ตติยปริจฺเฉท
[๕๗๑] ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺติ
กิมตฺถมิทํ. “เย จ ปโยเค กเต โวหารูปคา สาธฺยสทฺทา, เต วุตฺตปฺ-ปกาเรหิ ปจฺจเยหิ อนภินิปฺผนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ นิปาตนา นาม อสมฺปตฺตํ สมฺปาเทติ, สมฺปตฺตํ นิวาเรติ. เตน อิมินา ลกฺขเณน ยสฺมึ ยสฺมึ กเต ยํ ยํ รูปํ สิชฺฌติ, ตํ ตํ ตตฺถ ตตฺถ กาตพฺพํ. เตนาห “สงฺขฺยานามสมาสตทฺธิตาขฺยาตกิตกปฺปมฺหิ สปจฺจยา เย สทฺทา อนิฏฺฐงฺคตา, เต สาธเนน นิรกฺขิตฺวา สเกหิ นาเมหิ นิปาตนาว สิชฺฌนฺตี”ติ.
เอการสาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ “เอการส พารส พาวีส โสฬสา”ติ อิมานิ กิญฺจาปิ วินาว นิปาตนลกฺขณํ ตทฺธิตกปฺเป สงฺขฺยาวิธาเน วุตฺตลกฺขเณน สิชฺฌนฺติ, ตถาปิ ลกฺขณสฺส ปชฺชุนฺนคติกภาวํ ทสฺเสนฺโต “เอกสฺส เอกา โหติ, ทสสฺส จ รโส โหตี”ติอาทิมาห.
ตตฺถจเอการสาติ “เอโก จ ทส จา”ติ อตฺเถ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา เอกทสสทฺเท เอกสทฺทสฺสีมินา เอกาเทสํ กตฺวา ทสสทฺทสฺส รสาเทเส กเต รูปํ. พารสาติ “เทฺว จ ทส จ ทฺวิทสา”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา ทฺวิสทฺทสฺส พาเทสํ กตฺวา ทสสทฺทสฺส รสาเทเส กเต รูปํ. พาวีสนฺติ “เทฺว จ วีสญฺจ ทฺวิวีสนฺ”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา ทฺวิสทฺทสฺส พาเทเส กเต รูปํ.
โสฬสาติ “ฉ จ ทส จ ฉทสา”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา ทการสฺส ฬาเทสํ กตฺวา ฉสฺส จ โสอาเทเส กเต รูปํ. สฬายตนนฺติ “ฉ อายตนํ ฉายตนนฺ”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา ฉสทฺทสฺส สฬาเทเส กเต รูปํ. เอวํ ปจฺจยา จ อนิฏฺฐงฺคตา อาเทสวิธาเนน นิปฺผนฺนา อญฺเญปิ เย สทฺทา, เต นิปาตนลกฺขเณน สาเธตพฺพา. อชฺชาติอาทีนิ วุตฺติยํ วุตฺตนเยเนว สุวิญฺเญยฺยานิ.
[๕๗๒] สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ
กิมตฺถมิทํ. “สาส=อนุสิฏฺฅิมฺหิ, ทิส=เปกฺขเนตีเมหิ ตปจฺจยสฺส ริฏฺฐาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อนุสิฏฺโฐ, ทิฏฺฐนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อนุสิฏฺโฐติ อนุปุพฺพสฺส สาส=อนุสิฏฺฅิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตสฺส ริฏฺฐาเทสํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทิฏฺฐนฺติ ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยา-ทิมฺหิ กเต รูปํ.
อเนกตฺถตฺตานิปาตานํจคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺถา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหเณนา”ติอาทิมาห. ตตฺถ จ ทฏฺฐพฺพนฺติ ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน ตการสฺส รฏฺฐาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทฏฺฅุนฺติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “อิจฺฉตฺเถสุ สมาน-กตฺตุเกสุ ตเว ตุ๊ วา”ติ วตฺตมาเน “อรหสกฺกาทีสุ เจ”ตฺยตฺเถ อาทิคฺคหเณน ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน ตุ๊การสฺส รฏฺฅุ๊อาเทสํ กตฺวา ราทิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
[๕๗๓] สาทิ สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ
กิมตฺถมิทํ. “สการนฺเตหิ จ ปุจฺฉ-ภนฺช-หํสอิจฺเจวมาทีหิ จ ธาตูหิ ต-ปจฺจยสฺส สหาทิพฺยญฺชเนน ฏฺฐาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อาทินา สห วตฺตเตติ สาทิ. สกาโร อนฺโต ยสฺส โส สนฺโต. สนฺโต จ ปุจฺโฉ จ ภนฺโช จ หํโส จ สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสา. เต อาทโย เยสนฺเต สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทโย. เตหิ สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ. เอตฺถ จ หํสาตีมสฺส สติปิ สนฺตตฺเต ปุน คหณกรณมตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ. เตน ตโต ปรสฺส ตปจฺจยสฺส นิจฺจีมินา ฏฺฐาเทโส โหติ. สนฺตโต ปน ปรสฺส ตปจฺจยสฺส กตฺถจิ โหติ, กตฺถจิ น โหติ.
