ทุติยปริจฺเฉท
[๕๕๐] ณาทโย เตกาลิกา
กิมตฺถมิทํ. “ณปจฺจยาทโย ยุปจฺจยนฺตา ปจฺจยา เตกาลิกา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. โณ อาทิ เยสนฺเต ณาทโย. ตโย กาลา ติกาลํ. ติกาเล นิยุตฺตา เตกาลิกา.
“นนฺวตีเต ตตวนฺตุตาวี, วตฺตมาเน มานนฺตา, กาเล วตฺตมานาตีเต ณฺวาทโย, ภวิสฺสติ คมาทีหิ ณีฆิณฺติอาทีนิ วิย นิยเมตฺวา อวุตฺตตฺตาว อสติปิ อิมสฺมึ ณาทโย กาลตฺตเยว โหนฺตีติ สกฺกา มนฺตุนฺ”ติ. น สกฺกา, อนิยเมตฺวา วุตฺตานํ กาลตฺตเย วา กาลทฺวเย วา กาลํ อนามสิตฺวา วา โหนฺตีติปิ มนฺตพฺพโต. น หิ อนิยเมตฺวา วุตฺตา กาลตฺตเยว โหนฺตีติ สญฺญาปโก อตฺถิ. ตสฺมา ณาทโย กาลตฺตเยว โหนฺติ ‘ณาทโย เตกาลิกา’ติ วุตฺตตฺตา. ตโต อญฺเญ กาลตฺตเยปิ กาลทฺวเยปิ กาลมนามสิตฺวาปิ โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํ.
กุมฺภกาโร, กรณนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กุมฺภกาโรติ กุมฺภสทฺทูป-ปทสฺส กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กุมฺภํ กโรติ อกาสิ กริสฺสตี”ติ อตฺเถ “ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ”ติ ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
กรณนฺตีทํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส “กโรติ อกาสิ กริสฺสติ เตนา”ติ อตฺเถ “นนฺทาทีหิ ยู”ติ อธิกิจฺจ “กตฺตุกรณปเทเสสุ จา”ติ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ยเมตฺถาปิ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. เอวมญฺเญปิ โยเชตพฺพา.
[๕๕๑] สญฺญายํ ทาธาโต อิ
กิมตฺถมิทํ. “สญฺญายมภิเธยฺยายํ ทา-ธาธาตูหิ อิปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ทา จ ธา จ ทาธา. ตโต ทาธาโต.
อาทีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาทีติ อาปุพฺพสฺส ทา=ทาเนตีมสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ตฺยธิกิจฺจีมินา “อาทียตี”ติ อตฺเถ อิปจฺจยํ กตฺวา “สรโลโปมา ฯเปฯ ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา”ติ อธิกิจฺจ “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อสวณฺเณ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา “อญฺเญ กิตฺ”ติ กิตสญฺญํ กตฺวา กิตกตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หี”ตฺยธิกิจฺจ “ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ ลิงฺคํ ถเปตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺ-ปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
อุทธีติ อุทกสทฺทูปปทสฺส ธา=ธารเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อุทกํ ทธาตี”ติ อตฺเถ อิมินา อิปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการ-วิปรีตาเทสา เจ”ติ อุทกสทฺเท กการสฺส โลเป กเต รูปํ.
มโหทธีติ มโหทกสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “มโหทกานิ ทธาตี”-ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อิปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. วาลธีติ วาลสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “วาลานิ ทธาติ ตสฺมินฺ”ติ อตฺเถ อิปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. สนฺธีติ สํปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “สมฺมา ธียติ, ทธาตี”ติ วา อตฺเถ อิปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๕๒] ติ กิจฺจาสิฏฺเฐ
กิมตฺถมิทํ. “สญฺญายมภิเธยฺยายํ สพฺพธาตูหิ ติปจฺจโย โหติ กิตฺ จ อาสิฏฺเฐ”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. สญฺญาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺ-เญยฺโยว. เอตฺถ จ อาสิฏฺเฐติ อาปุพฺพสฺส สํส=ปสํสเนตีมสฺส “ปสํสนนฺ”ติ อตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยนฺตสฺส “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ อธิกิจฺจ “สาทิสนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ”ติ ตปจฺจยสฺส อาทินา สห ฏฺฐาเทเส กเต “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคเม กเต รูปํ. ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ตปจฺจยสฺส ริฏฺฐาเทสํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. เตน จ อาสิฏฺเฐติ ปสํสายมิติ วิญฺญายติ. ตสฺมา ปสํสนตฺเถ สติ อิมินา ปจฺจยา โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํ. เตนาห “อาสิฏฺเฐ”ติ. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ.
ชินพุทฺธีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชินพุทฺธีติ ชินสทฺทูปปทสฺส พุธ=โพธเน, พุธ=ญาเณ, พุธ=อวคมเนติ ติณฺณมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ชิโน ชนํ พุชฺฌตู”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ติปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ตฺยธิกิจฺจ “ธฒภเหหิ ธฒา เจ”ติ ตการสฺส ธการํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ทการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ธนภูตีตีทํ ปน ธนสทฺทูปปทสฺส ภู,หู=สตฺตายมิตีมสฺส “ธนมสฺส ภวตู”ติ อตฺเถ อิมินา ติปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ภูโตตีทํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส “สทา ภวตู”ติ อตฺเถ อิมินา ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ภาโวตีทํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส ตสฺมึเยวตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร, เอ อยา”ติ อธิกิจฺจ “เต อาวายา การิเต”ติ อาวาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต “อโต เนนา”ตฺยธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ธมฺมทินฺโนติ ธมฺมสทฺทูปปทสฺส ทา=ทาเนตีมสฺส “ธมฺโม ชนํ ททาตู”ติ อตฺเถ อิมินา อินฺนปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
วฑฺฒมาโนติ วฑฺฒ=วฑฺฒเนตีมสฺส “อายุนา วฑฺฒตู”ติ อตฺเถ อิมินา มานปจฺจยํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. เอวํ อญฺเญปิ โยเชตพฺพา.
[๕๕๓] อิตฺถิยมติยโว วา
กิมตฺถมิทํ. “อิตฺถิยมภิเธยฺยายํ สพฺพธาตูหิ อ-ติ-ยุอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อ จ ติ จ ยุ จ อติยโว.
ชราติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชราติ ชร=วโยหานิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ชีรตี”ติ อตฺเถ อิมินา อปจฺจยํ กตฺวา ชรสทฺทา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
มตีติ มา=มาเนตีมสฺส “มินาตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ติปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจา-ทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ เจ”ติ อาการสฺส รสฺสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เจตนาตีทํ ปน จิติ=เจตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “เจตยตี”ติ อตฺเถ อิมินา ยุปจฺจยํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ยุปจฺจยสฺส อนาเทสํ กตฺวา “อสํโย-คนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา เจตนสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เวทนาติ “วิท=สตฺตายํ, วิท=ลาเภ, วิท=ญาเณ, วิท=วินฺทเนติ จตุนฺน-มญฺญตรสฺส “เวทยตี”ติ อตฺเถ อิมินา ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๕๔] กรโต ริริย
กิมตฺถมิทํ. “กรโต อิตฺถิยมนิตฺถิยํ วา อภิเธยฺยายํ ริริยปจฺจโย โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อิตฺถิยคฺคหณมิหานุวตฺตเต วาคฺคหณญฺจ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
กิริยา, กิริยนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กิริยาติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “กตฺตพฺพนฺ”ติ อตฺเถ “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ริริยปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต กิริยสทฺทา “อิตฺถิย-มโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
กิริยนฺติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “กรณียนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อิมินา ตสฺมึเยว ปจฺจเย กเต วุตฺตนเยน ราทิมฺหิ ลุตฺเต กิริยสทฺทา นามมิว กตฺวา สฺยา-ทฺยุปฺปตฺตาทึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุ๊สเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ปน ทฺวยํ อิตฺถา-นิตฺถาภิเธยฺยวเสน วุตฺตํ.
