ปทรูปสิทฺธิ
๗. กิพฺพิธานกณฺฑ
เตกาลิก
กิจฺจปฺปจฺจยนฺตนย
อถ ธาตูหิเยว ภาวกมฺมกตฺตุกรณาทิสาธนสหิตํ กิพฺพิธานมารภียเต.
ตตฺถ กิจฺจกิตกวเสน ทุวิธา หิ ปจฺจยา, เตสุ กิจฺจสญฺญาย ปฐมํ วุตฺตตฺตา,
กิจฺจานมปฺปกตฺตา จ กิจฺจปฺปจฺจยา ตาว วุจฺจนฺเต.
ภู สตฺตายํ, “ภูยเต, อภวิตฺถ, ภวิสฺสเต วา เทวทตฺเตนา”ติ วิคฺคเห—
“ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ”ติ อิโต “ธาตุยา”ติ สพฺพตฺถ ปจฺจยาทิวิธาเน วตฺตเต, “ปรา, ปจฺจยา”ติ จ อธิกาโร.
๕๔๕. ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา.
ภาวกมฺมอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ สพฺพธาตูหิ ตพฺพ อนียอิจฺเจเต ปจฺจยา ปรา โหนฺติ.
โยควิภาเคน อญฺญตฺถาปิ.
ตตฺถ—
อกมฺมเกหิ ธาตูหิ, ภาเว กิจฺจา ภวนฺติ เต;
สกมฺมเกหิ กมฺมตฺเถ, อรหสกฺกตฺถทีปกา.
เต จ—
๕๔๖. ณาทโย เตกาลิกา.
ติกาเล นิยุตฺตา เตกาลิกา, เย อิธ ตติเย ธาตฺวาธิกาเร วิหิตา อนิทฺทิฏฺฐกาลา ณาทโย ปจฺจยา, เต เตกาลิกา โหนฺตีติ ปริภาสโต กาลตฺตเยปิ โหนฺติ.
สีหคติยา “กฺวจี”ติ วตฺตเต.
๕๔๗. ยถาคมมิกาโร.
ยถาคมํ ยถาปโยคํ ชินวจนานุปโรเธน ธาตูหิ ปโร อิการาคโม โหติ กฺวจิ พฺยญฺชนาทิเกสุ กิจฺจกิตกปฺปจฺจเยสุ, “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิ, “โอ อว สเร”ติ อวาเทโส, “นเย ปรํ ยุตฺเต”ติ ปรํ เนตพฺพํ.
๕๔๘. เต กิจฺจา.
เย อิธ วุตฺตา ตพฺพานียณฺย เตยฺย ริจฺจปฺปจฺจยา, เต กิจฺจสญฺญาโหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
ตโต “อญฺเญกิติ”ติ วจนโต กิจฺจปฺปจฺจยานมกิตกตฺตา นามพฺยปเทเส อสมฺปตฺเต “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นามพฺยปเทโส, ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ. ภาเว ภาวสฺเสกตฺตา เอกวจนเมว, “สิ”นฺติ อมาเทโส. ภวิตพฺพํ ภวตา ปญฺเญน, ภวนียํ.
อิธ พฺยญฺชนาทิตฺตาภาวา อนุวตฺติตกฺวจิคฺคหเณน อิการาคมาภาโว. ภาเว กิจฺจปฺปจฺจยนฺตา นปุํสกา. กมฺเม ติลิงฺคา.
กมฺมนิ อภิปุพฺโพ, อภิภูยเต, อภิภูยิตฺถ, อภิภูยิสฺสเตติ อภิภวิตพฺโพ โกโธ ปณฺฑิเตน, อภิภวิตพฺพา ตณฺหา, อภิภวิตพฺพํ ทุกฺขํ, เอวํ อภิภวนีโย, อภิภวนียา, อภิภวนียํ, ปุริส กญฺญา จิตฺตสทฺทนเยน เนตพฺพํ, เอวํ สพฺพตฺถ.
เอตฺถ หิ—
ตพฺพาทีเหว กมฺมสฺส, วุตฺตตฺตาว ปุนตฺตนา;
วตฺตพฺพสฺส อภาวา น, ทุติยา ปฐมา ตโต.
อาส อุปเวสเน, อาสียิตฺถ, อาสียเต, อาสียิสฺสเตติ อาสิตพฺพํ ตยา, อาสนียํ.
กมฺเม อุปาสิตพฺโพ ครุ, อุปาสนีโย.
สี สเย, อสียิตฺถ, สียเต, สียิสฺสเตติ สยิตพฺพํ ภวตา, สยนียํ, “เอ อยา”ติ อยาเทโส, อติสยิตพฺโพ ปโร, อติสยนีโย.
ปท คติมฺหิ, อุปฺปชฺชิตฺถ, อุปฺปชฺชเต, อุปฺปชฺชิสฺสเตติ อุปฺปชฺชิตพฺพํ เตน, อุปฺปชฺชนียํ,
เอตฺถ จ “กตฺตรี”ติ อธิการํ วินา “ทิวาทิโต โย”ติ วินาธิการโยควิภาเคน ยปฺปจฺจโย, “ตสฺส จวคฺคยการ”อิจฺจาทินา จวคฺโค, “ปรทฺเวภาโว ฐาเน”ติ ทฺวิภาโว, ปฏิปชฺชิตพฺโพ มคฺโค, ปฏิปชฺชนีโย.
พุธ อวคมเน, อพุชฺฌิตฺถ, พุชฺฌเต, พุชฺฌิสฺสเตติ พุชฺฌิตพฺโพ ธมฺโม, พุชฺฌนีโย.
สุ สวเณ, อสูยิตฺถ, สูยเต, สูยิสฺสเตติ โสตพฺโพ ธมฺโม, อิธ ยถาคมคฺคหเณน อิการาคมาภาโว, สุณิตพฺโพ, “สฺวาทิโต ณุ ณา อุณา จา”ติ วินาธิการโยควิภาเคน ณาปจฺจโย, สวณีโย.
กร กรเณ, กรียิตฺถ, กรียติ, กรียิสฺสตีติ อตฺเถ ตพฺพา’นียา.
“อนฺตสฺส, กรสฺส, จ, ตตฺต”นฺติ จ วตฺตเต.
๕๔๙. ตุํตุนตพฺเพสุ วา.
กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตภูตสฺส รการสฺส ตการตฺตํ โหติ วา ตุํ ตุน ตพฺพอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสุ ปเรสุ. กตฺตพฺโพ ภวตา ธมฺโม, กตฺตพฺพา ปูชา, กตฺตพฺพํ กุสลํ, ตตฺตาภาเว “กโรติสฺสา”ติ วตฺตมาเน “ตเวตุนาทีสุ กา”ติเอตฺถ อาทิสทฺเทน ตพฺเพปิ กาเทโส, กาตพฺพํ หิตํ.
๕๕๐. รหาทิโต ณ.
รการหการาทฺยนฺเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส อนานียาทินการสฺส ณกาโร โหติ.
อาทิสทฺเทน รมุ อป ญา ตาทิโตปิ.
รหาทิโต ปรสฺเสตฺถ, นการสฺส อสมฺภวา;
อนานียาทินสฺเสว, สามถฺยายํ ณการตา.
กรณีโย ธมฺโม, กรณารโหติ อตฺโถ, กรณียา, กรณียํ.
ภร ภรเณ, ภรียตีติ ภริตพฺโพ, ภรณีโย.
คห อุปาทาเน, อคยฺหิตฺถ, คยฺหติ, คยฺหิสฺสตีติ คเหตพฺโพ, “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา อิการสฺเสกาโร, สงฺคณฺหิตพฺโพ, “คหาทิโต ปฺปณฺหา”ติ วินาธิการโยควิภาเคน ณฺหาปจฺจโย, หโลปสรโลปาทิ, สงฺคณฺหณีโย, คหณีโย.
อาทิคฺคหเณน รมุ กีฬายํ, รมียิตฺถ, รมียติ, รมียิสฺสตีติ รมิตพฺโพ, รมณีโย วิหาโร.
อป ปาปุณเน, อุณาปจฺจโย, ปาปียตีติ ปาปุณิตพฺโพ, “คุปาทีนญฺจา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลโป, ทฺวิตฺตญฺจ, ปตฺตพฺโพ, ปตฺเตยฺโย, ปาปุณณีโย, ปาปณีโย.
“อนฺตสฺส, วา”ติ จ วตฺตเต.
๕๕๑. คม ขน หนาทีนํ ตุํตพฺพาทีสุ น.
คม ขน หนอิจฺเจวมาทีนํ มการนการนฺตานํ ธาตูนมนฺตสฺส นกาโร โหติ วา ตุํ ตพฺพ ตเว ตุน ตฺวาน ตฺวาอิจฺเจวมาทีสุ ตการาทิปฺปจฺจเยสุ ปเรสุ.
อคจฺฉียิตฺถ, คจฺฉียติ, คจฺฉียิสฺสตีติ คนฺตพฺโพ มคฺโค, คมิตพฺพํ, คมนียํ.
ขนุ อวทารเณ, อขญฺญิตฺถ, ขญฺญติ, ขญฺญิสฺสตีติ ขนฺตพฺพํ อาวาฏํ, ขนิตพฺพํ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ขนนฺตสฺส ณตฺตญฺจ, ขณิตพฺพํ, ขณณียํ, ขนนียํ วา.
หน หึสาคตีสุ, อหญฺญิตฺถ, หญฺญเต, หญฺญิสฺสเตติ หนฺตพฺพํ, หนิตพฺพํ, หนนียํ.
มน ญาเณ, อมญฺญิตฺถ, มญฺญเต, มญฺญิสฺสเตติ มนฺตพฺโพ, มนิตพฺโพ, ยปฺปจฺจเย จวคฺคาทิ, มญฺญิตพฺพํ, มญฺญนียํ.
ปูช ปูชายํ, อปูชียิตฺถ, ปูชียติ, ปูชียิสฺสตีติ อตฺเถ ตพฺพานียา. “จุราทิโต เณ ณยา”ติ อกตฺตริปิ เณณยา, อิการาคมานีเยสุ “สรโลโป”ติอาทินา การิตสรสฺส โลโป, ปูเชตพฺโพ, ปูชยิตพฺโพ, ปูชนีโย ภควา.
“ตพฺพานียา”ติ โยควิภาเคน กตฺตุกรเณสุปิ, ยา ปาปุณเน, นิยฺยาตีติ นิยฺยานีโก มคฺโค. คจฺฉนฺตีติ คมนียา โภคา. นห โสเจ, นหายติ เอเตนาติ นหานียํ จุณฺณํ.
“ภาวกมฺเมสู”ติ อธิกาโร.
๕๕๒. ณฺโย จ.
ภาวกมฺเมสุ สพฺพธาตูหิ ณฺยปฺปจฺจโย โหติ, จคฺคหเณน “ญาเตยฺย”นฺติอาทีสุ เตยฺยปฺปจฺจโย จ.
๕๕๓. การิตํ วิย ณานุพนฺโธ.
อนุพนฺโธ อปฺปโยคี, ณการานุพนฺโธ ปจฺจโย การิตํ วิย ทฏฺฐพฺโพติ การิตพฺยปเทโส, “การิตานํ โณ โลป”นฺติ ณโลโป, “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิ, อิการาคโม, กตฺตพฺพํ การิยํ.
หร หรเณ, อหรียิตฺถ, หรียติ, หรียิสฺสตีติ วา หริตพฺพํ หาริยํ. ภร ภรเณ, ภริตพฺพํ ภาริยํ. ลภ ลาเภ, ลภิตพฺพํ ลพฺภํ, “ยวตํ ตลน”อิจฺจาทิสุตฺเต การคฺคหเณน ยวโต ภการสฺส ภกาโร, ทฺวิตฺตํ.
สาส อนุสิฏฺฐิมฺหิ, สาสิตพฺโพ สิสฺโส, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อาการสฺสิกาโร.
วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, ณฺยปฺปจฺจยาทิมฺหิ กเต “อนฺตานํ, ณานุพนฺเธ”ติ จ วตฺตเต.
๕๕๔. กคา จชานํ.
จชอิจฺเจเตสํ ธาตฺวนฺตานํ กการคการาเทสา โหนฺติ ณการานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเรติ จสฺส กาเทโส. วจนียํ วากฺยํ.
ภช เสวายํ, ภชนียํ ภาคฺยํ, ชสฺส คาเทโส.
จิ จเย, อจียิตฺถ, จียติ, จียิสฺสตีติ เจตพฺพํ เจยฺยํ, อิการสฺเสกาโร วุทฺธิ, ยการสฺส ทฺวิตฺตํ, วินิปุพฺโพ “โท ธสฺส จา”ติ สุตฺเต จคฺคหเณน จการสฺส ฉกาโร, วินิจฺเฉยฺยํ, วินิจฺฉิตพฺพํ, วินิจฺฉนียํ. “กิยาทิโต นา”ติ วินาธิการโยควิภาเคน ตพฺพานียตุํตุนาทีสุ จ นาปจฺจโย, วินิจฺฉินิตพฺพํ, วินิจฺฉินนียํ.
นี ปาปุณเน, อนียิตฺถ, นียติ, นียิสฺสตีติ เนยฺโย, เนยฺยา, เนยฺยํ. เนตพฺพํ.
ณฺยคฺคหณํ ฉฏฺฐียนฺตวเสนานุวตฺตเต, มณฺฑูกคติยา อนฺตคฺคหณญฺจ ตติยนฺตวเสน.
๕๕๕. ภูโตพฺพ.
ภูอิจฺเจตสฺมา ปรสฺส ณฺยปฺปจฺจยสฺส สห ธาตฺวนฺเตน อพฺพาเทโส โหติ.
ภวิตพฺโพ ภพฺโพ, ภพฺพา, ภพฺพํ.
“ณฺยสฺส, อนฺเตนา”ติ จ วตฺตเต.
๕๕๖. วท มท คมุ ยุช ครหาการาทีหิ ชฺชมฺมคฺคยฺเหยฺยาคาโร วา.
วท มท คมุ ยุช ครหอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ, อาการนฺเตหิ จ ปรสฺส ณฺยปฺปจฺจยสฺส ธาตฺวนฺเตน สห ยถากฺกมํ ชฺช มฺม คฺค ยฺห เอยฺยอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา, ครสฺส จ คาราเทโส, ครหสฺส ครสฺเสวายํ คาโร. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.
วท วิยตฺติยํ วาจายํ, อวชฺชิตฺถ, วชฺชติ, วชฺชิสฺสตีติ วา วชฺชํ วทนียํ, รสฺสตฺตํ. วชฺชํ โทโส.
มท อุมฺมาเท, อมชฺชิตฺถ, มชฺชเต, มชฺชิสฺสติ เอเตนาติ มชฺชํ มทนียํ. มทคฺคหเณน กรเณปิ ณฺยปฺปจฺจโย.
คมุ สปฺป คติมฺหิ, คนฺตพฺพํ คมฺมํ.
ยุช โยเค, อยุชฺชิตฺถ, ยุชฺชเต, ยุชฺชิสฺสตีติ โยคฺคํ, นิโยชฺโชวา.
ครห นินฺทายํ, อครยฺหิตฺถ, ครหียติ, ครหียิสฺสตีติ อตฺเถ ณฺยปฺปจฺจโย, ตสฺสิมินา ธาตฺวนฺเตน สห ยฺหาเทโส, ครสฺส คาราเทโส จ, คารยฺโห, คารยฺหา, คารยฺหํ, ครหณียํ.
อาทิสทฺเทน อญฺเญปิ ทมชหนฺตา คยฺหนฺเต.
คท วิยตฺติยํ วาจายํ, คชฺชเต, คทนียํ วา คชฺชํ.
ปท คติมฺหิ, ปชฺชนียํ ปชฺชํ คาถา.
ขาท ภกฺขเณ, ขชฺชเตติ ขชฺชํ ขาทนียํ.
ทมุ ทมเน, อทมฺมิตฺถ, ทมฺมเต, ทมียิสฺสตีติ ทมฺโม ทมนีโย.
ภุช ปาลนพฺยวหรเณสุ, อภุชฺชิตฺถ, ภุชฺชติ, ภุชฺชิสฺสตีติ โภคฺคํ, โภชฺชํ วา, การคฺคหเณน ยสฺส ชกาโร. คเหตพฺพํ คยฺหมิจฺจาทิ.
อาการนฺตโต ปน ทา ทาเน, อทียิตฺถ, ทียติ, ทียิสฺสตีติ อตฺเถ ณฺยปฺปจฺจโย,
ตสฺสิมินา ธาตฺวนฺเตน อากาเรน สห เอยฺยาเทโส, เทยฺยํ, ทาตพฺพํ. อนีเย “สรโลโป”ติอาทินา ปุพฺพสรสฺส โลเป สมฺปตฺเต ตตฺเถว ตุคฺคหเณน นิเสเธตฺวา “สรา สเร โลป”นฺติ อากาเร ลุตฺเต ปรสรสฺส ทีโฆ, ทานียํ.
ปา ปาเน, อปียิตฺถ, ปียติ, ปียิสฺสตีติ เปยฺยํ, ปาตพฺพํ, ปานียํ.
หา จาเค, อหียิตฺถ, หียติ, หียิสฺสตีติ เหยฺยํ, หาตพฺพํ, หานียํ.
มา มาเน, อมียิตฺถ, มียติ, มียิสฺสตีติ เมยฺยํ, มาตพฺพํ, มินิตพฺพํ, เมตพฺพํ วา.
ญา อวโพธเน, อญฺญายิตฺถ, ญายติ, ญายิสฺสตีติ เญยฺยํ, ญาตพฺพํ, ญาเตยฺยํ.
“ญาสฺส ชา ชํ นา”ติ ชาเทเส “กิยาทิโต นา”ติ วินาธิการโยควิภาเคน นาปจฺจโย, อิการาคโม จ, ชานิตพฺพํ, วิชานนียํ.
ขฺยา ปกถเน, สงฺขฺยาตพฺพํ, สงฺขฺเยยฺยํ อิจฺจาทิ.
๕๕๗. กรมฺหา ริจฺจ.
กรธาตุโต ริจฺจปฺปจฺจโย โหติ ภาวกมฺเมสุ.
๕๕๘. รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน.
รการานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร สพฺโพ ธาตฺวนฺโต ราทิ ปจฺจยรการมริยาโท โน โหติ, โลปมาปชฺชเตติ อตฺโถ. รนฺโตติ เอตฺถ รกาโร สนฺธิโช, กตฺตพฺพํ กิจฺจํ.
“ริจฺจา”ติ โยควิภาเคน ภราทิโตปิ ริจฺจปฺปจฺจโย, ยถา, ภรียตีติ ภจฺโจ, สรโลโป.
อิ คติมฺหิ, ปติ เอตพฺโพ ปฏิจฺโจ.
๕๕๙. เปสาติสคฺคปตฺตกาเลสุ กิจฺจา.
เปส อติสคฺค ปตฺตกาลอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ กิจฺจปฺปจฺจยา โหนฺติ.
เปสนํ นาม “กตฺตพฺพมิทํ ภวตา”ติ อาณาปนํ, อชฺเฌสนญฺจ.
อติสคฺโค นาม “กิมิทํ มยา กตฺตพฺพ”นฺติ ปุฏฺฐสฺส วา “ปาโณ น หนฺตพฺโพ”ติอาทินา
ปฏิปตฺติทสฺสนมุเขน วา กตฺตพฺพสฺส อนุญฺญา. ปตฺตกาโล นาม สมฺปตฺตสมโย โย อตฺตโน กิจฺจกรณสมยมนุปปริกฺขิตฺวา น กโรติ, ตสฺส สมยาโรจนํ, น ตตฺถ อชฺเฌสนมตฺถีติ.
เต จ “ภาวกมฺเมสุ กิจฺจตฺตกฺขตฺถา”ติ วุตฺตตฺตา ภาวกมฺเมสฺเวว ภวนฺติ.
เปสเน ตาว— กรียตุ ภวตา กมฺมนฺติ อตฺเถ อิมินา ตพฺพานียา, เสสํ วุตฺตนยเมว,
กตฺตพฺพํ กมฺมํ ภวตา, กรณียํ กิจฺจํ ภวตา.
อติสคฺเค ภุชฺชตุ ภวตาติ อตฺเถ ตพฺพาทิ, “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิ.
“ตสฺสา”ติ วตฺตเต.
๕๖๐. ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ.
ภุชอิจฺเจวมาทีนํ ชการาทิอนฺตานํ ธาตูนมนฺโต โน โหติ, ปรสฺส กิจฺจกิตกปฺปจฺจยตการสฺส จ ทฺเวภาโว โหติ.
โภตฺตพฺพํ โภชนํ ภวตา, โภชนียํ โภชฺชํ ภวตา.
อิการาคมยุตฺตตกาเร ปน— “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ติ เอตฺถ “อนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ติ โยควิภาเคน ธาตฺวนฺตโลปาทินิเสโธ, “รุธาทิโต นิคฺคหีตปุพฺพ”นฺติ วินาธิการโยควิภาเคน, “นิคฺคหีตญฺจา”ติ วา นิคฺคหีตาคโม, ภุญฺชิตพฺพํ ตยา, ยุญฺชิตพฺพํ.
สมยาโรจเน ปน— อิ อชฺฌยเน อธิปุพฺโพ, อธียตํ ภวตาติ อตฺเถ ตพฺพานียาทิ, อิการาคมวุทฺธิอยาเทสอชฺฌาเทสา จ, ณฺยปฺปจฺจเย ตุ วุทฺธิ, ยการสฺส ทฺวิตฺตญฺจ, อชฺฌยิตพฺพํ, อชฺเฌยฺยํ ภวตา, อชฺฌยนียํ ภวตา.
อวสฺสํ กตฺตพฺพนฺติ วากฺเย ปน “กิจฺจา”ติ อธิกิจฺจ “อวสฺสกาธมิเณสุ ณี จา”ติ อวสฺสกาธมิณตฺเถ จ ตพฺพาทโย, กตฺตพฺพํ เม ภวตา เคหํ, กรณียํ, การิยํ. เอวํ ทาตพฺพํ เม ภวตา สตํ, ทานียํ, เทยฺยํ.
ธร ธารเณ, จุราทิตฺตา เณณยา, วุทฺธิ, อิการาคโม จ, ธาเรตพฺพํ, ธารยิตพฺพํ อิจฺจาทิ.
“นุทาทีหิ ยุณฺวูนมนานนากานนกา สการิเตหิ จา”ติ สการิเตหิปิ ยุณฺวูนมาเทสวิธานโตเยว ธาตุปฺปจฺจยนฺตโตปิ กิจฺจกิตกปฺปจฺจยา ภวนฺตีติ ทฏฺฐพฺโพ. เตน ติติกฺขาปียตีติ ติติกฺขาเปตพฺโพ.
เอวํ ติกิจฺฉาเปตพฺโพ ติกิจฺฉาปนีโย. อภาวียิตฺถ, ภาวียติ, ภาวียิสฺสตีติ ภาเวตพฺโพ มคฺโค. ภาวยิตพฺโพ, ภาวนีโย, ภาวนียํ, ภาวนียา, อการียิตฺถ, การียติ, การียิสฺสตีติ กาเรตพฺพํ, การยิตพฺพํ, การาเปตพฺพํ, การาปยิตพฺพํ, การาปนียมิจฺจาทิ จ สิทฺธํ ภวติ.
กตฺตพฺพํ กรณียญฺจ, การิยํ กิจฺจมิจฺจปิ;
กาเรตพฺพํ ตถา การา-, เปตพฺพํ กิจฺจสงฺคโห.
กิจฺจปฺปจฺจยนฺตนโย.
เตกาลิก
กิตกปฺปจฺจยนฺตนย
อิทานิ กิตกปฺปจฺจยา วุจฺจนฺเต.
กร กรเณ, ปุเร วิย ธาตุสญฺญาทิ.
กุมฺภอิจฺจุปปทํ, ตโต ทุติยา.
“กุมฺภํ กโรติ, อกาสิ, กริสฺสตี”ติ วา วิคฺคเห—
“ปรา, ปจฺจยา”ติ จ วตฺตเต.
๕๖๑. ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ.
กมฺมสฺมึ อาทิมฺหิ สติ ธาตุยา ปโร ณปฺปจฺจโย โหติ.
โส จ—
๕๖๒. อญฺเญ กิตฺ.
