อุณาทิปฺปจฺจยนฺตนย
อถ อุณาทโย วุจฺจนฺเต.
“ธาตุยา”ติ อธิกาโร.
๖๕๑. กาเล วตฺตมานาตีเต ณฺวาทโย.
อตีเต กาเล, วตฺตมาเน จ คมฺมมาเน ธาตูหิ ณุปฺปจฺจโย โหติ.
อาทิสทฺเทน ยุ กฺต มิอิจฺจาทโย จ โหนฺติ.
กร กรเณ, อกาสิ, กโรตีติ วา อตฺเถ ณุปฺปจฺจโย, ณโลโป, วุทฺธิ, การุ สิปฺปี, การู การโว.
วา คติคนฺธเนสุ, อวายิ, วายตีติ วา วายุ, อายาเทโส. สท อสฺสาทเน, อสฺสาทียตีติ สาทุ.
ราธ, สาธ สํสิทฺธิมฺหิ, สาธียติ อเนน หิตนฺติ สาธุ. พนฺธ พนฺธเน, อตฺตนิ ปรํ พนฺธตีติ พนฺธุ. จกฺข วิยตฺติยํวาจายํ, จกฺขตีติ จกฺขุ. อิ คติมฺหิ, เอนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อายุ. ทร วิทารเณ, ทรียตีติ ทารุ กฏฺฐํ. สนุ ทาเน. สโนตีติ สานุ ปพฺพเตกเทโส. ชนียตีติ ชานุ ชงฺฆาสนฺธิ. จรียตีติ จารุ ทสฺสนีโย. รห จาเค, รหียตีติ ราหุ อสุรินฺโท. ตร ตรเณ, ตาลุ, โล รสฺส. มราทีนํ ปเนตฺถ ณุมฺหิ “ฆฏาทีนํ วา”ติ เอตฺถ วาสทฺเทน น วุทฺธิ, มรุ, ตรุ, ตนุ, ธนุ, หนุ, มนุ, อสุ, วสุ, วฏุ, ครุ อิจฺจาทิ.
จทิ หิลาทเน, ยุปฺปจฺจโย, “นุทาทีหิ ยุณฺวูนมนานนากานนกา สการิเตหิ จา”ติ อนาเทโส, นิคฺคหีตาคโม จ, จนฺทนํ. ภวติ เอตฺถาติ ภุวนํ, “ฌลานมิยุวาสเรวา”ติ อุวาเทโส. กิร วิกฺเขเป, กิรโณ. วิจกฺขโณ, กมฺปนํ กโรตีติ กรุณา, อการสฺสุตฺตํ.
กฺตปฺปจฺจเย — กโลโป, อภวิ, ภวตีติ วา ภูตํ ยกฺขาทิ, ภูตานิ.
วายตีติ วาโต, ตายตีติ ตาโต.
มิมฺหิ— ภวนฺติ เอตฺถาติ ภูมิ, เนตีติ เนมิ อิจฺจาทิ.
๖๕๒. ขฺยาทีหิ มนฺ ม จ โต วา.
ขี ภี สุ รุ หุ วา ธู หิ ลูปี อทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ มนฺปจฺจโย โหติ, มสฺส จ โต โหติ วา.
อทธาตุปรสฺเสว, มการสฺส ตการตา;
ตทญฺญโต น โหตายํ, ววตฺถิตวิภาสโต.
ขี ขเย, ขียนฺติ เอตฺถ อุปทฺทวุปสคฺคาทโยติ อตฺเถ มนฺปจฺจโย, “กฺวจิ ธาตู” ติอาทินา นโลโป, “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิ, เขโม. ตถา ภี ภเย, ภายนฺติ เอตสฺมาติ ภีโม, วาธิการโต น วุทฺธิ. สุ อภิสเว, สวตีติ โสโม. รุ คติมฺหิ, โรโม. หุ ทานาทนหพฺยปฺปทาเนสุ, หูยตีติ โหโม. วา คติคนฺธเนสุ, วาโม. ธู กมฺปเน, ธุนาตีติ ธูโม. หิ คติมฺหิ, หิโนตีติ เหโม. ลู เฉทเน, ลูยตีติ โลโม. ปี ตปฺปเน, ปีณนํ เปโม. อท ภกฺขเณ, อทตีติ อตฺเถ มนฺ, มสฺส จ วา ตกาโร, “โต ทสฺสา”ติ ตกาโร, อตฺตา, อาตุมา, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อทสฺส ทีโฆ, อุการาคโม จ. ยา ปาปเณ, ยาโม.
“วา”ติ วตฺตมาเน—
๖๕๓. สมาทิหิ ถมา.
สม ทม ทร รห ลป วส ยุ ทุ หิ สิ ทา สา ฐา ภส พหอุสุอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ถ มอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา.
สม อุปสเม, กฺวจิคฺคหณาธิการา น ธาตฺวนฺตโลโป, กิเลเส สเมตีติ สมโถ สมาธิ. เอวํ ทมนํ ทมโถ. ทร ทาเห, ทรณํ ทรโถ ปริทาโห. รห อุปาทาเน, รหียตีติ รโถ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา หโลโป. สป อกฺโกเส, สปนํ สปโถ. วส นิวาเส, อาวสนฺติ เอตสฺมินฺติ อาวสโถ. ยุ มิสฺสเน, ยูโถ, ทีโฆ. ทุ คติวุทฺธิมฺหิ, ทวติ วฑฺฒตีติ ทุโม. หิโนตีติ หิโม อุสฺสาโว. สิ พนฺธเน, สียตีติ สีมา, ทีโฆ. ทา อวขณฺฑเน, ทาโม. สา สามตฺเถ, สาโม. ฐา คตินิวตฺติมฺหิ, ถาโม, ฐสฺส ถตฺตํ.