เตนอุตฺรสฺโต, ธสฺโตติอาทีสุ อุปุพฺพสฺส ตฺรส=อุพฺเพชเน, ธํส=อวธํสเนติ ทฺวีหิ ลทฺธธาตุสญฺญาทีหิ “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจเย กเต สติปิ สนฺตตฺเต อิมินา ฏฺฐาเทโส น โหติ.
ตุฏฺโฐติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตุฏฺโฐติ ตุส=ปีติมฺหีตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา สหาทิพฺยญฺชเนน ฏฺฐาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทฏฺโฐติ ทํส= ทํสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา วุตฺตนเยน ฏฺฐาเทสํ กตฺวา “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “พฺยญฺชเน เจ”ติ นิคฺคหิตโลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ปุฏฺโฐติ ปุจฺฉ=ปุจฺฉเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อาทิ-พฺยญฺชเนน สห ตสฺส ฏฺฐาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. ภฏฺโฐติ ภนฺช=อวมทฺทเน-ตีมสฺส ทฏฺโฐติ เอตฺถ วุตฺตวิธานมฺหิ กเต รูปํ. หฏฺโฐติ หํส=ปหํสเน, หํส= ปีติมฺหีติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ทฏฺโฐติ เอตฺถ วุตฺตวิธานมฺหิ กเต รูปํ. ปหฏฺโฐติ เอตฺถ อุปสคฺโคว วิเสโส.
ยิฏฺโฐติ ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสูตีมสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา ฏฺฐาเทสํ กตฺวา “ยชสฺส สรสฺสิฏฺเฐ”ติ ยกาเร สรสฺสิการํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๗๔] วสโต อุตฺถ
กิมตฺถมิทํ. “วส=นิวาเสตีมสฺมา ตปจฺจยสฺส สหาทิพฺยญฺชเนน อุตฺถาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ สาทิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
วุตฺโถติ อุทาหรณํ. ตํ ปน วส=นิวาเสตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาว-กมฺเมสุ ต”อิติ วตฺตมาเน “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตร-สุตฺตมธิกิจฺจีมินา ตสฺสุตฺถาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๗๕] วสฺส วา วุ
กิมตฺถมิทํ. “วสสฺเสว ธาตุสฺส ตปจฺจเย ปเร วการสฺส อุกาโร โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. เอตฺถ จ ปจฺฉิมวกาโร มิสฺสกโทสาปคม-กรณตฺถํ สนฺธิวเสนาคโต. ตคฺคหณญฺจ วสคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
วุสิตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วุสิตนฺติ วส=นิวาเสตีมสฺส “ภาว-กมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, วสโต อุตฺถา”ติ วตฺตมาเน อิมินา วการสฺสุการํ กตฺวา “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ ธาตุมฺหา อิการาคมํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิญฺจ กตฺวา อุสิตนฺติ วตฺตพฺเพ “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ อาทิมฺหิ วการาคเม กเต รูปํ.