[๕๕๕] อตีเต ตตวนฺตุตาวี
กิมตฺถมิทํ. “อตีเต สพฺพธาตูหิ ต-ตวนฺตุ-ตาวีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
หูโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ หูโตติ หู,ภู=สตฺตายํ, หุ=ทานา-ทานหพฺยปฺปทาเนสูติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ตปจฺจยํ กตฺวา นามมิว กตฺวา หูตสทฺทา สฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสกาเร กเต สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
หูตวาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส อิมินา ตวนฺตุปจฺจยํ กตฺวา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต”ติ อธิกิจฺจ “อา สิมฺหี”ติ สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อาอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
หูตาวีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส อิมินา ตาวีปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
วุสิโตติ วส=นิวาเสตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ อธิกิจฺจ “วส วา วู”ติ วการสฺส อุการํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ตฺยธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการ-วิปรีตาเทสา เจ”ติ อาทิมฺหิ วการาคมํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
ภุตฺตาวีตีทํ ปน ภุช=ปาลนพฺยวหรเณสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ตาวีปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ อธิกิจฺจ “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ ธาตฺวนฺตมฺหิ ลุตฺเต ตการสฺส จ ทฺวิภาเว กเต วุตฺตนเยน สฺยา-ทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๕๖] ภาวกมฺเมสุ ต
กิมตฺถมิทํ. อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตานํ ตปจฺจยาทีนํ กิตกตฺตา ‘กตฺตริ กิตฺ’ติ กิตกานํ กตฺตริ การเก นิยมิตตฺตา จ ภาวกมฺมการเกสุ อตีตกาเล สพฺพธาตูหิ ตปจฺจยตฺถมิทํ. ทฺวิปทมิทํ. อตีตคฺคหณญฺจ ธาตุคฺคหณญฺเจหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
คีตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คีตนฺติ เค=สทฺเทตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “คายนนฺ”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ตปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพตฺถ เค คี”ติ เคสทฺทสฺส คีอาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “โยนํ นิ นปุ๊สเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิโน อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
นจฺจํ, นฏฺฏนฺติ นฏ=นติมฺหิ, นฏ=คตฺตวิกฺเขเป, นฏ=คตฺตวินาเมติ ติณฺณมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส คตฺตวิกฺเขปนนฺตฺยตฺเถ อิมินา ตปจฺจยํ กตฺวา สห ธาตฺวนฺเตน ตการสฺส “ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ จฺจ-ฏฺฏาเทเส กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
หสิตนฺติ หส=หสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “หสนนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ตปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม อิการาคมํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ภาสิตนฺตีทํ ปน ภาส=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส “อุทีริตนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เทสิตนฺติ ทิสิ=อุจฺจารเณตีมสฺส “อุจฺจาริตนฺ”ติ อตฺเถ ตปจฺจยาทึ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ตฺยธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิธ ปน ตสฺส, เตนาติ วจนํ ภาวกมฺมตฺถวิญฺญาปนตฺถํ.
[๕๕๗] พุธคมาทิตฺเถ กตฺตริ
กิมตฺถมิทํ. “พุธ-คมุอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตทตฺเถ คมฺยมาเน กตฺตริ ตปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ตปจฺจยสฺส กิตกตฺตา กิตกานํ ‘กตฺตริ กิตฺ’ติ กตฺตริ นิยมิตตฺตา จ สิทฺเธ สติปิ อิธ กตฺตริคฺคหณํ อนนฺตรสุตฺเต ‘ภาวกมฺเมสู’ติ วุตฺตตฺตา ตํนิวารณตฺถํ. อสติ หิ อิมสฺมึ พุธ-คมุอิจฺเจวมาทีหิ ภาวกมฺเมสุ ตทตฺเถเยว ตปจฺจโย โหตีติ อตฺโถ สิยา. สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ หิ นิยมายาติ มนฺตพฺพโต. พุโธ จ คโม จ พุธคมา. เต อาทโย เยสนฺเตติ พุธคมาทโย. เตหิ พุธคมาทีหิ. เอตฺถ จ “พุธคมาทีหฺยตฺเถ’ติ วตฺตพฺเพ ‘สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ’ติ เอตฺถาทิคฺ-คหเณน หิวิภตฺติโลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เตนาห “พุธ-คมุ-อิจฺเจวมาทีหิ ตทตฺเถ”ติ. เอตฺถ จ อตฺเถติ กิญฺจาปิ อนิยมวเสน วุตฺตํ, ตถาปิ เตสํเยวตฺเถติ คเหตพฺพํ อตฺถสทฺทสฺส สาเปกฺขตฺตา เตหิ อญฺญสฺส จ อเปกฺขิตพฺพสฺสาภาวโต.
