ปญฺจมปริจฺเฉท
[๖๐๗] นิคฺคหิต สํโยคาทิ โน
กิมตฺถมิทํ. “สํโยคาทิภูโต นกาโร นิคฺคหิตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปท-มิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สํโยคสฺมึ อาทิ สํโยคาทิ.
รงฺโคตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ รงฺโคติ รนฺช=ราเคตีมสฺส “รนฺชตี”-ตฺยตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา อิมินา สํโยคาทิสฺส นการสฺส นิคฺคหิตํ กตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ติ วตฺตมาเน “กคา จชานนฺ”ติ วา “สจชานํ กคา ณานุพนฺเธ”ติ วา ชการสฺส คการาเทสํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ วตฺตมาเน “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ภงฺโคติ ภนฺช=อวมทฺทเนตีมสฺส “ภญฺชนนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”-อิตฺยธิกิจฺจ “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปาทิมฺหิ กเต รูปํ. สงฺโคติ สนฺช=สงฺเคตีมสฺส รูปํ.
[๖๐๘] สพฺพตฺถ เค คี
กิมตฺถมิทํ. “เคอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพฏฺฐาเน คีอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. คีตนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน เค= สทฺเทตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา เคธาตุสฺส คีอาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๐๙] สทสฺส สีทตฺตํ
กิมตฺถมิทํ. “สทอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สีทาเทโส โหติ สพฺพฏฺฐาเน”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
นิสินฺโน, นิสีทตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ นิสินฺโนติ นิปุพฺพสฺส สท= วิสรณคตฺยวสาเนสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ธาตุสฺส สีทาเทสํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภิทาทิโต อินฺนอนฺนอีณา วา”ติ ตปจฺจยสฺสินฺนาเทสํ กตฺวา ธาตฺวาเทสสฺส ฐาโนปจารวเสน ธาตุสทฺเทน โวหริตพฺพโต ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อีการสฺส รสฺสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
นิสีทตีติ นิปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถม-ปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส สีทาเทเส กเต รูปํ.
[๖๑๐] ยชสฺส สรสฺสิ ฏฺเฐ
กิมตฺถมิทํ. “ยชอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สรสฺส อิการาเทโส โหติ ฏฺเฐ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ยิฏฺโฐ, ยิฏฺฐาตฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ยิฏฺโฐติ ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณ-ทานธมฺเมสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วตฺตมาเน “สาทิ สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ตปจฺจยสฺส ฏฺฐาเทสํ กตฺวา อิมินา ธาตุคตสฺส สรสฺสิการาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ตสฺสทิสเมว. ปถมาพหุวจนกรณเมเวตฺถ วิเสโส.
ยชนนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ วตฺตมาเน “นนฺทาทีหิ ยู”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ตสฺสานาเทสํ กตฺวา ฏฺฐสฺสาภาวา อิมินา อิการาเทสมกตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๑๑] หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ
กิมตฺถมิทํ. “หการสฺส จ ตสฺมึ ตสฺมึ วคฺเค จตุตฺถานญฺจ ธาตฺวนฺตานํ ทการาเทโส โหติ เธ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
สนฺนทฺโธตฺยาทีนฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สนฺนทฺโธติ สํปุพฺพสฺส นห=พนฺธเน-ตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วตฺตมาเน “ธฒภเหหิ ธฒา เจ”ติ ตปจฺจยสฺส ธการาเทสํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส หการสฺส ทการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กุทฺโธติ กุธ=โกเปตีมสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจเยน ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ยุทฺโธติ ยุธ=สํปหาเรตีมสฺส รูปํ. สิทฺโธติ สิธ=สํสิทฺธิมฺหีตีมสฺส รูปํ. ลทฺโธติ ลภ=ลาเภตีมสฺส รูปํ. อารทฺโธติ อาปุพฺพสฺส รภ=อารมฺเภตีมสฺส รูปํ.
