเนนา”ติ วา อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณา”ติ วา ตเมวาธิกิจฺจ “ภาเว เจ”ติ วา ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส นฺชการสฺส ชการาเทสํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ติ อธิกิจฺจ “กคา จชานนฺ”ติ วา “สจชานํ กคา ณานุพนฺเธ”ติ วา ชการสฺส คการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
รงฺโคติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “รนฺชตี”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปาทิมฺหิ กเต สติปิ ณมฺหิ รนฺชสฺมึ อิธ วุตฺตปฺปการณการาภาวา อิธ วุตฺตวิธานมกตฺวา “นิคฺคหิต สํโยคาทิ โน”ติ สํโยคาทิภูตสฺส นการสฺส นิคฺคหิตํ กตฺวา วุตฺตนเยน ชการสฺส คการํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๙๑] หนสฺส ฆาโต
กิมตฺถมิทํ. “หนอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺเสว ฆาตาเทโส โหติ ณมฺหิ ปจฺจเย”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ณคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อุปฆาโต, โคฆาตโกติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อุปฆาโตติ อุปปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสูตีมสฺส “อุปหญฺญตี”ตฺยตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน การิตมิว กตฺวา ณมฺหิ ลุตฺเต อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา หนสฺส ฆาตาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โคฆาตโกติ โคสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “คาโว หนตี”ติ อตฺเถ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา อิมินา หนสฺส ฆาตาเทสํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ณฺวุโน อกาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๙๒] วโธ วา สพฺพตฺถ
กิมตฺถมิทํ. “หนอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วธาเทโส โหติ วิกปฺเปน สพฺพฏฺ-ฐาเนสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. หนคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
วโธติอาทีนฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วโธติ หน=หึสาคตีสูตีมสฺส วุตฺตนเยน กตฺตริ ณปจฺจยํ กตฺวา การิตมิว กตฺวา ณโลปาทิมฺหิ กเต อนนฺตรสุตฺตม-ธิกิจฺจีมินา หนสฺส วธาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. วธโกติ เอตฺถ วธาเทโสว วิเสโส. ณฺวุปจฺจยากาเทสาทโย วุตฺตนยาว.
อวธีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “อชฺชตฺตนี อี-อุํ-โอ-ตฺถ-อึ-มฺหา-อา-อู-เส-วฺหํ-อ-มฺเห”ติ อีอาทีนํ อชฺชตฺตนิสญฺญํ กตฺวา “กาเล, อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต, หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี”ตฺยธิกิจฺจ “สมีเปชฺชตฺตนี”ติ อชฺชตฺตนิวิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺย-นิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานี”ติ อาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺส-ปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “เทฺว เทฺว ปฐมมชฺฌิมุตฺ-ตมปุริสา”ติ อาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนอีวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา หนสฺส วธาเทสํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อการาคโม หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ อการาคมํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อุตฺตรรสฺเส กเต รูปํ.
อหนีติ เอตฺถ วาคฺคหเณน วธาเทสาภาโวว วิเสโส.
[๕๙๓] อาการนฺตานมาโย
กิมตฺถมิทํ. “อาการนฺตานํ ธาตูนํ อนฺตสฺสายาเทโส โหติ ณมฺหิ ปจฺจเย”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน ณคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ทายโกตฺยาทีนฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทายโกติ ทา=ทาเนตีมสฺส “ทานํ ททาตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺวุปจฺจยาทึ กตฺวา “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาว-กรเณสู”ติ อธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺตสฺสายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทานทายีติ ทานสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “ทานํ ทาตุ๊ สีลํ ยสฺสา”-ตฺยตฺเถ “ทานํ ทานสีโล, ทานํ ทานธมฺโม, ทานํ ทาเน สาธุการี”ติ วา อตฺเถ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี เจ”ติ ณีปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน การิตมิว กตฺวา ณโลปญฺจ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺสายาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. มชฺชทายีติ มชฺช-สทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส รูปํ. นครยายีติ นครสทฺทูปปทสฺส ยา=ปาปุณเน-ตีมสฺส รูปํ.