ภส ภสฺมีกรเณ, ภสฺมา, พฺรหฺมาทิตฺตา “สฺยา จา”ติ อาตฺตํ.
พห วุทฺธิมฺหิ, พฺรหฺมา, นิปาตนโต พฺโร พสฺส. อุสุ ทาเห, อุสฺมา อิจฺจาทิ.
๖๕๔. มสุสฺส สุสฺส จฺฉ ร จฺเฉรา.
มสุอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สุสฺส จฺฉรจฺเฉรอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ.
มสุ มจฺเฉเร, กฺวิปฺปจฺจโย, จฺฉรจฺเฉราเทสา, มจฺฉโร, มจฺเฉโร.
“จฺฉร จฺเฉรา”ติ วตฺตเต.
๖๕๕. อาปุพฺพจรสฺส จ.
อาปุพฺพสฺส จรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส จฺฉรจฺเฉราเทสา โหนฺติ, จสทฺเทน จฺฉริยาเทโส จ.
ภุโส จรณนฺติ อตฺเถ กฺวิปฺปจฺจโย, จฺฉริยาทิอาเทโส, รสฺสตฺตญฺจ. อจฺฉริยํ, อจฺฉรํ, อจฺเฉรํ. อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตนฺติปิ อจฺฉริยํ.
๖๕๖. อล กล สเลหิ ลยา.
อล กล สล อิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ล ยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
อล ปริสมตฺติมฺหิ, อลฺลํ, อลฺยํ. กล สงฺขฺยาเน, กลฺลํ, กลฺยํ. สล, หุล, ปท คติมฺหิ, สลฺลํ, สลฺยํ.
“กล สเลหี”ติ วตฺตเต.
๖๕๗. ยาณ ลาณา.
เตหิ กล สลอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ยาณ ลาณปฺปจฺจยา โหนฺติ.
กลฺยาณํ, ปฏิสลฺยาณํ, กลฺลาโณ, ปฏิสลฺลาโณ. ยทา ปน ลี สิเลสเนติ ธาตุ, ตทา “ปฏิสลฺลยนํ, ปฏิสลฺลาณ”นฺติ ยุปฺปจฺจเยน สิทฺธํ, อุปสคฺคนฺตสฺส นิคฺคหีตสฺส ลตฺตํ, รหาทิปรตฺตา นสฺส ณตฺตํ, เอการสฺส “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อตฺตญฺจ.
๖๕๘. มถิสฺส ถสฺส โล จ.
มถอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ถสฺส ลาเทโส โหติ, จสทฺเทน ลปฺปจฺจโย, มถ วิโลฬเน,
มลฺโล, โส เอว มลฺลโก, ยถา หีนโก. “กิจฺจา”ติ วตฺตเต.
๖๕๙. อวสฺสกาธมิเณสุ ณี จ.
อวสฺสก อธมิณอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ, ณีปจฺจโย โหติ, กิจฺจา จาติ ณีปจฺจโย,
ณโลปวุทฺธิสิโลปา, อวสฺสํ เม กมฺมํ กาตุํ ยุตฺโตสีติ การีสิ เมกมฺมํ อวสฺสํ,
การิโน เม กมฺมํ อวสฺสํ, หารีสิ เม ภารํ อวสฺสํ.
อธมิเณ— สตํ เม อิณํ ทาตุํ ยุตฺโตสีติ ทายีสิ เม สตํ อิณํ, ธารีสิ เม สหสฺสํ อิณํ อิจฺจาทิ,
กิจฺจปฺปจฺจยา ปน เหฏฺฐาเยว ทสฺสิตา.
๖๖๐. วชาทีหิ ปพฺพชฺชาทโย นิปจฺจนฺเต.
อากติคโณยํ. วชอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ปจฺจยาเทสโลปาคมนิเสธลิงฺคาทิวิธินา ยถาภิธานํ ปพฺพชฺชาทโย สทฺทา นิปจฺจนฺเต.
วช คติมฺหิ ปปุพฺโพ, ปฐมเมว วชิตพฺพนฺติ อตฺเถ “ภาวกมฺเมสู”ติ อธิกิจฺจ “ณฺโยจา”ติ ณฺยปฺปจฺจโย, ณโลปาทิ. “ปวฺวชฺย”นฺติรูเป สมฺปตฺเต อิมินา ชฺฌสฺส ชฺชาเทโส, วการทฺวยสฺส พการทฺวยํ, วุทฺธินิเสโธ, อิตฺถิลิงฺคตฺตญฺจ นิปจฺจนฺเต, ปพฺพชฺชา. ตถา อิญฺช กมฺปเน, อิญฺชนํ อิชฺชา. ยช เทวปูชายํ, ยชนํ อิชฺชา, “ยชสฺสาทิสฺสี”ติ อิตฺตํ. อญฺช พฺยตฺติคตีสุ สํปุพฺโพ, สมญฺชนํ สมชฺชา, ญฺฌสฺส ชฺชาเทโส. สท วิสรณคตฺยาวสาเนสุ, นิสีทนํ นิสชฺชา. วิท ญาเณ, วิชานนํ, วิทตีติ วา วิชฺชา. สช วิสฺสคฺเค, วิสฺสชฺชนํ วิสฺสชฺชา. ปท คติมฺหิ, นิปชฺชนํ นิปชฺชา. หน หึสาคตีสุ, หนฺตพฺพนฺติ อตฺเถ ณฺยมฺหิ กเต “วโธ วา สพฺพตฺถา”ติ หนสฺส วธาเทโส, ฌสฺสิมินา ชฺฌาเทโส จ, โส วชฺโฌ, สา วชฺฌา. สี สเย, สยนํ, สยนฺติ เอตฺถาติ วา เสยฺยา, วุทฺธิ, ยการสฺส ทฺวิตฺตญฺจ.
