อตีตปฺปจฺจยนฺตนย
๖๑๒. อตีเต ต ตวนฺตุ ตาวี.
อตีเต กาเล สพฺเพหิ ธาตูหิ ต ตวนฺตุ ตาวี อิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
เอเต เอว ปรสมญฺญาย นิฏฺฐสญฺญกาปิ, เต จ กิตสญฺญตฺตา กตฺตริ ภวนฺติ.
อภวีติ ภูโต, ภูตา, ภูตํ, “อญฺเญสุ จา”ติ เอตฺถานุวตฺติตวาคฺคหเณน ต ตวนฺตุตาวีสุ วุทฺธิ น โหติ.
หุ ทานาทนหพฺยปฺปทาเนสุ, อหวีติ หุโต อคฺคึ.
ตวนฺตุปฺปจฺจเย— “อา สิมฺหี”ติ อากาโร, อคฺคึ หุตวา, หุตวนฺโต อิจฺจาทิ คุณวนฺตุสมํ.
ตาวีมฺหิ— อคฺคึ หุตาวี, อคฺคึ หุตาวิโน อิจฺจาทิ ทณฺฑีสมํ. อิตฺถิยํ อินีปจฺจโย— หุตาวินี,
นปุํสเก— รสฺสตฺตํ หุตาวิ.
วส นิวาเส, วสฺสํ อวสีติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโย, สการนฺตตฺตา “สาทิสนฺต”อิจฺจาทินา ฐาเทเส สมฺปตฺเต—
“ตสฺสา”ติ อธิกาโร, “สาที”ติ จ.
๖๑๓. วสโต อุตฺถ.
วสอิจฺเจตสฺมา ธาตุมฺหา ปรสฺส ตการสฺส สหาทิพฺยญฺชเนน อุตฺถาเทโสว โหติ, สรโลปาทิ.
วสฺสํ วุตฺโถ, วุตฺถา สา, “สรโลโป”ติอาทิสุตฺเต ตุคฺคหณโต ปุพฺพโลปาภาเว “อธิวตฺถา เทวตา, วตฺถพฺพ”นฺติอาทีสุ ปรโลโป.
“วสสฺสา”ติ วิปริณาเมน วตฺตเต.
๖๑๔. วสฺส วา วุ.
วสอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วการสฺส ตกาเร ปเร อุกาโร โหติ, ตตฺถ วการาคโม จ วา โหติ.
นิฏฺฐตกาเร เอวายํ. อถ วา “วู”ติ เอตฺถ วกาโร สนฺธิโช, ตนฺตญาเยน ทุติยญฺเจตฺถ วาคฺคหณมิจฺฉิตพฺพํ, เตน อการสฺสปิ อุกาโร สิทฺโธ ภวติ, อุสิโต พฺรหฺมจริยํ, วุสิโต, ตถา วุสิตวา, วุสิตาวี, อิการาคเมน พฺยวหิตตฺตา อุตฺถาเทโส น ภวติ.
ภุช ปาลนพฺยวหรเณสุ, โอทนํ อภุญฺชีติ อตฺเถ ตตวนฺตุตาวี, “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จา”ติ ธาตฺวนฺตโลโป, ตการสฺส ทฺวิตฺตญฺจ, ภุตฺโต, ภุตฺตวา, ภุตฺตาวี. ตถา รนฺช ราเค, อรญฺชีติ รตฺโต, รตฺตา, รตฺตํ. ยุช โยเค, อยุญฺชีติ ยุตฺโต, ยุตฺตา, ยุตฺตํ. วิจ วิเวจเน วิปุพฺโพ, วิวิจฺจีติ วิวิตฺโต, วิวิตฺตา, วิวิตฺตํ.
มุจ โมจเน, อมุจฺจีติ พนฺธนา มุตฺโต. ตถา ติปฺปจฺจเยปิ อิมินา ธาตฺวนฺตโลปทฺวิตฺตานิ, อาสชฺชนํ อาสตฺติ, วิมุจฺจนํ, วิมุจฺจติ เอตายาติ วา วิมุตฺติ.
กุธ โกเป, อกุชฺฌีติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโย, ตสฺส “ธฒภเหหิ ธฒา จา”ติ ธตฺตํ, “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ติ ธการสฺส ทกาโร, กุทฺโธ. ยุธ สมฺปหาเร, อยุชฺฌีติ ยุทฺโธ, ยุทฺธํ.