[๕๙๔] ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “ปุร-สํ-อุป-ปริอิจฺเจเตหิ ปรสฺส กโรติสฺส ตปจฺจเย ณมฺหิ จ ข-ขรอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ฉปฺปทมิทํ. ณคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ปุรกฺขโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุรกฺขโตติ ปุรสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ติ อธิกิจฺจีมินา กโรติสฺส ธาตุสฺส ขาเทสํ กตฺวา “ปร-เทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ เทฺวภาเวน ปฐมกฺขรมาเนตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
สงฺขโตติ สํปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “ปจฺจเยหิ สํคมฺม กโต”ติ อตฺเถ ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. เทฺวภาวาภาโวว วิเสโส. อุปกฺขโตติ อุปปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส รูปํ. ปริกฺขาโรติ ปริปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “วิสรุชปทาทิโต เณ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปาทิมฺหิ กเต อิมินา กโรติสฺส ขราเทสํ กตฺวา ธาตฺวาเทสสฺสาปิ ฐาโนปจาเรน ธาตุสทฺเทน โวหริตพฺพโต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา วุตฺตนเยน ทฺวิภาวํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สงฺขาโรติ สํปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส รูปํ.
อุปกาโรติ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๕๙๕] ตเวตุนาทีสุ กา
กิมตฺถมิทํ. “ตเว-ตุนาทีสุ ปจฺจเยสุ กโรติสฺส ธาตุสฺส กาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กโรติคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กาตเวตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กาตเว, กาตุนฺติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กตฺตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุ๊ วา”ติ ตเว-ตุ๊ปจฺจเย กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา สพฺพสฺเสว ธาตุสฺส กาเทเส กเต รูปานิ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส เตเนว ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา วาคฺคหเณนีมินา อาเทสมกตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหิ, กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมินฺ”ติ วตฺตมาเน “ตุ๊ตุนตพฺเพสุ วา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ตตฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
กาตุนาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “กาตุน ปุญฺญํ ปโมทตี”ตฺยตฺเถ “ปุพฺพกาเลก-กตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ ตุนปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส กาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส เตเนว ตุนปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน “ตุ๊ตุนตพฺเพสุ วา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ตตฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๕๙๖] คมขนหนาทีนํ ตุ๊ตพฺพาทีสุ น
กิมตฺถมิทํ. “คม-ขน-หนอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนมนฺตานํ นกาโร โหติ ตุ๊-ตพฺพอิจฺเจวมาทีสุ ปจฺจเยสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหา-นุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
คนฺตุ๊ตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คนฺตุนฺติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “คนฺตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุ๊ วา”ติ ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส นตฺเต กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส เตเนว ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา วาคฺคหเณนีมินา ธาตฺวนฺตสฺส นตฺตมกตฺวา “หิยฺยตฺตนิสตฺตมิปญฺจมิวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกา อสพฺพธาตุกา”ติ อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
คนฺตพฺพนฺติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส นตฺตํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.
ขนฺตุนฺติ ขนุ=อวธารเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ วตฺตมาเน “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลเป สมฺปตฺเต อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส นตฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรานิ ตีณิ ตสฺเสว ธาตุสฺส รูปานิ. ตานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว. หนฺตุนฺติอาทีนิ จตฺตาริ หน=หึสาคตีสูตีมสฺส รูปานิ. มนฺตุนฺติอาทีนิ จตฺตาริ มน=ญาเณตีมสฺส รูปานิ. คนฺตุนาตฺยาทีนิ อาทิคฺคหณผลานิ. ตานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. “ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ ตุนปจฺจยกรณเมว วิเสโส.
[๕๙๗] สพฺเพหิ ตุนาทีนํ โย
กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพหิ ธาตูหิ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ ยการาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อภิวนฺทิยาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อภิวนฺทิยาติ อภิปุพฺพสฺส วนฺท=อภิวนฺทเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อภิวนฺทิตฺวา คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “ปุพฺพ-กาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตฺวาปจฺจยสฺส ยการาเทสํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อิการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.
โอหายาติ อวปุพฺพสฺส หา=จาเคตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตฺวาปจฺจยสฺส ยการาเทสํ กตฺวา “โอ อวสฺสา”ติ อวสทฺทสฺส โอการาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จิการาคโม จ “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาโว จ วิเสโส.