ธา ธารเณ สํปุพฺโพ, สมฺมา จิตฺตํ นิเธติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหตีติ อตฺเถ “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ อปฺปจฺจโย, “สนฺธา”ติ รูเป สมฺปตฺเต อิมินา นการสฺส ทกาโร, สทฺธา.
จร จรเณ, จรณนฺติ อตฺเถ ณฺยปฺปจฺจเย, อิการาคเม จ กเต อิมินา วุทฺธินิเสโธ, จริยา.
รุช โรเค, รุชนนฺติ อตฺเถ อิมินา ฉปฺปจฺจโย, “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปฺปจฺจเยสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จกาโร, รุจฺฉา, รุชาติ อปฺปจฺจเยน สิทฺธํ. ตถา กุจ สงฺโกจเน, ฉปฺปจฺจโย, โกจนํ กุจฺฉา. ลภ ลาเภ, ฉมฺหิ จาเทโส, ลจฺฉา. รท วิเลขเน, รจฺฉา. มุห เวจิตฺเต, มุยฺหนํ มุจฺฉา, มุจฺฉนํ วา มุจฺฉา. วส นิวาเส, วจฺฉา. กจ ทิตฺติมฺหิ, กจฺฉา. กถ กถเน สํปุพฺโพ, สทฺธึ กถนนฺติอตฺเถ ณฺยปฺปจฺจโย, อิมินา ถฺยสฺส จฺฉาเทโส, สํสทฺทสฺส สาเทโส จ, สากจฺฉา. ตุท พฺยถเน, ตุจฺฉา. ปท คติมฺหิ, พฺยาปชฺชนนฺติ อตฺเถ ณฺยมฺหิ กเต “พฺยาปาทฺยา”ติ รูเป สมฺปตฺเต อิมินา นิปาตเนน ทฺยสฺส ชฺชาเทโส, รสฺสตฺตญฺจ, พฺยาปชฺชา. มร ปาณจาเค, มรติ มรณนฺติ จ อตฺเถ อิมินา ตฺยตฺยุปฺปจฺจยา, ธาตฺวนฺตโลโป จ, ตโต “ยวต”มิจฺจาทินา จกาโร, มจฺโจ, มจฺจุ. สต สาตจฺเจ, อิมินา ยปฺปจฺจโย, ตฺยสฺส จกาโร, สจฺจํ. ตถา นต คตฺตวินาเม, นจฺจํ. นิติ นิจฺเจ, นิจฺจํ. มา มาเน, มายา. ชน ชนเน, ชายา, กน ทิตฺติกนฺตีสุ, นฺยสฺส ญตฺตํ, ทฺวิตฺตญฺจ, กญฺญา. ธน ธญฺเญ, ธญฺญํ. ปุนาตีติ ปุญฺญํ, นการาคโม อิจฺจาทิ.
๖๖๑. เว ปุ สี ทวว มุ กุ ทา ภูหฺวาทีหิ ถุตฺติม ณิมา นิพฺพตฺเต.
เวปุสีทววมุอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ, กุ ทา ภูอาทิโต, หฺวาทิโต จ ยถากฺกมํ ถุตฺติมณิมอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ นิพฺพตฺตตฺเถ.
เวปุ กมฺปเน, ถุปฺปจฺจโย, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อการาคโม, อถ วา “อถู”ติ วตฺตพฺเพ สรโลปํ กตฺวา “ถู”ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, เวเปน นิพฺพตฺโต เวปถุ. สี สเย, สยเนน นิพฺพตฺโต สยถุ. ทว ทวเน, ทเวน นิพฺพตฺโต ทวถุ. วมุ อุคฺคิรเณ, วเมน นิพฺพตฺโต วมถุ. กุตฺติ กรณํ, เตน นิพฺพตฺตํ กุตฺติมํ, “กุ”อิติ นิปาตนโต กรสฺส กุตฺตํ.
ทา ทาเน, ทาติ ทานํ, เตน นิพฺพตฺตํ ทตฺติมํ, รสฺสตฺตํ. ภูติ ภวนํ, เตน นิพฺพตฺตํ โภตฺติมํ. อวหุติ อวหนํ, เตน นิพฺพตฺตํ โอหาวิมํ, ณโลปวุทฺธิอาวาเทสา.
๖๖๒. อกฺโกเส นมฺหานิ.
อกฺโกเส คมฺมมาเน นมฺหิ นิปาเต อุปปเท สติ ธาตุโต อานิปฺปจฺจโย โหติ.
น คมิตพฺโพ เต ชมฺม เทโสติ อตฺเถ อานิปฺปจฺจโย, กิตกตฺตา นามมิว กตฺวาสิมฺหิ กเต น คมานีติ อตฺเถ กมฺมธารยสมาโส, นสฺส อตฺตํ, ปุน สมาสตฺตา นามมิว กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อคมานิ เต ชมฺม เทโส. น กตฺตพฺพํ เต ชมฺม กมฺมนฺติ อกรานิ เต ชมฺม กมฺมํ.