สิธ สํสิทฺธิมฺหิ, อสิชฺฌีติ สิทฺโธ. อาปุพฺโพ รภ ราภสฺเส, อารภีติ อารทฺโธ คนฺตุํ.
นห พนฺธเน สํปุพฺโพ, สนฺนยฺหีติ สนฺนทฺโธ, “ธฒภเหหิ ธฒา จา”ติ นหาทิโต ตการสฺส ธกาโร.
วฑฺฒ วฑฺฒเน, อวฑฺฒีติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโย, ตสฺส ฒตฺตํ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ธาตฺวาการสฺสุตฺตํ, ฑโลโป จ.
“หจตุตฺถานมนฺตาน”นฺติ วตฺตเต.
๖๑๕. โฑ ฒกาเร.
หจตุตฺถานํ ธาตฺวนฺตานํ ฑการาเทโส โหติ ฒกาเร ปเร. วุฑฺโฒ, วุฑฺฒา, “โพ วสฺสา”ติ พตฺเต พุฑฺโฒ. ติปฺปจฺจเย— พุชฺฌนํ, พุชฺฌติ วา เอตายาติ พุทฺธิ. เอวํ สิทฺธิ, วฑฺฒิ.
ตพฺพปฺปจฺจเย— โพทฺธพฺพมิจฺจาทิ.
“อนฺโต, โน”ติ จ อธิกาโร.
๖๑๖. ตราทีหิ อิณฺโณ.
ตรอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส อิณฺณาเทโส โหติ,
ธาตฺวนฺโต จ โน โหติ, สรโลปาทิ. ตร ตรเณ, สํสารณฺณวํ อตรีติ ติณฺโณ ตาเรยฺยํ.
เอวํ อุตฺติณฺโณ, ติณฺณํ วา. ปูร ปูรเณ, สํปูรีติ สํปุณฺโณ, “สรโลโป”ติอาทิสุตฺเต ตุคฺคหณโต ปุพฺพโลปาภาเว อุวณฺณโต ปรสฺส “วา ปโร อสรูปา”ติ โลโป, สํโยเค รสฺสตฺตํ. ตุร เวเค, อตุรีติ ตุณฺณํ, ตุริตํ วา. ชร วโยหานิมฺหิ, ปริชีรีติ ปริชิณฺโณ. กิร วิกิรเณ, อากิรีติ อากิณฺโณ อิจฺจาทิ.
๖๑๗. สุส ปจ สกโต กฺขกฺกา จ.
สุส ปจ สกอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส กฺขกฺกาเทสา โหนฺติ,
อนฺโต จ พฺยญฺชโน โน โหติ. จสทฺเทน มุจาทิโต กฺกาเทโส. สุส โสสเน, อสุสฺสีติ สุกฺโข รุกฺโข.
อปจฺจีติ ปกฺกํ ผลํ. สก สามตฺเถ, อสกฺขีติ สกฺโก อสฺส, โอมุจฺจีติ โอมุกฺกา อุปาหนา.
“ปจิตุํ, ปจิตพฺพ”นฺติอาทีสุ ปน น ภวติ, อิกาเรน พฺยวหิตตฺตา. เอวํ สพฺพตฺถ พฺยวธาเน น ภวติ.
สีหคติยา ติคฺคหณมนุวตฺตเต.
๖๑๘. ปกฺกมาทีหิ นฺโต จ.
ปกฺกมอิจฺเจวมาทีหิ มการนฺเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส นฺตาเทโส โหติ, ธาตฺวนฺโต จ โน โหติ. จสทฺเทน ติปฺปจฺจยสฺส นฺติ จ โหติ. กมุ ปทวิกฺเขเป, ปกฺกมีติ ปกฺกนฺโต. เอวํ สงฺกนฺโต, นิกฺขนฺโต,
“โท ธสฺส จา”ติ สุตฺเต จคฺคหเณน กสฺส ขตฺตํ. ภมุ อนวฏฺฐาเน, วิพฺภมีติ วิพฺภนฺโต, ภนฺโต.