อุปนียาติ อุปปุพฺพสฺส นี=นเยตีมสฺส รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จ “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิกรณเมว วิเสโส. ปสฺสิยาติ ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “ทิสสฺส ปสฺสทิสฺสทกฺขา วา”ติ สพฺพสฺเสว ธาตุสฺส ปสฺสาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยนิการาคมํ กตฺวา ตฺวาปจฺจยสฺสีมินา ยาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.
อุทฺทิสฺสาติ อุปุพฺพสฺส ทิสี=อุจฺจารเณตีมสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตฺวาปจฺจยสฺส ยการาเทสํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย, ตสฺส จวคฺค-ยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส, อิวณฺณาคโม วา”ติ วตฺตมาเน “ปุพฺพรูปญฺเจ”ติ ยการสฺส ปุพฺพรูปํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ทการสฺส จ เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. อาทายาติ อาปุพฺพสฺส ทา=ทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตฺวาปจฺจยสฺส ยการา-เทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน อาปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมํ กตฺวา “ทธนฺตโต โย กฺวจี”ติ ยการาคมํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺสิการาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๕๙๘] จนนฺเตหิ รจฺจํ
กิมตฺถมิทํ. “จการ-นการนฺเตหิ ธาตูหิ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ รจฺจาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ ตุนาทิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
วิวิจฺจาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วิวิจฺจาติ วิปุพฺพสฺส วิจ=วิเวจเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จ, สพฺเพหิ ตุนาทีนํ โย”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตฺวาปจฺจยสฺส รจฺจาเทสํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อาหจฺจาติ อาปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสูตีมสฺส รูปํ. อุปหจฺจาติ อุปปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส รูปํ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๕๙๙] ทิสา สฺวานสฺวานฺตโลโป จ
กิมตฺถมิทํ. “ทิสอิจฺเจตาย ธาตุยา ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ สฺวาน-สฺวาเทสา โหนฺติ, อนฺโต จ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. ตุนาทิคฺคหณมิหา-นุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ.
ทิสฺวาน, ทิสฺวาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาน-ตฺวาปจฺจเย กตฺวา “สพฺเพหิ ตุนาทีนํ โย”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตฺวาน-ตฺวาปจฺจยานํ สฺวาน-สฺวาเทเส กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลเป กเต รูปานิ.
[๖๐๐] มหทเภหิ มฺมยฺหชฺชพฺภทฺธา จ
กิมตฺถมิทํ. “ม-ห-ท-ภอิจฺเจวมนฺเตหิ ธาตูหิ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ มฺม-ยฺห-ชฺช-พฺภ-ทฺธาเทสา โหนฺติ วา, อนฺโต จ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ ตุนาทิคฺคหณญฺจ อนฺตคฺคหณญฺจ โลปคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ วาคฺคหณา-นุกฑฺฒนตฺถญฺจ.
อาคมฺมาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาคมฺมาติ อาปุพฺพสฺส คมุ, สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จ, สพฺเพหิ ตุนาทีนํ โย, จนนฺเตหิ รจฺจํ, ทิสา สฺวานสฺวา-นฺตโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตฺวาปจฺจยสฺส มฺมาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลเป กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
โอกฺกมฺมาติ อวปุพฺพสฺส กมุ=ปทวิกฺเขเป, กมุ=คติมฺหีติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ปคฺคยฺหาติ ปปุพฺพสฺส คห=อุปาทาเนตีมสฺส รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ปปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “คหาทิโต ปฺปณฺหา”ติ ณฺหาปจฺจยํ กตฺวา “คหสฺส เฆ ปฺเป”ติ วตฺตมาเน “หโลโป ณฺหามฺหี”ติ ธาตฺวนฺตสฺส หการสฺส โลปํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ คการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
อุปฺปชฺชาติ อุปุพฺพสฺส ปท=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา ชฺชาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ปการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน อุปปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “ทธนฺตโต โย กฺวจี”ติ ยการาคมํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมญฺจ กตฺวา “ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตนฺ”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส ชการํ กตฺวา “ปรเทฺว-ภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส เทฺวภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อารพฺภาติ อาปุพฺพสฺส รภ=อารมฺเภตีมสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา พฺภาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลเป กเต รูปํ. อารทฺธาติ อาปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา ทฺธาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลเป กเต รูปํ.