ตติเย ธาตฺวาธิกาเร วิหิตา กิจฺเจหิ อญฺเญปจฺจยา กิติจฺเจว สญฺญา โหนฺตีติ กิตฺสญฺญา กตา.
๕๖๓. กตฺตริ กิต.
กตฺตริ การเก กิตปจฺจโย โหตีติ นิยมโต กตฺตริ ภวติ,
โส จ “ณาทโย เตกาลิกา”ติ วุตฺตตฺตา กาลตฺตเย จ โหติ. ปุเร วิย การิตพฺยปเทสณโลปวุทฺธิโย, ปจฺจยนฺตสฺสาลิงฺคตฺตา สฺยาทิมฺหิ อสมฺปตฺเต “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จา”ติ กิตกนฺตตฺตา นามํว กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ตโต กุมฺภํ กโรตีติ อตฺเถ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ ทุติยาตปฺปุริสสมาโส,
“นามาน”นฺติอาทินา สมาสสญฺญา, “เตสํ วิภตฺติโย โลปา จา”ติ วิภตฺติโลโป, “ปกติ จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาโว, ปุน สมาสตฺตา นามมิว กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
โส กุมฺภกาโร, เต กุมฺภการา อิจฺจาทิ. อิตฺถิยํ กุมฺภการี, กุมฺภการิโย อิจฺจาทิ, ตถา กมฺมํ กโรตีติ กมฺมกาโร. เอวํ มาลากาโร, กฏฺฐกาโร, รถกาโร, สุวณฺณกาโร, สุตฺตกาโร, วุตฺติกาโร, ฏีกากาโร. คห อุปาทาเน, ปตฺตํ อคณฺหิ, คณฺหาติ, คณฺหิสฺสตีติ วา ปตฺตคฺคาโห. เอวํ รสฺมิคฺคาโห, รชฺชุคฺคาโห. เว ตนฺตสนฺตาเน, ตนฺตํ อวายิ, วายติ, วายิสฺสตีติ วา ตนฺตวาโย, “เต อาวายา การิเต”ติ อายาเทโส, วากฺเย ปเนตฺถ “เต อาวายา”ติ โยควิภาเคน อายาเทโส. เอวํ ตุนฺนวาโย.
มา ปริมาเณ, ธญฺญํ อมินิ, มินาติ, มินิสฺสตีติ วา อตฺเถ ณปฺปจฺจเย กเต—
“ณมฺหี”ติ วตฺตเต.
๕๖๔. อาการนฺตานมาโย.
อาการนฺตานํ ธาตูนํ อนฺตสฺส อายาเทโส โหติ ณการานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร, สรโลปาทิ.
ธญฺญมาโย. เอวํ ทานํ ททาตีติ ทานทาโย.
กมุ กนฺติมฺหิ, ธมฺมํ อกามยิ, กามยติ, กามยิสฺสตีติ วา ธมฺมกาโม ปุริโส, ธมฺมกามา กญฺญา, ธมฺมกามํ จิตฺตํ. เอวํ อตฺถกาโม, หิตกาโม, สุขกาโม, ธมฺมํ ปาเลตีติ ธมฺมปาโล อิจฺจาทิ.
ทมุ ทมเน, “อรึ อทมิ, ทเมติ, ทมิสฺสตี”ติ วิคฺคเห “ธาตุยา”ติ อธิกาโร,
“กมฺมาทิมฺหี”ติ จ วตฺตเต.
๕๖๕. สญฺญายมนุ.
กมฺมูปปเท อาทิมฺหิ สติ สญฺญายํ คมฺยมานายํ ธาตุยา อปฺปจฺจโย โหติ,
อุปปทนฺเต นุการาคโม จ. เอตฺถ จ “นุ นิคฺคหีตํ ปทนฺเต”ติ สุตฺเต “ปทนฺเต”ติ วจนโต อุปปทนฺเตเยว นุการาคโม โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา อุการโลโป. อยํ ปน นฺวาคโม สมาสํ กตฺวา อุปปทวิภตฺติโลเป กเตเยว โหตีติ เวทิตพฺพํ.
๕๖๖. นุ นิคฺคหีตํ ปทนฺเต.
อุปปทภูตนามปทนฺเต วตฺตมาโน นุการาคโม นิคฺคหีตมาปชฺชเต, นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ, เสสํ สมํ, วุทฺธาภาโวว วิเสโส, อรินฺทโม ราชา.
ตถา ตร ตรเณ, เวสฺสํ ตรตีติ เวสฺสนฺตโร, ตณฺหํ กโรติ หึสตีติ ตณฺหงฺกโร ภควา. เอวํ เมธงฺกโร, สรณงฺกโร, ทีปงฺกโร.
“อาทิมฺหิ, อ”อิติ จ วตฺตเต.
๕๖๗. ปุเร ททา จ อึ.
ปุรสทฺเท อาทิมฺหิ สติ “ทท ทาเน”อิจฺเจตาย ธาตุยา อปฺปจฺจโย โหติ, ปุรสทฺเท อการสฺส อิญฺจ โหติ. เอตฺถ จ “ตทนุปโรเธนา”ติ ปริภาสโต ปุรสทฺทนฺตสฺเสว อึ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. ณาทีนํ เตกาลิกตฺเตปิ อุปปทตฺถวิเสเสน อตีเตเยวายมปฺปจฺจโย โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. ปุเร ทานํ อททีติ ปุรินฺทโท สกฺโก. อิธาปิ วิภตฺติโลเป กเตเยว อึอาเทโส.
“กมฺมาทิมฺหิ, อ”อิติ จ วตฺตเต.
๕๖๘. สพฺพโต ณฺวุ ตฺวาวี วา.
สพฺพโต ธาตุโต กมฺมาทิมฺหิ วา อกมฺมาทิมฺหิ วา สติ อ ณฺวุ ตุ อาวีอิจฺเจเต จตฺตาโร ปจฺจยา โหนฺติ. วาคฺคหณํ “อกมฺมาทิมฺหิ วา”ติ วิกปฺปนตฺถํ.
อปฺปจฺจเย ตาว— ธร ธารเณ, ธมฺมํ อธริ, ธรติ, ธริสฺสตีติ วา ธมฺมธโร. เอวํ วินยธโร. ตถา ตํ กโรตีติ ตกฺกโร, ทฺวิตฺตํ. เอวํ หิตกโร, ทิวสกโร, ทินกโร, ทิวากโร, นิสากโร, ธนุํ คณฺหาตีติ ธนุคฺคโห. เอวํ กฏคฺคโห, สพฺพกามํ ททาตีติ สพฺพกามทโท, สพฺพทโท.
อาโต ปน— อนฺนํ อทาสิ, ททาติ, ททิสฺสตีติ อนฺนโท. เอวํ ธนโท, สจฺจํ สนฺทหตีติ สจฺจสนฺโธ. ปา ปาเน, มชฺชํ ปิวตีติ มชฺชโป. ตา ปาลเน, ควํ สทฺทํ ตายตีติ โคตฺตํ. เอวํ กตฺตริ.
อกมฺมาทิมฺหิ ปน “ยสฺมา ทเปตี”ติ สุตฺเต ภยคฺคหเณน เสสสาธเนปิ อปฺปจฺจโย.
นี ปาปุณเน วิปุพฺโพ, วิเนสิ, วิเนติ, วิเนสฺสติ เอเตน, เอตฺถาติ วา วินโย, “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิ, อยาเทโส จ, นยนํ นโย. สิ เสวายํ นิปุพฺโพ, นิสฺสียิตฺถ, นิสฺสียติ, นิสฺสียิสฺสตีติ วา นิสฺสโย. สิ สเย, อนุสยิ, อนุเสติ, อนุเสสฺสตีติ วา อนุสโย.
อิ คติมฺหิ ปติปุพฺโพ, ปฏิจฺจ เอกสฺมา ผลเมตีติ ปจฺจโย, สมุทโย. จิ จเย, วินิจฺฉียเต อเนน, วินิจฺฉยนํ วา วินิจฺฉโย, อุจฺจยนํ อุจฺจโย, สญฺจโย, ธมฺมํ วิจินาตีติ ธมฺมวิจโย. ขี ขเย, ขยนํ ขโย. ชิ ชเย, วิชยนํ วิชโย, ชโย. กี ทพฺพวินิมเย, วิกฺกยนํ วิกฺกโย, กโย. ลี สิเลสเน, อลฺลียติ เอตฺถาติ อาลโย, ลโย. เอวํ อิวณฺณนฺตโต.
อาสุณนฺตีติ อสฺสวา, อวาเทโส, ปฏิสฺสวนํ ปฏิสฺสโว. สุ คติมฺหิ, อาภวคฺคา สวนฺตีติ อาสวา. รุ สทฺเท, รวตีติ รโว. ภวตีติ ภโว. ปภวติ เอตสฺมาติ ปภโว. ลู เฉทเน, ลวนํ ลโว. เอวํ อุวณฺณนฺตโต.
นิคฺคณฺหาติ, นิคฺคหณํ วา นิคฺคโห, ปคฺคโห, สงฺคณฺหาติ เตน, สงฺคหณํ วา สงฺคโห. วร วรเณ, สํวรณํ สํวโร. ทร อาทเร, อาทรณํ อาทโร. อาคจฺฉติ, อาคมนนฺติ วา อาคโม, อาคมียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา อตฺถาติ อาคโม ปริยตฺติ. สปฺปตีติ สปฺโป. ทิพฺพตีติ เทโว. กมุ ปทวิกฺเขเป, ปกฺกมนํ, ปกฺกมตีติ วา ปกฺกโม. เอวํ วิกฺกโม.
จร จรเณ, วเน จรตีติ วนจโร, กาโม อวจรติ เอตฺถาติ กามาวจโร โลโก, กามาวจรา สญฺญา, กามาวจรํ จิตฺตํ. คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, ฉฏฺฐีตปฺปุริโส.
ปาเทน ปิวตีติ ปาทโป. เอวํ กจฺฉโป, ตติยาตปฺปุริโส.
รุห ชนเน, สิรสฺมึ รุหตีติ สิโรรุโห, คุหายํ สยตีติ คุหาสยํ จิตฺตํ. เอวํ กุจฺฉิสยา วาตา. ฐา คตินิวตฺติมฺหิ, ปพฺพเต อฏฺฐาสิ, ติฏฺฐติ, ฐสฺสตีติ วา ปพฺพตฏฺโฐ ปุริโส, ปพฺพตฏฺฐา นที, ปพฺพตฏฺฐํ โอสธํ. เอวํ ถลฏฺฐํ, ชลฏฺฐํ, สตฺตมีตปฺปุริโส.
๕๖๙. คหสฺสุปธสฺเส วา.
คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อุปธสฺส เอตฺตํ โหติ วา, อุปธาติ อนฺตกฺขรโต ปุพฺพกฺขรสฺส ปรสมญฺญา, คยฺหตีติ เคหํ, คหํ วา.
ณฺวุปฺปจฺจเย รถํ กโรตีติ อตฺเถ ณฺวุปฺปจฺจโย, โส จ “อญฺเญกิต”ติกิตสญฺญตฺตา “กตฺตริ กิต”ติ กตฺตริเยว ภวติ, ตโต การิตพฺยปเทส ณโลปวุทฺธิโย.
๕๗๐. อนกา ยุณฺวูนํ.
ยุณฺวุอิจฺเจเตสํ ปจฺจยานํ อน อกอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตีติ อกาเทโส. เสสํ กุมฺภการสทฺทสมํ, รถการโก. ตถา อนฺนํ ททาตีติ อนฺนทายโก, “อาการนฺตานมาโย”ติอายาเทโส, “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจโย, “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา อการสฺส อิกาโร, อนฺนทายิกา กญฺญา, อนฺนทายกํ กุลํ. โลกํ เนตีติ โลกนายโก, วิเนติ สตฺเตติ วินายโก, “เต อาวายา การิเต”ติ อายาเทโส.
อกมฺมูปปเท กโรตีติ การโก, การิกา, การกํ. ททาตีติ ทายโก, ทายิกา, ทายกํ. เนตีติ นายโก, นายิกา, นายกํ. ภควโต โอวาทานุสาสนึ อสุณิ, สุณาติ, สุณิสฺสตีติ วา สาวโก, สาวิกา, อาวาเทโส. ลุนาตีติ ลาวโก. ปุ ปวเน, ปุนาตีติ ปาวโก, ภวตีติ ภาวโก, อุปาสตีติ อุปาสโก, อุปาสิกา. คณฺหาตีติ คาหโก. ปจตีติ ปาจโก. อยชิ, ยชติ, ยชิสฺสตีติ วา ยาชโก.
เอตฺถ หิ “กคา จชาน”นฺติ จชานํ กคตฺเต สมฺปตฺเต —
๕๗๑. น กคตฺตํ จชา ณฺวุมฺหิ.
ธาตฺวนฺตภูตา จการชการา กการคการตฺตํ นาปชฺชนฺเต ณฺวุปฺปจฺจเย ปเรติ ปฏิสิทฺธตฺตา น ภวติ.
ชน ชนเน, ชเนตีติ ชนโก, ชนิกา, “ฆฏาทีนํ วา”ติ เอตฺถ วาคฺคหเณน วุทฺธิ น โหติ.
เอวํ ขนตีติ ขนโก, สเมตีติ สมโก, คเมตีติ คมโก, ทเมตีติ ทมโก, อหนิ, หนฺติ, หนิสฺสตีติ วา วธโก, “วโธ วา สพฺพตฺถา”ติ หนสฺส วธาเทโส, หนฺตีติ ฆาตโก, หนสฺส ฆาโต”ติ ณฺวุมฺหิ ฆาตาเทโส, คาโว หนตีติ โคฆาตโก, รุนฺธตีติ รุนฺธโก, นิคฺคหีตาคโม, สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิ โหติ. เอวํ ภุญฺชตีติ ภุญฺชโก, กิณาตีติ กายโก, ปาเลตีติ ปาลโก, ปูเชตีติ ปูชโก.
๕๗๒. นุทาทีหิ ยุณฺวูนมนานนากานนกา สการิเตหิ จ.
นุทาทีหิ ธาตูหิ, สการิเตหิ จ ธาตูหิ ปเรสํ ยุณฺวุปฺปจฺจยานํ ยถากฺกมํ อน อานน อก อานนกอิจฺเจเต
อาเทสา โหนฺติ.
เอตฺถ หิ—
สการิเตหิ ยุณฺวูนํ, การิยสฺส วิธานโต;
กิจฺจกิตฺถมฺภโว ธาตุปฺ-ปจฺจเยหิปิ เวทิโย.
นุท เขเป ปปุพฺโพ, ปนุทิ, ปนุทติ, ปนุทิสฺสตีติ วา อตฺเถ ณฺวุปฺปจฺจโย,
ตสฺสิมินา อกาเทโส, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา นุทิสฺส ทีโฆ, ปนูทโก.
สูท ปคฺฆรเณ, สูทตีติ สูทโก. ญา อวโพธเน, อญฺญาสิ, ชานาติ, ชานิสฺสตีติ วา อตฺเถ ณฺวุปฺปจฺจโย, ตสฺสาเนน อานนกาเทโส, “ญาสฺส ชาชํนา”ติ ชาเทโส, สรโลปาทิ, ชานนโก.
สการิเตหิ ปน อาณ เปสเน, อาณาเปสิ, อาณาเปติ, อาณาเปสฺสตีติ วา อตฺเถ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ณฺวุปฺปจฺจโย, ตสฺสิมินา อกาเทโส, สรโลปาทิ, อาณาปโก, สญฺญาเปตีติ สญฺญาปโก, สญฺชานนโก, เอตฺถ อานนกาเทโส, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา การิตโลโป.
ตถา ทาเปตีติ ทาปโก, “อนกา ยุณฺวูน”นฺติ อกาเทโส, ปติฏฺฐาเปตีติ ปติฏฺฐาปโก, นิพฺพานํ สมฺปาเปตีติ นิพฺพานสมฺปาปโก, การาเปตีติ การาปโก, การาปิกา อิจฺจาทิ.
ตุปฺปจฺจเย อกาสิ, กโรติ, กริสฺสตีติ วา อตฺเถ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ตุปฺปจฺจโย, โส จ กิตสญฺญตฺตา ณฺวุปฺปจฺจโย วิย สพฺพตฺถ กตฺตริเยว ภวติ.
“อนฺตสฺสา”ติ วตฺตเต.
๕๗๓. กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมึ.
กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตสฺส รการสฺส ตการตฺตํ โหติ ตุปฺปจฺจเย ปเร.
จสทฺเทน ภราทีนญฺจ, ตโต นามมิว กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, “สตฺถุปิตาทีนมาสิสฺมึ สิโลโป จา”ติ อาตฺตํ, สิโลโป, ตสฺส กตฺตา ตกฺกตฺตา, ฉฏฺฐีสมาโส. ตถา ภรตีติ ภตฺตา. หร หรเณ, หรตีติ หตฺตา, ภินฺทตีติ เภตฺตา, เภทิตา วา, ฉินฺทตีติ เฉตฺตา, ททาตีติ ทาตา, โภชนสฺส ทาตา โภชนทาตา, สนฺทหตีติ สนฺธาตา, อวจิ, วจติ, วกฺขตีติ วา วตฺตา, “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จา”ติ ธาตฺวนฺตโลโป, ทฺวิตฺตญฺจ, ภุญฺชตีติ โภตฺตา, อพุชฺฌิ, พุชฺฌติ, พุชฺฌิสฺสตีติ วา พุชฺฌิตา, ยการิการาคมา, ชานาตีติ ญาตา, ชินาตีติ เชตา, สุณาตีติ โสตา, คณฺหาตีติ คเหตา, ภวตีติ ภวิตา, สรตีติ สริตา, คจฺฉตีติ คนฺตา.
“คม ขน หนาทีนํ ตุํ ตพฺพาทีสุ น”อิติ ธาตฺวนฺตสฺส นตฺตํ. เอวํ ขนตีติ ขนฺตา, หนตีติ หนฺตา, มญฺญตีติ มนฺตา, ปาเลตีติ ปาเลตา, ปาลยิตา.
การิเต ภาเวตีติ ภาเวตา, ภาวยิตา. เอวํ สาเรตา, สารยิตา, ทาเปตา, ทาปยิตา, หาเปตา, หาปยิตา, นิโรเธตา, นิโรธยิตา, โพเธตา, โพธยิตา, ญาเปตา, ญาปยิตา, สาเวตา, สาวยิตา, คาเหตา, คาหยิตา, กาเรตา, การยิตา, การาเปตา, การาปยิตา อิจฺจาทิ.
อาวีปจฺจเย ทิส เปกฺขเน, ภยํ อปสฺสิ, ปสฺสติ, ปสฺสิสฺสตีติ วา อตฺเถ อาวีปจฺจโย, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ทิสสฺส ทสฺสาเทโส, ภยทสฺสาวี, ภยทสฺสาวิโน อิจฺจาทิ ทณฺฑีว เนยฺยํ. อิตฺถิยํ ภยทสฺสาวินี. นปุํสเก ภยทสฺสาวิ จิตฺตํ.
สาส อนุสิฏฺฐิมฺหิ, สเทวกํ โลกํ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิวเสน สาสตีติ อตฺเถ—
๕๗๔. สาสาทีหิ รตฺถุ.
สาสอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ รตฺถุปฺปจฺจโย โหติ.
“รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิโลโป, สรโลปาทิ, นามพฺยปเทโส, สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อาตฺตํ, สิโลโป. สตฺถา, สตฺถาโร.
ปา รกฺขเณ, ปุตฺตํ ปาตีติ อตฺเถ—
๕๗๕. ปาทิโต ริตุ.
ปาอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคฺคณโต ริตุปฺปจฺจโย โหติ, ราทิโลโป สรโลปาทิ.
ปิตา. ธร ธารเณ, มาตาปิตูหิ ธรียตีติ ธีตา, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อิการสฺส ทีโฆ.
มาน ปูชายํ, ธมฺเมน ปุตฺตํ มาเนตีติ อตฺเถ—
๕๗๖. มานาทีหิ ราตุ.
มาน ภาสอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ราตุปฺปจฺจโย โหติ, ราทิโลโป, มาตา.
ภาส วิยตฺติยํ วาจายํ, ปุพฺเพ ภาสตีติ ภาตา อิจฺจาทิ.
วิส ปเวสเน ปปุพฺโพ, ปาวิสิ, ปวิสติ, ปวิสิสฺสตีติ วา อตฺเถ—
๕๗๗. วิส รุชปทาทิโต ณ.
วิสรุชปทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ปโร ณปฺปจฺจโย โหตีติ ณปฺปจฺจโย.
โส จ กิตสญฺญตฺตา กตฺตริ ภวติ, การิตพฺยปเทสณโลป วุทฺธิโย, ปเวโส.
ตถา รุช โรเค, อรุชิ, รุชติ, รุชิสฺสตีติ วา โรโค, “กคา จชาน”นฺติ ชการสฺส คกาโร, อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาโท. ผุส ผุสเน, อผุสิ, ผุสติ, ผุสิสฺสติ, ผุสนฺติ วา เตน สมฺปยุตฺตาติ ผสฺโส, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ผุสสฺส ผสฺโส, สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิ. ภวตีติ ภาโว. อุจ สมวาเย, อุจตีติ โอโก, จการสฺส กกาโร. อย คติมฺหิ, อยิ, อยติ, อยิสฺสติ, อยติ วา อิโตติ อาโย.
พุธ อวคมเน, สมฺมา พุชฺฌตีติ สมฺโพโธ, อาหรตีติ อาหาโร, อุปหนตีติ อุปฆาโต, “หนสฺส ฆาโต”ติ ฆาตาเทโส.
รนฺช ราเค, รนฺชตีติ อตฺเถ ณปฺปจฺจโย.
๕๗๘. นิคฺคหีต สํโยคาทิ โน.
สํโยคสฺมึ อาทิภูโต นกาโร นิคฺคหีตมาปชฺชเต. นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ, ชการสฺส คตฺตํ, รงฺโค.
๕๗๙. ณมฺหิ รนฺชสฺส โชภาวกรเณสุ.
รนฺชอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตภูตสฺส นฺชสฺส ชการาเทโส โหติ ภาวกรณอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ วิหิเต
ณการวติปฺปจฺจเย ปเร.
เอตฺถ หิ—
ณมฺหิ รนฺชสฺส กรเณ, ชาเทสสฺส วิธานโต;
อกตฺตริปิ วิญฺเญยฺโย, การเก ณสฺส สมฺภโวติ.
รนฺชนฺติ อเนนาติ ราโค, รญฺชียติ อเนนาติ วา ราโค, สยํ รญฺชตีติปิ ราโค. “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช”ติ โยควิภาเคน ชกาโร. ปชฺชเต อเนนาติ ปาโท, ปตุชฺชเต อเนนาติ ปโตโท, ชรียติ อเนนาติ ชาโร. เอวํ ทาโร. ตถา กมฺมาทีสุ, ภุชฺชตีติ โภโค. เอวํ ภาโค, ภาโร, ลพฺภตีติ ลาโภ, โวหรียตีติ โวหาโร, ทียตีติ ทาโย, วิหญฺญติ เอตสฺมาติ วิฆาโต, วิหรนฺติ เอตฺถาติ วิหาโร, อารมนฺติ เอตสฺมินฺติ อาราโม. เอวํ ปปาโต อิจฺจาทิ.
“ณ”อิติ วตฺตเต.
๕๘๐. ภาเว จ.
ภาวตฺเถ ภาวาภิเธยฺเย ธาตูหิ ณปฺปจฺจโย โหติ.
ภูยเต, ภวนํ วา ภาโว, ปจฺจเต, ปจนํ วา ปาโก, “กคา จชาน”นฺติ กาเทโส.
สิจ ปคฺฆรเณ, เสจนํ เสโก. สุจ โสเก, โสจนํ โสโก. จช หานิมฺหิ, อจชฺชิตฺถ, จชฺชเต, จชฺชิสฺสเต, จชนํ วา จาโค. ยช เทวปูชาสงฺคติกรณทาเนสุ, อิชฺชิตฺถ, อิชฺชเต, อิชฺชิสฺสเต, ยชนํ วา ยาโค, ยุญฺชนํ โยโค. ภช เสวายํ, อภชฺชิตฺถ, ภชฺชเต, ภชฺชิสฺสเต, ภชนํ วา ภาโค, อรชฺชิตฺถ, รชฺชเต, รชฺชิสฺสเต, รชนํ วา ราโค, ชสฺส คกาโร.