ขมุ สหเน, อกฺขมีติ ขนฺโต. สมุ อุปสเม, อสมีติ สนฺโต. ทมุ ทมเน, อทมีติ ทนฺโต.
ติมฺหิ— สงฺกมนํ สงฺกนฺติ. เอวํ โอกฺกนฺติ, วิพฺภนฺติ, ขนฺติ, สนฺติ ทนฺติ อิจฺจาทิ.
๖๑๙. ชนาทีนมา ติมฺหิ จ.
ชนอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนมนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส อาตฺตํ โหติ ตปฺปจฺจเย, ติมฺหิ จ.
โยควิภาเคน อญฺญตฺถาปิ. ชน ชนเน, อชนีติ ชาโต, วิชายีติ ปุตฺตํ วิชาตา, ชนนํ ชาติ.
ตปฺปจฺจเย สติปิ ตกาเร ปุน ติคฺคหณกรณํ ปจฺจยนฺตรตกาเร อาตฺตนิวตฺตนตฺถํ,
ยถา— ชนฺตุ. “ชนิตฺวา, ชนิตุ”นฺติอาทีสุ ปน อิกาเรน พฺยวหิตตฺตา น ภวติ.
“อา, ติมฺหิ, จา”ติ จ วตฺตเต.
๖๒๐. ฐาปานมิอี จ.
ฐา ปาอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อนฺตสฺส อาการสฺส ยถากฺกมํ อิการอีการาเทสาโหนฺติ ตปฺปจฺจเย, ติมฺหิ จ. จสทฺเทน อญฺญตฺราปิ กฺวจิ.
ฐา คตินิวตฺติมฺหิ, อฏฺฐาสีติ ฐิโต, อุปฏฺฐิโต ครุํ, ฐิตวา, อธิฏฺฐิตฺวา, ฐานํ ฐิติ.
ปา ปาเน, อปายีติ ปีตา, ยาคุํ ปีตวา, ปานํ ปีติ, ปีตฺวา.
๖๒๑. หนฺเตหิ โห หสฺส โล วา อทหนหานํ.
หการนฺเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส, ติสฺส จ หการาเทโส โหติ, หสฺส จ ธาตฺวนฺตสฺส ลกาโร โหติ วา ทหนเห วชฺเชตฺวา, ฒตฺตาปวาโทยํ.
รุห ชนเน, อรุหีติ อารุฬฺโห รุกฺขํ. ลฬานมวิเสโส, อารุลฺโห วา, รุหนํ รุฬฺหี.
คาหุ วิโลฬเน, อคาหีติ คาฬฺโห, อชฺโฌคาฬฺโห มหณฺณวํ.
พห วุทฺธิมฺหิ, อพหีติ พาฬฺโห, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ทีโฆ.
มุห เวจิตฺเต, อมุยฺหีติ มูฬฺโห.
คุห สํวรเณ, อคุหีติ คูฬฺหํ.
วห ปาปุณเน, อุปวหีติ อุปวุฬฺโห, “วจ วสวหาทีนมุกาโร วสฺสา”ติ โยควิภาเคน อุตฺตํ.
อทหนหานนฺติ กิมตฺถํ? ทฑฺโฒ, สนฺนทฺโธ.
วาติ กึ? ทุทฺโธ, สินิทฺโธ. “คหิตํ, มหิต”นฺติอาทีสุ ปน อิการาคเมน พฺยวหิตตฺตา น ภวติ.
ธาตุปฺปจฺจยนฺตโตปิ “อตีเต ต ตวนฺตุตาวี”ติ ตปฺปจฺจโย, อพุภุกฺขีติ พุภุกฺขิโต. เอวํ ชิฆจฺฉิโต, ปิปาสิโต อิจฺจาทิ.
เอวํ กตฺตริ นิฏฺฐนโย.
“อตีเต”ติ วตฺตเต.
๖๒๒. ภาวกมฺเมสุ ต.
อตีเต กาเล คมฺยมาเน สพฺพธาตูหิ ตปฺปจฺจโย โหติ ภาวกมฺมอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ.
ภาเว ตาว— เค สทฺเท, คายนํ, อคายิตฺถาติ วา อตฺเถ ตปฺปจฺจโย.
๖๒๓. สพฺพตฺถ เค คี.
เคอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส คีอาเทโส โหติ สพฺพตฺถ, ตปฺปจฺจยติปจฺจเยสฺเววายํ.
ตสฺส คีตํ, คายนํ, คายิตพฺพาติ วา คีติ.
ภาเว— ตปฺปจฺจยนฺตา นปุํสกา. กมฺมนิ— ติลิงฺคา.
นต คตฺตวินาเม, นจฺจนํ, อนจฺจิตฺถาติ วา อตฺเถ ตปฺปจฺจโย.
๖๒๔. ปจฺจยา ทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺติ.
เย อิธ สปฺปจฺจยา สทฺทา ปจฺจเยหิ น นิฏฺฐํ คตา, เต นิปาตนโต สิชฺฌนฺตีติ ธาตฺวนฺเตน สห ตปฺปจฺจยสฺส จฺจ ฏฺฏาเทสา. นจฺจํ, นฏฺฏํ. หส หสเน, หสนํ หสิตํ, อิการาคโม. คมนํ คตํ. เอวํ ฐิตํ, สยิตํ, วาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตาวุทฺธิ. รุท อสฺสุวิโมจเน, อรุชฺฌิตฺถาติ โรทิตํ, รุณฺณํ วา อิจฺจาทิ.
กมฺมนิ—อภิภูยิตฺถาติ อภิภูโต โกโธ ภวตา, อภิภูตา, อภิภูตํ.
ภาส พฺยตฺติยํ วาจายํ, อภาสิตฺถ เตนาติ ภาสิโต ธมฺโม, ภาสิตา คาถา, ภาสิตํ สุตฺตํ.
ทิสี อุจฺจารเณ, จุราทิตฺตา เณ. อเทสียิตฺถาติ เทสิโต ธมฺโม ภควตา, อิการาคเม การิตสรโลโป.
ชิ ชเย, อชียิตฺถาติ ชิโต มาโร. นี ปาปุณเน, อนียึสูติ นีตา คามมชา, สุโต ตยา ธมฺโม, ญาโต.
สาส อนุสิฏฺฐิมฺหิ, อนุสาสียิตฺถาติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโย.
๖๒๕. สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ.
สาสทิสอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส ริฏฺฐาเทโส โหติ, จสทฺเทน ติสฺส ริฏฺฐิ จ, ทิสโต กิจฺจตการตุํตฺวาทีนญฺจ รฏฺฐ รฏฺฐุํ รฏฺฐาเทสา จ โหนฺติ, ราทิโลโป, อนุสิฏฺโฐ โส มยา, อนุสิฏฺฐา สา, อนุสิฏฺฐํ. ทิส เปกฺขเณ, อทิสฺสิตฺถาติ ทิฏฺฐํ เม รูปํ. ติมฺหิ— อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐิ, ทสฺสนํ ทิฏฺฐิ.
กิจฺจาทีสุ — ทสฺสนียํ ทฏฺฐพฺพํ, ทฏฺเฐยฺยํ, ปสฺสิตุนฺติ ทฏฺฐุํ คจฺฉติ, ปสฺสิตฺวาติ เนกฺขมํ ทฏฺฐุํ, ทฏฺฐา, อิการาคเมน อนฺตริกสฺส น ภวติ, ยถา— อนุสาสิตํ, อนุสาสิตพฺพํ, อนุสาสิตุํ, อนุสาสิตฺวา, ทสฺสิตํ อิจฺจาทิ.
ตุส ปีติมฺหิ, อตุสฺสีติ อตฺเถ กตฺตริ ตปฺปจฺจโย.
“ตสฺสา”ติ อธิกาโร.
๖๒๖. สาทิ สนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ.
อาทินา สห วตฺตตีติ สาทิ. สการนฺเตหิ, ปุจฺฉ ภนฺช หํสอิจฺเจวมาทีหิ จ ธาตูหิ ปรสฺส อนนฺตริกสฺส ตการสฺส สหาทิพฺยญฺชเนน ธาตฺวนฺเตน ฏฺฐาเทโส โหติ. หนฺสสฺส สติปิ สนฺตตฺเต ปุนคฺคหณํ กฺวจิ ฏฺฐาเทสสฺส อนิจฺจตาทีปนตฺถํ, เตน “วิทฺธสฺโต อุตฺรสฺโต”ติอาทีสุ น โหติ.