อุฏฺโฐติ ตสฺเสว ธาตุสฺส ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา วการสฺสุการํ กตฺวา ตปจฺจยสฺส “สาทิ สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ”ติ สหาทิพฺยญฺชเนน ฏฺฐาเทสา-ทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสาทิพฺยญฺชเนน สห วุตฺตนเยน ฏฺฐาเทสํ กตฺวา วกาเร อการสฺส “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ อุการาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๗๖] ธฒภเหหิ ธฒา จ
กิมตฺถมิทํ. “ธ-ฒ-ภ-หอิจฺเจวมนฺเตหิ ธาตูหิ ตการปจฺจยสฺส ยถากฺกมํ ธ-ฒาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ สาทิคฺ-คหณนิวตฺตนตฺถํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
พุทฺโธติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พุทฺโธติ พุธ=โพธเน, พุธ=ญาเณ, พุธ=อวคมเนติ ติณฺณมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิตฺยธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ตฺย-ธิกิจฺจีมินา ตการสฺส ธการํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ทการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
วุฑฺโฒติ วฑฺฒ=วฑฺฒเนตีมสฺส “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตสฺส ฒาเทสํ กตฺวา วุฏฺโฐติ เอตฺถ วุตฺตนเยน วกาเร อการสฺสุการํ กตฺวา ปุพฺพฑการสฺส “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ โลปํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ตฺยธิกิจฺจ “โฑ ฒกาเร”ติ ฒการสฺส ฑการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ลทฺธนฺติ ลภ=ลาเภตีมสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ กมฺมนิ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตการสฺส ธการํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ทการาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ทฑฺฒนฺติ ทห=ภสฺมีกรเณตีมสฺส กมฺมนิ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตการสฺส ฒการํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ตฺยธิกิจฺจ “โฑ ฒกาเร”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ฑการาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๗๗] ภนฺชโต คฺโค จ
กิมตฺถมิทํ. “ภนฺช=อวมทฺทเนตีมสฺมา ตปจฺจยสฺส คฺคาเทโส โหติ สหาทิ-พฺยญฺชเนนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ สาทิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. จคฺคหณํ สาทิคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ภคฺโคติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ภนฺช=อวมทฺทเนตีมสฺส ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, สาทิ สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ”ตฺยธิกิจฺจีมินา ตปจฺจยสฺส สหาทิพฺยญฺชเนน คฺคาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๗๘] ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ
กิมตฺถมิทํ. “ภุชอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺโต โน โหติ, ตการปจฺจยสฺส จ ทฺวิภาโว โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. ตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ภุโช อาทิ เยสนฺเต ภุชาทโย. เตสํ ภุชาทีนํ.
ภุตฺโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภุตฺโต, ภุตฺตาวีติ ภุช=ปาลน-พฺยวหรเณสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ ต-ตาวีปจฺจเย กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา ตการปจฺจยสฺส จ ทฺวิภาวํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
จตฺโตติ จช=หานิมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. สตฺโตติ สนฺช=สงฺเคตีมสฺส รูปํ. รตฺโตติ รนฺช=ราเคตีมสฺส รูปํ. ยุตฺโตติ ยุช=โยเคตีมสฺส รูปํ. วิวิตฺโตติ วิปุพฺพสฺส วิจ=วิเวจเนตีมสฺส รูปํ.
[๕๗๙] วจ วา วุ
กิมตฺถมิทํ. “วจอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วการสฺส อุกาโร วา โหติ, อนฺโต จ โน โหติ, ตปจฺจยสฺส จ เทฺวภาโว โหตี”ติ ญาปนฺตถํ. ติปทมิทํ. ตคฺ-คหณญฺจ อนฺโตคหณญฺจ โนคหณญฺจ ทฺวิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺ-เญยฺโยว. วสฺส อุ วุอิติ ตปฺปุริสสมาสสฺส วิสโย. อิธ จ วจสฺสาติ วตฺตพฺเพ “เสสโต โลปํ คสิปี”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. วาคฺคหณํ อวธารณตฺถํ. อเนกตฺถา หิ นิปาตา. เตน เจตฺถ สพฺพํ วุตฺตวิธานํ นิยตํเยว โหติ.
วุตฺตํ, อุตฺตนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วุตฺตนฺติ วจ=วิยตฺติยํ วาจาย-มิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ กมฺมนิ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ตฺยธิกิจฺจีมินา วการสฺ-สุการํ กตฺวา ตการสฺส จ ทฺวิภาวํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา “กฺวจา-ทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการ-วิปรีตาเทสา เจ”ติ อาทิมฺหิ วการาคมํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ กฺวจิคฺคหเณนาคมมฺหากเต รูปํ.
[๕๘๐] คุปาทีนญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “คุปอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺโต จ พฺยญฺชโน โน โหติ, ตปจฺจยสฺส จ ทฺวิภาโว โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ อนฺโต-คหณญฺจ โนคหณญฺจ ทฺวิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺ-เญยฺโยว. จคฺคหณมวธารณตฺถํ ทฺวิคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถญฺจ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
สุคุตฺโตติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สุคุตฺโตติ สุปุพฺพสฺส คุป= โคปเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน กมฺมนิ ตปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตสฺส วิย สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา ตปจฺจยสฺส จ ทฺวิภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. จิตฺโตติ จิติ=จินฺตายมิตีมสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิตฺย-ธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ กตฺตริ ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ลิตฺโตติ ลิป=อุปเทเห, ลิป=เลปเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. สนฺตตฺโตติ สํปุพฺพสฺส ตป=สนฺตาเปตีมสฺส รูปํ. อุตฺโตติ อุจ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส รูปํ. วิวิตฺโตติ วิปุพฺพสฺส วิจ=วิเวจเนตีมสฺส รูปํ. สิตฺโตติ สิจ=ปคฺฆรเณ, สิจ=เสจเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ.