ทห ภสฺมีกรเณ, ปริฑยฺหิตฺถ, ปริฑยฺหติ, ปริฑยฺหิสฺสติ, ปริฑยฺหนํ วาติ อตฺเถ ณปฺปจฺจโย.
“ณมฺหิ, วา”ติ จ วตฺตเต.
๕๘๑. ทหสฺส โท ลํ.
ทหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ทกาโร ลตฺตมาปชฺชเต ณปฺปจฺจเย ปเร วา. ปริฬาโห, ปริทาโห.
ภนฺช อวมทฺทเน, ภญฺชนํ ภงฺโค. สนฺช สงฺเค, สญฺชนํ สงฺโค, นสฺส นิคฺคหีตํ.
ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กรียติ, สงฺขรียติ เตน วาติ อตฺเถ วิสรุชปทาทินา, สงฺขรณนฺติ อตฺเถ “ภาเว จา”ติ วา ณปฺปจฺจโย.
“ณมฺหี”ติ วตฺตเต.
๕๘๒. ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปฺปจฺจเยสุ จ.
ปุร สํ อุป ปริอิจฺเจเตหิ ปรสฺส กโรติสฺส ธาตุสฺส ข ขรอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา ตปฺปจฺจเย, ณปฺปจฺจเย จ ปเร. “ตปฺปจฺจเยสู”ติ พหุวจนนิทฺเทเสน ตุํ ตฺวาทีสุปิ. ธาตฺวาเทสสฺสาปิ ฐาโนปจาเรน ธาตุโวหารโต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิ, สงฺขาโร. เอวํ ปริกฺขาโร, ปุเรกฺขาโร.
วาติ กึ? อุปกาโร.
ลุภ คิทฺธิมฺหิ, ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภ. ทุส อปฺปีติมฺหิ, ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ทุสฺสติ, ทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ โทโส. มุห เวจิตฺเต, มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโห อิจฺจาทิ กตฺตุกรณภาเวสุ ยถารหํ โยเชตพฺพํ.
คห อุปาทาเน, คยฺหตีติ อตฺเถ วิสรุชปทาทินา กมฺมนิ ณปฺปจฺจโย.
๕๘๓. คหสฺส ฆร เณ วา.
คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ฆราเทโส โหติ วา ณปฺปจฺจเย ปเร, สรโลปาทิ, ฆรํ, ฆรานิ.
วาติ กึ? คณฺหาติ, คหณํ วา คาโห.
สมฺภวตีติ อตฺเถ—
๕๘๔. กฺวิ จ.
สพฺพธาตูหิ กฺวิปจฺจโย โหติ, โส จ กิตสญฺญตฺตา กตฺตริ ภวติ.
๕๘๕. กฺวิโลโป จ.
กฺวิโน สพฺพสฺส โลโป โหติ. กิตนฺตตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป, สมฺภู.
เอวํ วิภวตีติ วิภู, อภิภู, สยมฺภู. ตถา ธู กมฺปเน, สนฺธุนาตีติ สนฺธู. ภา ทิตฺติมฺหิ, วิภาตีติ วิภา, ปภาตีติ ปภา, สห, สงฺคมฺม วา ภนฺติ, ภาสนฺติ วา เอตฺถาติ สภา, สหสฺส สาเทโส, นิคฺคหีตโลโป จ.
ภุเชน คจฺฉตีติ อตฺเถ กฺวิปฺปจฺจโย.
๕๘๖. ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหิ.
ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส โลโป โหติ กฺวิปฺปจฺจเย ปเร. กฺวิโลโป, ภุชโค.
เอวํ อุรสา คจฺฉตีติ อุรโค, ตุรํ สีฆํ ตุริตตุริโต คจฺฉตีติ ตุรโค, เข คจฺฉตีติ ขโค, วิหายเส คจฺฉตีติ วิหโค, วิหาเทโส, น คจฺฉตีติ อโค, นโค. ขนุ อวธารเณ สํปุพฺโพ, สงฺขนิ, สงฺขนติ, สงฺขนิสฺสตีติ วา สงฺโข. รมุ กีฬายํ, กุญฺเช รมตีติ กุญฺชโร.
ชน ชนเน, กมฺมโต ชาโตติ อตฺเถ กฺวิปฺปจฺจโย,ธาตฺวนฺตสฺส โลปาทิ ปุริมสมํ, ปญฺจมีตปฺปุริโสว วิเสโส. กมฺมโช วิปาโก, กมฺมชา ปฏิสนฺธิ, กมฺมชํ รูปํ. เอวํ จิตฺตชํ, อุตุชํ, อาหารชํ, อตฺตโช ปุตฺโต. วาริมฺหิ ชาโต วาริโช. เอวํ ถลโช, ปงฺกชํ, ชลชํ, อณฺฑชํ, สิรชํ, สตฺตมีสมาโส. ทฺวิกฺขตฺตุํ ชาโต ทฺวิโช, ปจฺฉา ชาโต อนุโชอิจฺจาทิ.
วิท ญาเณ, โลกํ อเวทีติ อตฺเถ กฺวิปฺปจฺจโย.
“กฺวิมฺหี”ติ วตฺตเต.
๕๘๗. วิทนฺเต อู.
วิทธาตุโน อนฺเต อูการาคโม โหติ กฺวิมฺหิ, กฺวิโลโป. โลกวิทู.
ทิส เปกฺขเณ, อิมมิว นํ อปสฺสิ, ปสฺสติ, ปสฺสิสฺสตีติ, อยมิว ทิสฺสตีติ วา อตฺเถ กฺวิปฺปจฺจโย.
“ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี”ติ ธาตฺวนฺตโลเป สมฺปตฺเต—
๕๘๘. อิยตมกิเอสานมนฺตสฺสโร ทีฆํ กฺวจิ ทิสสฺส คุณํ โท รํ สกฺขี จ.
อิม ย ต อมฺห กึ เอต สมานอิจฺเจเตสํ สพฺพนามานํ อุปมานุปปทภาเวน ทิสสฺส ธาตุสฺส คุณภูตานํ อนฺโต สโร กฺวจิ ทีฆมาปชฺชเต, ทิสอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺสอนฺตสฺส ส กฺข อีอิจฺเจเต อาเทสา จ โหนฺติ.
ทิสสฺส ทกาโร รการมาปชฺชเตติ กฺวิมฺหิ ธาตฺวนฺตสฺส สสทฺทาเทสํ กตฺวา กฺวิโลปาทิมฺหิ จ กเต อิอิติ นิปาตเนน อิมสทฺทสฺสิกาเร, ตสฺสิมินา ทีเฆ จ กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
อีทิโส ปุริโส, อีทิสา กญฺญา, อีทิสี วา, อีทิสํ จิตฺตํ.
ตถา ยมิว นํ ปสฺสติ, โย วิย ทิสฺสตีติ วา ยาทิโส, ยาทิสา, ยาทิสี, ยาทิสํ.
ตมิว นํ ปสฺสติ, โส วิย ทิสฺสตีติ วา ตาทิโส, ตาทิสา, ตาทิสี, ตาทิสํ.
มมิว นํ ปสฺสติ, อหํ วิย โส ทิสฺสตีติ วา มาทิโส, มาทิสา, มาทิสี, มาทิสํ, มอิติ นิปาตเนน อมฺหสทฺทสฺส มสทฺทาเทโส.
กิมิว นํ ปสฺสติ, โก วิย ทิสฺสตีติ วา กีทิโส, กีทิสา, กีทิสี, กีทิสํ.
เอตมิว นํ ปสฺสติ, เอโส วิย ทิสฺสตีติ วา เอทิโส, เอตาทิโส วา, เอทิสา, เอทิสี, เอทิสํ, เออิติ นิปาตเนน เอตสทฺทสฺส เอกาโร.
สมานํ กตฺวา นํ ปสฺสติ, สมาโน วิย ทิสฺสตีติ สาทิโส, สทิโส, สอิติ นิปาตเนน สมานสฺส สาเทโส, ตทนฺตสฺส วา ทีโฆ, สาทิสา, สาทิสี, สทิสา, สทิสี, สาทิสํ, สทิสํ.
ทการสฺส รการาเทเส ปน อีริโส, ยาริโส, ตาริโส, มาริโส, กีริโส, เอริโส, สาริโส, สริโส.
กฺขาเทเส อีทิกฺโข, ยาทิกฺโข, ตาทิกฺโข, มาทิกฺโข, กีทิกฺโข, เอทิกฺโข, สาทิกฺโข, สทิกฺโข.
รการาเทเส สาริกฺโข, สริกฺโข, อีการาเทเส อีที, ยาที, ตาที, มาที, กีที, เอที, สาที.
จสทฺเทน ตุมฺหาทิอุปปเทปิ ตุมฺเห วิย ทิสฺสตีติ ตุมฺหาทิโส, ตุมฺหาทิสี, ขนฺธา วิย ทิสฺสนฺตีติ ขนฺธาทิสา อิจฺจาทิ.
ธร ธารเณ, อปาเยสฺวปตมาเน อธิคตมคฺคาทิเก สตฺเต ธาเรติ, ธรนฺติ เตนาติ วา, สลกฺขณํ ธาเรติ วา, ปจฺจเยหิ ธรียติ วาติ อตฺเถ—
๕๘๙. ธราทีหิ รมฺโม.
ธรอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ รมฺมปฺปจฺจโย โหติ.
โส จ—
กมฺมคฺคหณโต ภาว-, กมฺเมสูเตตฺถ เวทิโย;
อกตฺตริปิ โหตีติ, การเก รมฺมปฺปจฺจโย.
ราทิโลโป, ธมฺโม, เอวํ กรียตีติ กมฺมํ. วร วรเณ, วมฺมํ.
สํส ปสํสเน ปปุพฺโพ, ปิยอิจฺจุปปทํ, ปิยํ ปสํสิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา ปิยํ ปสํสนสีโล, ปิยํ ปสํสนธมฺโม, ปิยํ ปสํสเน สาธุการีติ วา อตฺเถ—
๕๙๐. ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี จ.
สีลํ ปกติ, ตสฺสีล ตทฺธมฺม ตสฺสาธุการีสฺวตฺเถสุ คมฺยมาเนสุ สพฺพธาตูหิ ณี ตุ อาวีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตีติ กตฺตริ ณีปจฺจโย, สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิ. เสสํ เนยฺยํ.
ปิยปสํสี ราชา. อถ วา ปิยํ ปสํสิ, ปสํสติ, ปสํสิสฺสติ วา สีเลน วา ธมฺเมน วา สาธุ วาติ ปิยปสํสี, ปิยปสํสินี, ปิยปสํสิ กุลํ. พฺรหฺมํ จริตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา พฺรหฺมํ จรติ สีเลน, ธมฺเมน, สาธุ วาติ พฺรหฺมจารี, พฺรหฺมจารินี, พฺรหฺมจาริ. เอวํ สจฺจวาที, ธมฺมวาที, สีฆยายี, ปาปการี, มาลาการี อิจฺจาทิ.
จสทฺเทน อตฺตมาเนปิ ณี, ปณฺฑิตํ อตฺตานํ มญฺญตีติ ปณฺฑิตมานี พาโล, พหุสฺสุตมานี อิจฺจาทิ.
วตุ วตฺตเน ปปุพฺโพ, ปสยฺห ปวตฺติตุํ สีลํ ยสฺสาติ อตฺเถ อิมินา ตุปฺปจฺจโย, ปสยฺหปวตฺตา.
อถวา วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, ปสยฺห ปวตฺติตุํ สีลมสฺสาติ ปสยฺหปวตฺตา, ปสยฺหปวตฺตาโร, ภุชาทิตฺตา ธาตฺวนฺตโลปทฺวิตฺตานิ, เสสํ กตฺตุสมํ.
ภยํ ปสฺสิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา ภยํ ทสฺสนสีโล, ภยํ ทสฺสนธมฺโม, ภยํ ทสฺสเน สาธุการีติ วา ภยทสฺสาวี, ภยทสฺสาวินี, ภยทสฺสาวิ จิตฺตํ. เอวํ อาทีนวทสฺสาวี.
“ตสฺสีลาทีสู”ติ อธิกาโร.
๕๙๑. สทฺท กุธ จล มณฺฑตฺถ รุจาทีหิ ยุ.
สทฺทกุธจลมณฺฑตฺเถหิ ธาตูหิ, รุจาทีหิ จ ยุปฺปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ.
ฆุส สทฺเท, โฆสิตุํ สีลํ อสฺสาติ วา โฆสนสีโลติ วา อโฆสยิ, โฆสยติ, โฆสยิสฺสติ สีเลน, ธมฺเมน, สาธุ วาติ อตฺเถ อิมินา ยุปฺปจฺจโย, ตสฺส “อนกา ยุณฺวูน”นฺติ อนาเทโส, “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิ, โส โฆสโน, สา โฆสนา.
ภาส วิยตฺติยํ วาจายํ, ภาสิตุํ สีลมสฺสาติ วา ภาสนสีโล, ภาสนธมฺโม, ภาสเน สาธุการีติ วา ภาสโน.
กุธ โกเป, กุชฺฌิตุํ สีลมสฺสาติ วา กุชฺฌนสีโลติ วา โกธโน, โกธนา, โกธนํ.
รุส โรเส, โรสิตุํ สีลมสฺสาติ วา โรสนสีโลติ วา โรสโน.
จล กมฺปเน, จลิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา จลติ สีเลนาติ วา จลโน.
กปิ จลเน, กมฺปิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา อกมฺปิ, กมฺปติ, กมฺปิสฺสติ สีเลนาติ วา กมฺปโน, อิการานุพนฺธิธาตุสรโต “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา, “นิคฺคหีตญฺจา”ติ วา นิคฺคหีตาคโม.
ผทิ กิญฺจิจลเน, ผนฺทิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา ผนฺทติ สีเลนาติ วา ผนฺทโน.
มฑิ ภูสายํ, มณฺฑยิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา มณฺฑยติ สีเลนาติ วา มณฺฑโน.
ภูส อลงฺกาเร, ภูสนสีโลติ วา อภูสยิ, ภูสยติ, ภูสยิสฺสติ สีเลนาติ วา ภูสโน, ภูสนา, ภูสนํ.
รุจ ทิตฺติมฺหิ, อรุจฺจิ, รุจฺจติ, รุจฺจิสฺสติ สีเลนาติ วา โรจโน.
ชุต ทิตฺติมฺหิ, อโชติ, โชตติ, โชติสฺสติ สีเลนาติ วา โชตโน.
วฑฺฒ วฑฺฒเน, วฑฺฒิตุํ สีลมสฺสาติ วฑฺฒโน อิจฺจาทิ.
๕๙๒. ปาราทิคมิมฺหา รู.
ปาราทิอุปปเทหิ ปรสฺมา คมิอิจฺเจตสฺมา ธาตุมฺหา ปโร รูปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ กตฺตริเยว.
ปาโร อาทิ เยสํ เต ปาราทโย, ปาราทีหิ คมิ ปาราทิคมิ. ราทิโลโป, ภวปารํ คนฺตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา ภวปารํ คมนสีโล, ภวปารํ คมนธมฺโม, ภวปารํ คมเน สาธุการีติ วา ภวปารคู, ภวปารคุโน. อนฺตํ คมนสีโล อนฺตคู. เอวํ เวทคู, อทฺธคู.
“รู”ติ วตฺตเต.
๕๙๓. ภิกฺขาทิโต จ.
ภิกฺขอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ รูปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ.
ภิกฺข ยาจเน, ภิกฺขิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา อภิกฺขิ, ภิกฺขติ, ภิกฺขิสฺสติ สีเลนาติ วา ภิกฺขนธมฺโมติ วา ภิกฺขเน สาธุการีติ วา ภิกฺขุ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา รสฺสตฺตํ. อิกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, สํสาเร ภยํ อิกฺขตีติปิ ภิกฺขุ. วิชานิตุํ สีลํ ยสฺส, วิชานนสีโลติ วา วิญฺญู, สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพญฺญู. เอวํ มตฺตญฺญู, ธมฺมญฺญู, อตฺถญฺญู, กาลญฺญู, กตญฺญู อิจฺจาทโย.
๕๙๔. หนตฺยาทีนํ ณุโก.
หนตฺยาทีนํ ธาตูนมนฺเต ณุกปฺปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ กตฺตริ,
อนฺตาเปกฺขายํ ฉฏฺฐี, ณกาโร วุทฺธตฺโถ. อาหนนสีโล อาฆาตุโก, ฆาตาเทโส, สรโลปาทิ,
กรณสีโล การุโก สิปฺปิ. ภี ภเย, ภายนสีโล ภีรุโก, รการาคโม. อว รกฺขเณ, อาวุโก ปิตา.
๕๙๕. สํหนญฺญาย วา โร โฆ.
สํปุพฺพาย หนอิจฺเจตาย ธาตุยา, อญฺญาย จ ธาตุยา ปโร รปฺปจฺจโย โหติ,
หนสฺส โฆ จ. วาคฺคหณํ สมฺปิณฺฑนตฺถํ, วิกปฺปนตฺถํ วา, เตน สงฺฆาโตติปิ สิทฺธํ โหติ.
หนสฺเสวายํ โฆ โหติ, อภิธานานุรูปโต;
อสํปุพฺพา จ โร เตน, ปฏิโฆติปิ สิชฺฌติ.
หน หึสาคตีสุ สํปุพฺโพ, สํหนติ สมคฺคํ กมฺมํ สมุปคจฺฉติ, สมฺมเทว กิเลสทรเถ หนตีติ วา สงฺโฆ, ราทิโลโป, สมนฺตโต นครสฺส พาหิเย ขญฺญตีติ ปริขา, อิตฺถิยํ อาปจฺจโย, อนฺตํ กโรตีติ อนฺตโก มจฺจุ.
“ภาวกมฺเมสู”ติ วตฺตเต.
๕๙๖. นนฺทาทีหิ ยุ.
นนฺทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ปโร ยุปฺปจฺจโย โหติ ภาวกมฺเมสุ.
“อนกา ยุณฺวูน”นฺติ ยุปฺปจฺจยสฺส อนาเทโส, นนฺท สมิทฺธิมฺหิ, นนฺท นนฺทเน วา. ภาเว— นนฺทียเต นนฺทนํ. กมฺเม— อนนฺทียิตฺถ, นนฺทียติ, นนฺทียิสฺสติ, นนฺทิตพฺพนฺติ วา นนฺทนํ วนํ, คยฺหติ, คหณียํ วา คหณํ, คณฺหนํ วา, จริตพฺพํ จรณํ, ภูยเต ภวนํ, หูยเต หวนํ. รุนฺธิตพฺพํ รุนฺธนํ, โรธนํ วา, ภุญฺชิตพฺพํ ภุญฺชนํ, โภชนํ วา. พุชฺฌิตพฺพํ พุชฺฌนํ, โพธนํ วา. สูยติ, สุติ วา สวณํ, ปาปียตีติ ปาปุณนํ, ปาปนํ วา, ปาลียตีติ ปาลนํ อิจฺจาทิ.
“ยู”ติ วตฺตเต.
๕๙๗. กตฺตุกรณปเทเสสุ จ.
กตฺตุกรณปเทสอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ จ สพฺพธาตูหิ ยุปฺปจฺจโย โหติ.
เอตฺถ จ ปเทโสติ อธิกรณการกํ วุจฺจติ. กตฺตริ ตาว— รชํ หรตีติ รโชหรณํ โตยํ.
อารมณํ วิชานาตีติ วิญฺญาณํ, วิชานนํ วา, อานนชาเทสา. ฆา คนฺโธปาทาเน, ฆายตีติ ฆานํ, เฌ จินฺตายํ, ฌายตีติ ฌานํ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อาตฺตํ.
กรเณ— กร กรเณ, กโรติ เตนาติ กรณํ, ยถาสรูปํ สทฺทา พฺยากรียนฺติ เอเตนาติ พฺยากรณํ. ปูร ปูรเณ, ปูรยติ เตนาติ ปูรณํ. ทียติ อเนนาติ ทานํ, ปมียติ อเนนาติ ปมานํ, วุจฺจติ อเนนาติ วจนํ, ปนุทติ, ปนุชฺชเต อเนนาติ วา ปนูทโน. สูท ปคฺฆรเณ, สูทติ, สุชฺชเต อเนนาติ วา สูทโน, สุณาติ, สูยติ เอเตนาติ วา สวณํ. ลู เฉทเน, ลุนาติ, ลูยติ อเนนาติ วา ลวนํ, ลวณํ, โลณํ วา. นยติ, นียติ เอเตนาติ วา นยนํ. ปู ปวเน, ปุนาติ, ปูยเต อเนนาติ วา ปวโน, สเมติ, สมียติ วา ปาปํ อเนนาติ สมโณ, สมณํ วา. ตถา ภาเวติ, ภาวียติ เอตายาติ วา ภาวนา. เอวํ ปาจนํ, ปาจาปนํ อิจฺจาทิ.
อธิกรเณ— ฐา คตินิวตฺติมฺหิ, ติฏฺฐติ ตสฺมินฺติ ฐานํ. เอวํ สยนํ, เสนํ วา, อาสนํ, อธิกรียติ เอตฺถาติ อธิกรณํ.
จสทฺเทน สมฺปทานาปาทาเนสุปิ— สมฺมา ปกาเรน ททาติ อสฺสาติ สมฺปทานํ, อเปจฺจ เอตสฺมา อาททาตีติ อปาทานํ.
๕๙๘. สญฺญายํ ทาธาโต อิ.
สญฺญายํ คมฺยมานายํ ทาธาอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ อิปฺปจฺจโย โหติ, ภาวกมฺมาทิอธิกาเรวายํ, สรโลปาทิ.
ทา ทาเน อาปุพฺโพ, อาทียตีติ อาทิ. เอวํ อุปาทิ. ธา ธารเณ, อุทกํ ทธาตีติ อุทธิ, เตสุ วุทฺธิโลปาทินา สญฺญายํ อุทกสฺส อุทาเทโส. ชลํ ธียเต อสฺมินฺติ ชลธิ, วาลานิ ทธาติ ตสฺมินฺติ วาลธิ, สนฺธียติ, สนฺทธาตีติ วา สนฺธิ, นิธียตีติ นิธิ. เอวํ วิธียติ, วิทธาติ, วิธานํ วา วิธิ, สมฺมา, สมํ วา จิตฺตํ อาทธาตีติ สมาธิ.
๕๙๙. อิตฺถิยมติยโว วา.
อิตฺถิยํ อภิเธยฺยายํ สพฺพธาตูหิ อการติยุอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา ภาวกมฺมาทีสุ.
อปฺปจฺจเย ตาว ชร วโยหานิมฺหิ, ชีรติ, ชีรณนฺติ วา ชรา, “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจโย, ปฏิสมฺภิชฺชตีติ ปฏิสมฺภิทา. ปฏิปชฺชติ เอตายาติ ปฏิปทา. เอวํ สมฺปทา, อาปทา. อุปาทียตีติ อุปาทา. สญฺชานาตีติ สญฺญา, ปชานาตีติ ปญฺญา. อุเปกฺขตีติ อุเปกฺขา. จินฺตนํ จินฺตา. ปติฏฺฐานํ ปติฏฺฐา. สิกฺข วิชฺโชปาทาเน, สิกฺขนํ, สิกฺขียตีติ วา สิกฺขา. เอวํ ภิกฺขา. เฌ จินฺตายํ, ปรสมฺปตฺตึ อภิมุขํ ฌายตีติ อภิชฺฌา, หิเตสิตํ อุปฏฺฐเปตฺวา ฌายตีติ อุปชฺฌา, อุปชฺฌาโย, สมฺมา ฌายติ เอตฺถาติ สชฺฌา.
อิสุ อิจฺฉายํ, เอสนนฺติ อตฺเถ อปฺปจฺจโย, “อิสุ ยมูนมนฺโต จฺโฉ วา”ติ จฺฉาเทโส, อิจฺฉา.
ปุจฺฉ ปุจฺฉเน, ปุจฺฉนํ ปุจฺฉา, ติกิจฺฉนํ ติกิจฺฉา, ฆสิตุมิจฺฉา ชิฆจฺฉา, ติติกฺขา, พุภุกฺขา, ปาตุมิจฺฉา ปิปาสา, มณฺฑูกคติยา วาธิการโต วาเทสาภาโว. พฺยาปิตุมิจฺฉา วิจฺฉา อิจฺจาทิ.