[๖๑๒] โฑ ฒกาเร
กิมตฺถมิทํ. “ห-จตุตฺถานํ ธาตฺวนฺตานํ ฑการาเทโส โหติ เฒ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. หจตุตฺถานมนฺตานํคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ทฑฺโฒ, วุฑฺโฒติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทฑฺโฒติ ทห=ภสฺมีกรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน “ธฒภเหหิ ธฒา เจ”ติ ตปจฺจยสฺส ฒการาเทสํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺตสฺส ฑการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
วุฑฺโฒติ วฑฺฒ=วุฑฺฒิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตปจฺจยสฺส ฒการาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส อิมินา ฑการาเทสํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตุคตสฺส สรสฺสุการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ทาโหติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ทห=ภสฺมีกรเณตีมสฺส “ทหนนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิตฺยธิกิจฺจ “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุ-พนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๑๓] คหสฺส ฆร เณ วา
กิมตฺถมิทํ. “คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ฆราเทโส โหติ ณปจฺจยสฺมึ ปเร วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ฆรํ, ฆราณีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ฆรนฺติ คห=อุปาทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “คยฺหตี”ติ อตฺเถ “ภวิสฺสติ คมาทีหิ ณีฆิณฺ”ติ วตฺตมาเน “กมฺมนิ โณ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา อิมินา สพฺพสฺเสว ธาตุสฺส ฆราเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุ๊สเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ วตฺตมาเน “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา “โยนํ นิ นปุ๊สเกหี”ติ วตฺตมาเน “อโต นิจฺจนฺ”ติ ตสฺส นิอาเทสํ กตฺวา “รหาทิโต ณ”อิติ รการโต ปรสฺส นการสฺส ณตฺตํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ฆรสทฺทนฺตสฺส ทีฆกรณเมว วิเสโส.
คาโหติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทึ กตฺวา อิธ วาคฺคหเณนาเทสมกตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๑๔] ทหสฺส โท ฬํ
กิมตฺถมิทํ. “ทหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ทกาโร ฬตฺตมาปชฺชเต ณปจฺจยสฺมึ ปเร วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ณคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ปริฬาโหติ ปริปุพฺพสฺส ทห=ภสฺมีกรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปริทหนนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ วตฺตมาเน “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวาทิสฺส ฬการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปริทาโหติ กิมุทาหรณํ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณน ฬการาเทสาภาโวว วิเสโส.
[๖๑๕] ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส โลโป โหติ กฺวิมฺหิ ปจฺจเย”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ภุชโคตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภุชโคติ ภุชสทฺทูปปทสฺส คมุ, สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภุเชน คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิโลปํ กตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ตฺยธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺ-ปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ตฺยธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพ-สรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา”ตฺยธิกิจฺจ “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ ปรสรสฺสาสวณฺเณ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
อุรโคติ อุรสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “อุรสา คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ เหฏฺฐา วุตฺตวิธานสฺมึ กเต รูปํ. ตุรโคติ ตุรสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “ตุริตตุริโต คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ เหฏฺฐา วุตฺตวิธานสฺมึ กเต รูปํ. สงฺโขติ สํปุพฺพสฺส ขนุ= อวธารเณตีมสฺส รูปํ.
[๖๑๖] วิทนฺเต อู
กิมตฺถมิทํ. “วิทอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺเต อูการาคโม โหติ กฺวิปจฺจยสฺมึ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
โลกวิทูติ โลกสทฺทูปปทสฺส วิท=ญาเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โลกํ วิทตี”ตฺยตฺเถ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺเต อูการาคมํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิโลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
[๖๑๗] นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “นการ-มการ-กการ-รการานํ ธาตฺวนฺตานํ อิกาเรน ยุตฺตสฺมึ ตปจฺจเย น โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. โลปคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. โน จ โม จ โก จ โร จ นมกรา. เตสํ นมกรานํ. อิกาเรน ยุตฺโต อิยุตฺโต. อิยุตฺโต จ โส จ โต เจติ อิยุตฺตโต. ตสฺมึ อิยุตฺตตมฺหิ.