[๕๘๑] ตราทีหิ อิณฺโณ
กิมตฺถมิทํ. “ตรอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส อิณฺณาเทโส โหติ, อนฺโต จ โน โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ อนฺโตคหณญฺจ โนคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ติณฺโณตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ติณฺโณติ ตร=ตรเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิตฺยธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ อธิกิจฺจีมินา ตปจฺจยสฺส อิณฺณาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวา-ทิมฺหิ กเต รูปํ. อุตฺติณฺโณติ เอตฺถ อุปสคฺโคว วิเสโส. สํปุณฺโณติ สํปุพฺพสฺส ปูร=ปูรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตสฺสิณฺณาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อาทิสรสฺส รสฺสํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคม-วิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ อิการสฺส โลปํ กตฺวา วา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ โลปํ กตฺวา วา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ตุณฺโณติ ตุท=พฺยถเนตีมสฺส “สมฺปุณฺโณ”ติ เอตฺถ วุตฺตวิธานมฺหิ กเต รูปํ. รสฺสาภาโวว วิเสโส. ปริชิณฺโณติ ปริปุพฺพสฺส ชร=วโยหานิมฺหีตีมสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา อิณฺณาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อากิณฺโณติ อาปุพฺพสฺส กิร=วิกิรเณตีมสฺส “ปริชิณฺโณ”ติ เอตฺถ วุตฺตวิธาเน กเต รูปํ.
[๕๘๒] ภิทาทิโต อินฺนอนฺนอีณา วา
กิมตฺถมิทํ. “ภิทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส อินฺน-อนฺน-อีณาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปน, อนฺโต จ โน โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ อนฺโตคหณญฺจ โนคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ภินฺโนติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภินฺโนติ ภิท=วิทารเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตสฺส วิย สุตฺต-ทฺวยมธิกิจฺจีมินา ตปจฺจยสฺส อินฺนาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ฉินฺโนติ ฉิทิ=ทฺวิธากรเณตีมสฺส รูปํ. อุจฺฉินฺโนติ เอตฺถ อุปสคฺโคว วิเสโส. ทินฺโนติ ทา=ทาเนตีมสฺส รูปํ. นิสินฺโนติ นิปุพฺพสฺส สท=วิสรณคตฺยวสาเนสูตีมสฺส วุตฺตนเยน กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา อินฺนาเทสํ กตฺวา “สทสฺส สีทตฺตนฺ”ติ สพฺพสฺเสว ธาตุสฺส สีทาเทสํ กตฺวา ธาตฺวาเทสสฺส จ ตฏฺฐานิยตฺตา ฐาโนปจารวเสน ธาตุสทฺเทน โวหริตพฺพโต ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
สุจฺฉนฺโนติ สุปุพฺพสฺส ฉท=โอวรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน กมฺมนิ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตสฺส อนฺนาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ขินฺโนติ ขิฏ=อุตฺตาสเนตีมสฺส วุตฺตนเยน กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา อนฺนาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา “สมฺปุณฺโณ”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. รุนฺโนติ รุธ=อาวรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน กมฺมนิ ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา อนฺนาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปรสรสฺส โลเป กเต รูปํ.