พุทฺโธ, คโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พุทฺโธติ พุธ=โพธเน, พุธ=ญาเณติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส “สพฺเพ สงฺขตาสงฺขเต ธมฺเม พุชฺฌตี”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ อธิกิจฺจ “ธฒภเหหิ ธฒา เจ”ติ ตการสฺส ธการํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ติ ธการสฺส ทการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ปน คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส “สรณมุปคโต”ติ อตฺเถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๕๘] ชิโต อิน สพฺพตฺถ
กิมตฺถมิทํ. “ชิ=ชเยอิจฺเจตาย ธาตุยา สพฺพกาเลปิ กตฺตริ อินปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “นนฺวิหาสติปิ สพฺพตฺถคฺคหเณ ‘อตีเต ตตวนฺตุตาวี’ติอาทีนิ วิย นิยเมตฺวา อวุตฺตตฺตาว อธิปฺเปตตฺโถ สิชฺฌตี”ติ. น สิชฺฌติ ‘อนิยมวเสน วุตฺตานํ กาลตฺตเย วา กาลทฺวเย วา กาลมนามสิตฺวา วาปิ โหนฺตี’ติ มนฺตพฺพโต. ตสฺมาวีธ สพฺพคฺคหณํ กตํ.
ชิโนติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ชิ=ชเยตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ชินาติ อชินิ ชินิสฺสตี”ติ อตฺเถ อิมินา อินปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๕๙] สุปโต จ
กิมตฺถมิทํ. “สุป=สเยอิจฺเจตาย ธาตุยา กตฺตริ ภาเว จ อินปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ อินคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. สุปินนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน สุป=สเยตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สุปียเต”ตฺยตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา อินปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๖๐] อีสทุสูหิ ข
กิมตฺถมิทํ. “อีส-ทุ-สุสทฺทูปปเทหิ สพฺพธาตูหิ กตฺตริ ขปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อีสสฺสโยตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อีสสฺสโยติ อีสสทฺทูปทสฺส สี= สเยตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ อธิกิจฺจีมินา ขปจฺจยํ กตฺวา ปโยเค สติ ขการานุพนฺโธติ วา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตา-เทสโลปาคมา เจ”ติ วา ขโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ อธิกิจฺจ “เอ อยา”ติ อยาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ สการสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทุสฺสโยติอาทีนิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. อีสกฺกรนฺติอาทีสุ กร=กรเณติ ธาตุมตฺตเมว นานาตฺตํ.
[๕๖๑] อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุ๊ วา
กิมตฺถมิทํ. “อิสุ=อิจฺฉากนฺตีสูตีมสฺสตฺเถสุ คมฺยมาเนสุ สมานกตฺตุเกสุ สพฺพ-ธาตูหิ สพฺพกาเลสุ กตฺตริ ตเว-ตุ๊อิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจ-ปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. วาคฺคหณํ ทุติยสฺส ปจฺจยสฺส สมฺปิณฺฑนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอสนํ อิจฺฉา. อิจฺฉาเยว อตฺถา อิจฺฉตฺถา. เตสุ อิจฺฉตฺเถสุ. อิจฺฉสฺส วา อตฺถา อิจฺฉตฺถา. อิจฺฉตฺถา อตฺถา เยสนฺเต อิจฺฉตฺถา. “อิจฺฉตฺถตฺถา”ติ วตฺตพฺเพ “สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ”ติ สรูเปกเสสวเสเนกสฺสตฺถสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘อิจฺฉตฺเถสู’ติ วุตฺตนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํ. สมาโน กตฺตา เยสนฺเต สมานกตฺตุกา. อตฺถา วา ธาตโว วา. เตสุ สมานกตฺตุเกสุ. อิจฺฉตฺเถสูตีมินา ตุลฺยาธิกรณํ. ตตฺถ จ ปุริมนเยน “สมานกตฺตุวนฺเตสุ อิจฺฉาสงฺขาเตสฺวตฺเถสุ คมฺยมาเนสู”ติ สมฺพนฺโธ. ปจฺฉิมนเยน ปน “สมานกตฺตุวนฺเตสุ อิจฺฉตฺถวาจเกสุ ธาตูสุ วิชฺชมาเนสู”ติ สมฺพนฺโธ.