ติปฺปจฺจเย สมฺภวนํ สมฺภูติ. วาธิการโต ติปฺปจฺจยมฺหิ น วุทฺธิ, สวณํ สุติ, นยนํ, นียติ เอตายาติ วา นีติ. มน ญาเณ, มญฺญตีติ มติ.
“เต, โน, ติมฺหี”ติ จ วตฺตเต.
๖๐๐. คมขนหนรมาทีนมนฺโต.
คม ขน หน รมอิจฺเจวมาทีนํ มการนการนฺตานํ ธาตูนํ อนฺโต พฺยญฺชโน โน โหติ ตปฺปจฺจเย, ติมฺหิ จาติ ธาตฺวนฺตโลโป. คมนํ, คนฺตพฺพาติ วา คติ, อุปหนนํ อุปหติ, รมนฺติ ตาย, รมณํ วา รติ. ตนุ วิตฺถาเร, ตนนํ ตติ. ยมุ อุปรเม, นิยมนํ นิยติ. “รมโต, รมตี”ติอาทีสุ ปน อการพฺยวหิตตฺตา น ธาตฺวนฺตโลโป, ภุญฺชนํ ภุตฺติ, ยุญฺชนํ ยุตฺติ, “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จา”ติ ธาตฺวนฺตโลโป, ทฺวิตฺตญฺจ. สมาปชฺชนํ, สมาปชฺชเตติ วา สมาปตฺติ, สมฺปตฺติ, “คุปาทีนญฺจา”ติ ธาตฺวนฺตโลปทฺวิตฺตานิ. “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา หาทิโต ติสฺส นิ โหติ. หานิ, ชานิ อิจฺจาทิ.
ยุปฺปจฺจเย จิต สญฺเจตเน, เจตยตีติ อตฺเถ ยุปฺปจฺจโย, อนาเทสวุทฺธี, อาปจฺจโย, เจตนา. วิท อนุภวเน, เวทยตีติ เวทนา. ทิสี อุจฺจารเณ, เทสียตีติ เทสนา, ภาวียตีติ ภาวนา อิจฺจาทิ.
“อิตฺถิยํ, วา”ติ จ วตฺตเต.
๖๐๑. กรโต ริริย.
กรธาตุโต อิตฺถิยมนิตฺถิยํ วา อภิเธยฺยายํ ริริยปฺปจฺจโย โหติ, ราทิโลโป.
กตฺตพฺพา กิริยา. กรณียํ กิริยํ.
“กตฺตรี”ติ วตฺตเต.
๖๐๒. ชิโต อิน สพฺพตฺถ.
ชิอิจฺเจตาย ธาตุยา ปโร อินปฺปจฺจโย โหติ สพฺพกาเล กตฺตริ.
ชิ ชเย, ปาปเก อกุสเล ธมฺเม อชินิ, ชินาติ, ชินิสฺสตีติ วา ชิโน.
“อินา”ติ วตฺตเต.
๖๐๓. สุปโต จ.
สุปอิจฺเจตาย ธาตุยา จ ปโร อินปฺปจฺจโย โหติ.
สุป สเย, สุปติ, สุปนนฺติ วา สุปิโน, สุปินํ.
สี สเย, “อีสํ”อิติ อุปปทํ, อีสํ สียติ ภวตาติ อตฺเถ—
๖๐๔. อีสํทุสูหิ ข.
อีสํทุสุอิจฺเจเตหิ อุปปเทหิ ปเรหิ ธาตูหิ ขปฺปจฺจโย โหติ.
โส จ—
๖๐๕. ภาวกมฺเมสุ กิจฺจกฺตกฺขตฺถา.
ภาวกมฺมอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ กิจฺจ-กฺต-กฺขตฺถอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตีติ นิยมโต ภาวกมฺเมสฺเวว โหติ.
“กฺวจิ ธาตู”ติ กฺขการานุพนฺธสฺส โลโป, วุทฺธิ, อยาเทสทฺวิตฺตานิ, อีสสฺสโย ภวตา, ทุกฺเขน สียติ ทุสฺสโย, สุเขน สียติ สุสฺสโย.
กมฺเม— อีสํ กรียตีติ อีสกฺกรํ กมฺมํ ภวตา. เอวํ ทุกฺเขน กรียตีติ ทุกฺกรํ หิตํ ภวตา, สุกรํ ปาปํ พาเลน, ทุกฺเขน ภรียตีติ ทุพฺภโร มหิจฺโฉ. สุเขน ภรียตีติ สุภโร อปฺปิจฺโฉ. ทุกฺเขน รกฺขิตพฺพนฺติ ทุรกฺขํ จิตฺตํ. ทุกฺเขน ปสฺสิตพฺโพติ ทุทฺทโส ธมฺโม. สุเขน ปสฺสิตพฺพนฺติ สุทสฺสํ ปรวชฺชํ. ทุกฺเขน อนุพุชฺฌิตพฺโพติ ทุรนุโพโธ ธมฺโม. สุเขน พุชฺฌิตพฺพนฺติ สุโพธมิจฺจาทิ.
พุธ อวคมเน, สพฺเพ สงฺขตาสงฺขตสมฺมุติเภเท ธมฺเม อพุชฺฌิ, พุชฺฌติ, พุชฺฌิสฺสตีติ วา อตฺเถ—
“ต”อิติ วตฺตเต.
๖๐๖. พุธคมาทิตฺเถ กตฺตริ.
พุธคมุอิจฺเจคมาทีหิ ธาตูหิ ตทตฺเถ คมฺยมาเน กตฺตริ ตปฺปจฺจโย โหติ สพฺพกาเล.
“ตสฺสา”ติ วตฺตเต.
๖๐๗. ธฒภเหหิ ธ ฒา จ.
ธฒนฺตภหนฺเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส ปจฺจยตการสฺส ยถากฺกมํ ธการฒการาเทสาโหนฺตีติ ธภโต ตการสฺส ธกาโร, “หจตุตฺถาน”นฺติ เอตฺถ หการคฺคหณโต หการโตปิ กฺวจิ ธตฺตํ, อพฺยวธาเน จายํ, เตน “รุนฺธติ, อาราธิโต, วฑฺฒิโต, ลภิตฺวา, คหิโต”ติอาทีสุ ปจฺจยาคมพฺยวหิตตฺตา น ภวติ.
๖๐๘. หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ.
หการวคฺคจตุตฺถานํ ธาตฺวนฺตภูตานํ ทการาเทโส โหติ ธกาเร ปเร.
พุทฺโธ ภควา. สรณํ อคจฺฉิ, คจฺฉติ, คจฺฉิสฺสตีติ วา สรณงฺคโต อุปาสโก, “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตโลโป. เอวํ ชานาตีติ ญาโต. อิ คติมฺหิ, อุเปตีติ อุเปโต. จินฺต จินฺตายํ, จินฺเตตีติ จิตฺตํ, “คุปาทีนญฺจา”ติ ธาตฺวนฺตโลปทฺวิตฺตานิ. สนฺช สงฺเค, รูปาทีสุ อสชฺชิ, สชฺชติ, สชฺชิสฺสตีติ วา สตฺโต, “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จา”ติ ธาตฺวนฺตโลโป, ทฺวิตฺตญฺจ.
“สญฺญาย”มิติ วตฺตเต.
๖๐๙. ติกิจฺจาสิฏฺเฐ.
สญฺญายมภิเธยฺยายํ อาสิฏฺเฐ คมฺยมาเน ธาตูหิ ติปฺปจฺจโย โหติ, กิตปจฺจโย จ.
ชิโน เอนํ พุชฺฌตูติ ชินพุทฺธิ, ธการทการาเทสา, ธนมสฺส ภวตูติ ธนภูติ.
กิตปจฺจเย ภวตูติ ภูโต, ธมฺโม เอนํ ททาตูติ ธมฺมทินฺโน, “ภิทาทิโต อินฺน อนฺน อีณา วา”ติ ตปฺปจฺจยสฺส อินฺนาเทโส. วฑฺฒตูติ วฑฺฒมาโน, “ภูวาทิโต อ”อิติ มานนฺเตสุ อปฺปจฺจโย, นนฺทตูติ นนฺทโก, ชีวตูติ ชีวโก อิจฺจาทิ.
๖๑๐. อาคมา ตุโก.
อาปุพฺพา คมิโต ตุกปฺปจฺจโย โหติ, กิตกตฺตา กตฺตริ. อาคจฺฉตีติ อาคนฺตุโก.
“คมา”ติ วตฺตเต.
๖๑๑. ภพฺเพ อิก.
คมิโต อิกปฺปจฺจโย โหติ ภพฺพตฺเถ. คนฺตุํ ภพฺโพติ คมิโก ภิกฺขุ.
เตกาลิกปฺปจฺจยนฺตนโย.
อตีตปฺปจฺจยนฺตนย
๖๑๒. อตีเต ต ตวนฺตุ ตาวี.
อตีเต กาเล สพฺเพหิ ธาตูหิ ต ตวนฺตุ ตาวี อิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
เอเต เอว ปรสมญฺญาย นิฏฺฐสญฺญกาปิ, เต จ กิตสญฺญตฺตา กตฺตริ ภวนฺติ.
อภวีติ ภูโต, ภูตา, ภูตํ, “อญฺเญสุ จา”ติ เอตฺถานุวตฺติตวาคฺคหเณน ต ตวนฺตุตาวีสุ วุทฺธิ น โหติ.
หุ ทานาทนหพฺยปฺปทาเนสุ, อหวีติ หุโต อคฺคึ.
ตวนฺตุปฺปจฺจเย— “อา สิมฺหี”ติ อากาโร, อคฺคึ หุตวา, หุตวนฺโต อิจฺจาทิ คุณวนฺตุสมํ.
ตาวีมฺหิ— อคฺคึ หุตาวี, อคฺคึ หุตาวิโน อิจฺจาทิ ทณฺฑีสมํ. อิตฺถิยํ อินีปจฺจโย— หุตาวินี,
นปุํสเก— รสฺสตฺตํ หุตาวิ.
วส นิวาเส, วสฺสํ อวสีติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโย, สการนฺตตฺตา “สาทิสนฺต”อิจฺจาทินา ฐาเทเส สมฺปตฺเต—
“ตสฺสา”ติ อธิกาโร, “สาที”ติ จ.
๖๑๓. วสโต อุตฺถ.
วสอิจฺเจตสฺมา ธาตุมฺหา ปรสฺส ตการสฺส สหาทิพฺยญฺชเนน อุตฺถาเทโสว โหติ, สรโลปาทิ.
วสฺสํ วุตฺโถ, วุตฺถา สา, “สรโลโป”ติอาทิสุตฺเต ตุคฺคหณโต ปุพฺพโลปาภาเว “อธิวตฺถา เทวตา, วตฺถพฺพ”นฺติอาทีสุ ปรโลโป.
“วสสฺสา”ติ วิปริณาเมน วตฺตเต.
๖๑๔. วสฺส วา วุ.
วสอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วการสฺส ตกาเร ปเร อุกาโร โหติ, ตตฺถ วการาคโม จ วา โหติ.
นิฏฺฐตกาเร เอวายํ. อถ วา “วู”ติ เอตฺถ วกาโร สนฺธิโช, ตนฺตญาเยน ทุติยญฺเจตฺถ วาคฺคหณมิจฺฉิตพฺพํ, เตน อการสฺสปิ อุกาโร สิทฺโธ ภวติ, อุสิโต พฺรหฺมจริยํ, วุสิโต, ตถา วุสิตวา, วุสิตาวี, อิการาคเมน พฺยวหิตตฺตา อุตฺถาเทโส น ภวติ.
ภุช ปาลนพฺยวหรเณสุ, โอทนํ อภุญฺชีติ อตฺเถ ตตวนฺตุตาวี, “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จา”ติ ธาตฺวนฺตโลโป, ตการสฺส ทฺวิตฺตญฺจ, ภุตฺโต, ภุตฺตวา, ภุตฺตาวี. ตถา รนฺช ราเค, อรญฺชีติ รตฺโต, รตฺตา, รตฺตํ. ยุช โยเค, อยุญฺชีติ ยุตฺโต, ยุตฺตา, ยุตฺตํ. วิจ วิเวจเน วิปุพฺโพ, วิวิจฺจีติ วิวิตฺโต, วิวิตฺตา, วิวิตฺตํ.
มุจ โมจเน, อมุจฺจีติ พนฺธนา มุตฺโต. ตถา ติปฺปจฺจเยปิ อิมินา ธาตฺวนฺตโลปทฺวิตฺตานิ, อาสชฺชนํ อาสตฺติ, วิมุจฺจนํ, วิมุจฺจติ เอตายาติ วา วิมุตฺติ.
กุธ โกเป, อกุชฺฌีติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโย, ตสฺส “ธฒภเหหิ ธฒา จา”ติ ธตฺตํ, “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ติ ธการสฺส ทกาโร, กุทฺโธ. ยุธ สมฺปหาเร, อยุชฺฌีติ ยุทฺโธ, ยุทฺธํ.
สิธ สํสิทฺธิมฺหิ, อสิชฺฌีติ สิทฺโธ. อาปุพฺโพ รภ ราภสฺเส, อารภีติ อารทฺโธ คนฺตุํ.
นห พนฺธเน สํปุพฺโพ, สนฺนยฺหีติ สนฺนทฺโธ, “ธฒภเหหิ ธฒา จา”ติ นหาทิโต ตการสฺส ธกาโร.
วฑฺฒ วฑฺฒเน, อวฑฺฒีติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโย, ตสฺส ฒตฺตํ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ธาตฺวาการสฺสุตฺตํ, ฑโลโป จ.
“หจตุตฺถานมนฺตาน”นฺติ วตฺตเต.
๖๑๕. โฑ ฒกาเร.
หจตุตฺถานํ ธาตฺวนฺตานํ ฑการาเทโส โหติ ฒกาเร ปเร. วุฑฺโฒ, วุฑฺฒา, “โพ วสฺสา”ติ พตฺเต พุฑฺโฒ. ติปฺปจฺจเย— พุชฺฌนํ, พุชฺฌติ วา เอตายาติ พุทฺธิ. เอวํ สิทฺธิ, วฑฺฒิ.
ตพฺพปฺปจฺจเย— โพทฺธพฺพมิจฺจาทิ.
“อนฺโต, โน”ติ จ อธิกาโร.
๖๑๖. ตราทีหิ อิณฺโณ.
ตรอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส อิณฺณาเทโส โหติ,
ธาตฺวนฺโต จ โน โหติ, สรโลปาทิ. ตร ตรเณ, สํสารณฺณวํ อตรีติ ติณฺโณ ตาเรยฺยํ.
เอวํ อุตฺติณฺโณ, ติณฺณํ วา. ปูร ปูรเณ, สํปูรีติ สํปุณฺโณ, “สรโลโป”ติอาทิสุตฺเต ตุคฺคหณโต ปุพฺพโลปาภาเว อุวณฺณโต ปรสฺส “วา ปโร อสรูปา”ติ โลโป, สํโยเค รสฺสตฺตํ. ตุร เวเค, อตุรีติ ตุณฺณํ, ตุริตํ วา. ชร วโยหานิมฺหิ, ปริชีรีติ ปริชิณฺโณ. กิร วิกิรเณ, อากิรีติ อากิณฺโณ อิจฺจาทิ.
๖๑๗. สุส ปจ สกโต กฺขกฺกา จ.
สุส ปจ สกอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส กฺขกฺกาเทสา โหนฺติ,
อนฺโต จ พฺยญฺชโน โน โหติ. จสทฺเทน มุจาทิโต กฺกาเทโส. สุส โสสเน, อสุสฺสีติ สุกฺโข รุกฺโข.
อปจฺจีติ ปกฺกํ ผลํ. สก สามตฺเถ, อสกฺขีติ สกฺโก อสฺส, โอมุจฺจีติ โอมุกฺกา อุปาหนา.
“ปจิตุํ, ปจิตพฺพ”นฺติอาทีสุ ปน น ภวติ, อิกาเรน พฺยวหิตตฺตา. เอวํ สพฺพตฺถ พฺยวธาเน น ภวติ.
สีหคติยา ติคฺคหณมนุวตฺตเต.
๖๑๘. ปกฺกมาทีหิ นฺโต จ.
ปกฺกมอิจฺเจวมาทีหิ มการนฺเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส นฺตาเทโส โหติ, ธาตฺวนฺโต จ โน โหติ. จสทฺเทน ติปฺปจฺจยสฺส นฺติ จ โหติ. กมุ ปทวิกฺเขเป, ปกฺกมีติ ปกฺกนฺโต. เอวํ สงฺกนฺโต, นิกฺขนฺโต,
“โท ธสฺส จา”ติ สุตฺเต จคฺคหเณน กสฺส ขตฺตํ. ภมุ อนวฏฺฐาเน, วิพฺภมีติ วิพฺภนฺโต, ภนฺโต.
ขมุ สหเน, อกฺขมีติ ขนฺโต. สมุ อุปสเม, อสมีติ สนฺโต. ทมุ ทมเน, อทมีติ ทนฺโต.
ติมฺหิ— สงฺกมนํ สงฺกนฺติ. เอวํ โอกฺกนฺติ, วิพฺภนฺติ, ขนฺติ, สนฺติ ทนฺติ อิจฺจาทิ.
๖๑๙. ชนาทีนมา ติมฺหิ จ.
ชนอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนมนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส อาตฺตํ โหติ ตปฺปจฺจเย, ติมฺหิ จ.
โยควิภาเคน อญฺญตฺถาปิ. ชน ชนเน, อชนีติ ชาโต, วิชายีติ ปุตฺตํ วิชาตา, ชนนํ ชาติ.
ตปฺปจฺจเย สติปิ ตกาเร ปุน ติคฺคหณกรณํ ปจฺจยนฺตรตกาเร อาตฺตนิวตฺตนตฺถํ,
ยถา— ชนฺตุ. “ชนิตฺวา, ชนิตุ”นฺติอาทีสุ ปน อิกาเรน พฺยวหิตตฺตา น ภวติ.
“อา, ติมฺหิ, จา”ติ จ วตฺตเต.
๖๒๐. ฐาปานมิอี จ.
ฐา ปาอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อนฺตสฺส อาการสฺส ยถากฺกมํ อิการอีการาเทสาโหนฺติ ตปฺปจฺจเย, ติมฺหิ จ. จสทฺเทน อญฺญตฺราปิ กฺวจิ.
ฐา คตินิวตฺติมฺหิ, อฏฺฐาสีติ ฐิโต, อุปฏฺฐิโต ครุํ, ฐิตวา, อธิฏฺฐิตฺวา, ฐานํ ฐิติ.
ปา ปาเน, อปายีติ ปีตา, ยาคุํ ปีตวา, ปานํ ปีติ, ปีตฺวา.
๖๒๑. หนฺเตหิ โห หสฺส โล วา อทหนหานํ.
หการนฺเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส, ติสฺส จ หการาเทโส โหติ, หสฺส จ ธาตฺวนฺตสฺส ลกาโร โหติ วา ทหนเห วชฺเชตฺวา, ฒตฺตาปวาโทยํ.
รุห ชนเน, อรุหีติ อารุฬฺโห รุกฺขํ. ลฬานมวิเสโส, อารุลฺโห วา, รุหนํ รุฬฺหี.
คาหุ วิโลฬเน, อคาหีติ คาฬฺโห, อชฺโฌคาฬฺโห มหณฺณวํ.
พห วุทฺธิมฺหิ, อพหีติ พาฬฺโห, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ทีโฆ.
มุห เวจิตฺเต, อมุยฺหีติ มูฬฺโห.
คุห สํวรเณ, อคุหีติ คูฬฺหํ.
วห ปาปุณเน, อุปวหีติ อุปวุฬฺโห, “วจ วสวหาทีนมุกาโร วสฺสา”ติ โยควิภาเคน อุตฺตํ.
อทหนหานนฺติ กิมตฺถํ? ทฑฺโฒ, สนฺนทฺโธ.
วาติ กึ? ทุทฺโธ, สินิทฺโธ. “คหิตํ, มหิต”นฺติอาทีสุ ปน อิการาคเมน พฺยวหิตตฺตา น ภวติ.
ธาตุปฺปจฺจยนฺตโตปิ “อตีเต ต ตวนฺตุตาวี”ติ ตปฺปจฺจโย, อพุภุกฺขีติ พุภุกฺขิโต. เอวํ ชิฆจฺฉิโต, ปิปาสิโต อิจฺจาทิ.
เอวํ กตฺตริ นิฏฺฐนโย.
“อตีเต”ติ วตฺตเต.
๖๒๒. ภาวกมฺเมสุ ต.
อตีเต กาเล คมฺยมาเน สพฺพธาตูหิ ตปฺปจฺจโย โหติ ภาวกมฺมอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ.
ภาเว ตาว— เค สทฺเท, คายนํ, อคายิตฺถาติ วา อตฺเถ ตปฺปจฺจโย.
๖๒๓. สพฺพตฺถ เค คี.
เคอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส คีอาเทโส โหติ สพฺพตฺถ, ตปฺปจฺจยติปจฺจเยสฺเววายํ.
ตสฺส คีตํ, คายนํ, คายิตพฺพาติ วา คีติ.
ภาเว— ตปฺปจฺจยนฺตา นปุํสกา. กมฺมนิ— ติลิงฺคา.
นต คตฺตวินาเม, นจฺจนํ, อนจฺจิตฺถาติ วา อตฺเถ ตปฺปจฺจโย.
๖๒๔. ปจฺจยา ทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺติ.
เย อิธ สปฺปจฺจยา สทฺทา ปจฺจเยหิ น นิฏฺฐํ คตา, เต นิปาตนโต สิชฺฌนฺตีติ ธาตฺวนฺเตน สห ตปฺปจฺจยสฺส จฺจ ฏฺฏาเทสา. นจฺจํ, นฏฺฏํ. หส หสเน, หสนํ หสิตํ, อิการาคโม. คมนํ คตํ. เอวํ ฐิตํ, สยิตํ, วาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตาวุทฺธิ. รุท อสฺสุวิโมจเน, อรุชฺฌิตฺถาติ โรทิตํ, รุณฺณํ วา อิจฺจาทิ.
กมฺมนิ—อภิภูยิตฺถาติ อภิภูโต โกโธ ภวตา, อภิภูตา, อภิภูตํ.
ภาส พฺยตฺติยํ วาจายํ, อภาสิตฺถ เตนาติ ภาสิโต ธมฺโม, ภาสิตา คาถา, ภาสิตํ สุตฺตํ.
ทิสี อุจฺจารเณ, จุราทิตฺตา เณ. อเทสียิตฺถาติ เทสิโต ธมฺโม ภควตา, อิการาคเม การิตสรโลโป.
ชิ ชเย, อชียิตฺถาติ ชิโต มาโร. นี ปาปุณเน, อนียึสูติ นีตา คามมชา, สุโต ตยา ธมฺโม, ญาโต.
สาส อนุสิฏฺฐิมฺหิ, อนุสาสียิตฺถาติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโย.
๖๒๕. สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ.
สาสทิสอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส ริฏฺฐาเทโส โหติ, จสทฺเทน ติสฺส ริฏฺฐิ จ, ทิสโต กิจฺจตการตุํตฺวาทีนญฺจ รฏฺฐ รฏฺฐุํ รฏฺฐาเทสา จ โหนฺติ, ราทิโลโป, อนุสิฏฺโฐ โส มยา, อนุสิฏฺฐา สา, อนุสิฏฺฐํ. ทิส เปกฺขเณ, อทิสฺสิตฺถาติ ทิฏฺฐํ เม รูปํ. ติมฺหิ— อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐิ, ทสฺสนํ ทิฏฺฐิ.
กิจฺจาทีสุ — ทสฺสนียํ ทฏฺฐพฺพํ, ทฏฺเฐยฺยํ, ปสฺสิตุนฺติ ทฏฺฐุํ คจฺฉติ, ปสฺสิตฺวาติ เนกฺขมํ ทฏฺฐุํ, ทฏฺฐา, อิการาคเมน อนฺตริกสฺส น ภวติ, ยถา— อนุสาสิตํ, อนุสาสิตพฺพํ, อนุสาสิตุํ, อนุสาสิตฺวา, ทสฺสิตํ อิจฺจาทิ.