ตุฏฺโฐ, สนฺตุสิโต. ภส ภสฺสเน, อภสฺสีติ ภฏฺโฐ, ภสฺสิโต. นส อทสฺสเน, นสฺสีติ นฏฺโฐ.
ทํส ทํสเน, อทํสียิตฺถาติ ทฏฺโฐ สปฺเปน, ฑํสิโต วา, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ทสฺส ฑตฺตํ.
ผุส ผสฺสเน, อผุสียิตฺถาติ ผุฏฺโฐ โรเคน, ผุสฺสิโต วา.
อิสุ อิจฺฉายํ, เอสียิตฺถาติ อิฏฺโฐ, อิจฺฉิโต, เอสิโต. มส อามสเน, อามสียิตฺถาติ อามฏฺโฐ.
วส เสจเน, อวสฺสีติ วุฏฺโฐ เทโว, ปวิสียิตฺถาติ ปวิฏฺโฐ, อุทฺทิสียิตฺถาติ อุทฺทิฏฺโฐ.
ปุจฺฉ ปุจฺฉเน, อปุจฺฉียิตฺถาติ ปุฏฺโฐ ปญฺหํ, ปุจฺฉิโต. ภนฺช อวมทฺทเน, อภญฺชียิตฺถาติ ภฏฺฐํ ธญฺญํ.
หํส ปีติมฺหิ, อหํสีติ หฏฺโฐ, ปหฏฺโฐ, ปหํสิโต.
อาทิสทฺเทน ยช เทวปูชาสงฺคติกรณทาเนสุ, อิชฺชิตฺถาติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโย, ตสฺส ฏฺฐาเทโส.
๖๒๗. ยชสฺส สรสฺสิ ฏฺเฐ.
ยชอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สรสฺส อิการาเทโส โหติ ฏฺเฐ ปเร. ยิฏฺโฐ มยา ชิโน.
สช วิสฺสคฺเค สํปุพฺโพ, สํสชฺชิตฺถาติ สํสฏฺโฐ เตน, วิสฺสฏฺโฐ. มชสุทฺธิมฺหิ, อมชฺชีติ มฏฺโฐ อิจฺจาทิ.
กิจฺจตการาทีสุ ตุสฺสิตพฺพํ โตฏฺฐพฺพํ, ผุสิตพฺพํ โผฏฺฐพฺพํ, ปุจฺฉิตุํ ปุฏฺฐุํ, ยชิตุํ ยิฏฺฐุํ, อภิหริตุํ อภิหฏฺฐุํ, โตสนํ ตุฏฺฐิ, เอสนํ เอฏฺฐิ, วสฺสนํ วุฏฺฐิ, วิสฺสชฺชนํ วิสฺสฏฺฐิ อิจฺจาทิ
“ตสฺส, สาที”ติ จ วตฺตเต.
๖๒๘. ภนฺชโต คฺโค จ.
ภนฺชโต ธาตุมฺหา ตปฺปจฺจยสฺส สหาทิพฺยญฺชเนน คฺโค อาเทโส โหติ. ภคฺโค
ราโค อเนน. วส นิวาเส, ปริวสียิตฺถาติ ปริวุฏฺโฐ ปริวาโส, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, อุฏฺฐ อุอาเทสา.
วส อจฺฉาทเน, นิวสียิตฺถาติ นิวตฺถํ วตฺถํ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา สฺตการสํโยคสฺส ตฺถตฺตํ, เอวํ นิวตฺถพฺพํ. สํส ปสํสเน, ปสํสียิตฺถาติ ปสตฺโถ ปสํสิโต, ปสํสนํ ปสตฺถิ.
พธ พนฺธเน, อพชฺฌิตฺถาติ พทฺโธ รญฺญา, อลภียิตฺถาติ ลทฺธํ เม ธนํ, ธตฺตทตฺตานิ.
รภ ราภสฺเส, อารภียิตฺถาติ อารทฺธํ วีริยํ. ทห ภสฺมีกรเณ, อทยฺหิตฺถาติ ทฑฺฒํ วนํ,
อภุชฺชิตฺถาติ ภุตฺโต โอทโน, ภุชาทิตฺตา ธาตฺวนฺตโลโป, ทฺวิตฺตญฺจ.