ขีณาติ ขี=ขเยตีมสฺส วุตฺตนเยน กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา อีณาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ภิตฺตีติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ภิท=วิทารเณตีมสฺส “สญฺญายํ ทาธาโต อิ”อิตฺยธิกิจฺจ “ติ กิจฺจาสิฏฺเฐ”ติ วา “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ วา “มิทาทีหิ ตฺติติโย”ติ วา ติปจฺจยํ กตฺวา วาคฺคหเณน สติปิ ตกาเร อิมินา ตสฺสาเทสมกตฺวา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ทการสฺส ตการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๘๓] สุสปจสกโต กฺขกฺกา จ
กิมตฺถมิทํ. “สุส-ปจ-สกอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส กฺข-กฺกาเทสา โหนฺติ, อนฺโต จ พฺยญฺชโน โน โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ อนฺโต-คหณญฺจ โนคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
สุกฺโขติ สุส=โสสเนตีมสฺส วุตฺตนเยน กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ อธิกิจฺจีมินา ตปจฺจยสฺส กฺขาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปกฺกนฺติ ปจ=ปาเกตีมสฺส วุตฺตนเยน กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตปจฺจยสฺส กฺกาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สกฺโกติ สก=สามตฺเถ, สก=ปูชายมิติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส วุตฺตนเยน กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสีมินา กฺกาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๘๔] ปกฺกมาทีหิ นฺโต จ
กิมตฺถมิทํ. “ปกฺกมอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส นฺตาเทโส โหติ, ธาตฺวนฺโต จ โน โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ อนฺโตคหณญฺจ โนคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ปกฺกนฺโตติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปกฺกนฺโตติ ปปุพฺพสฺส กมุ= ปทวิกฺเขเปตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตปจฺจยสฺส นฺตาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. วิพฺภนฺโตติ วิปุพฺพสฺส ภมุ=อนวฏฺฐาเนตีมสฺส อิมินา ตปจฺจยสฺส นฺตาเทสาทิมฺหิ กเต ภการสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ทฺวิภาเวน สทิเส สมฺปตฺเต “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ ตติยกฺขรํ เทฺวภาเวนาเนตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. สงฺกนฺโตติ เอตฺถ อุปสคฺโคว วิเสโส. ขนฺโตติ ขนุ=อวธารเณ, ขมุ=สหเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. สนฺโตติ สมุ= อุปสเมตีมสฺส รูปํ. ทนฺโตติ ทมุ=ทมเนตีมสฺส รูปํ. วนฺโตติ วมุ=อุคฺคิรเณตีมสฺส รูปํ.
อเนกตฺถตฺตานิปาตานํจคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหณํ กิมตฺถนฺ”ติอาทิมาห. ตตฺถ จ กนฺตีติ กมุ=ปทวิกฺเขเปตีมสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จ อิธ จคฺคหเณน นฺติอาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๕๘๕] ชนาทีนมา ติมฺหิ จ
กิมตฺถมิทํ. “ชนาทีนํ ธาตูนํ อนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส อาตฺตํ โหติ, ตการ-ปจฺจเย ติมฺหิ จา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ อนฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ติปจฺจเย สติปิ ตการสฺมึ ปุน ติคฺคหณกรเณ ปโยชนํ สยเมว วกฺขติ.
ชาโต, ชาตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชาโตติ ชน=ชนเน, ชนี= ปาตุภาเวติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส “อชนี”ติ อตฺเถ “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺตสฺส อาตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ชาตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “ชนนนฺ”ติ อตฺเถ “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ ติปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส อาตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ชนิตฺวาติอาทีนิ ติคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ ชนิตฺวาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา สิทฺเธ สตฺยา-รมฺภสฺส นิยมกรณโต จ ติปจฺจเยปิ ตการสฺส อตฺถิตายาสติปิ ติคฺคหเณ ตคฺคหเณเนว สิชฺฌนโตว ปุน ติคฺคหณกรเณน ธาตฺวนฺตสฺสาตฺตมกตฺวา “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ ธาตุมฺหา อิการาคมํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ชนิตาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ตุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาตฺตมกตฺวา อิการาคมญฺจ สฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ ชนิตุสทฺทนฺตสฺสาตฺตํ กตฺวา สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. ชนิตุนฺติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุ๊ วา”ตฺยธิกิจฺจ “อรหสกฺกาทีสุ เจ”ติ ตุ๊ปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ชนิตพฺพนฺติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ ตพฺพปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๘๖] คมขนหนรมาทีนมนฺโต
กิมตฺถมิทํ. “คม-ขน-หน-รมุอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺโต พฺยญฺชโน จ โน โหติ ตปจฺจเย ติมฺหิ จ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ โนคหณญฺจ “ภิทาทิโต อินฺนอนฺนอีณา วา”ติ อิโต มณฺฑูกคติกวเสน วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. สติปฺยนุวตฺตมาเน อนฺตคฺคหเณ ปุน อนฺตคฺคหณกรณํ สิทฺเธ สตฺยารมฺภสฺส อตฺถนฺตรวิญฺญาปนโต โนคหณา-นุวตฺตนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
สุคโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สุคโตติ สุปุพฺพสฺส คมุ,สปฺป= คติมฺหีตีมสฺส “สุนฺทรํ คโต”ติ อตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ต”อิตฺยธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ภิทาทิโต อินฺนอนฺนอีณา วา, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ตฺยธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สุคตีติ เอตฺถ “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ ติปจฺจโยว วิเสโส.