หนิตุ๊ตฺยาทีนฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ หนิตุนฺติ หน=หึสาคตีสูตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “หนิตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถสุ “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุ๊ วา”ติ ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ วตฺตมาเน “คมขน-หนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลเป สมฺปตฺเต “ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี”ติ วตฺตมาเน อิมินา โลปมกตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
คมิโตติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิการาคมาทิมฺหิ กเต รูปํ. รมิโตติ รมุ=กีฬายมิตีมสฺส รูปํ. สกิโตติ สก=ปูชายมิตีมสฺส รูปํ. สริโตติ สร=คติจินฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา อิการาคมญฺจ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ วตฺตมาเน “รกาโร เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลเป สมฺปตฺเต อิมินา โลปมกตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กริตฺวาติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กริตฺวา คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ ตฺวาปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิการาคมาทิมฺหิ กเต รูปํ.
คโต, สโตติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คโตติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ วตฺตมาเน “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา อิธ วุตฺตวิธานาภาวา อิมินา ปฏิเสธมกตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ วตฺตมาเน “คมขนหนรมาทีมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
สโตติ สร=คติจินฺตายมิตีมสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ปฏิเสธ-มกตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ วตฺตมาเน “รกาโร เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๑๘] น กคตฺตํ จชา ณฺวุมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “จการ-ชการา กการ-คการตฺตํ นาปชฺชนฺเต ณฺวุมฺหิ ปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ปาจโก, ยาชโกติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปาจโกติ ปจ=ปาเกตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปจตี”ตฺยตฺเถ “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุ-ตฺวาวี วา”ติ ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ติ วตฺตมาเน “กคา จชานนฺ”ติ วา “สจชานํ กคา ณานุพนฺเธ”ติ วา จการสฺส กการาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ณฺวุปจฺจยสฺส อกาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ยาชโกติ ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสูตีมสฺส “ยชตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ชการสฺส คการาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา ปฏิเสธาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๑๙] กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมึ
กิมตฺถมิทํ. “กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺสนฺตสฺส ตตฺตํ โหติ ตุปจฺจยสฺมึ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อนฺตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺ-เญยฺโยว. จคฺคหณมวธารณตฺถํ.
กตฺตา, กตฺตาโรติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กตฺตาติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กโรตี”ตฺยตฺเถ “สญฺญายม นู”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ตุปจฺจยํ กตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ติ วตฺตมาเน ธาตฺวนฺตสฺสีมินา ตตฺตํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา กตฺตุสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ กตฺตุสทฺทนฺตสฺสาตฺตํ กตฺวา สิโลเป จ กเต รูปํ. อิตรสฺมึ ปถมาพหุวจนโยวิภตฺตึ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ กตฺตุสทฺทนฺตสฺส อาราเทสํ กตฺวา “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ วตฺตมาเน “ตโต โยนโม ตู”ติ โยวจนสฺส โอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๒๐] ตุ๊ตุนตพฺเพสุ วา
กิมตฺถมิทํ. “กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตสฺส ตุ๊-ตุน-ตพฺพอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสุ ตตฺตํ โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนฺตคฺคหณญฺจ กรคฺคหณญฺจ ตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กตฺตุนฺติอาทีนฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กตฺตุนฺติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “กตฺตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุ๊ วา”ติ ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหิ, กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมินฺ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส ตตฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส ตสฺมึเยวตฺเถ เตเนว ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา อิธ วาคฺคหเณน ตตฺตมกตฺวา “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “ตเวตุนาทีสุ กา”ติ สพฺพสฺเสว ธาตุสฺส กาเทเส กเต รูปํ.
กตฺตุนาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ ตุนปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. กตฺตพฺพนฺติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ ตพฺพปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.