นมฺหีติ กึ? วิปตฺติ เต. อกฺโกเสติ กึ? อคติ เต.
๖๖๓. สุนสฺสุนสฺโสณวานุวานุนุนขุณานา.
สุนอิจฺเจตสฺส ปาฏิปทิกสฺส สมฺพนฺธิโน อุนสทฺทสฺส โอณ วาน อุวาน อุน อุนข อุณ อา อานอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ.
สุนสฺสุนสฺส โอณาทิอาเทเส, ปรนยเน จ กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, โสโณ, โสณา, สฺวาโน, สฺวานา, สุวาโน, สุวานา, สุโน, สุนา, สุนโข, สุนขา, สุโณ, สุณา, สา สาโน, สานา อิจฺจาทิ.
๖๖๔. ตรุณสฺส สุสุ จ.
ตรุณอิจฺเจตสฺส สทฺทสฺส สุสุอิจฺจาเทโส โหติ.
จสทฺโท อนิยมตฺโถ, สุสุ, ตรุโณ วา.
๖๖๕. ยุวสฺสุวสฺสุวุวานุนูนา.
ยุวอิจฺเจตสฺส ปาฏิปทิกสฺส อุวสทฺทสฺส อุวอุวานอุนอูนอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ.
ยุวา ติฏฺฐติ, ยุวาโน ติฏฺฐติ, ยุโน ติฏฺฐติ, ยูโน ติฏฺฐติ.
๖๖๖. ฉทาทีหิ ตตฺรณฺ.
ฉทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตตฺรณฺอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
ฉท อปวารเณ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ธาตฺวนฺตสฺส ตกาโร. อาตปํ ฉาเทตีติ ฉตฺตํ, ฉตฺรํ,
พฺยญฺชนตฺตเย สรูปานเมกสฺส โลโป. จินฺต จินฺตายํ, จินฺเตตีติ จิตฺตํ, นการสฺส สํโยคาทิตฺตา นิคฺคหีตํ, ตสฺส “พฺยญฺชเน จา”ติ โลโป, จิตฺรํ, “ฆฏาทีนํ วา”ติ น วุทฺธิ.
สุ อภิสเว, “ปรทฺเวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส ทฺวิตฺตํ, อตฺเถ อภิสเวตีติ สุตฺตํ, สุตฺรํ.
สูท ปคฺฆรเณ, อตฺเถ สูเทตีติ สุตฺตํ, รสฺสตฺตํ, ภุชาทิตฺตา ทโลโป, ทฺวิตฺตญฺจ.
สุ สวเน, สุณาตีติ โสตํ, โสตฺรํ, วุทฺธิ. นี ปาปเณ, เนตีติ เนตฺตํ, เนตฺรํ.
วิท มงฺคลฺเล, โต ทสฺส, ปวิตฺตํ, ปวิตฺรํ. ปู ปวเน, ปุนาตีติ ปวิตฺตํ, ปวิตฺรํ, อิการาคโม, วุทฺธิอวาเทสา จ. ปต คติมฺหิ, ปตตีติ ปตฺตํ, ปตฺรํ, ปตโต ตายตีติ ปตฺโต, ปตฺโร.
ตนุ วิตฺถาเร, ตญฺญตีติ ตนฺตํ, ตนฺตฺรํ. ยต ยตเน, ยตฺตํ, ยตฺรํ. ยา ปาปเณ, ยาปนา ยตฺรา. ยมุ อุปรเม, ยนฺตํ, ยนฺตฺรํ. อท ภกฺขเณ, อทตีติ อตฺตํ, อตฺรํ.
ยุช โยเค, ยุชฺชตีติ โยตฺตํ, โยตฺรํ, ภุชาทิตฺตา ธาตฺวนฺตโลปทฺวิตฺตานิ.
วตุ วตฺตเน, วตฺตํ, วตฺรํ. มิท สิเนหเน, มิชฺชตีติ มิตฺตํ, มิตฺรํ. มา ปริมาเณ, มตฺตา ปริมาณํ, ทฺวิตฺตรสฺสตฺตานิ. เอวํ ปุนาตีติ ปุตฺโต, ปุตฺโร. กล สงฺขฺยาเน, กลตฺตํ, กลตฺรํ ภริยา. วร สํวรเณ, วรตฺตํ, วรตฺรํ จมฺมมยโยตฺตํ. เวปุ กมฺปเน, เวปตีติ เวตฺตํ, เวตฺรํ. คุป สํวรเณ, โคตฺตํ, โคตฺรํ, “คุปาทีนญฺจา”ติ ธาตฺวนฺตโลโป, ทฺวิตฺตญฺจ, คตฺตํ วา, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อุการสฺส อกาโร. ทา อวขณฺฑเน, ทาตฺตํ, ทาตฺรํ. หุ หวเน, อคฺคิหุตฺตํ. วห ปาปเณ, วหิตฺตํ, วหิตฺรํ. จร จรเณ, จริตฺตํ, จริตฺรํ. มุจ โมจเน, มุตฺตํ ปสฺสาโว. ภาส ทิตฺติมฺหิ, ภสฺตฺรา อิจฺจาทิ.
๖๖๗. วทาทีหิ ณิตฺโต คเณ.
วท จร วรอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ณิตฺตปฺปจฺจโย โหติ คเณ คมฺมมาเน.
วท วิยตฺติยํ วาจายํ, วทิตานํ คโณ วาทิตฺตํ. จร จรเณ, จริตานํ คโณ จาริตฺตํ.