ตุส ปีติมฺหิ, อตุสฺสีติ อตฺเถ กตฺตริ ตปฺปจฺจโย.
“ตสฺสา”ติ อธิกาโร.
๖๒๖. สาทิ สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ.
อาทินา สห วตฺตตีติ สาทิ. สการนฺเตหิ, ปุจฺฉ ภนฺช หํสอิจฺเจวมาทีหิ จ ธาตูหิ ปรสฺส อนนฺตริกสฺส ตการสฺส สหาทิพฺยญฺชเนน ธาตฺวนฺเตน ฏฺฐาเทโส โหติ. หนฺสสฺส สติปิ สนฺตตฺเต ปุนคฺคหณํ กฺวจิ ฏฺฐาเทสสฺส อนิจฺจตาทีปนตฺถํ, เตน “วิทฺธสฺโต อุตฺรสฺโต”ติอาทีสุ น โหติ.
ตุฏฺโฐ, สนฺตุสิโต. ภส ภสฺสเน, อภสฺสีติ ภฏฺโฐ, ภสฺสิโต. นส อทสฺสเน, นสฺสีติ นฏฺโฐ.
ทํส ทํสเน, อทํสียิตฺถาติ ทฏฺโฐ สปฺเปน, ฑํสิโต วา, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ทสฺส ฑตฺตํ.
ผุส ผสฺสเน, อผุสียิตฺถาติ ผุฏฺโฐ โรเคน, ผุสฺสิโต วา.
อิสุ อิจฺฉายํ, เอสียิตฺถาติ อิฏฺโฐ, อิจฺฉิโต, เอสิโต. มส อามสเน, อามสียิตฺถาติ อามฏฺโฐ.
วส เสจเน, อวสฺสีติ วุฏฺโฐ เทโว, ปวิสียิตฺถาติ ปวิฏฺโฐ, อุทฺทิสียิตฺถาติ อุทฺทิฏฺโฐ.
ปุจฺฉ ปุจฺฉเน, อปุจฺฉียิตฺถาติ ปุฏฺโฐ ปญฺหํ, ปุจฺฉิโต. ภนฺช อวมทฺทเน, อภญฺชียิตฺถาติ ภฏฺฐํ ธญฺญํ.
หํส ปีติมฺหิ, อหํสีติ หฏฺโฐ, ปหฏฺโฐ, ปหํสิโต.
อาทิสทฺเทน ยช เทวปูชาสงฺคติกรณทาเนสุ, อิชฺชิตฺถาติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโย, ตสฺส ฏฺฐาเทโส.
๖๒๗. ยชสฺส สรสฺสิ ฏฺเฐ.
ยชอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สรสฺส อิการาเทโส โหติ ฏฺเฐ ปเร. ยิฏฺโฐ มยา ชิโน.
สช วิสฺสคฺเค สํปุพฺโพ, สํสชฺชิตฺถาติ สํสฏฺโฐ เตน, วิสฺสฏฺโฐ. มชสุทฺธิมฺหิ, อมชฺชีติ มฏฺโฐ อิจฺจาทิ.
กิจฺจตการาทีสุ ตุสฺสิตพฺพํ โตฏฺฐพฺพํ, ผุสิตพฺพํ โผฏฺฐพฺพํ, ปุจฺฉิตุํ ปุฏฺฐุํ, ยชิตุํ ยิฏฺฐุํ, อภิหริตุํ อภิหฏฺฐุํ, โตสนํ ตุฏฺฐิ, เอสนํ เอฏฺฐิ, วสฺสนํ วุฏฺฐิ, วิสฺสชฺชนํ วิสฺสฏฺฐิ อิจฺจาทิ
“ตสฺส, สาที”ติ จ วตฺตเต.
๖๒๘. ภนฺชโต คฺโค จ.
ภนฺชโต ธาตุมฺหา ตปฺปจฺจยสฺส สหาทิพฺยญฺชเนน คฺโค อาเทโส โหติ. ภคฺโค
ราโค อเนน. วส นิวาเส, ปริวสียิตฺถาติ ปริวุฏฺโฐ ปริวาโส, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, อุฏฺฐ อุอาเทสา.
วส อจฺฉาทเน, นิวสียิตฺถาติ นิวตฺถํ วตฺถํ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา สฺตการสํโยคสฺส ตฺถตฺตํ, เอวํ นิวตฺถพฺพํ. สํส ปสํสเน, ปสํสียิตฺถาติ ปสตฺโถ ปสํสิโต, ปสํสนํ ปสตฺถิ.
พธ พนฺธเน, อพชฺฌิตฺถาติ พทฺโธ รญฺญา, อลภียิตฺถาติ ลทฺธํ เม ธนํ, ธตฺตทตฺตานิ.
รภ ราภสฺเส, อารภียิตฺถาติ อารทฺธํ วีริยํ. ทห ภสฺมีกรเณ, อทยฺหิตฺถาติ ทฑฺฒํ วนํ,
อภุชฺชิตฺถาติ ภุตฺโต โอทโน, ภุชาทิตฺตา ธาตฺวนฺตโลโป, ทฺวิตฺตญฺจ.
จช หานิมฺหิ, ปริจฺจชียิตฺถาติ ปริจฺจตฺตํ ธนํ, อมุจฺจิตฺถาติ มุตฺโต สโร.
วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, อวจียิตฺถาติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโย.
“อนฺโต, โน, ทฺวิ, จา”ติ จ อธิกาโร.
๖๒๙. วจ วา วุ.
จตุปฺปทมิทํ. วจอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วการสฺส อุการาเทโส โหติ วา,
ธาตฺวนฺโต จ จกาโร โน โหติ, ตปฺปจฺจยสฺส จ ทฺวิภาโว โหติ. วาคฺคหณมวธารณตฺถํ,
ธาตฺวาทิมฺหิ วการาคโม. วุตฺตมิทํ ภควตา, อุตฺตํ วา.
๖๓๐. คุปาทีนญฺจ.
คุปอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนมนฺโต จ พฺยญฺชโน โน โหติ, ปรสฺส ตการสฺส จ ทฺวิภาโว โหติ.
คุป โคปเน, สุโคปียิตฺถาติ สุคุตฺโต, สุโคปิโต, อิกาเรน พฺยวหิตตฺตา น ธาตฺวนฺตโลโป,
“อญฺเญสุ จา”ติ สุตฺเต วาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา นิฏฺฐตกาเรปิ กฺวจิ วุทฺธิ. โคปนํ คุตฺติ.
ลิป ลิมฺปเน, อลิมฺปียิตฺถาติ ลิตฺโต สุคนฺเธน. ตป สนฺตาเป, สนฺตปียิตฺถาติ สนฺตตฺโต เตเชน.
ทีป ทิตฺติมฺหิ, อาทีปียิตฺถาติ อาทิตฺโต อคฺคินา, รสฺสตฺตํ, ทีปนํ ทิตฺติ.
อป ปาปุณเน, ปาปียิตฺถาติ ปตฺโต คาโม, ปาปุณีติ ปตฺโต สุขํ, ปาปุณนํ ปตฺติ, ปตฺตพฺพํ.
มท อุมฺมาเท, ปมชฺชีติ ปมตฺโต. สุป สยเน, อสุปีติ สุตฺโต อิจฺจาทิ.
จร จรเณ, อจรียิตฺถาติ จิณฺโณ ธมฺโม, อิณฺณาเทโส, จริโต วา. เอวํ ปุณฺโณ, ปูริโต.
นุท เขเป, ปนุชฺชิตฺถาติ ปณุนฺโน, นสฺส ณตฺตํ, ปนุทิโต.
ทา ทาเน, อาทียิตฺถาติ อาทินฺโน, อตฺโต วา, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ทาสทฺทสฺส ตกาโร, รสฺสตฺตํ.
๖๓๑. ภิทาทิโต อินฺนอนฺนอีณา วา.
ภิทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส อินฺน อนฺน อีณอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา, อนฺโต จ โน โหติ. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, สรโลปาทิ.
ภิทิ วิทารเณ, อภิชฺชิตฺถาติ ภินฺโน ฆโฏ ภวตา, ภิชฺชีติ วา ภินฺโน เทวทตฺโต.
ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, อฉิชฺชิตฺถาติ ฉินฺโน รุกฺโข, อจฺฉินฺนํ จีวรํ,
อุจฺฉิชฺชีติ อุจฺฉินฺโน.
อทียิตฺถาภิ ทินฺโน สุงฺโก. สท วิสรณคตฺยาวสาเนสุ, นิสีทีติ นิสินฺโน.
ขิท อุตฺตาสเน, ขิท ทีนภาเว วา, อขิชฺชีติ ขินฺโน.
อนฺนาเทเส ฉท อปวารเณ, อจฺฉาทียิตฺถาติ ฉนฺโน, ปฏิจฺฉนฺนํ เคหํ, ปสีทีติ ปสนฺโน. ปท คติมฺหิ, อุปฺปชฺชีติ อุปฺปนฺโน, ฌานํ สมาปนฺโน. รุทิ อสฺสุวิโมจเน, รุณฺโณ, ปรโลโป.
ขี ขเย อีณาเทโส, อขียีติ ขีโณ โทโส, ขีณา ชาติ, ขีณํ ธนํ. หา จาเค, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา หาทิโต อีณาเทเส ณการสฺส นตฺตํ, ปหียิตฺถาติ ปหีโน กิเลโส, ปริหายีติ ปริหีโน.
อาส อุปเวสเน, อจฺฉีติ อาสีโน. ลี สิเลสเน, ลียีติ ลีโน, นิลีโน.
ชิ ชเย, ชิยีติ ชีโน วิตฺตมนุโสจติ, ชิโต วา. ที ขเย, ทีโน.
ปี ตปฺปเน, ปีโน. ลู เฉทเน, ลูยิตฺถาติ ลูโน อิจฺจาทิ.
วมุ อุคฺคิรเณ, วมียิตฺถาติ วนฺตํ, วมิตํ, “ปกฺกมาทีหิ นฺโต”ติ นฺตาเทโส. อคจฺฉียิตฺถาติ คโต คาโม ตยา, คามํ คโต วา, “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตโลโป. อขญฺญิตฺถาติ ขโต กูโป, อุปหญฺญิตฺถาติ อุปหตํ จิตฺตํ, อรมีติ รโต, อภิรโต. มน ญาเณ, อมญฺญิตฺถาติ มโต, สมฺมโต. ตนุ วิตฺถาเร, อตนิตฺถาติ ตตํ, วิตตํ. ยมุ อุปรเม, นิยจฺฉีติ นิยโต.
“โน, ตมฺหิ, ติมฺหี”ติ จ วตฺตเต.
๖๓๒. รกาโร จ.
รกาโร จ ธาตูนมนฺตภูโต โน โหติ ตปฺปจฺจเย, ติปฺปจฺจเย จ ปเร.
ปกรียิตฺถาติ ปกโต กโฏ ภวตา, กตา เม รกฺขา, กตํ เม ปุญฺญํ.
“โท ธสฺส จา”ติ เอตฺต จสทฺเทน โฏ ตสฺส, ยถา— สุกฏํ, ทุกฺกฏํ,
ปุเร อกรียิตฺถาติ ปุรกฺขโต,
“ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปฺปจฺจเยสุ จา”ติ ขกาโร, ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กรียิตฺถาติ สงฺขโต, อภิสงฺขโต, อุปกรียิตฺถาติ อุปกฺขโต, อุปกฺขโฏ, ปริกรียิตฺถาติ ปริกฺขโต.
ติปฺปจฺจเย ปกรณํ ปกติ. สร คติจินฺตายํ, อสรีติ สโต, วิสรีติ วิสโฏ, สรณํ,
สรติ เอตายาติ วา สติ, นีหรียิตฺถาติ นีหโฏ. ธร ธารเณ, อุทฺธรียิตฺถาติ อุทฺธโฏ, อภรียิตฺถาติ ภโต, ภรณํ, ภรติ เอตายาติ วา ภติ.
อิการาคมยุตฺเตสุ “คมิโต”ติอาทีสุ ธาตฺวนฺตโลเป สมฺปตฺเต—
“โลโป”ติ วตฺตเต.
๖๓๓. นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหิ.
นการ มการ กการ รการานํ ธาตฺวนฺตานํ โลโป น โหติ อิการาคมยุตฺเต ตกาเร ปเรติ โลปาภาโว.
อคจฺฉี, คมียิตฺถาติ วา คมิโต, รมิตฺถาติ รมิโต. เอวํ วมิโต, นมิโต.
สกิ สงฺกายํ, สงฺกิโต, สริโต, ภริโต. ตถา ขนิตพฺพํ, หนิตพฺพํ, คมิตพฺพํ, รมิตพฺพํ อิจฺจาทิ.
นิธียิตฺถาติ นิหิโต, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ธิสฺส หิ ตปฺปจฺจเย. เอวํ วิหิโต.
การิเต อภาวียิตฺถาติ อตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปฺปจฺจโย, “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคโม, สรโลปาทิ, ภาวิโต มคฺโค เตน, ภาวยิโต, อปาจียิตฺถาติ ปาจิโต โอทนํ ยญฺญทตฺโต เทวทตฺเตน, ปาจยิโต,
ปาจาปิโต, ปาจาปยิโต, กมฺมํ การียิตฺถาติ การิโต, การยิโต, การาปิโต, การาปยิโต อิจฺจาทิ.
“ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ เอตฺถ “ต”อิติ โยควิภาเคน อจลน คติ โภชนตฺถาทีหิ อธิกรเณปิ ตปฺปจฺจโย, ยถา— อาส อุปเวสเน, อธิกรเณ อจฺฉึสุ เอตฺถ เตติ อิทํ เตสํ อาสิตํ ฐานํ.
ภาเว อิธ เตหิ อาสิตํ. กมฺมนิ อยํ เตหิ อชฺฌาสิโต คาโม.
กตฺตริ อิธ เต อาสิตา. ตถา อฏฺฐํสุ เอตฺถาติ อิทํ เตสํ ฐิตํ ฐานํ, อิธ เตหิ ฐิตํ, อยํ เตหิ อธิฏฺฐิโต โอกาโส, อิธ เต ฐิตา. นิสีทึสุ เอตฺถาติ อิทํ เตสํ นิสินฺนํ ฐานํ, อยํ เตสํ นิสินฺนกาโล, เต อิธ นิสินฺนา.
นิปชฺชึสุ เอตฺถาติ อิทํ เตสํ นิปนฺนํ ฐานํ, อิธ เต นิปนฺนา.
ยา คติปาปุณเน. อยาสุํ เต เอตฺถาติ อยํ เตสํ ยาโต มคฺโค, อิธ เตหิ ยาตํ, อยํ เตหิ ยาโต มคฺโค, อิธ เต ยาตา. ตถา อิทํ เตสํ คตฏฺฐานํ, อยํ เตสํ คตกาโล, อิธ เตหิ คตํ, อยํ เตหิ คโต คาโม, อิธ เต คตา.
ภุญฺชึสุ เอตสฺมินฺติ อิทํ เตสํ ภุตฺตฏฺฐานํ, อยํ เตสํ ภุตฺตกาโล, อิธ เตหิ ภุตฺโต โอทโน, อิธ เต ภุตฺตา. ปิวึสุ เต เอตฺถาติ อิทํ เตสํ ปีตํ ฐานํ, อิธ เตหิ ปีตา ยาคุ, อิธ เต ปีตา. ทิสฺสนฺติ เอตฺถาติ อิทํ เตสํ ทิฏฺฐฏฺฐานํ อิจฺจาทิ.
“กตฺตริ กิตฺ”ติ อิโต มณฺฑูกคติยา “กตฺตรี”ติ วตฺตเต.
๖๓๔. กมฺมนิ ทุติยายํ กฺโต.
กมฺมตฺเถ ทุติยายํ วิภตฺติยํ วิชฺชมานายํ ธาตูหิ กตฺตริ กฺตปฺปจฺจโยโหติ.
อิทเมว วจนํ ญาปกํ อภิหิเต กมฺมาทิมฺหิ ทุติยาทีนมภาวสฺส. ทานํ อทาสีติ อตฺเถ กฺตปฺปจฺจโย, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ปจฺจยกการสฺส โลโป,
ตสฺส อินฺนาเทโส, ทานํ ทินฺโน เทวทตฺโต.
รกฺข ปาลเน, สีลํ อรกฺขีติ สีลํ รกฺขิโต, ภตฺตํ อภุญฺชีติ ภตฺตํ ภุตฺโต,
ครุํ อุปาสีติ ครุมุปาสิโต อิจฺจาทิ.
๖๓๕. ภฺยาทีหิ มติพุธิปูชาทีหิ จ กฺโต.
ภีอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ, มติ พุธิ ปูชาทีหิ จ กฺตปฺปจฺจโย โหติ.
โส จ “ภาวกมฺเมสุ กิจฺจกฺตขตฺถา”ติ วุตฺตตฺตา ภาวกมฺเมสฺเวว ภวติ. ภี ภเย, อภายิตฺถาติ ภีตํ ภวตา.
สุป สเย, อสุปียิตฺถาติ สุตฺตํ ภวตา. เอวํ สยิตํ ภวตา. อส โภชเน, อสิตํ ภวตา, ปจิโต โอทโน ภวตา.
อิธ มตฺยาทโย อิจฺฉตฺถา, พุธิอาทโย ญาณตฺถา.
มน ญาเณ สํปุพฺโพ, “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปฺปจฺจเย สมฺปตฺเต อิมินา กมฺมนิ กฺตปฺปจฺจโย,
“คม ขนา”ติอาทินา ธาตฺวนฺตโลโป, รญฺญา สมฺมโต. กปฺป ตกฺกเน, สงฺกปฺปิโต. ธร ธารเณ,
จุราทิตฺตา เณ, วุทฺธิ, อิการาคโม, สรโลปาทิ, อวธาริโต.
พุธ อวคมเน, อวพุชฺฌิตฺถาติ พุทฺโธ ภควา มเหสกฺเขหิ เทวมนุสฺเสหิ.
อิ อชฺฌยเน, อธียิตฺถาติ อธีโต.
อิ คติมฺหิ, อภิสมิโต. วิท ญาเณ, อเวทียิตฺถาติ วิทิโต. ญา อวโพธเน, อญฺญายิตฺถาติ ญาโต.
วิธ เวธเน, ปฏิวิชฺฌิตฺถาติ ปฏิวิทฺโธ ธมฺโม. ตกฺก วิตกฺเก, ตกฺกิโต.
ปูชนตฺเถสุ— ปูช ปูชายํ, อปูชียิตฺถาติ ปูชิโต ภควา. จาย สนฺตานปูชเนสุ อปปุพฺโพ, อปจายิโต.
มาน ปูชายํ, มานิโต. จิ จเย, อปจิโต. วนฺท อภิวนฺทเน, วนฺทิโต. กร กรเณ, สกฺกโต. สกฺการ ปูชายํ, สกฺการิโต อิจฺจาทิ.
หุโต หุตาวี หุตวา, วุฏฺโฐ วุสิตชิณฺณโก;
ปกฺกํ ปกฺกนฺตโก ชาโต, ฐิโต รุฬฺโห พุภุกฺขิโต.
คีตํ นจฺจํ ชิโต ทิฏฺโฐ, ตุฏฺโฐ ยิฏฺโฐ จ ภคฺควา;
วุตฺตญฺจ คุตฺโต อจฺฉินฺโน, ปหีโน คมิโต คโต.
กโตภิสงฺขโต ภุตฺตํ, ฐานํ ครุมุปาสิโต;
ภีตญฺจ สมฺมโต พุทฺโธ, ปูชิโตตีตกาลิกา.
อตีตปฺปจฺจยนฺตนโย.
ตเวตุนาทิปฺปจฺจยนฺตนย
“ปุญฺญานิ กาตุมิจฺฉิ, อิจฺฉติ, อิจฺฉิสฺสติ วา”ติ วิคฺคเห —
๖๓๖. อิจฺฉตฺเถสุ สมาน กตฺตุเกสุ ตเวตุํ วา.
อิจฺฉา อตฺโถ เยสํ เต อิจฺฉตฺถา, เตสุ อิจฺฉตฺเถสุ ธาตูสุ สมานกตฺตุเกสุ สนฺเตสุ สพฺพธาตูหิ ตเว ตุํอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา, “ตเวตุํ วา”ติโยควิภาเคน ตทตฺถกฺริยายญฺจ, เต จ กิตกตฺตา กตฺตริ โหนฺติ.
“กโรติสฺส, วา”ติ จ วตฺตเต.
๖๓๗. ตเวตุนาทีสุ กา.
ตเวตุนอิจฺเจวมาทีสุ ปจฺจเยสุ ปเรสุ กโรติสฺส ธาตุสฺส กาเทโส โหติ วา, อาทิสทฺเทน ตุํ ตฺวาน ตฺวา ตพฺเพสุ จ.
“ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จา”ติ เอตฺถ “อตเว ตุนาทีสู”ติ นามพฺยปเทสสฺส นิเสธนโต ตทนฺตานํ นิปาตตฺตํ สิทฺธํ ภวติ, ตโต นิปาตตฺตา ตเวตุนมนฺตโต “สพฺพาสมาวุโส”ติอาทินา วิภตฺติโลโป. โส ปุญฺญานิ กาตเวอิจฺฉติ, กาตุมิจฺฉติ.
กาเทสาภาเว “ตุํตุนตพฺเพสุ วา”ติ รการสฺส ตตฺตํ. กตฺตุํ กาเมตีติ กตฺตุกาโม, อภิสงฺขริตุมากงฺขติ. ตถา สทฺธมฺมํ โสตเว, โสตุํ, สุณิตุํ วา ปตฺเถติ. เอวํ อนุภวิตุํ, ปจิตุํ, คนฺตุํ, คมิตุํ, ขนฺตุํ, ขนิตุํ, หนฺตุํ, หนิตุํ, มนฺตุํ, มนิตุํ, หริตุํ, อนุสฺสริตุมิจฺฉติ, เอตฺถ อิการยุตฺตตมฺหิ “นมกราน”มิจฺจาทินา ปฏิสิทฺธิธตฺตา น ธาตฺวนฺตโลโป.
ตถา ตุท พฺยถเน, ตุทิตุํ, ปวิสิตุํ, อุทฺทิสิตุํ, โหตุํ, สยิภุํ, เนตุํ, ชุโหตุํ, ปชหิตุํ, ปหาตุํ, ทาตุํ. โรทฺธุํ, รุนฺธิตุํ, ตุํตุนาทีสุปิ โยควิภาเคน กตฺตริ วิกรณปฺปจฺจยา, สรโลปาทิ จ. โภตฺตุํ, ภุญฺชิตุํ, เฉตฺตุํ, ฉินฺทิตุํ. สิพฺพิตุํ, โพทฺธุํ, พุชฺฌิตุํ. ชายิตุํ, ชนิตุํ. ปตฺตุํ, ปาปุณิตุํ. เชตุํ, ชินิตุํ, เกตุํ, กิณิตุํ, วินิจฺเฉตุํ, วินิจฺฉินิตุํ, ญาตุํ, ชานิตุํ, คเหตุํ, คณฺหิตุํ. โจเรตุํ, โจรยิตุํ, ปาเลตุํ, ปาลยิตุํ.
การิเต ภาเวตุํ, ภาวยิตุํ, กาเรตุํ, การยิตุํ, การาเปตุํ, การาปยิตุมิจฺฉติ อิจฺจาทิ.
“ตเวตุํ วา”ติ โยควิภาเคน กฺริยตฺถกฺริยายญฺจ คมฺมมานายํ ตุํปจฺจโย.
ยถา— สุพุทฺธุํ วกฺขามิ, โภตฺตุํ วชติ, โภชนาย วชตีติ อตฺโถ. เอวํ ทฏฺฐุํ
คจฺฉติ, คนฺตุมารภติ, คนฺตุํ ปโยชยติ, ทสฺเสตุมาห อิจฺจาทิ.
“ตุ”มิติ วตฺตเต.
๖๓๘. อรหสกฺกาทีสุ จ.