[๖๒๑] การิตํ วิย ณานุพนฺโธ
กิมตฺถมิทํ. “ณการานุพนฺโธ ปจฺจโย การิตํ วิย ทฏฺฐพฺโพ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ทาโหตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทาโหติ ทห=ภสฺมีกรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ทหนนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต เณ”ติ วตฺตมาเน “ภาเว จา”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เทโหติ ทิห=อุปจเยตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. วาโหติ วห=ปาปุณเนตีมสฺส รูปํ. โพโหติปิ ปาโฐ. ตทา พห= วุทฺธิมฺหีตีมสฺส รูปํ. วาโรติ วร=อิจฺฉายมิตีมสฺส รูปํ. จาโรติปิ ปาโฐ. ตทา จร=คติภกฺขเนสูตีมสฺส รูปํ. ปริกฺขาโรติ ปริปุพฺพสฺส กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ณปจฺจยํ กตฺวา อิมินา การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จา”ติ กโรติสฺส ขราเทสํ กตฺวา ธาตฺวาเทสสฺส ฐาโนปจารวเสน ธาตุสทฺเทน โวหริตพฺพโต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเตติ วุทฺธึ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ ธาตฺวาทิสฺส เทฺวภาเวน ปฐมกฺขร-มาเนตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ทายโกติ ทา=ทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา อิมินา การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ติ วตฺตมาเน “อาการนฺตานมาโย”ติ ธาตฺวนฺตสฺสายาเทสํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ณฺวุโน อกาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
นายโกติ นี=ปาปุณเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา อิมินา การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร, เอ อยา”ติ วตฺตมาเน “เต อาวายา การิเต”ติ เอการสฺสายาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณฺวุโน อกาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ลาวโกติ ลู=เฉทเนตีมสฺส วุตฺตนเยน “เต อาวายา การิเต”ติ โอการสฺสาวาเทสกรณเมเวตฺถ วิเสโส. ภาวโกติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส รูปํ.
การีติ กร=กรเณตีมสฺส “กรณสีโล”ติ อตฺเถ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี เจ”ติ ณีปจฺจยํ กตฺวา อิมินา การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. ฆาตีติ หน=หึสาคตีสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “หนนสีโล”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ณีปจฺจยํ กตฺวา “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ติ วตฺตมาเน “หนสฺส ฆาโต”ติ ธาตุสฺส ฆาตาเทเส กเต รูปํ. ทายีติ ทา=ทาเนตีมสฺส “ทานสีโล”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ณีปจฺจยาทึ กตฺวา “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ติ วตฺตมาเน “อาการนฺตาน-มาโย”ติ ธาตฺวนฺตสฺสายาเทเส กเต รูปํ.
อุปกฺขโรติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อุปปุพฺพสฺส กร=กรเณตีมสฺส “วิสรุช-ปทาทิโต เณ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา วาคฺคหเณนีมินา การิตมิวากตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ณโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน กโรติสฺส ขราเทสํ กตฺวา การิตตฺตาภาวา วุทฺธิมกตฺวา ธาตฺวาทิสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๒๒] อนกา ยุณฺวูนํ
กิมตฺถมิทํ. “ยุ-ณฺวุปจฺจยานํ อน-อกาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
นนฺทนํ, การโกติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ นนฺทนนฺติ นนฺท=นนฺทเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ วตฺตมาเน “นนฺทาทีหิ ยู”ติ ยุปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ตสฺส อนาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตา-ทิมฺหิ กเต รูปํ. การโกติ กร=กรเณตีมสฺส “กโรตี”ตฺยตฺเถ “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา “การิตานํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา อิมินา ณฺวุโน อกาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๒๓] กคา จชานํ
กิมตฺถมิทํ. “จ-ชอิจฺเจเตสํ ธาตฺวนฺตานํ กการ-คการาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ปาโก, โยโคติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปาโกติ ปจ=ปาเกตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “ปจนนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ วตฺตมาเน “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส กการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. โยโคติ ยุช=โยเคตีมสฺส รูปํ. อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส คการาเทสกรณเมเวตฺถ วิเสโส.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ กิพฺพิธานกปฺเป
ปญฺจโม ปริจฺเฉโท
--------------------------