จช หานิมฺหิ, ปริจฺจชียิตฺถาติ ปริจฺจตฺตํ ธนํ, อมุจฺจิตฺถาติ มุตฺโต สโร.
วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, อวจียิตฺถาติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโย.
“อนฺโต, โน, ทฺวิ, จา”ติ จ อธิกาโร.
๖๒๙. วจ วา วุ.
จตุปฺปทมิทํ. วจอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วการสฺส อุการาเทโส โหติ วา,
ธาตฺวนฺโต จ จกาโร โน โหติ, ตปฺปจฺจยสฺส จ ทฺวิภาโว โหติ. วาคฺคหณมวธารณตฺถํ,
ธาตฺวาทิมฺหิ วการาคโม. วุตฺตมิทํ ภควตา, อุตฺตํ วา.
๖๓๐. คุปาทีนญฺจ.
คุปอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนมนฺโต จ พฺยญฺชโน โน โหติ, ปรสฺส ตการสฺส จ ทฺวิภาโว โหติ.
คุป โคปเน, สุโคปียิตฺถาติ สุคุตฺโต, สุโคปิโต, อิกาเรน พฺยวหิตตฺตา น ธาตฺวนฺตโลโป,
“อญฺเญสุ จา”ติ สุตฺเต วาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา นิฏฺฐตกาเรปิ กฺวจิ วุทฺธิ. โคปนํ คุตฺติ.
ลิป ลิมฺปเน, อลิมฺปียิตฺถาติ ลิตฺโต สุคนฺเธน. ตป สนฺตาเป, สนฺตปียิตฺถาติ สนฺตตฺโต เตเชน.
ทีป ทิตฺติมฺหิ, อาทีปียิตฺถาติ อาทิตฺโต อคฺคินา, รสฺสตฺตํ, ทีปนํ ทิตฺติ.
อป ปาปุณเน, ปาปียิตฺถาติ ปตฺโต คาโม, ปาปุณีติ ปตฺโต สุขํ, ปาปุณนํ ปตฺติ, ปตฺตพฺพํ.
มท อุมฺมาเท, ปมชฺชีติ ปมตฺโต. สุป สยเน, อสุปีติ สุตฺโต อิจฺจาทิ.
จร จรเณ, อจรียิตฺถาติ จิณฺโณ ธมฺโม, อิณฺณาเทโส, จริโต วา. เอวํ ปุณฺโณ, ปูริโต.
นุท เขเป, ปนุชฺชิตฺถาติ ปณุนฺโน, นสฺส ณตฺตํ, ปนุทิโต.
ทา ทาเน, อาทียิตฺถาติ อาทินฺโน, อตฺโต วา, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ทาสทฺทสฺส ตกาโร, รสฺสตฺตํ.
๖๓๑. ภิทาทิโต อินฺนอนฺนอีณา วา.
ภิทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส อินฺน อนฺน อีณอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา, อนฺโต จ โน โหติ. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, สรโลปาทิ.
ภิทิ วิทารเณ, อภิชฺชิตฺถาติ ภินฺโน ฆโฏ ภวตา, ภิชฺชีติ วา ภินฺโน เทวทตฺโต.
ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, อฉิชฺชิตฺถาติ ฉินฺโน รุกฺโข, อจฺฉินฺนํ จีวรํ,
อุจฺฉิชฺชีติ อุจฺฉินฺโน.
อทียิตฺถาภิ ทินฺโน สุงฺโก. สท วิสรณคตฺยาวสาเนสุ, นิสีทีติ นิสินฺโน.
ขิท อุตฺตาสเน, ขิท ทีนภาเว วา, อขิชฺชีติ ขินฺโน.
อนฺนาเทเส ฉท อปวารเณ, อจฺฉาทียิตฺถาติ ฉนฺโน, ปฏิจฺฉนฺนํ เคหํ, ปสีทีติ ปสนฺโน. ปท คติมฺหิ, อุปฺปชฺชีติ อุปฺปนฺโน, ฌานํ สมาปนฺโน. รุทิ อสฺสุวิโมจเน, รุณฺโณ, ปรโลโป.