[๖๐๑] ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “ตทฺธิต-สมาส-กิตกอิจฺเจวมนฺตา สทฺทา นามํว ทฏฺฐพฺพา ตเว-ตุนาทีสุ ปจฺจเยสุ จ วชฺเชตฺวา”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
วาสิฏฺโฐตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วาสิฏฺโฐติ วสิฏฺฐสทฺทโต “วสิฏฺฐสฺส อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปฺปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วสิฏฺฐสทฺทโต “ธาตุปจฺจยวิภตฺติวชฺชิต-มตฺถวํ ลิงฺคนฺ”ติ วุตฺตตฺตา ลิงฺคาภาวา “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ ปถมาวิภตฺติยา อสมฺปตฺเต อิมินา ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ ปถมาวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ตฺยธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา วุตฺตนเยน สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
“นนฺวิห ตทฺธิตสมาสกิตกา ลิงฺคํวาติ วตฺตพฺพนฺ”ติ. วตฺตพฺพํ, เอวํ สนฺเตปิ ลิงฺคสทฺทสฺส จ นามสทฺทสฺส จ สมานตฺถตฺตา นามํวาติ วุตฺเตเยว ลิงฺคํวาติ วุตฺตเมว สิยาติ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. เตเนว ยถาธิปฺเปตตฺโถ สิชฺฌติ. อุภินฺนํ สมานตฺถตา จ ทีปิตา โหติ.
ปตฺตธมฺโมติ “ปตฺโต ธมฺโม อเนนา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อมาทโย ปรปเทภี”ติ วตฺตมาเน “อญฺญปทตฺเถสุ พหุพฺพีหี”ติ พหุพฺพีหิสมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา ปกติภาวญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน ลิงฺคาภาวา วิภตฺยุปฺปตฺตาภาวปฺปสงฺเค อิมินา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กุมฺภกาโรติ กุมฺภสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณตีมสฺส “กุมฺภํ กโรตี”ตฺยตฺเถ “ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตานํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิต-มิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหิ กเต เนตพฺเพ นีเต กุมฺภการสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตาภาวปฺปสงฺเค อิมินา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. จคฺคหณํ อตทฺธิตสมาสกิตกนฺตานํ “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติอาทีสุ วุตฺตอาปจฺจยาทฺยนฺตานํ สํคณฺหนตฺถํ. เตเนว กญฺญาติอาทีสุ กญฺญสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา อิมินา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๐๒] ทุมฺหิ ครุ
กิมตฺถมิทํ. “ทุมฺหิ อกฺขเร โย ปุพฺโพ อกฺขโร, โส ครุโกว ทฏฺฐพฺโพ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. “อกฺขรทฺวยสฺมึ โย ปุพฺพกฺขโร, โส ครุโกว วตฺตพฺโพ”-ตฺยตฺโถ. อิธ ปน ทุมฺหีติ ทฺวิสทฺทโต “ทฺวินฺนํ สมูโห”ตฺยตฺเถ “สมูหตฺเถ กณฺณา”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ วตฺตมาเน “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ทฺวิสทฺทโต สตฺตมิเอกวจนํ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ สฺมิโน มฺหิ-อาเทสํ กตฺวา “วีสติทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตู”ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน วา “โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ทฺวิสทฺทสฺส ทุอาเทเส กเต รูปํ. เตน จ “อกฺขรทฺวยมฺหี”ตฺยตฺโถ ยุชฺชติ.
ภิตฺวาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภิตฺวาติ ภิท=วิทารเณตีมสฺส วุตฺต-นเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ตฺยธิกิจฺจ “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลเป กเต รูปํ. ฉิตฺวาติ ฉิทิ=ทฺวิธากรเณตีมสฺส รูปํ. อิตเรสํ “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส รสฺสกรณเมว วิเสโส.
[๖๐๓] ทีโฆ จ
กิมตฺถมิทํ. “ทีโฆ จ สโร ครุโกว วตฺตพฺโพ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ครุคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ.
อาหาโรตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาหาโรติ อาปุพฺพสฺส หร= หรเณตีมสฺส “อาหรณํ”ตฺยตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิตฺยธิกิจฺจ “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กิญฺจาเปตฺถทีฆสราพหุกา, ตถาปิ เตสมนฺตสโร ครุโกติ ทฏฺฐพฺโพ. เอวํ จ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ.