ขตนฺติ ขนุ=อวธารเณตีมสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ กมฺมนิ ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ขตีติ ตสฺเสว ติปจฺจยกรณเมว วิเสโส. อุปหตนฺติ อุปปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสูตีมสฺส รูปํ. รโตติ รมุ=กีฬายมิตีมสฺส รูปํ. รตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. มโตติ มน=ญาเณ, มร=ปาณจาเคติ ทฺวินฺน-มญฺญตรสฺส รูปํ. มตีติ เตสเมว ธาตูนํ ติปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ.
ตตฺถจรมโตติ รมุ=กีฬายํอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา ตโต สวิภตฺตึ กตฺวา “สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อนฺ”ติ วตฺตมาเน “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตุมิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ วตฺตมาเน “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส โตอาเทสํ กตฺวา สติปิ ตการมฺหิ อิธ วาคฺคหเณน ธาตฺวนฺตสฺส มการสฺส โลปมฺหิ อกเต รูปํ. รมตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ ติกาเร อิธ วาคฺคหเณน ธาตฺวนฺตสฺส โลปมกตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๕๘๗] รกาโร จ
กิมตฺถมิทํ. “รกาโร จ ธาตูนมนฺตภูโต โน โหติ ตปจฺจเย ติมฺหิ จา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตคฺคหณญฺจ อนฺโตคหณญฺจ โนคหณญฺจ ติคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ โนคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
ปกโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปกโตติ ปปุพฺพสฺส กร=กรเณ-ตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ตฺยธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปกตีติ ปปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ ติปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว วิปุพฺพสฺส สร=คติจินฺตายมิตีมสฺส รูปานิ.
[๕๘๘] ฐาปานมิ อี จ
กิมตฺถมิทํ. “ฐา-ปาอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อนฺตสรสฺส ยถาสงฺขฺยํ อิการีการาเทสา โหนฺติ ตปจฺจเย ติมฺหิ จา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. จคฺคหณํ ทุติยาเทสํ สมฺปิณฺเฑติ. ตคฺคหณญฺจ อนฺตคฺคหณญฺจ ติคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ฅิโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ฅิโตติ ฐา=คตินิวตฺติมฺหีตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ธาตฺวนฺ-ตสฺสิการํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ฅิตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ ติปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ปา=ปาเนตีมสฺส รูปานิ.
[๕๘๙] หนฺเตหิ โห หสฺส โฬ วา อทหนหานํ
กิมตฺถมิทํ. “หการนฺเตหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส หการาเทโส โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ หการา รสฺส โฬ โหติ วิกปฺเปน อท-หน-หานนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. ฉปฺปทมิทํ. ตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ “กิญฺจาปิ ‘หสฺส โฬ วา’ติ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ ‘หนฺเตหิ โฬ’ติ อวตฺวา ‘หนฺเตหิ โห’ติ วุตฺตตฺตา ธาตฺวนฺตสฺเสว โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ.
อารุฬฺโหตฺยาทีนฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อารุฬฺโหติ อาปุพฺพสฺส รุห= ชนเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาส-ทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ตฺยธิกิจฺจีมินา ตปจฺจยสฺส หการํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ ฬการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. คาโฬฺหติ คห= อุปาทาเนตีมสฺส รูปํ. “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิกรณเมว วิเสโส. พาโฬฺหติ พห=วุทฺธิมฺหีตีมสฺส รูปํ. มูโฬฺหติ มุห=เวจิตฺเต-ตีมสฺส รูปํ. “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ทีฆกรณเมว วิเสโส.
ทฑฺโฒ, สนฺนทฺโธติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทฑฺโฒติ ทห=ภสฺมีกรเณ-ตีมสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา สติปิ หนฺเตหิ ตปจฺจยสฺมึ “อท-หนหานนฺ”ติ วุตฺตตฺตา อิธ วุตฺตวิธานํ อกตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ตฺย-ธิกิจฺจ “ธฒภเหหิ ธฒา เจ”ติ ตการสฺส ฒการํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ตฺยธิกิจฺจ “โฑ ฒกาเร”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ฑการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยา-ทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สนฺนทฺโธติ สํปุพฺพสฺส นห=พนฺธเนตีมสฺส รูปํ.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ กิพฺพิธานกปฺเป
ตติโย ปริจฺเฉโท
------------------------