ปุญฺญานิ กาตเว, สทฺธมฺมํ โสตุมิจฺฉตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กาตเวติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปุญฺญานิ กาตุมิจฺฉตี”ติ อตฺเถ ธาตฺวาธิการมธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตเวปจฺจยํ กตฺวา “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “ตเวตุนาทีสุ กา”ติ กโรติสฺส กาเทเส กเต รูปํ. โย กโรติ, โสว อิจฺฉติ. อยเมตฺถ สมานกตฺตุกตา. อิตรํ ปน สุ=สวเนตีมสฺส “สทฺธมฺมํ โสตเว อิจฺฉตี”ติ อตฺเถ อิมินา ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วุทฺธิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๖๒] อรหสกฺกาทีสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “อรหสกฺกภพฺพานุจฺฉวิกานุรูปาทีสุ อตฺเถสุ สพฺพธาตูหิ ตุ๊-ปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตุ๊คหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตเว-คหณนิวตฺตนตฺถํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
โก ตํ นินฺทิตุมรหติ, สกฺกา เชตุ๊ ธเนน วาติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ นินฺทิตุนฺติ นินฺท=ครหายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นินฺทิตุมรหตี”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ ธาตฺวาธิการญฺจ อิมินา ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาสพฺพ-ธาตุกตฺตมาคมฺม อิการาคเม กเต รูปํ. อิตรํ ปน ชิ=ชเยตีมสฺส อิมินา ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน วุทฺธิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๖๓] ปตฺตวจเน อลมตฺเถสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “อลมตฺเถสุ ปตฺตวจเน สติ สพฺพธาตูหิ ตุ๊ปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตุ๊คหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อลํสทฺทสฺส อตฺถา อลมตฺถา. เต ปน อตฺถโต ภูสนปริยตฺตินิวารณาว. เตสุ อลมตฺเถสุ. เอตฺถ จ ปตฺตวจนนฺติ ปริยตฺยตฺถมาห. ปตฺตสฺส วจนํ ปตฺตวจนํ. ตสฺมึ ปตฺต-วจเน. “อลมตฺถสงฺขาเตสุ ภูสนปริยตฺตินิวารเณสุ ปตฺตตฺถวจเน สตี”ติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ ปตฺตตฺโถ นาม สมฺปตฺตตฺโถ อนุจฺฉวิกตฺโถ อนุรูปตฺโถ.
อลเมว ทานานิ ทาตุ๊, อลเมว ปุญฺญานิ กาตุนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทาตุนฺติ ทา=ทาเนตีมสฺส “ทานานิ ทาตุ๊ อลํ ปตฺตา สมฺปตฺตา อนุจฺฉวิกา อนุรูปา”ติ อตฺเถ “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุ๊ วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตุ๊ปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กาตุนฺติ กร=กรเณตีมสฺส “ปุญฺญานิ กาตุ๊ อลํ ปตฺตา”ติอาทีสุ อตฺเถสุ อิมินา ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน กรสฺส จ กาเทเส กเต รูปํ.
[๕๖๔] ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา
กิมตฺถมิทํ. “สมานกตฺตุกานํ ธาตูนํ ปุพฺพกาลาภิธายเก ธาตุมฺหิ ตุนาทโย ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ ปน ปุพฺพ-กาโล นาม ปุพฺพกาโร. ปุพฺพกาโร นาม ปุพฺพกิริยา. ตสฺมา “ปุพฺพกิริยา-ภิธายเก ธาตุมฺหิ ตุนาทโย ปจฺจยา โหนฺตี”ติ วุตฺตํ โหติ.