อรหสกฺกภพฺพานุจฺฉวิกานุรูปอิจฺเจวมาทีสฺวตฺเถสุ ปยุชฺชมาเนสุ สพฺพธาตูหิ ตุํปจฺจโย โหติ, จสทฺเทน กาลสมยเวลาทีสุปิ. นินฺท ครหายํ, โก ตํ นินฺทิตุมรหติ, ราชา อรหสิ ภวิตุํ, อรโห ภวํ วตฺตุํ. สกฺกา เชตุํ ธเนน วา, สกฺกา ลทฺธุํ, กาตุํ สกฺขิสฺสติ. ภพฺโพ นิยามํ โอกฺกมิตุํ, อภพฺโพ กาตุํ. อนุจฺฉวิโก ภวํ ทานํ ปฏิคฺคเหตุํ. อิทํ กาตุํ อนุรูปํ. ทานํ ทาตุํ ยุตฺตํ, ทาตุํ วตฺตุญฺจ ลภติ, เอวํ วฏฺฏติ ภาสิตุํ, ฉินฺทิตุํ น จ กปฺปติ อิจฺจาทิ. ตถา กาโล ภุญฺชิตุํ, สมโย ภุญฺชิตุํ, เวลา ภุญฺชิตุํ.
“ตุ”มิติ วตฺตเต.
๖๓๙. ปตฺตวจเน อลมตฺเถสุ จ.
อลมตฺเถสุ ปตฺตวจเน สติ สพฺพธาตูหิ ตุํปจฺจโย โหติ, อลํสทฺทสฺส อตฺถา อลมตฺถา ภูสนปริยตฺตินิวารณา, เตสุ อลมตฺเถสุ. ปตฺตสฺส วจนํ ปตฺตวจนํ, อลเมว ทานานิ ทาตุํ, อลเมว ปุญฺญานิ กาตุํ, สมฺปตฺตเมว ปริยตฺตเมวาติ อตฺโถ.
กตฺวา กมฺมํ อคจฺฉิ, คจฺฉติ, คจฺฉิสฺสตีติ วา อตฺเถ—
๖๔๐. ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุน ตฺวาน ตฺวา วา.
ปุพฺพกาโลติ ปุพฺพกฺริยา, เอโก กตฺตา เยสํ เต เอกกตฺตุกา, เตสํ เอกกตฺตุกานํ สมานกตฺตุกานํ ธาตูนมนฺตเร ปุพฺพกาเล วตฺตมานธาตุมฺหา ตุน ตฺวาน ตฺวาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา.
วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา ตุนปฺปจฺจโย กตฺถจิเยว ภวติ. เต จ กิตสญฺญตฺตา, “เอกกตฺตุกาน”นฺติ วุตฺตตฺตา จ กตฺตริเยว ภวนฺติ. ตุเน “ตเวตุนาทีสุกา”ติ กาเทโส, นิปาตตฺตา สิโลโป. โส กาตุน กมฺมํ คจฺฉติ, อกาตุน ปุญฺญํ กิลมิสฺสนฺติ สตฺตา.
ตฺวานตฺวาสุ “รกาโร จา”ติ ธาตฺวนฺตโลโป, กมฺมํ กตฺวาน ภทฺรกํ, ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สคฺคํ คจฺฉติ, อภิสงฺขริตฺวา, กริตฺวา. ตถา สิพฺพิตฺวา, ชายิตฺวา, ชนิตฺวา, ธมฺมํ สุตฺวา, สุตฺวาน ธมฺมํ โมทติ, สุณิตฺวา, ปตฺวา, ปาปุณิตฺวา. กิณิตฺวา, เชตฺวา, ชินิตฺวา, ชิตฺวา.โจเรตฺวา, โจรยิตฺวา, ปูเชตฺวา, ปูชยิตฺวา. ตถา เมตฺตํ ภาเวตฺวา, ภาวยิตฺวา, วิหารํ กาเรตฺวา, การยิตฺวา, การาเปตฺวา, การาปยิตฺวา สคฺคํ คมิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.
ปุพฺพกาเลติ กิมตฺถํ? ปฐติ, ปจติ. เอกกตฺตุกานนฺติ กึ? ภุตฺเต เทวทตฺเต ยญฺญทตฺโต วชติ. “อปตฺวาน นทึ ปพฺพโต, อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นที”ติอาทีสุ ปน สพฺพตฺถ “ภวตี”ติ สมฺพนฺธโต เอกกตฺตุกตา, ปุพฺพกาลตา จ คมฺยเต.
“วา”ติ วตฺตเต.
๖๔๑. สพฺเพหิ ตุนาทีนํ โย.
สพฺเพหิ โสปสคฺคานุปสคฺเคหิ ธาตูหิ ปเรสํ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ ยสทฺทาเทโส โหติ วา.
วนฺท อภิวนฺทเน อภิปุพฺโพ, ตฺวาปจฺจยสฺส โย, อิการาคโม จ, อภิวนฺทิย ภาสิสฺสํ, อภิวนฺทิตฺวา, วนฺทิย, วนฺทิตฺวา. ตถา อภิภุยฺย, ทฺวิตฺตรสฺสตฺตานิ, อภิภวิตฺวา, อภิโภตฺวา.
สิ เสวายํ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อิการสฺส อาตฺตํ, นิสฺสาย, นิสฺสิตฺวา. ภช เสวายํ, “ตถา กตฺตริ จา”ติ ปุพฺพรูปตฺตํ, วิภชฺช, วิภชิย, วิภชิตฺวา.
ทิส อติสชฺชเน, อุทฺทิสฺส, อุทฺทิสิย, อุทฺทิสิตฺวา. ปวิสฺส, ปวิสิย, ปวิสิตฺวา.
นี ปาปุณเน, อุปนีย, อุปเนตฺวา. อติเสยฺย, อติสยิตฺวา. โอหาย, โอหิตฺวา,
ชหิตฺวา, หิตฺวา. อาทาย, อาทิยิตฺวา, “ทิวาทิโต โย”ติ ยปฺปจฺจโย, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ธาตฺวนฺตสฺสิกาโร จ, ทตฺวา, ทตฺวาน. ปิธาย, ปิทหิตฺวา. ภุญฺชิย, ภุญฺชิตฺวา, โภตฺวา. วิเจยฺย, วิจินิตฺวา. วิญฺญาย, วิชานิตฺวา, ญตฺวา.
“ยถาคมํ, ตุนาทีสู”ติ จ วตฺตเต.
๖๔๒. ทธนฺตโต โย กฺวจิ.
ทการธการนฺเตหิ ธาตูหิ ยถาคมํ ยการาคโม โหติ กฺวจิ ตุนาทีสุ ปจฺจเยสุ.
ยวโต ทการสฺส ชกาโร, สมาปชฺชิตฺวา, อุปฺปชฺชิตฺวา, ภิชฺชิตฺวา, ฉิชฺชิตฺวา คโต. พุธ อวคมเน, “ตถา กตฺตริ จา”ติ สธาตฺวนฺตสฺส ยการสฺส จวคฺโค, พุชฺฌิย, พุชฺฌิตฺวา. วิรชฺฌิย, วิรชฺฌิตฺวา. รุนฺธิย, รุนฺธิตฺวา.
“ตุนาทีน”นฺติ อธิกาโร, “วา”ติ จ.
๖๔๓. จนนฺเตหิ รจฺจํ.
จการนการนฺเตหิ ธาตูหิ ปเรสํ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ รจฺจาเทโส โหติ วา,
“รจฺจ”นฺติ โยควิภาเคน อญฺญสฺมาปิ, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, ราทิโลโป.
วิจ วิเวจเน วิปุพฺโพ, วิวิจฺจ, วิวิจฺจิตฺวา, “โย กฺวจี”ติ โยควิภาเคน ยการาคโม.
ปจ ปาเก, ปจฺจ, ปจฺจิย, ปจฺจิตฺวา. วิมุจฺจ, วิมุจฺจิตฺวา.
หน หึสาคตีสุ, อาหจฺจ, อุปหจฺจ, อาหนฺตฺวา, อุปหนฺตฺวา.
วาติ กึ? อวมญฺญ, อวมญฺญิตฺวา, มนฺตฺวา, นฺยสฺส ญกาโร.
อิ คติมฺหิ, โยควิภาเคน รจฺจาเทโส, ปฏิจฺจ, อเวจฺจ, อุเปจฺจ อุเปตฺวา.
กร กรเณ, สกฺกจฺจ, อธิกิจฺจ, อิการาคโม, กริย.
ทิส เปกฺขเณ—
๖๔๔. ทิสา สฺวานสฺวานฺตโลโป จ.
ทิสอิจฺเจตาย ธาตุยา ปเรสํ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ สฺวาน สฺวาอิจฺจาเทสาโหนฺติ วา, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ. ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ, จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา.
วาติ กึ? เนกฺขมฺมํ ทฏฺฐุํ, ทฏฺฐา. ปสฺสิย, ปสฺสิตุน, ปสฺสิตฺวา.
อนฺตคฺคหณํ อนฺตโลปคฺคหณญฺจานุวตฺตเต.
๖๔๕. มหทเภหิ มฺมยฺหชฺชพฺภทฺธา จ.
ม-ห-ท-ภอิจฺเจวมนฺเตหิ ธาตูหิ ปเรสํ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ ยถากฺกมํ มฺม-ยฺห-ชฺช-พฺภ-ทฺธาอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา, ธาตฺวนฺตโลโป จ.
มการนฺเตหิ ตาว อาคมฺม, อาคนฺตฺวา. กมุ ปทวิกฺเขเป, โอกฺกมฺม, โอกฺกมิตฺวา, นิกฺขมฺม, นิกฺขมิตฺวา, อภิรมฺม, อภิรมิตฺวา.
หการนฺเตหิ ปคฺคยฺห, ปคฺคณฺหิตฺวา, ปคฺคเหตฺวา. มุห เวจิตฺเต, สมฺมุยฺห, สมฺมุยฺหิตฺวา, ยการาคโม, อารุยฺห, อารุหิตฺวา, โอคยฺห, โอคเหตฺวา.
ทการนฺเตหิ อุปฺปชฺช, อุปฺปชฺชิตฺวา, ปมชฺช, ปมชฺชิตฺวา, อุปสมฺปชฺช, อุปสมฺปชฺชิตฺวา.
ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, อจฺฉิชฺช, ฉิชฺช, ฉิชฺชิตฺวา, ฉินฺทิย, ฉินฺทิตฺวา, เฉตฺวา.
ภการนฺเตหิ รภ ราภสฺเส, อารพฺภ กเถสิ, อารทฺธา, อารภิตฺวา. ลภ ลาเภ, อุปลพฺภ, อุปลทฺธา, สทฺธํ ปฏิลภิตฺวา ปุญฺญานิ กโรนฺติ อิจฺจาทิ.
ตเวตุนาทิปฺปจฺจยนฺตนโย.
วตฺตมานกาลิกมานนฺตปฺปจฺจยนฺตนย
๖๔๖. วตฺตมาเน มานนฺตา.
อารทฺโธ อปริสมตฺโต อตฺโถ วตฺตมาโน, ตสฺมึ วตฺตมาเน กาเล คมฺมมาเน สพฺพธาตูหิ มานอนฺตอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. เต จ กิตสญฺญตฺตา “กตฺตริ กิต”ติกตฺตริ ภวนฺติ.
อนฺตมานปฺปจฺจยานญฺเจตฺถ “ปรสมญฺญาปโยเค”ติ ปรสมญฺญาวเสน ปรสฺสปทตฺตโนปทสญฺญตฺตา ตฺยาทีสุ วิย อนฺตมาเนสุ จ วิกรณปฺปจฺจยา ภวนฺติ.
เตเนว มานปฺปจฺจโย “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ ภาวกมฺเมสุปิ โหติ, ตสฺส จ “อตฺตโนปทานิ ปรสฺสปทตฺต”นฺติ กฺวจิ อนฺตปฺปจฺจยาเทโส จ.
คมุ, สปฺป คติมฺหิ, คจฺฉตีติ อตฺเถ อนฺตปฺปจฺจโย, “ภูวาทิโต อ”อิติ อปฺปจฺจโย, “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทโส, สรโลปาทิ, นามพฺยปเทเส สฺยาทฺยุปฺปตฺติ. คจฺฉนฺต สิ อิตีธ “วา”ติ วตฺตมาเน “สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อํ” อิติ นฺตสฺส อมาเทโส.
วาสทฺทสฺส ววตฺถิภวิภาสตฺตา เอกาโรการปรสฺส น ภวติ, สรโลปาทิ, โส ปุริโส คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต คณฺหาติ, เสสํ คุณวนฺตุสมํ.
อิตฺถิยํ “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจโย, “เสเสสุ นฺตุวา”ติ นฺตุพฺยปเทเส “วา”ติ อธิกิจฺจ “นฺตุสฺส ตมีกาเร”ติ ตกาเร สรโลปสิโลปา, สา กญฺญา คจฺฉตี, คจฺฉนฺตี อิจฺจาทิ อิตฺถิสมํ.
นปุํสเก ปุเร วิย นฺตสฺส อมาเทโส, ตํ จิตฺตํ คจฺฉํ, คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตานิอิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํ.
ตถา คจฺฉตีติ อตฺเถ มานปฺปจฺจโย, จฺฉาเทสาทิ จ, โส คจฺฉมาโน คณฺหาติ,
เต คจฺฉมานา อิจฺจาทิ ปุริสสทฺทสมํ. สา คจฺฉมานา, ตา คจฺฉมานาโย อิจฺจาทิ กญฺญาสทฺทสมํ. ตํ คจฺฉมานํ, ตานิ คจฺฉมานานิ อิจฺจาทิ จิตฺตสทฺทสมํ.
คจฺฉียตีติ อตฺเถ “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ กมฺมนิ มานปฺปจฺจโย,
“ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปฺปจฺจโย, “อิวณฺณาคโม วา”ติ อิการาคโม, จฺฉาเทโส, โส เตน คจฺฉิยมาโน, สา คจฺฉิยมานา, ตํ คจฺฉิยมานํ.
จฺฉาเทสาภาเว “ปุพฺพรูปญฺจา”ติ ยการสฺส มกาโร, ธมฺโม อธิคมฺมมาโน หิตาย ภวติ, อธิคมฺมมานา, อธิคมฺมมานํ.
ตถา มห ปูชายํ, มหตีติ มหํ, มหนฺโต, มหตี, มหนฺตี, มหํ, มหนฺตํ, มหมาโน, มหมานา, มหมานํ. กมฺมนิ “ยมฺหิ ทาธามาฐาหาปา มห มถาทีนมี”อิติ ธาตฺวนฺตสฺส อการสฺส อีกาโร, มหียมาโน, มหียมานา, มหียมานํ. เอวํ จรตีติ จรํ, จรตี, จรนฺตี, จรนฺตํ, จรมาโน, จริยมาโน, ปจตีติ ปจํ, ปจตี, ปจนฺตี, ปจนฺตํ, ปจมาโน, ปจฺจมาโน, “ตสฺส จวคฺค”อิจฺจาทินา จวคฺคตฺตํ, ทฺวิตฺตญฺจ.
ภู สตฺตายํ, ภวตีติ อตฺเถ อนฺตปฺปจฺจโย, อปฺปจฺจยวุทฺธิอวาเทสาทิ, โส ภวํ, ภวนฺโต. อิตฺถิยํ อีปจฺจโย, “ภวโต โภโต”ติ โภตาเทโส, โภตี, โภตี, โภติโย.
นปุํสเก ภวํ, ภวนฺตํ, ภวนฺตานิ, อภิภวมาโน. ภาเว ภูยมานํ. กมฺมนิ อภิภูยมาโน.
ชร วโยหานิมฺหิ, “ชร มราน”นฺติอาทินา ชีร ชียฺยาเทสา, ชีรตีติ ชีรํ,
ชีรนฺตี, ชีรนฺตํ, ชีรมาโน, ชีรียมาโน, ชียํ, ชียนฺตี, ชียนฺตํ, ชียมาโน, ชียฺยมาโน.
มร ปาณจาเค, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา เอกสฺส ยการสฺส โลโป, มรตีติ มียํ, มียนฺตี, มียนฺตํ, มียมาโน, มียฺยมาโน, มรํ, มรนฺตี, มรนฺตํ, มรมาโน, มรียมาโน. ลภํ, ลภนฺตี, ลภนฺตํ, ลภมาโน, ลพฺภมาโน. วหํ, วหนฺตี, วหนฺตํ, วหมาโน, วุยฺหมาโน. “อิสุยมูนมนฺโต จฺโฉ วา”ติ จฺฉาเทโส, อิจฺฉตีติ อิจฺฉํ, อิจฺฉนฺตี, อิจฺฉนฺตํ, อิจฺฉมาโน, อิจฺฉียมาโน, อิสฺสมาโน.
“ทิสสฺส ปสฺสทิสฺสทกฺขา วา”ติ ปสฺส ทิสฺส ทกฺขาเทสา, ปสฺสตีติ ปสฺสํ, ปสฺสนฺตี, ปสฺสนฺตํ, ปสฺสมาโน, วิปสฺสียมาโน, ทิสฺสมาโน, ทิสฺสนฺโต, มานสฺส อนฺตาเทโส, ทิสฺสํ, ทิสฺสนฺตี, ทิสฺสนฺตํ, ทกฺขํ, ทกฺขนฺตี, ทกฺขนฺตํ, ทกฺขมาโน ทกฺขิยมาโน อิจฺจาทิ.
ตุท พฺยถเน, ตุทตีติ ตุทํ, ตุทนฺตี, ตุทนฺตํ, ตุทมาโน, ตุชฺชมาโน. ปวิสตีติ ปวิสํ, ปวิสนฺตี, ปวิสนฺตํ, ปวิสมาโน, ปวิสียมาโน อิจฺจาทิ.
หู, ภู สตฺตายํ, อปฺปจฺจยโลโป, ปโหตีติ ปโหนฺโต, ปโหนฺตี, ปโหนฺตํ, ปหูยมานํ เตน. เสตีติ เสนฺโต, เสนฺตี, เสนฺตํ, เสมาโน, สยํ, สยนฺตี, สยนฺตํ, สยมาโน, สยาโน วา, มานสฺส อานาเทโส, อติสียมาโน.
อส สพฺภาเว, “สพฺพตฺถาสสฺสาทิโลโป จา”ติ อการสฺส โลโป, อตฺถีติ สํ, สนฺโต, สตี, สนฺตี, สนฺตํ, สมาโน, สมานา, สมานํ.
ฐา คตินิวตฺติมฺหิ, “วา”ติ วตฺตมาเน “ฐา ติฏฺโฐ”ติ ติฏฺฐาเทโส, ติฏฺฐํ, ติฏฺฐนฺตี, ติฏฺฐนฺตํ, ติฏฺฐมาโน. ติฏฺฐาภาเว “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ฐาโต หการาคโม, รสฺสตฺตญฺจ, อุปฏฺฐหํ, อุปฏฺฐหนฺตี, อุปฏฺฐหนฺตํ, อุปฏฺฐหมาโน. ฐียมานํ เตน, อุปฏฺฐียมาโน, อุปฏฺฐหียมาโน.
ปา ปาเน, “ปา ปิโพ”ติ ปิพาเทโส, ปิพตีติ ปิพํ, ปิพนฺตี, ปิพนฺตํ, ปิพมาโน, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา พการสฺส วตฺตํ, ปิวํ, ปิวนฺตี, ปิวนฺตํ, ปิวมาโน, ปียมาโน, ปียมานา, ปียมานํ อิจฺจาทิ.
หุ ทานาทนหพฺยปฺปทาเนสุ, อปฺปจฺจเย ปุเร วิย ทฺวิภาวาทิ, ชุโหตีติ ชุหํ, ชุหนฺตี, ชุหนฺตํ, ชุหมาโน, หูยมาโน. เอวํ ชหํ, ชหนฺตี, ชหนฺตํ, ชหมาโน, ชหียมาโน. ททาตีติ ททํ, ททนฺตี, ททนฺตํ, ททมาโน, ทฺวิตฺตาภาเว ทานํ เทนฺโต, เทนฺตี, เทนฺตํ, ทียมาโน.
รุธิ อาวรเณ, “รุธาทิโต นิคฺคหีตปุพฺพญฺจา”ติ อปฺปจฺจยนิคฺคหีตาคมา, รุนฺธตีติ รุนฺธํ, รุนฺธนฺตี, รุนฺธนฺตํ, รุนฺธมาโน, รุชฺฌมาโน. ภุญฺชตีติ ภุญฺชํ, ภุญฺชนฺตี, ภุญฺชนฺตํ, ภุญฺชมาโน, ภุชฺชมาโน อิจฺจาทิ.
ทิวุ กีฬายํ, “ทิวาทิโต โย”ติ ยปฺปจฺจโย, “ตถา กตฺตริ จา”ติ ปุพฺพรูปตฺตํ, พตฺตญฺจ, ทิพฺพตีติ ทิพฺพํ, ทิพฺพนฺตี, ทิพฺพนฺตํ, ทิพฺพมาโน. เอวํ พุชฺฌตีติ พุชฺฌํ, พุชฺฌนฺโต, พุชฺฌมาโน, จวคฺคาเทโส.
ชนี ปาตุภาเว, “ชนาทีนมา”ติ โยควิภาเคน อาตฺตํ, ชายตีติ ชายํ, ชายมาโน, ชญฺญมาโน.
สุ สวเณ, “สฺวาทิโต”ติอาทินา ณุ ณา อุณา จ, สุณาตีติ สุณํ, สุณนฺโต, สุณมาโน, สูยมาโน, สุยฺยมาโน. ปาปุณาตีติ ปาปุณํ, ปาปุณมาโน, ปาปียมาโน.
“กิยาทิโต นา”ติ นา, รสฺสตฺตํ, กิณาตีติ กิณํ, กีณมาโน, กียมาโน. วินิจฺฉินาตีติ วินิจฺฉินํ, วินิจฺฉินมาโน, วินิจฺฉียมาโน, จินํ, จียมาโน. ชานาตีติ ชานํ, ชานมาโน, ชาเทโส, ญายมาโน. คณฺหาตีติ คณฺหํ, คณฺหมาโน, คยฺหมาโน.
กร กรเณ, กโรตีติ อตฺเถ “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปฺปจฺจโย, “ตนาทิโต โอยิรา”ติ โอ, “ตสฺส วา”ติ อธิกิจฺจ “อุตฺตโมกาโร”ติ อุตฺตํ, “กรสฺสากาโร จา”ติ อการสฺสุกาโร. “ยวการา จา”ติ สเร อุการสฺส วตฺตํ, ทฺวิตฺตํ, “โพ วสฺสา”ติ พการทฺวยญฺจ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา รโลโป, โส กุพฺพํ, กุพฺพนฺโต, กุพฺพตี, กุพฺพนฺตี, กุพฺพนฺตํ. อุตฺตาภาเว— กมฺมํ กโรนฺโต, กโรนฺตี, กโรนฺตํ. มาเน— อุตฺตทฺวยํ, กุรุมาโน, กุรุมานา, กุรุมานํ, กุพฺพาโน วา. กมฺมนิ กยิรมาโน, กรียมาโน วา อิจฺจาทิ.
จุร เถยฺเย, “จุราทิโต”ติอาทินา เณ ณยา, โจเรตีติ โจเรนฺโต, โจเรนฺตี, โจเรนฺตํ, โจรยํ, โจรยตี, โจรยนฺตํ, โจรยมาโน, โจรียมาโน. ปาเลตีติ ปาเลนฺโต, ปาเลนฺตี, ปาเลนฺตํ, ปาลยํ, ปาลยนฺตี, ปาลยนฺตํ, ปาลยมาโน, ปาลียมาโน อิจฺจาทิ.
การิเต ภาเวตีติ ภาเวนฺโต, ภาเวนฺตี, ภาเวนฺตํ, ภาวยํ, ภาวยนฺตี, ภาวยนฺตํ, ภาวยมาโน, ภาวียมาโน. กาเรตีติ กาโรนฺโต, กาเรนฺตี, กาเรนฺตํ, การยํ, การยนฺตี, การยนฺตํ, การยมาโน, การียมาโน, การาเปนฺโต, การาเปนฺตี, การาเปนฺตํ, การาปยํ, การาปยนฺตี, การาปยนฺตํ, การาปยมาโน, การาปียมาโน อิจฺจาทิ.
วตฺตมานกาลิกมานนฺตปฺปจฺจยนฺตนโย.
อนาคตกาลิกปฺปจฺจยนฺตนย
“กาเล”ติ อธิกาโร.
๖๔๗. ภวิสฺสติ คมาทีหิ ณี ฆิณฺ.