วร วรเณ, วริตานํ คโณ วาริตฺตํ. อถ วา จรนฺติ ตสฺมึ ปริปูรการิตายาติ
จาริตฺตํ. วาริตํ ตายนฺติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา วาริตฺตํ.
๖๖๘. มิทาทีหิ ตฺติติโย.
มิท ปท รนฺชตนุ ธาอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ยถาภิธานํ ตฺติ ติอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
มิชฺชติ สินิยฺหตีติ เมตฺติ, ธาตฺวนฺตโลโป. ปชฺชตีติ ปตฺติ. รนฺช ราเค, รนฺชติ เอตฺถาติ รตฺติ. วิตฺถารียตีติ ตนฺติ. ธาเรตีติ ธาติ. ปา รกฺขเณ, ปาติ. วส นิวาเส, วสติ.
๖๖๙. อุสุรนฺชทํสานํ ทํสสฺส ทฑฺโฒ ฒ ฐา จ.
อุสุ รนฺชทํสอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อนฺตเร ทํสสฺส ทฑฺฒาเทโส โหติ, เสเสหิ ธาตูหิ ฒ ฐอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
อุสุ ทาเห, รนฺช ราเค, ฒ ฐปฺปจฺจยา, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ธาตฺวนฺตโลโป, ทฺวิตฺตํ, อุฑฺโฒ, รฏฺฐํ. ทํส ทํสเน, กฺวิปฺปจฺจโย, กฺวิโลโป, ทํสสฺส ทฑฺฒาเทโส จ, ทฑฺฒํ.
๖๗๐. สูวุสานมูวุสานมโต โถ จ.
สู วุ อสอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อู อุ อสานํ อตอิจฺจาเทโส โหติ, อนฺเต ถปฺปจฺจโย จ.
สู หึสายํ, สตฺถํ. วุ สํวรเณ, วตฺถํ. อส ภุวิ, อตฺโถ. ยทา ปน สสุ หึสายํ, วส อจฺฉาทเน, อร คติมฺหีติ จ ธาตุ, ตทา “สมาทีหิ ถ มา”ติ ถปฺปจฺจโย, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ธาตฺวนฺตโลโป, “วคฺเค โฆสา”ติอาทินา ทฺวิตฺตํ, สสตีติ สตฺถํ, วสียตีติ วตฺถํ, อรียตีติ อตฺโถ.
๖๗๑. รนฺชุทาทีหิ ธทิทฺทกิรา กฺวจิ ชท โลโป จ.
รนฺชอุทิอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ธ ท อิทฺท ก อิรอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กฺวจิ,
ธาตฺวนฺตานํ ชทานํ โลโป จ โหติ.
รนฺช ราเค, ธปฺปจฺจโย, ชโลโป จ, รนฺธํ. อุทิ ปสวนกฺเลทเนสุ สํปุพฺโพ, ทปฺปจฺจโย, สมุทฺโท, อุทฺโท. ขุท ปิปาสายํ, ขุทฺโท. ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, ฉิทฺโท. รุทิ หึสายํ, รุทฺโท, ลุทฺโท, โล รสฺส. ภทิ กลฺยาเณ, ภทฺโท. นิทิ กุจฺฉายํ, นิทฺทา. มุท หาเส, มุทฺทา. ทล ทุคฺคติมฺหิ, อิทฺทปฺปจฺจโย, ทลิทฺโท. สุส โสสเน, สุจ โสเก วา, กปฺปจฺจโย, ธาตฺวนฺตสฺส กกาโร, สุกฺกํ. วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, วก อาทาเน วา, วกฺกํ. สก สตฺติมฺหิ, สกฺโก. อุสุ ทาเห, อุกฺกา. วช คติมฺหิ, อิรปฺปจฺจโย, อปฺปฏิหตํ วชตีติ วชิรํ. มท อุมฺมาเท, มทิรา. เอวํ มนฺทิรํ, รุธิรํ, รุหิรํ, รุจิรํ. พธ พนฺธเน, พธิโร, พธิรา, พธิรํ, ติมิโร, ติมิรํ, สิโร. สร หึสายํ, สริรํ. “กลิลํ, สลิล”นฺติอาทีสุ โล รสฺส. กุฏิโล, โกกิโล อิจฺจาทโย.
๖๗๒. ปฏิโต หิสฺส เหรณฺหีรณฺ.
ปฏิโต ปรสฺส หิอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส เหรณฺ หีรณฺอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ.
หิ คติมฺหิ ปฏิปุพฺโพ, ปฏิปกฺเข มทฺทิตฺวา คจฺฉตีติ อตฺเถ “กฺวิ จา”ติ กฺวิปฺปจฺจโย, กฺวิโลโป, อิมินา เหรณฺ หีรณฺอาเทสา, ณโลโป, “เตสุ วุทฺธี”ติ อาทินา ปฏิสทฺทาทิสฺส วุทฺธิ, ปาฏิเหรํ, ปาฏิหีรํ, ยทา ปน หร หรเณติ ธาตุ, ตทา ปฏิปกฺเข หรตีติ “ปาฏิหาริย”มิติ ณฺเยนปิ สิทฺธํ.
๖๗๓. กฑฺยาทีหิ โก.
กฑิอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ กปฺปจฺจโย โหติ.