กาตุน กมฺมํ คจฺฉตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กาตุนาติ กร= กรเณตีมสฺส “กตฺวาน กมฺมํ คจฺฉตี”ติ อตฺเถ อิมินา ตุนปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน กาเทเส กเต รูปํ. โย กโรติ, โสว คจฺฉติ. อยเมตฺถ สมานกตฺตุกตา.
อกาตุน ปุญฺญํ กิลมิสฺสนฺตีติ เอตฺถ ปฏิเสธวาจโก อกาโรว วิเสโส. สุตฺวานาติ สุ=สวเนตีมสฺส “สุตฺวาน ธมฺมํ โมทตี”ติ อตฺเถ อิมินา ตฺวานปจฺจเย กเต รูปํ. ชิตฺวานาติ ชิ=ชเยตีมสฺส “ชิตฺวาน วสตี”ติ อตฺเถ อิมินา ตฺวาน-ปจฺจเย กเต รูปํ. เสสานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๕๖๕] วตฺตมาเน มานนฺตา
กิมตฺถมิทํ. “วตฺตมาเน กาเล สพฺเพ ธาตูหิ มาน-อนฺตอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
สรมาโน, คจฺฉนฺโตติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สรมาโนติ สร=คติจินฺตาย-มิตีมสฺส “สรติ คจฺฉติ ปวตฺตตี”ติ อตฺเถ อิมินา มานปจฺจยํ กตฺวา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. คจฺฉนฺโตติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส “คจฺฉตี”ติ อตฺเถ อิมินา อนฺตปจฺจยํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๖๖] สาสาทีหิ รตฺถุ
กิมตฺถมิทํ. “สาสอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ รตฺถุปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
สตฺถาติ อุทาหรณํ. ตํ ปน สาส=อนุสิฏฺฅิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สเทวเก โลเก สาสตี”ติ อตฺเถ อิมินา รตฺถุปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต สตฺถุสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีน-มา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ สตฺถุสทฺทนฺตสฺส อาการํ กตฺวา สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
[๕๖๗] ปาทิโต ริตุ
กิมตฺถมิทํ. “ปาอิจฺเจว ธาตุโต ริตุปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ปิตาติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ปา=รกฺขเณ-ตีมสฺส “ปุตฺตํ ปาตี”ติ อตฺเถ อิมินา ริตุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๖๘] มานาทีหิ ราตุ
กิมตฺถมิทํ. “มานอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ราตุปจฺจโย โหติ ริตุปจฺจโย จา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ริตุคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺ-เญยฺโยว. มาตาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มาตาติ มาน=มาเนตีมสฺส “ธมฺเมน ปุตฺตํ มาเนตี”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ราตุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ราทิโลโป จ อาการาเทโส จ สิโลโป จ เหฏฺฐา วุตฺตนโยว.
ภาตาตีทํ ปน ภาส=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส “ปุพฺเพ ภาสตี”ติ อตฺเถ อิมินา ราตุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ธีตาตีทํ ปน ธา=ธารเณตีมสฺส “มาตาปิตูหิ ธารียตี”ติ อตฺเถ อิมินา ริตุปจฺจยาทิมฺหิ กเต “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ อิการสฺส จ ทีเฆ กเต รูปํ.
[๕๖๙] อาคมา ตุโก
กิมตฺถมิทํ. “อาอิจฺจาทิมฺหา คมิโต ตุกปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิ-ปทมิทํ. อาปุพฺโพ คโม อาคโม. ตสฺมา อาคมา. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อาคนฺตุโกติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อาปุพฺพสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส “อา-คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ตุกปจฺจยํ กตฺวา “คมขนหนาทีนํ ตุ๊ตพฺพาทีสุ น”อิติ ธาตฺวนฺตสฺส นตฺตํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๗๐] ภพฺเพ อิก
กิมตฺถมิทํ. “ภพฺพตฺเถ คมิอิจฺเจตสฺมา อิกปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. คมิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. คมิโกติ อุทาหรณํ. ตํ ปน คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส “คมิตุ๊ ภพฺโพ”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา อิกปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการาทิมฺหิ กเต รูปํ.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ กิพฺพิธานกปฺเป
ทุติโย ปริจฺเฉโท
-----------------------