ภวิสฺสติ กาเล คมฺมมาเน คมาทีหิ ธาตูหิ ณี ฆิณฺอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
ณการา วุทฺธตฺถา. อายติ คมนํ สีลมสฺสาติ อตฺเถ ณี, วุทฺธิณโลปา. คามี, คามิโน, อาคามี กาโล. ฆิณปจฺจเย— “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ฆโลโป, คามํคามิ, คามี, คามโย.
ภช เสวายํ, อายติ ภชิตุํ สีลมสฺสาติ ภาชี, ภาชิ, “น กคตฺตํ จชา”ติ โยควิภาเคน นิเสธนโต
“สจชานํ กคา ณานุพนฺเธ”ติ คตฺตํ น ภวติ. สุ คติมฺหิ, การิเต วุทฺธิอาวาเทสา จ,
อายติ ปสฺสวิตุํ สีลมสฺสาติ ปสฺสาวี, ปสฺสาวิ. อายติ ปฏฺฐานํ สีลมสฺสาติ ปฏฺฐายี, ปฏฺฐายิ,
“อาการนฺตานมาโย”ติ อายาเทโส.
“ภวิสฺสตี”ติ อธิกาโร.
๖๔๘. กิริยายํ ณฺวุตฺโว.
กิริยายํ กิริยตฺถายํ คมฺมมานายํ ธาตูหิ ณฺวุตฺุอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ ภวิสฺสติ กาเล.
ณฺวุมฺหิ— ณโลปวุทฺธิอกาเทสา, กริสฺสํ วชตีติ การโก วชติ.
ตุมฺหิ— “กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมิ”นฺติ ตกาโร, เสสํ กตฺตุสมํ, กตฺตา วชติ,
กตฺตุํ วชตีติ อตฺโถ. เอวํ ปจิสฺสํ วชตีติ ปาจโก วชติ, ปจิตา วชติ. ภุญฺชิสฺสํ วชตีติ ภุญฺชโก วชติ, โภตฺตา วชติ อิจฺจาทิ.
๖๔๙. กมฺมนิ โณ.
กมฺมสฺมึ อุปปเท ธาตูหิ ณปฺปจฺจโย โหติ ภวิสฺสติ กาเล ณโลปวุทฺธี.
นครํ กริสฺสตีติ นครกาโร วชติ. ลู เฉทเน, สาลึ ลวิสฺสตีติ สาลิลาโว วชติ.
วป พีชสนฺตาเน, ธญฺญํ วปิสฺสตีติ ธญฺญวาโป วชติ. โภคํ ททิสฺสตีติ โภคทาโย วชติ,
สินฺธุํ ปิวิสฺสตีติ สินฺธุปาโย วชติ อิจฺจาทิ.
“กมฺมนี”ติ วตฺตเต.
๖๕๐. เสเส สฺสํ นฺตุ มานานา.
กมฺมสฺมึ อุปปเท เสเส อปริสมตฺตตฺเถ ธาตูหิ สฺสํนฺตุ มาน อานอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ ภวิสฺสติ กาเล คมฺมมาเน, เต จ กิตกตฺตา กตฺตริ ภวนฺติ. กมฺมํ กริสฺสตีติ อตฺเถ สฺสํปจฺจโย, อิการาคโม, สิโลโป, กมฺมํ กริสฺสํ วชติ, สาเปกฺขตฺตา น สมาโส. นฺตุปจฺจเย “ตนาทิโต โอยิรา”ติ โอ, “สิมฺหิ วา”ติ นฺตฺว’นฺตสฺส อตฺตํ, กมฺมํ กริสฺสตีติ กมฺมํ กโรนฺโต วชติ อิจฺจาทิ คุณวนฺตุสมํ.
อถ วา “ภวิสฺสติ คมาทีหิ ณี ฆิณฺ”ติ เอตฺถ “ภวิสฺสตี”ติ วจนโต “สฺสนฺตุ”อิติ เอโกว ปจฺจโย ทฏฺฐพฺโพ, ตโต “สิมฺหิ วา”ติ อตฺตํ, “นฺตสทฺโท อ”มิติโยควิภาเคน อมาเทโส, สิโลโป, กริสฺสํ กริสฺสนฺโต, กริสฺสนฺตา, กริสฺสนฺตํ, กริสฺสนฺเต, กริสฺสตา กริสฺสนฺเตน, กริสฺสนฺเตหิ, กริสฺสโต กริสฺสนฺตสฺส, กริสฺสตํ กริสฺสนฺตานํ, กริสฺสตา, กริสฺสนฺเตหิ, กริสฺสโต กริสฺสนฺตสฺส, กริสฺสตํ กริสฺสนฺตานํ, กริสฺสติ กริสฺสนฺเต, กริสฺสนฺเตสูติอาทิ คุณวนฺตุสทิสํ เนยฺยํ.
มานมฺหิ— โอการาการานํ อุตฺตํ, กมฺมํ กริสฺสตีติ กมฺมํ กุรุมาโน, กมฺมํ กราโน วชติ.
เอวํ โภชนํ ภุญฺชิสฺสํ วชติ, โภชนํ ภุญฺชนฺโต, ภุญฺชมาโน, ภุญฺชาโน วชติ.
สพฺพตฺถ กตฺตริ นฺตุมาเนสุ สกสกวิกรณปฺปจฺจโย กาตพฺโพ.
ขาทนํ ขาทิสฺสตีติ ขาทนํ ขาทิสฺสํ วชติ, ขาทนํ ขาทนฺโต, ขาทนํ ขาทมาโน, ขาทนํ ขาทาโน วชติ. มคฺคํ จริสฺสตีติ มคฺคํ จริสฺสํ, มคฺคํ จรนฺโต, มคฺคํ จรมาโน, มคฺคํ จราโน วชติ. ภิกฺข อายาจเน, ภิกฺขํ ภิกฺขิสฺสตีติ ภิกฺขํภิกฺขิสฺสํ จรติ, ภิกฺขํ ภิกฺขนฺโต, ภิกฺขํ ภิกฺขมาโน, ภิกฺขํ ภิกฺขาโน จรติ อิจฺจาทิ.
อนาคตกาลิกปฺปจฺจยนฺตนโย.
อุณาทิปฺปจฺจยนฺตนย
อถ อุณาทโย วุจฺจนฺเต.
“ธาตุยา”ติ อธิกาโร.
๖๕๑. กาเล วตฺตมานาตีเต ณฺวาทโย.
อตีเต กาเล, วตฺตมาเน จ คมฺมมาเน ธาตูหิ ณุปฺปจฺจโย โหติ.
อาทิสทฺเทน ยุ กฺต มิอิจฺจาทโย จ โหนฺติ.
กร กรเณ, อกาสิ, กโรตีติ วา อตฺเถ ณุปฺปจฺจโย, ณโลโป, วุทฺธิ, การุ สิปฺปี, การู การโว.
วา คติคนฺธเนสุ, อวายิ, วายตีติ วา วายุ, อายาเทโส. สท อสฺสาทเน, อสฺสาทียตีติ สาทุ.
ราธ, สาธ สํสิทฺธิมฺหิ, สาธียติ อเนน หิตนฺติ สาธุ. พนฺธ พนฺธเน, อตฺตนิ ปรํ พนฺธตีติ พนฺธุ. จกฺข วิยตฺติยํวาจายํ, จกฺขตีติ จกฺขุ. อิ คติมฺหิ, เอนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อายุ. ทร วิทารเณ, ทรียตีติ ทารุ กฏฺฐํ. สนุ ทาเน. สโนตีติ สานุ ปพฺพเตกเทโส. ชนียตีติ ชานุ ชงฺฆาสนฺธิ. จรียตีติ จารุ ทสฺสนีโย. รห จาเค, รหียตีติ ราหุ อสุรินฺโท. ตร ตรเณ, ตาลุ, โล รสฺส. มราทีนํ ปเนตฺถ ณุมฺหิ “ฆฏาทีนํ วา”ติ เอตฺถ วาสทฺเทน น วุทฺธิ, มรุ, ตรุ, ตนุ, ธนุ, หนุ, มนุ, อสุ, วสุ, วฏุ, ครุ อิจฺจาทิ.
จทิ หิลาทเน, ยุปฺปจฺจโย, “นุทาทีหิ ยุณฺวูนมนานนากานนกา สการิเตหิ จา”ติ อนาเทโส, นิคฺคหีตาคโม จ, จนฺทนํ. ภวติ เอตฺถาติ ภุวนํ, “ฌลานมิยุวาสเรวา”ติ อุวาเทโส. กิร วิกฺเขเป, กิรโณ. วิจกฺขโณ, กมฺปนํ กโรตีติ กรุณา, อการสฺสุตฺตํ.
กฺตปฺปจฺจเย — กโลโป, อภวิ, ภวตีติ วา ภูตํ ยกฺขาทิ, ภูตานิ.
วายตีติ วาโต, ตายตีติ ตาโต.
มิมฺหิ— ภวนฺติ เอตฺถาติ ภูมิ, เนตีติ เนมิ อิจฺจาทิ.
๖๕๒. ขฺยาทีหิ มนฺ ม จ โต วา.
ขี ภี สุ รุ หุ วา ธู หิ ลูปี อทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ มนฺปจฺจโย โหติ, มสฺส จ โต โหติ วา.
อทธาตุปรสฺเสว, มการสฺส ตการตา;
ตทญฺญโต น โหตายํ, ววตฺถิตวิภาสโต.
ขี ขเย, ขียนฺติ เอตฺถ อุปทฺทวุปสคฺคาทโยติ อตฺเถ มนฺปจฺจโย, “กฺวจิ ธาตู” ติอาทินา นโลโป, “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิ, เขโม. ตถา ภี ภเย, ภายนฺติ เอตสฺมาติ ภีโม, วาธิการโต น วุทฺธิ. สุ อภิสเว, สวตีติ โสโม. รุ คติมฺหิ, โรโม. หุ ทานาทนหพฺยปฺปทาเนสุ, หูยตีติ โหโม. วา คติคนฺธเนสุ, วาโม. ธู กมฺปเน, ธุนาตีติ ธูโม. หิ คติมฺหิ, หิโนตีติ เหโม. ลู เฉทเน, ลูยตีติ โลโม. ปี ตปฺปเน, ปีณนํ เปโม. อท ภกฺขเณ, อทตีติ อตฺเถ มนฺ, มสฺส จ วา ตกาโร, “โต ทสฺสา”ติ ตกาโร, อตฺตา, อาตุมา, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อทสฺส ทีโฆ, อุการาคโม จ. ยา ปาปเณ, ยาโม.
“วา”ติ วตฺตมาเน—
๖๕๓. สมาทิหิ ถมา.
สม ทม ทร รห ลป วส ยุ ทุ หิ สิ ทา สา ฐา ภส พหอุสุอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ถ มอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา.
สม อุปสเม, กฺวจิคฺคหณาธิการา น ธาตฺวนฺตโลโป, กิเลเส สเมตีติ สมโถ สมาธิ. เอวํ ทมนํ ทมโถ. ทร ทาเห, ทรณํ ทรโถ ปริทาโห. รห อุปาทาเน, รหียตีติ รโถ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา หโลโป. สป อกฺโกเส, สปนํ สปโถ. วส นิวาเส, อาวสนฺติ เอตสฺมินฺติ อาวสโถ. ยุ มิสฺสเน, ยูโถ, ทีโฆ. ทุ คติวุทฺธิมฺหิ, ทวติ วฑฺฒตีติ ทุโม. หิโนตีติ หิโม อุสฺสาโว. สิ พนฺธเน, สียตีติ สีมา, ทีโฆ. ทา อวขณฺฑเน, ทาโม. สา สามตฺเถ, สาโม. ฐา คตินิวตฺติมฺหิ, ถาโม, ฐสฺส ถตฺตํ.
ภส ภสฺมีกรเณ, ภสฺมา, พฺรหฺมาทิตฺตา “สฺยา จา”ติ อาตฺตํ.
พห วุทฺธิมฺหิ, พฺรหฺมา, นิปาตนโต พฺโร พสฺส. อุสุ ทาเห, อุสฺมา อิจฺจาทิ.
๖๕๔. มสุสฺส สุสฺส จฺฉ ร จฺเฉรา.
มสุอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สุสฺส จฺฉรจฺเฉรอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ.
มสุ มจฺเฉเร, กฺวิปฺปจฺจโย, จฺฉรจฺเฉราเทสา, มจฺฉโร, มจฺเฉโร.
“จฺฉร จฺเฉรา”ติ วตฺตเต.
๖๕๕. อาปุพฺพจรสฺส จ.
อาปุพฺพสฺส จรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส จฺฉรจฺเฉราเทสา โหนฺติ, จสทฺเทน จฺฉริยาเทโส จ.
ภุโส จรณนฺติ อตฺเถ กฺวิปฺปจฺจโย, จฺฉริยาทิอาเทโส, รสฺสตฺตญฺจ. อจฺฉริยํ, อจฺฉรํ, อจฺเฉรํ. อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตนฺติปิ อจฺฉริยํ.
๖๕๖. อล กล สเลหิ ลยา.
อล กล สล อิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ล ยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
อล ปริสมตฺติมฺหิ, อลฺลํ, อลฺยํ. กล สงฺขฺยาเน, กลฺลํ, กลฺยํ. สล, หุล, ปท คติมฺหิ, สลฺลํ, สลฺยํ.
“กล สเลหี”ติ วตฺตเต.
๖๕๗. ยาณ ลาณา.
เตหิ กล สลอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ยาณ ลาณปฺปจฺจยา โหนฺติ.
กลฺยาณํ, ปฏิสลฺยาณํ, กลฺลาโณ, ปฏิสลฺลาโณ. ยทา ปน ลี สิเลสเนติ ธาตุ, ตทา “ปฏิสลฺลยนํ, ปฏิสลฺลาณ”นฺติ ยุปฺปจฺจเยน สิทฺธํ, อุปสคฺคนฺตสฺส นิคฺคหีตสฺส ลตฺตํ, รหาทิปรตฺตา นสฺส ณตฺตํ, เอการสฺส “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อตฺตญฺจ.
๖๕๘. มถิสฺส ถสฺส โล จ.
มถอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ถสฺส ลาเทโส โหติ, จสทฺเทน ลปฺปจฺจโย, มถ วิโลฬเน,
มลฺโล, โส เอว มลฺลโก, ยถา หีนโก. “กิจฺจา”ติ วตฺตเต.
๖๕๙. อวสฺสกาธมิเณสุ ณี จ.
อวสฺสก อธมิณอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ, ณีปจฺจโย โหติ, กิจฺจา จาติ ณีปจฺจโย,
ณโลปวุทฺธิสิโลปา, อวสฺสํ เม กมฺมํ กาตุํ ยุตฺโตสีติ การีสิ เมกมฺมํ อวสฺสํ,
การิโน เม กมฺมํ อวสฺสํ, หารีสิ เม ภารํ อวสฺสํ.
อธมิเณ— สตํ เม อิณํ ทาตุํ ยุตฺโตสีติ ทายีสิ เม สตํ อิณํ, ธารีสิ เม สหสฺสํ อิณํ อิจฺจาทิ,
กิจฺจปฺปจฺจยา ปน เหฏฺฐาเยว ทสฺสิตา.
๖๖๐. วชาทีหิ ปพฺพชฺชาทโย นิปจฺจนฺเต.
อากติคโณยํ. วชอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ปจฺจยาเทสโลปาคมนิเสธลิงฺคาทิวิธินา ยถาภิธานํ ปพฺพชฺชาทโย สทฺทา นิปจฺจนฺเต.
วช คติมฺหิ ปปุพฺโพ, ปฐมเมว วชิตพฺพนฺติ อตฺเถ “ภาวกมฺเมสู”ติ อธิกิจฺจ “ณฺโยจา”ติ ณฺยปฺปจฺจโย, ณโลปาทิ. “ปวฺวชฺย”นฺติรูเป สมฺปตฺเต อิมินา ชฺฌสฺส ชฺชาเทโส, วการทฺวยสฺส พการทฺวยํ, วุทฺธินิเสโธ, อิตฺถิลิงฺคตฺตญฺจ นิปจฺจนฺเต, ปพฺพชฺชา. ตถา อิญฺช กมฺปเน, อิญฺชนํ อิชฺชา. ยช เทวปูชายํ, ยชนํ อิชฺชา, “ยชสฺสาทิสฺสี”ติ อิตฺตํ. อญฺช พฺยตฺติคตีสุ สํปุพฺโพ, สมญฺชนํ สมชฺชา, ญฺฌสฺส ชฺชาเทโส. สท วิสรณคตฺยาวสาเนสุ, นิสีทนํ นิสชฺชา. วิท ญาเณ, วิชานนํ, วิทตีติ วา วิชฺชา. สช วิสฺสคฺเค, วิสฺสชฺชนํ วิสฺสชฺชา. ปท คติมฺหิ, นิปชฺชนํ นิปชฺชา. หน หึสาคตีสุ, หนฺตพฺพนฺติ อตฺเถ ณฺยมฺหิ กเต “วโธ วา สพฺพตฺถา”ติ หนสฺส วธาเทโส, ฌสฺสิมินา ชฺฌาเทโส จ, โส วชฺโฌ, สา วชฺฌา. สี สเย, สยนํ, สยนฺติ เอตฺถาติ วา เสยฺยา, วุทฺธิ, ยการสฺส ทฺวิตฺตญฺจ.
ธา ธารเณ สํปุพฺโพ, สมฺมา จิตฺตํ นิเธติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหตีติ อตฺเถ “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ อปฺปจฺจโย, “สนฺธา”ติ รูเป สมฺปตฺเต อิมินา นการสฺส ทกาโร, สทฺธา.
จร จรเณ, จรณนฺติ อตฺเถ ณฺยปฺปจฺจเย, อิการาคเม จ กเต อิมินา วุทฺธินิเสโธ, จริยา.
รุช โรเค, รุชนนฺติ อตฺเถ อิมินา ฉปฺปจฺจโย, “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปฺปจฺจเยสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จกาโร, รุจฺฉา, รุชาติ อปฺปจฺจเยน สิทฺธํ. ตถา กุจ สงฺโกจเน, ฉปฺปจฺจโย, โกจนํ กุจฺฉา. ลภ ลาเภ, ฉมฺหิ จาเทโส, ลจฺฉา. รท วิเลขเน, รจฺฉา. มุห เวจิตฺเต, มุยฺหนํ มุจฺฉา, มุจฺฉนํ วา มุจฺฉา. วส นิวาเส, วจฺฉา. กจ ทิตฺติมฺหิ, กจฺฉา. กถ กถเน สํปุพฺโพ, สทฺธึ กถนนฺติอตฺเถ ณฺยปฺปจฺจโย, อิมินา ถฺยสฺส จฺฉาเทโส, สํสทฺทสฺส สาเทโส จ, สากจฺฉา. ตุท พฺยถเน, ตุจฺฉา. ปท คติมฺหิ, พฺยาปชฺชนนฺติ อตฺเถ ณฺยมฺหิ กเต “พฺยาปาทฺยา”ติ รูเป สมฺปตฺเต อิมินา นิปาตเนน ทฺยสฺส ชฺชาเทโส, รสฺสตฺตญฺจ, พฺยาปชฺชา. มร ปาณจาเค, มรติ มรณนฺติ จ อตฺเถ อิมินา ตฺยตฺยุปฺปจฺจยา, ธาตฺวนฺตโลโป จ, ตโต “ยวต”มิจฺจาทินา จกาโร, มจฺโจ, มจฺจุ. สต สาตจฺเจ, อิมินา ยปฺปจฺจโย, ตฺยสฺส จกาโร, สจฺจํ. ตถา นต คตฺตวินาเม, นจฺจํ. นิติ นิจฺเจ, นิจฺจํ. มา มาเน, มายา. ชน ชนเน, ชายา, กน ทิตฺติกนฺตีสุ, นฺยสฺส ญตฺตํ, ทฺวิตฺตญฺจ, กญฺญา. ธน ธญฺเญ, ธญฺญํ. ปุนาตีติ ปุญฺญํ, นการาคโม อิจฺจาทิ.
๖๖๑. เว ปุ สี ทวว มุ กุ ทา ภูหฺวาทีหิ ถุตฺติม ณิมา นิพฺพตฺเต.
เวปุสีทววมุอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ, กุ ทา ภูอาทิโต, หฺวาทิโต จ ยถากฺกมํ ถุตฺติมณิมอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ นิพฺพตฺตตฺเถ.
เวปุ กมฺปเน, ถุปฺปจฺจโย, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อการาคโม, อถ วา “อถู”ติ วตฺตพฺเพ สรโลปํ กตฺวา “ถู”ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, เวเปน นิพฺพตฺโต เวปถุ. สี สเย, สยเนน นิพฺพตฺโต สยถุ. ทว ทวเน, ทเวน นิพฺพตฺโต ทวถุ. วมุ อุคฺคิรเณ, วเมน นิพฺพตฺโต วมถุ. กุตฺติ กรณํ, เตน นิพฺพตฺตํ กุตฺติมํ, “กุ”อิติ นิปาตนโต กรสฺส กุตฺตํ.
ทา ทาเน, ทาติ ทานํ, เตน นิพฺพตฺตํ ทตฺติมํ, รสฺสตฺตํ. ภูติ ภวนํ, เตน นิพฺพตฺตํ โภตฺติมํ. อวหุติ อวหนํ, เตน นิพฺพตฺตํ โอหาวิมํ, ณโลปวุทฺธิอาวาเทสา.
๖๖๒. อกฺโกเส นมฺหานิ.
อกฺโกเส คมฺมมาเน นมฺหิ นิปาเต อุปปเท สติ ธาตุโต อานิปฺปจฺจโย โหติ.
น คมิตพฺโพ เต ชมฺม เทโสติ อตฺเถ อานิปฺปจฺจโย, กิตกตฺตา นามมิว กตฺวาสิมฺหิ กเต น คมานีติ อตฺเถ กมฺมธารยสมาโส, นสฺส อตฺตํ, ปุน สมาสตฺตา นามมิว กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อคมานิ เต ชมฺม เทโส. น กตฺตพฺพํ เต ชมฺม กมฺมนฺติ อกรานิ เต ชมฺม กมฺมํ.
นมฺหีติ กึ? วิปตฺติ เต. อกฺโกเสติ กึ? อคติ เต.
๖๖๓. สุนสฺสุนสฺโสณวานุวานุนุนขุณานา.
สุนอิจฺเจตสฺส ปาฏิปทิกสฺส สมฺพนฺธิโน อุนสทฺทสฺส โอณ วาน อุวาน อุน อุนข อุณ อา อานอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ.
สุนสฺสุนสฺส โอณาทิอาเทเส, ปรนยเน จ กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, โสโณ, โสณา, สฺวาโน, สฺวานา, สุวาโน, สุวานา, สุโน, สุนา, สุนโข, สุนขา, สุโณ, สุณา, สา สาโน, สานา อิจฺจาทิ.
๖๖๔. ตรุณสฺส สุสุ จ.
ตรุณอิจฺเจตสฺส สทฺทสฺส สุสุอิจฺจาเทโส โหติ.
จสทฺโท อนิยมตฺโถ, สุสุ, ตรุโณ วา.
๖๖๕. ยุวสฺสุวสฺสุวุวานุนูนา.
ยุวอิจฺเจตสฺส ปาฏิปทิกสฺส อุวสทฺทสฺส อุวอุวานอุนอูนอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ.
ยุวา ติฏฺฐติ, ยุวาโน ติฏฺฐติ, ยุโน ติฏฺฐติ, ยูโน ติฏฺฐติ.
๖๖๖. ฉทาทีหิ ตตฺรณฺ.
ฉทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตตฺรณฺอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
ฉท อปวารเณ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ธาตฺวนฺตสฺส ตกาโร. อาตปํ ฉาเทตีติ ฉตฺตํ, ฉตฺรํ,
พฺยญฺชนตฺตเย สรูปานเมกสฺส โลโป. จินฺต จินฺตายํ, จินฺเตตีติ จิตฺตํ, นการสฺส สํโยคาทิตฺตา นิคฺคหีตํ, ตสฺส “พฺยญฺชเน จา”ติ โลโป, จิตฺรํ, “ฆฏาทีนํ วา”ติ น วุทฺธิ.
สุ อภิสเว, “ปรทฺเวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส ทฺวิตฺตํ, อตฺเถ อภิสเวตีติ สุตฺตํ, สุตฺรํ.