กฑิ เฉทเน, กปฺปจฺจเย กเต “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา, “นิคฺคหีตญฺจา”ติ วา อิการานุพนฺธสฺส ธาตุสฺส นิคฺคหีตาคโม, กโลโป จ, นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ, กณฺโฑ อุสุ, ปริมาณญฺจ. เอวํ ฆฏิ ฆฏฺฏเน, ฆณฺโฏ, ฆณฺฏา วา. วฏิ อาวตฺตเน, วฏิ ธารณพนฺธนสงฺฆาเตสุ วา, วณฺโฏ. กรฑิ ภาชนตฺเถ, กรณฺโฑ. มฑิ มณฺฑนตฺเถ, มณฺโฑ. สฑิ คุมฺพตฺเถ, สณฺโฑ. ภฑิ ภณฺฑตฺเถ, ภณฺฑํ. ปฑิ ลิงฺคเวกลฺลตฺเถ, ปณฺโฑ, โส เอว ปณฺฑโก.
ทฑิ อาณายํ, ทณฺโฑ. รฑิ หึสายํ, รณฺโฑ. ตฑิ จลนตฺเถ, วิตณฺโฑ. จฑิ จณฺฑตฺเถ, จณฺโฑ. คฑิ สนฺนิจฺจเย, คณฺโฑ. อฑิ อณฺฑตฺเถ, อณฺโฑ. ลฑิ ชิคุจฺฉายํ, ลณฺฑํ. เมฑิ กุฏิลตฺเถ, เมณฺโฑ, เมณฺฑโก วา. เอรฑิ หึสายํ, เอรณฺโฑ. ขฑิ เฉทนตฺเถ, ขณฺโฑ. มทิ หาเส, มนฺโท. อิทิ ปรมิสฺสริเย, อินฺโท. จทิ อิจฺฉากนฺตีสุ, จนฺโท. ขุร เฉทเน, ขุโร อิจฺจาทิ.
“โก”ติ วตฺตเต.
๖๗๔. ขาทามคมานํ ขนฺธนฺธคนฺธา.
ขาท อม คมุอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ ขนฺธ อนฺธ คนฺธอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ, กปฺปจฺจโย จ โหติ.
ขาท ภกฺขเน, ชาติชรามรณาทีหิ สํสารทุกฺเขหิ ขชฺชตีติ ขนฺโธ. อม โรเค, อนฺโธ.
คมุ, สปฺป คติมฺหิ, คนฺโธ. กฺวจิคฺคหเณน กโลปาภาเว ขนฺธโก, อนฺธโก, คนฺธโก.
อถ วา ราสฏฺเฐน ขนฺโธ. คนฺธ สูจเน, อตฺตโน นิสฺสยสฺส คนฺธนโต สูจนโต คนฺโธ.
๖๗๕. ปฏาทีหฺยลํ.
ปฏอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ, ปาฏิปทิเกหิ จ อลปฺปจฺจโย โหติ.
อฏ, ปฏ คติมฺหิ, ปเฏ อลํ สมตฺถนฺติ อตฺเถ อิมินา อลปฺปจฺจโย, “สิ”นฺติ อมาเทโส, ปฏลํ, ปฏลานิ. ตถา กล กลเล, กลลํ. กุส เฉทนภูตทานสญฺจเยสุ, กุสลํ, ยทา ปน สล ลู ลาอิติ ธาตุ, ตทา กุจฺฉิตานํ สลนโต, กุสานํ ลวนโต, กุโส วิย ลวนโต วากุเสน ลาตพฺพตฺตา กุสลนฺติ อปฺปจฺจเยน กปฺปจฺจเยน วา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
กท มเท, กทลํ. ภคนฺท เสจเน, ภคนฺทลํ. เมข กฏิวิจิตฺเต, เมขลํ, เมขลา วา. วกฺก รุกฺขตเจ, วกฺกลํ. ตกฺก รุกฺขสิเลเส, ตกฺกลํ. ปลฺล นินฺนฏฺฐาเน, ปลฺลลํ. สทฺท หริเต, สทฺทลํ, ปรโลโป. มูล ปติฏฺฐายํ, มุลาลํ, รสฺสตฺตํ. พิล นิสฺสเย, พิลาลํ. วิท สตฺตายํ, วิทาลํ. จฑิ จณฺฑิกฺเก, จณฺฑาโล, ทีฆตฺตํ. วา คติคนฺธเนสุ, วาลํ. วส อจฺฉาทเน, วสโล. ปจิ วิตฺถาเร, ปจโล, ปญฺจาโล, ปญฺจนฺนํ ราชูนํ อลนฺติปิ ปญฺจาโล. มจ โจเร, มจโล. มุส เถยฺเย, มุสโล. โคตฺถุ วํเส, โคตฺถุโล. ปุถุ วิตฺถาเร, ปุถุโล. พหุ สงฺขฺยาเน, พหุลํ, ปรโลโป. ยทา ปน ลา อาทาเน อิติ ธาตุ, ตทา โคตฺถุํ ลาตีติ โคตฺถุโล. เอวํ ปุถุโล, พหุลํ.
มงฺค มงฺคลฺเย, มงฺคลํ. พห วุทฺธิมฺหิ, พหลํ. กมฺพ สญฺจลเน, กมฺพลํ. สพิ มณฺฑเล, สมฺพลํ, นิคฺคหีตาคโม, สพโล วา. อคฺค คติโกฏิลฺเล, อคฺคลํ. มฑิ ภูสายํ, มณฺฑลํ. กุฑิ ทาเห, กุณฺฑลํ อิจฺจาทิ.
๖๗๖. ปุถสฺส ปุถุปถาโม วา.
ปุถอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ปุถุ ปถอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ, อมปฺปจฺจโย จ โหติ วา, กฺวจตฺโถยํ วาสทฺโท. ปุถ วิตฺถาเร, ปตฺถฏาติ อตฺเถ กฺวิปฺปจฺจโย, อิมินา ปุถสฺส ปุถุปถาเทสา, กฺวิโลโป. อิตฺถิยํ อีปจฺจโย, “โอ สเร จา”ติ สุตฺเต จสทฺเทน อวาเทโส, ปุถวี, ปถวี, ปธวี, ถสฺส ธตฺตํ, อมปฺปจฺจเย ปถาเทโส, ปถโม.
๖๗๗. สสฺวาทีหิ ตุทโว.
สสุอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตุ ทุอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
สสุ หึสาคตีสุ, ตุปฺปจฺจโย, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ธาตฺวนฺตสฺส ตกาโร, สตฺตุ.
ชน ชนเน, ชตฺตุ. ทท ทาเน, ททฺทุ กุฏฺฐวิเสโส. อท ภกฺขเณ, อทฺทุ. มท อุมฺมาเท, มทฺทุ อิจฺจาทิ.
๖๗๘. ฌาทีหิ อีวโร.
จิปาธาอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ อีวรปฺปจฺจโย โหติ.
จิ จเย, จียตีติ จีวรํ. ปา ปาเน, ปาตีติ ปีวโร ปีโน. ธา ธารเณ, ธีวโร เกวฏฺโฏ.
๖๗๙. มุนาทีหิ จิ.
มุนาทีหิ ธาตูหิ อิปฺปจฺจโย โหติ, จสทฺเทน ปาฏิปทิเกหิ จ.
มุน ญาเณ, มุนาตีติ มุนิ, วาธิการา น วุทฺธิ. ยต ยตเน, ยตตีติ ยติ. อคฺค คติโกฏิลฺเล, อคฺคิ. ปต คติมฺหิ, ปติ. สุจ โสจกมฺมนิ, สุจิ. รุจ ทิตฺติมฺหิ, รุจิ. อิส ปริเยสเน, สีลาทิคุเณ เอสตีติ อิสิ. กุ สทฺเท, กวิ, วุทฺธิ, อวาเทโส จ. รุ สทฺเท, รวิ, ทธิ, กุฏิ. อสุ เขปเน, อสิ. ราช ทิตฺติมฺหิ, ราชิ. คมุ, สปฺป คติมฺหิ, สปฺปิ. อจฺจ ปูชายํ, อจฺจิ. ชุต ทิตฺติมฺหิ, โชติ, นนฺทิ, ทีปิ, กิมิ, อการสฺส อิตฺตํ. ตมุ กงฺขายํ, ติมิ. พุธ โพธเน, พุชฺฌตีติ โพธิ. กส วิเลขเน, กสิ. กปิ จลเน, กปิ, กลิ, พลิ, มสิ, ธนิ, หริ, อริ, คิริ อิจฺจาทโย.
ปาฏิปทิกโต ปน มหาลิ, ภทฺทาลิ, มณิ, อรณิ, ตรณิ, ธรณิ, สรณิ, ธมณิ, อวนิ, อสนิ, วสนิ อิจฺจาทิ.
๖๘๐. วิทาทีหฺยูโร.
วิทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ อูรปฺปจฺจโย โหติ.
วิท ลาเภ, วนฺทิตุํ อลํ อนาสนฺนตฺตาติ อตฺเถ อูรปฺปจฺจโย. วิทูโร, วิชฺชูโร วา, วิทูเร ชาโต เวทูโร มณิ. วล, วลฺล สาธารณพนฺธเนสุ, วลฺลูโร. มส อามสเน, มสูโร. สิท สิงฺคาเร, สินฺทูโร, นิคฺคหีตาคโม. ทุ คติมฺหิ, ทูโร. กุ สทฺเท, กูโร. กปุ หึสาตกฺกลคนฺเธสุ, กปฺปูโร, ทฺวิตฺตํ. มย คติมฺหิ, มยูโร, มหิยํ รวตีติ วา มยูโรติ.
“วณฺณาคโม วณฺณวิปริยโย จ,
ทฺเว จาปเร วณฺณวิการนาสา;
ธาตุสฺส จตฺถาติสเยน โยโค,
ตทุจฺจเต ปญฺจวิธํ นิรุตฺต”นฺติ—
วุตฺตนิรุตฺติลกฺขณานุสาเรน “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา จ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อุทิ ปสวนกฺเลทเนสุ, อุนฺทิตุมลํ สมตฺโถติ อุนฺทูโร. ขชฺช ภกฺขเณ, ขาทิตุํ อลนฺติ ขชฺชูโร. กุร อกฺโกเส, อกฺโกสิตุมลนฺติ กุรูโร. สุ หึสายํ, สูโร.
๖๘๑. หนาทีหิ ณุนุตโว.
หนอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ณุ นุ ตุอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
ณุปฺปจฺจเย หน หึสาคตีสุ, หนตีติ หณุ. ชน ชนเน, ชายตีติ ชาณุ, ธาตฺวนฺตโลโป, ทีโฆ.
ภา ทิตฺติมฺหิ, ภาตีติ ภาณุ. ริ สนฺตาเน, รยตีติ เรณุ รโช. ขนุ อวทารเณ, ขนฺติ, ขญฺญตีติ วา ขาณุ. อม คตฺยาทีสุ, อมตีติ อณุ, ธาตฺวนฺตโลโป.