นทีติ นท=สทฺเทตีมสฺส เยภุยฺเยน “นทตี”ตฺยตฺเถ “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา นท-สทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
วธูติ ปาฏิปทิโก วา หน=หึสาคตีสูตีมสฺส วา “ปาราทิคมิมฺหา รู”ติ วตฺตมาเน “ภิกฺขาทิโต จา”ติ รูปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต “หนสฺส ฆาโต”ติ วตฺตมาเน “วโธ วา สพฺพตฺถา”ติ หนสฺส วธาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. เตติ ตสทฺทโต ปถมาพหุวจนํ กตฺวา “วา ยฺวปถโม”ติ วตฺตมาเน “สพฺพนามการเต ปถโม”ติ โยวจนสฺส เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ธมฺมาติ ธร=ธารเณตีมสฺส “อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺติ, สกลกฺขเณหิ ธรนฺติ, ปจฺจเยหิ ธารียนฺติ, สภาเวน ธารียนฺติ, อปาเยสฺวปตมาเน กตฺวา ธาเรนฺตี”ติ อตฺเถสุ “ธราทีหิ รมฺโม”ติ รมฺมปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต ธมฺมสทฺทโต ปถมาพหุวจนํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺส อาอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โอปนยิโกติ อุปปุพฺพสฺส นี=นเยตีมสฺส “อุปนยนนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ วตฺตมาเน “เอ อยา”ติ เอการสฺส อยาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา อุปนยสทฺทโต “อุปนเย นิยุตฺโต”-ตฺยตฺเถ “เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก”ติ วตฺตมาเน “ตมธีเต เตน กตาทิ สนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จา”ติ ณิกปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๐๔] อกฺขเรหิ การ
กิมตฺถมิทํ. “อกฺขรวาจเกหิ ปาฏิปทิเกหิ การปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๖๐๕] ยถาคมมิกาโร
กิมตฺถมิทํ. “เยน ปกาเรน อาคมํ กตฺวา นิปฺผชฺชติ, ตถา อิการาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
การิยนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ การิยนฺติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ วตฺตมาเน “ณฺโย เจ”ติ ณฺยปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา อิมินา อิการาคมํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ภวิตพฺพนฺติ ภู,หู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพา-นียา”ติ ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อิการาคมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ชนิตพฺพนฺติ ชน=ชนเน, ชนี=ปาตุภาเวติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อิการาคมาทิมฺหิ กเต รูปํ. วิทิตนฺติ วิท=ญาเณตีมสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อิการา-คมาทิมฺหิ กเต รูปํ. กริตฺวาติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปุพฺพกาเลก-กตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อิการาคมาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิจฺฉิตนฺติ อิสุ=อิจฺฉากนฺตีสูตีมสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อิการาคมํ กตฺวา “อิสุยมูนมนฺโต จฺโฉ วา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๐๖] ทธนฺตโต โย กฺวจิ
กิมตฺถมิทํ. “ทการ-ธการนฺตาย ธาตุยา ยถาคมํ ยการาคโม โหติ กฺวจี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ยถาคมคฺคหณญฺจ มณฺฑูกคติกวเสน ตุนาทิคฺคหณญฺเจหา-นุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อุปฺปชฺชิตฺวา, พุชฺฌิตฺวาติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อุปฺปชฺชิตฺวาติ อุปุพฺพสฺส ปท=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จ, ยถาคมมิกาโร”ตฺยธิกิจฺจีมินา ยการาคมํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมํ กตฺวา “ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตนฺ”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส ชการํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
พุชฺฌิตฺวาติ พุธ=โพธเน, พุธ=ญาเณ, พุธ=อวคมเนติ ติณฺณมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ยการาคมํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย, ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ วตฺตมาเน “ยถา กตฺตริ เจ”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส ฌการํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา อิการาคมญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
ลภิตฺวาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ลภ=ลาเภตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา ทธนฺตตฺตาภาวา อิมินา ยการาคมมกตฺวา วุตฺตนเย-นิการาคมาทิมฺหิ กเต รูปํ. อุปฺปาเทตฺวาติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ กิพฺพิธานกปฺเป
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท
-----------------------