สูท ปคฺฆรเณ, อตฺเถ สูเทตีติ สุตฺตํ, รสฺสตฺตํ, ภุชาทิตฺตา ทโลโป, ทฺวิตฺตญฺจ.
สุ สวเน, สุณาตีติ โสตํ, โสตฺรํ, วุทฺธิ. นี ปาปเณ, เนตีติ เนตฺตํ, เนตฺรํ.
วิท มงฺคลฺเล, โต ทสฺส, ปวิตฺตํ, ปวิตฺรํ. ปู ปวเน, ปุนาตีติ ปวิตฺตํ, ปวิตฺรํ, อิการาคโม, วุทฺธิอวาเทสา จ. ปต คติมฺหิ, ปตตีติ ปตฺตํ, ปตฺรํ, ปตโต ตายตีติ ปตฺโต, ปตฺโร.
ตนุ วิตฺถาเร, ตญฺญตีติ ตนฺตํ, ตนฺตฺรํ. ยต ยตเน, ยตฺตํ, ยตฺรํ. ยา ปาปเณ, ยาปนา ยตฺรา. ยมุ อุปรเม, ยนฺตํ, ยนฺตฺรํ. อท ภกฺขเณ, อทตีติ อตฺตํ, อตฺรํ.
ยุช โยเค, ยุชฺชตีติ โยตฺตํ, โยตฺรํ, ภุชาทิตฺตา ธาตฺวนฺตโลปทฺวิตฺตานิ.
วตุ วตฺตเน, วตฺตํ, วตฺรํ. มิท สิเนหเน, มิชฺชตีติ มิตฺตํ, มิตฺรํ. มา ปริมาเณ, มตฺตา ปริมาณํ, ทฺวิตฺตรสฺสตฺตานิ. เอวํ ปุนาตีติ ปุตฺโต, ปุตฺโร. กล สงฺขฺยาเน, กลตฺตํ, กลตฺรํ ภริยา. วร สํวรเณ, วรตฺตํ, วรตฺรํ จมฺมมยโยตฺตํ. เวปุ กมฺปเน, เวปตีติ เวตฺตํ, เวตฺรํ. คุป สํวรเณ, โคตฺตํ, โคตฺรํ, “คุปาทีนญฺจา”ติ ธาตฺวนฺตโลโป, ทฺวิตฺตญฺจ, คตฺตํ วา, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อุการสฺส อกาโร. ทา อวขณฺฑเน, ทาตฺตํ, ทาตฺรํ. หุ หวเน, อคฺคิหุตฺตํ. วห ปาปเณ, วหิตฺตํ, วหิตฺรํ. จร จรเณ, จริตฺตํ, จริตฺรํ. มุจ โมจเน, มุตฺตํ ปสฺสาโว. ภาส ทิตฺติมฺหิ, ภสฺตฺรา อิจฺจาทิ.
๖๖๗. วทาทีหิ ณิตฺโต คเณ.
วท จร วรอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ณิตฺตปฺปจฺจโย โหติ คเณ คมฺมมาเน.
วท วิยตฺติยํ วาจายํ, วทิตานํ คโณ วาทิตฺตํ. จร จรเณ, จริตานํ คโณ จาริตฺตํ.
วร วรเณ, วริตานํ คโณ วาริตฺตํ. อถ วา จรนฺติ ตสฺมึ ปริปูรการิตายาติ
จาริตฺตํ. วาริตํ ตายนฺติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา วาริตฺตํ.
๖๖๘. มิทาทีหิ ตฺติติโย.
มิท ปท รนฺชตนุ ธาอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ยถาภิธานํ ตฺติ ติอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
มิชฺชติ สินิยฺหตีติ เมตฺติ, ธาตฺวนฺตโลโป. ปชฺชตีติ ปตฺติ. รนฺช ราเค, รนฺชติ เอตฺถาติ รตฺติ. วิตฺถารียตีติ ตนฺติ. ธาเรตีติ ธาติ. ปา รกฺขเณ, ปาติ. วส นิวาเส, วสติ.
๖๖๙. อุสุรนฺชทํสานํ ทํสสฺส ทฑฺโฒ ฒ ฐา จ.
อุสุ รนฺชทํสอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อนฺตเร ทํสสฺส ทฑฺฒาเทโส โหติ, เสเสหิ ธาตูหิ ฒ ฐอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
อุสุ ทาเห, รนฺช ราเค, ฒ ฐปฺปจฺจยา, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ธาตฺวนฺตโลโป, ทฺวิตฺตํ, อุฑฺโฒ, รฏฺฐํ. ทํส ทํสเน, กฺวิปฺปจฺจโย, กฺวิโลโป, ทํสสฺส ทฑฺฒาเทโส จ, ทฑฺฒํ.
๖๗๐. สูวุสานมูวุสานมโต โถ จ.
สู วุ อสอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อู อุ อสานํ อตอิจฺจาเทโส โหติ, อนฺเต ถปฺปจฺจโย จ.
สู หึสายํ, สตฺถํ. วุ สํวรเณ, วตฺถํ. อส ภุวิ, อตฺโถ. ยทา ปน สสุ หึสายํ, วส อจฺฉาทเน, อร คติมฺหีติ จ ธาตุ, ตทา “สมาทีหิ ถ มา”ติ ถปฺปจฺจโย, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ธาตฺวนฺตโลโป, “วคฺเค โฆสา”ติอาทินา ทฺวิตฺตํ, สสตีติ สตฺถํ, วสียตีติ วตฺถํ, อรียตีติ อตฺโถ.
๖๗๑. รนฺชุทาทีหิ ธทิทฺทกิรา กฺวจิ ชท โลโป จ.
รนฺชอุทิอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ธ ท อิทฺท ก อิรอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กฺวจิ,
ธาตฺวนฺตานํ ชทานํ โลโป จ โหติ.
รนฺช ราเค, ธปฺปจฺจโย, ชโลโป จ, รนฺธํ. อุทิ ปสวนกฺเลทเนสุ สํปุพฺโพ, ทปฺปจฺจโย, สมุทฺโท, อุทฺโท. ขุท ปิปาสายํ, ขุทฺโท. ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, ฉิทฺโท. รุทิ หึสายํ, รุทฺโท, ลุทฺโท, โล รสฺส. ภทิ กลฺยาเณ, ภทฺโท. นิทิ กุจฺฉายํ, นิทฺทา. มุท หาเส, มุทฺทา. ทล ทุคฺคติมฺหิ, อิทฺทปฺปจฺจโย, ทลิทฺโท. สุส โสสเน, สุจ โสเก วา, กปฺปจฺจโย, ธาตฺวนฺตสฺส กกาโร, สุกฺกํ. วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, วก อาทาเน วา, วกฺกํ. สก สตฺติมฺหิ, สกฺโก. อุสุ ทาเห, อุกฺกา. วช คติมฺหิ, อิรปฺปจฺจโย, อปฺปฏิหตํ วชตีติ วชิรํ. มท อุมฺมาเท, มทิรา. เอวํ มนฺทิรํ, รุธิรํ, รุหิรํ, รุจิรํ. พธ พนฺธเน, พธิโร, พธิรา, พธิรํ, ติมิโร, ติมิรํ, สิโร. สร หึสายํ, สริรํ. “กลิลํ, สลิล”นฺติอาทีสุ โล รสฺส. กุฏิโล, โกกิโล อิจฺจาทโย.
๖๗๒. ปฏิโต หิสฺส เหรณฺหีรณฺ.
ปฏิโต ปรสฺส หิอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส เหรณฺ หีรณฺอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ.
หิ คติมฺหิ ปฏิปุพฺโพ, ปฏิปกฺเข มทฺทิตฺวา คจฺฉตีติ อตฺเถ “กฺวิ จา”ติ กฺวิปฺปจฺจโย, กฺวิโลโป, อิมินา เหรณฺ หีรณฺอาเทสา, ณโลโป, “เตสุ วุทฺธี”ติ อาทินา ปฏิสทฺทาทิสฺส วุทฺธิ, ปาฏิเหรํ, ปาฏิหีรํ, ยทา ปน หร หรเณติ ธาตุ, ตทา ปฏิปกฺเข หรตีติ “ปาฏิหาริย”มิติ ณฺเยนปิ สิทฺธํ.
๖๗๓. กฑฺยาทีหิ โก.
กฑิอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ กปฺปจฺจโย โหติ.
กฑิ เฉทเน, กปฺปจฺจเย กเต “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา, “นิคฺคหีตญฺจา”ติ วา อิการานุพนฺธสฺส ธาตุสฺส นิคฺคหีตาคโม, กโลโป จ, นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ, กณฺโฑ อุสุ, ปริมาณญฺจ. เอวํ ฆฏิ ฆฏฺฏเน, ฆณฺโฏ, ฆณฺฏา วา. วฏิ อาวตฺตเน, วฏิ ธารณพนฺธนสงฺฆาเตสุ วา, วณฺโฏ. กรฑิ ภาชนตฺเถ, กรณฺโฑ. มฑิ มณฺฑนตฺเถ, มณฺโฑ. สฑิ คุมฺพตฺเถ, สณฺโฑ. ภฑิ ภณฺฑตฺเถ, ภณฺฑํ. ปฑิ ลิงฺคเวกลฺลตฺเถ, ปณฺโฑ, โส เอว ปณฺฑโก.
ทฑิ อาณายํ, ทณฺโฑ. รฑิ หึสายํ, รณฺโฑ. ตฑิ จลนตฺเถ, วิตณฺโฑ. จฑิ จณฺฑตฺเถ, จณฺโฑ. คฑิ สนฺนิจฺจเย, คณฺโฑ. อฑิ อณฺฑตฺเถ, อณฺโฑ. ลฑิ ชิคุจฺฉายํ, ลณฺฑํ. เมฑิ กุฏิลตฺเถ, เมณฺโฑ, เมณฺฑโก วา. เอรฑิ หึสายํ, เอรณฺโฑ. ขฑิ เฉทนตฺเถ, ขณฺโฑ. มทิ หาเส, มนฺโท. อิทิ ปรมิสฺสริเย, อินฺโท. จทิ อิจฺฉากนฺตีสุ, จนฺโท. ขุร เฉทเน, ขุโร อิจฺจาทิ.
“โก”ติ วตฺตเต.
๖๗๔. ขาทามคมานํ ขนฺธนฺธคนฺธา.
ขาท อม คมุอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ ขนฺธ อนฺธ คนฺธอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ, กปฺปจฺจโย จ โหติ.
ขาท ภกฺขเน, ชาติชรามรณาทีหิ สํสารทุกฺเขหิ ขชฺชตีติ ขนฺโธ. อม โรเค, อนฺโธ.
คมุ, สปฺป คติมฺหิ, คนฺโธ. กฺวจิคฺคหเณน กโลปาภาเว ขนฺธโก, อนฺธโก, คนฺธโก.
อถ วา ราสฏฺเฐน ขนฺโธ. คนฺธ สูจเน, อตฺตโน นิสฺสยสฺส คนฺธนโต สูจนโต คนฺโธ.
๖๗๕. ปฏาทีหฺยลํ.
ปฏอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ, ปาฏิปทิเกหิ จ อลปฺปจฺจโย โหติ.
อฏ, ปฏ คติมฺหิ, ปเฏ อลํ สมตฺถนฺติ อตฺเถ อิมินา อลปฺปจฺจโย, “สิ”นฺติ อมาเทโส, ปฏลํ, ปฏลานิ. ตถา กล กลเล, กลลํ. กุส เฉทนภูตทานสญฺจเยสุ, กุสลํ, ยทา ปน สล ลู ลาอิติ ธาตุ, ตทา กุจฺฉิตานํ สลนโต, กุสานํ ลวนโต, กุโส วิย ลวนโต วากุเสน ลาตพฺพตฺตา กุสลนฺติ อปฺปจฺจเยน กปฺปจฺจเยน วา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
กท มเท, กทลํ. ภคนฺท เสจเน, ภคนฺทลํ. เมข กฏิวิจิตฺเต, เมขลํ, เมขลา วา. วกฺก รุกฺขตเจ, วกฺกลํ. ตกฺก รุกฺขสิเลเส, ตกฺกลํ. ปลฺล นินฺนฏฺฐาเน, ปลฺลลํ. สทฺท หริเต, สทฺทลํ, ปรโลโป. มูล ปติฏฺฐายํ, มุลาลํ, รสฺสตฺตํ. พิล นิสฺสเย, พิลาลํ. วิท สตฺตายํ, วิทาลํ. จฑิ จณฺฑิกฺเก, จณฺฑาโล, ทีฆตฺตํ. วา คติคนฺธเนสุ, วาลํ. วส อจฺฉาทเน, วสโล. ปจิ วิตฺถาเร, ปจโล, ปญฺจาโล, ปญฺจนฺนํ ราชูนํ อลนฺติปิ ปญฺจาโล. มจ โจเร, มจโล. มุส เถยฺเย, มุสโล. โคตฺถุ วํเส, โคตฺถุโล. ปุถุ วิตฺถาเร, ปุถุโล. พหุ สงฺขฺยาเน, พหุลํ, ปรโลโป. ยทา ปน ลา อาทาเน อิติ ธาตุ, ตทา โคตฺถุํ ลาตีติ โคตฺถุโล. เอวํ ปุถุโล, พหุลํ.
มงฺค มงฺคลฺเย, มงฺคลํ. พห วุทฺธิมฺหิ, พหลํ. กมฺพ สญฺจลเน, กมฺพลํ. สพิ มณฺฑเล, สมฺพลํ, นิคฺคหีตาคโม, สพโล วา. อคฺค คติโกฏิลฺเล, อคฺคลํ. มฑิ ภูสายํ, มณฺฑลํ. กุฑิ ทาเห, กุณฺฑลํ อิจฺจาทิ.
๖๗๖. ปุถสฺส ปุถุปถาโม วา.
ปุถอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ปุถุ ปถอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ, อมปฺปจฺจโย จ โหติ วา, กฺวจตฺโถยํ วาสทฺโท. ปุถ วิตฺถาเร, ปตฺถฏาติ อตฺเถ กฺวิปฺปจฺจโย, อิมินา ปุถสฺส ปุถุปถาเทสา, กฺวิโลโป. อิตฺถิยํ อีปจฺจโย, “โอ สเร จา”ติ สุตฺเต จสทฺเทน อวาเทโส, ปุถวี, ปถวี, ปธวี, ถสฺส ธตฺตํ, อมปฺปจฺจเย ปถาเทโส, ปถโม.
๖๗๗. สสฺวาทีหิ ตุทโว.
สสุอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตุ ทุอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
สสุ หึสาคตีสุ, ตุปฺปจฺจโย, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ธาตฺวนฺตสฺส ตกาโร, สตฺตุ.
ชน ชนเน, ชตฺตุ. ทท ทาเน, ททฺทุ กุฏฺฐวิเสโส. อท ภกฺขเณ, อทฺทุ. มท อุมฺมาเท, มทฺทุ อิจฺจาทิ.
๖๗๘. ฌาทีหิ อีวโร.
จิปาธาอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ อีวรปฺปจฺจโย โหติ.
จิ จเย, จียตีติ จีวรํ. ปา ปาเน, ปาตีติ ปีวโร ปีโน. ธา ธารเณ, ธีวโร เกวฏฺโฏ.
๖๗๙. มุนาทีหิ จิ.
มุนาทีหิ ธาตูหิ อิปฺปจฺจโย โหติ, จสทฺเทน ปาฏิปทิเกหิ จ.
มุน ญาเณ, มุนาตีติ มุนิ, วาธิการา น วุทฺธิ. ยต ยตเน, ยตตีติ ยติ. อคฺค คติโกฏิลฺเล, อคฺคิ. ปต คติมฺหิ, ปติ. สุจ โสจกมฺมนิ, สุจิ. รุจ ทิตฺติมฺหิ, รุจิ. อิส ปริเยสเน, สีลาทิคุเณ เอสตีติ อิสิ. กุ สทฺเท, กวิ, วุทฺธิ, อวาเทโส จ. รุ สทฺเท, รวิ, ทธิ, กุฏิ. อสุ เขปเน, อสิ. ราช ทิตฺติมฺหิ, ราชิ. คมุ, สปฺป คติมฺหิ, สปฺปิ. อจฺจ ปูชายํ, อจฺจิ. ชุต ทิตฺติมฺหิ, โชติ, นนฺทิ, ทีปิ, กิมิ, อการสฺส อิตฺตํ. ตมุ กงฺขายํ, ติมิ. พุธ โพธเน, พุชฺฌตีติ โพธิ. กส วิเลขเน, กสิ. กปิ จลเน, กปิ, กลิ, พลิ, มสิ, ธนิ, หริ, อริ, คิริ อิจฺจาทโย.
ปาฏิปทิกโต ปน มหาลิ, ภทฺทาลิ, มณิ, อรณิ, ตรณิ, ธรณิ, สรณิ, ธมณิ, อวนิ, อสนิ, วสนิ อิจฺจาทิ.
๖๘๐. วิทาทีหฺยูโร.
วิทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ อูรปฺปจฺจโย โหติ.
วิท ลาเภ, วนฺทิตุํ อลํ อนาสนฺนตฺตาติ อตฺเถ อูรปฺปจฺจโย. วิทูโร, วิชฺชูโร วา, วิทูเร ชาโต เวทูโร มณิ. วล, วลฺล สาธารณพนฺธเนสุ, วลฺลูโร. มส อามสเน, มสูโร. สิท สิงฺคาเร, สินฺทูโร, นิคฺคหีตาคโม. ทุ คติมฺหิ, ทูโร. กุ สทฺเท, กูโร. กปุ หึสาตกฺกลคนฺเธสุ, กปฺปูโร, ทฺวิตฺตํ. มย คติมฺหิ, มยูโร, มหิยํ รวตีติ วา มยูโรติ.
“วณฺณาคโม วณฺณวิปริยโย จ,
ทฺเว จาปเร วณฺณวิการนาสา;
ธาตุสฺส จตฺถาติสเยน โยโค,
ตทุจฺจเต ปญฺจวิธํ นิรุตฺต”นฺติ—
วุตฺตนิรุตฺติลกฺขณานุสาเรน “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา จ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อุทิ ปสวนกฺเลทเนสุ, อุนฺทิตุมลํ สมตฺโถติ อุนฺทูโร. ขชฺช ภกฺขเณ, ขาทิตุํ อลนฺติ ขชฺชูโร. กุร อกฺโกเส, อกฺโกสิตุมลนฺติ กุรูโร. สุ หึสายํ, สูโร.
๖๘๑. หนาทีหิ ณุนุตโว.
หนอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ณุ นุ ตุอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
ณุปฺปจฺจเย หน หึสาคตีสุ, หนตีติ หณุ. ชน ชนเน, ชายตีติ ชาณุ, ธาตฺวนฺตโลโป, ทีโฆ.
ภา ทิตฺติมฺหิ, ภาตีติ ภาณุ. ริ สนฺตาเน, รยตีติ เรณุ รโช. ขนุ อวทารเณ, ขนฺติ, ขญฺญตีติ วา ขาณุ. อม คตฺยาทีสุ, อมตีติ อณุ, ธาตฺวนฺตโลโป.
นุปฺปจฺจเย— เว ตนฺตสนฺตาเน, วายตีติ เวนุ, เวณุ วา. เธ ปาเน, ธายติ วจฺฉํ ปาเยตีติ เธนุ, ภาตีติ ภานุ.
ตุปฺปจฺจเย — ธา ธารเณ, กฺริยํ, ลกฺขณํ วา ธาเรตีติ ธาตุ. สิ พนฺธเน, สียติ พนฺธียตีติ เสตุ. กี ธนวิโยเค, กิ อุนฺนติมฺหิ, อุทฺธํ คจฺฉตีติ เกตุ. หิ คติมฺหิ, หิโนตีติ เหตุ. ชน ชนเน, ชายตีติ ชนฺตุ. ตนุ วิตฺถาเร, ตโนตีติ ตนฺตุ. วส นิวาเส, วสติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ วตฺถุ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา สตการสํโยคสฺส ตฺถาเทโส.
๖๘๒. กุฏาทีหิ โฐ.
กุฏาทีหิ ธาตูหิ ฐปฺปจฺจโย โหติ.
กุฏ เฉทเน, กุฏติ ฉินฺทตีติ กุฏฺโฐ พฺยาธิ. กุส เฉทนปูรณคนฺเธสุ, กุสตีติ โกฏฺโฐ อุทรํ, ธาตฺวนฺตโลปทฺวิตฺตานิ. กฏ มทฺทเน, กฏติ มทฺทตีติ กฏฺฐํ. กณ นิมีลเน, กณฺโฐ.
๖๘๓. มนุปูรสุณาทีหิ อุสฺสนุสิสา.
มนุ ปูร สุณอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ, ปาฏิปทิเกหิ จ อุสฺสนุสอิสอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
มนุ โพธเน, อุสฺส นุสา, มนเต ชานาตีติ มนุสฺโส, มานุโส วา, ธาตฺวนฺตสฺส อาตฺตํ.
ปูร ทานปูรเณสุ, ปูรตีติ ปุริโส, รสฺสตฺตํ, โปโส, รการิการานํ โลโป, วุทฺธิ จ, ปุเร อุจฺเจ ฐาเน เสตีติ ปุริโส. สุณ หึสากุลสนฺธาเนสุ, สุณติ กุลํ สนฺทหตีติ สุณิสา.
กุ กุจฺฉิเต, กวียตีติ กรีสํ มลํ, กุสฺส กรตฺตํ, ทีโฆ จ. สุ หึสายํ, อนฺธการวิธมเนน สตฺตานํ ภยํ หึสตีติ สูริโย, รการาคโม, สการสฺส ยตฺตญฺจ. มห ปูชายํ, มหตีติ มหิโส, มหิยํ เสตีติปิ มหิโส. สิ พนฺธเน, สียติ พนฺธียตีติสีสํ อิจฺจาทิ.
๖๘๔. อกฺขเรหิ การ.
อกฺขเรหิ อกฺขรวาจเกหิ วณฺเณหิ การปฺปจฺจโย โหติ.
ตทฺธิตาทิสุตฺเต จคฺคหเณน นามพฺยปเทเส สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อกาโร, อการํ, อกาเรน อิจฺจาทิ, อากาโร, โอกาโร, กกาโร, ยกาโร, หกาโร, ฬกาโร. เอวการาทีสุ ปน กรียติ อุจฺจารียตีติ กาโร สทฺโท, เอว จ โส กาโร จาติ เอวกาโร. เอวํ ธิกาโร, หุํกาโร, สาธุกาโร.
อิกาโร ธาตุนิทฺเทเส, วิกรณนฺธิโตติ จ;
ภวนฺเตตฺถ คมิสฺสาทิ, หนตฺยาทีติ ญาปกา.
อุณาทิปฺปจฺจยนฺตนโย.
ตพฺพาที ณาทโย นิฏฺฐา, ตเว ตุนาทโย ตถา;
มานนฺตาทิ อุณาทีติ, ฉทฺธา กิตกสงฺคโห.
อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ กิพฺพิธานกณฺโฑ สตฺตโม.
นิคมน
สนฺธิ นามํ การกญฺจ, สมาโส ตทฺธิตํ ตถา;
อาขฺยาตํ กิตกํ กณฺฑา, สตฺติเม รูปสิทฺธิยํ.
เตธา สนฺธึ จตุทฺธา ปทมปิ จตุธา ปญฺจธา นามิกญฺจ,
พฺยาสา ฉกฺการกํ ฉสฺสมสนมปิ ฉพฺเภทโต ตทฺธิตญฺจ;
อาขฺยาตํ อฏฺฐธา ฉพฺพิธมปิ กิตกํ ปจฺจยานํ ปเภทา,
ทีเปนฺตี รูปสิทฺธี จิรมิธ ชนตาพุทฺธิวุฑฺฒิํ กโรตุ.
วิขฺยาตานนฺทเถรวฺหยวรคุรุนํ ตมฺพปณฺณิทฺธชานํ,
สิสฺโส ทีปงฺกราขฺยทฺทมิฬวสุมตี ทีปลทฺธปฺปกาโส.
พาลาทิจฺจาทิวาสทฺวิตยมธิวสํ สาสนํ โชตยี โย,
โสยํ พุทฺธปฺปิยวฺโห ยติ อิมมุชุกํ รูปสิทฺธึ อกาสิ.
อิติ ปทรูปสิทฺธิปกรณํ นิฏฺฐิตํ.