นุปฺปจฺจเย— เว ตนฺตสนฺตาเน, วายตีติ เวนุ, เวณุ วา. เธ ปาเน, ธายติ วจฺฉํ ปาเยตีติ เธนุ, ภาตีติ ภานุ.
ตุปฺปจฺจเย — ธา ธารเณ, กฺริยํ, ลกฺขณํ วา ธาเรตีติ ธาตุ. สิ พนฺธเน, สียติ พนฺธียตีติ เสตุ. กี ธนวิโยเค, กิ อุนฺนติมฺหิ, อุทฺธํ คจฺฉตีติ เกตุ. หิ คติมฺหิ, หิโนตีติ เหตุ. ชน ชนเน, ชายตีติ ชนฺตุ. ตนุ วิตฺถาเร, ตโนตีติ ตนฺตุ. วส นิวาเส, วสติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ วตฺถุ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา สตการสํโยคสฺส ตฺถาเทโส.
๖๘๒. กุฏาทีหิ โฐ.
กุฏาทีหิ ธาตูหิ ฐปฺปจฺจโย โหติ.
กุฏ เฉทเน, กุฏติ ฉินฺทตีติ กุฏฺโฐ พฺยาธิ. กุส เฉทนปูรณคนฺเธสุ, กุสตีติ โกฏฺโฐ อุทรํ, ธาตฺวนฺตโลปทฺวิตฺตานิ. กฏ มทฺทเน, กฏติ มทฺทตีติ กฏฺฐํ. กณ นิมีลเน, กณฺโฐ.
๖๘๓. มนุปูรสุณาทีหิ อุสฺสนุสิสา.
มนุ ปูร สุณอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ, ปาฏิปทิเกหิ จ อุสฺสนุสอิสอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
มนุ โพธเน, อุสฺส นุสา, มนเต ชานาตีติ มนุสฺโส, มานุโส วา, ธาตฺวนฺตสฺส อาตฺตํ.
ปูร ทานปูรเณสุ, ปูรตีติ ปุริโส, รสฺสตฺตํ, โปโส, รการิการานํ โลโป, วุทฺธิ จ, ปุเร อุจฺเจ ฐาเน เสตีติ ปุริโส. สุณ หึสากุลสนฺธาเนสุ, สุณติ กุลํ สนฺทหตีติ สุณิสา.
กุ กุจฺฉิเต, กวียตีติ กรีสํ มลํ, กุสฺส กรตฺตํ, ทีโฆ จ. สุ หึสายํ, อนฺธการวิธมเนน สตฺตานํ ภยํ หึสตีติ สูริโย, รการาคโม, สการสฺส ยตฺตญฺจ. มห ปูชายํ, มหตีติ มหิโส, มหิยํ เสตีติปิ มหิโส. สิ พนฺธเน, สียติ พนฺธียตีติสีสํ อิจฺจาทิ.
๖๘๔. อกฺขเรหิ การ.
อกฺขเรหิ อกฺขรวาจเกหิ วณฺเณหิ การปฺปจฺจโย โหติ.
ตทฺธิตาทิสุตฺเต จคฺคหเณน นามพฺยปเทเส สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อกาโร, อการํ, อกาเรน อิจฺจาทิ, อากาโร, โอกาโร, กกาโร, ยกาโร, หกาโร, ฬกาโร. เอวการาทีสุ ปน กรียติ อุจฺจารียตีติ กาโร สทฺโท, เอว จ โส กาโร จาติ เอวกาโร. เอวํ ธิกาโร, หุํกาโร, สาธุกาโร.
อิกาโร ธาตุนิทฺเทเส, วิกรณนฺธิโตติ จ;
ภวนฺเตตฺถ คมิสฺสาทิ, หนตฺยาทีติ ญาปกา.
อุณาทิปฺปจฺจยนฺตนโย.
ตพฺพาที ณาทโย นิฏฺฐา, ตเว ตุนาทโย ตถา;
มานนฺตาทิ อุณาทีติ, ฉทฺธา กิตกสงฺคโห.
อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ กิพฺพิธานกณฺโฑ สตฺตโม.
นิคมน
สนฺธิ นามํ การกญฺจ, สมาโส ตทฺธิตํ ตถา;
อาขฺยาตํ กิตกํ กณฺฑา, สตฺติเม รูปสิทฺธิยํ.
เตธา สนฺธึ จตุทฺธา ปทมปิ จตุธา ปญฺจธา นามิกญฺจ,
พฺยาสา ฉกฺการกํ ฉสฺสมสนมปิ ฉพฺเภทโต ตทฺธิตญฺจ;
อาขฺยาตํ อฏฺฐธา ฉพฺพิธมปิ กิตกํ ปจฺจยานํ ปเภทา,
ทีเปนฺตี รูปสิทฺธี จิรมิธ ชนตาพุทฺธิวุฑฺฒิํ กโรตุ.
วิขฺยาตานนฺทเถรวฺหยวรคุรุนํ ตมฺพปณฺณิทฺธชานํ,
สิสฺโส ทีปงฺกราขฺยทฺทมิฬวสุมตี ทีปลทฺธปฺปกาโส.
พาลาทิจฺจาทิวาสทฺวิตยมธิวสํ สาสนํ โชตยี โย,
โสยํ พุทฺธปฺปิยวฺโห ยติ อิมมุชุกํ รูปสิทฺธึ อกาสิ.
อิติ ปทรูปสิทฺธิปกรณํ นิฏฺฐิตํ.