ขี ขเย อีณาเทโส, อขียีติ ขีโณ โทโส, ขีณา ชาติ, ขีณํ ธนํ. หา จาเค, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา หาทิโต อีณาเทเส ณการสฺส นตฺตํ, ปหียิตฺถาติ ปหีโน กิเลโส, ปริหายีติ ปริหีโน.
อาส อุปเวสเน, อจฺฉีติ อาสีโน. ลี สิเลสเน, ลียีติ ลีโน, นิลีโน.
ชิ ชเย, ชิยีติ ชีโน วิตฺตมนุโสจติ, ชิโต วา. ที ขเย, ทีโน.
ปี ตปฺปเน, ปีโน. ลู เฉทเน, ลูยิตฺถาติ ลูโน อิจฺจาทิ.
วมุ อุคฺคิรเณ, วมียิตฺถาติ วนฺตํ, วมิตํ, “ปกฺกมาทีหิ นฺโต”ติ นฺตาเทโส. อคจฺฉียิตฺถาติ คโต คาโม ตยา, คามํ คโต วา, “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตโลโป. อขญฺญิตฺถาติ ขโต กูโป, อุปหญฺญิตฺถาติ อุปหตํ จิตฺตํ, อรมีติ รโต, อภิรโต. มน ญาเณ, อมญฺญิตฺถาติ มโต, สมฺมโต. ตนุ วิตฺถาเร, อตนิตฺถาติ ตตํ, วิตตํ. ยมุ อุปรเม, นิยจฺฉีติ นิยโต.
“โน, ตมฺหิ, ติมฺหี”ติ จ วตฺตเต.
๖๓๒. รกาโร จ.
รกาโร จ ธาตูนมนฺตภูโต โน โหติ ตปฺปจฺจเย, ติปฺปจฺจเย จ ปเร.
ปกรียิตฺถาติ ปกโต กโฏ ภวตา, กตา เม รกฺขา, กตํ เม ปุญฺญํ.
“โท ธสฺส จา”ติ เอตฺต จสทฺเทน โฏ ตสฺส, ยถา— สุกฏํ, ทุกฺกฏํ,
ปุเร อกรียิตฺถาติ ปุรกฺขโต,
“ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปฺปจฺจเยสุ จา”ติ ขกาโร, ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กรียิตฺถาติ สงฺขโต, อภิสงฺขโต, อุปกรียิตฺถาติ อุปกฺขโต, อุปกฺขโฏ, ปริกรียิตฺถาติ ปริกฺขโต.
ติปฺปจฺจเย ปกรณํ ปกติ. สร คติจินฺตายํ, อสรีติ สโต, วิสรีติ วิสโฏ, สรณํ,
สรติ เอตายาติ วา สติ, นีหรียิตฺถาติ นีหโฏ. ธร ธารเณ, อุทฺธรียิตฺถาติ อุทฺธโฏ, อภรียิตฺถาติ ภโต, ภรณํ, ภรติ เอตายาติ วา ภติ.
อิการาคมยุตฺเตสุ “คมิโต”ติอาทีสุ ธาตฺวนฺตโลเป สมฺปตฺเต—
“โลโป”ติ วตฺตเต.
๖๓๓. นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหิ.
นการ มการ กการ รการานํ ธาตฺวนฺตานํ โลโป น โหติ อิการาคมยุตฺเต ตกาเร ปเรติ โลปาภาโว.
อคจฺฉี, คมียิตฺถาติ วา คมิโต, รมิตฺถาติ รมิโต. เอวํ วมิโต, นมิโต.
สกิ สงฺกายํ, สงฺกิโต, สริโต, ภริโต. ตถา ขนิตพฺพํ, หนิตพฺพํ, คมิตพฺพํ, รมิตพฺพํ อิจฺจาทิ.
นิธียิตฺถาติ นิหิโต, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ธิสฺส หิ ตปฺปจฺจเย. เอวํ วิหิโต.
การิเต อภาวียิตฺถาติ อตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปฺปจฺจโย, “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคโม, สรโลปาทิ, ภาวิโต มคฺโค เตน, ภาวยิโต, อปาจียิตฺถาติ ปาจิโต โอทนํ ยญฺญทตฺโต เทวทตฺเตน, ปาจยิโต,
ปาจาปิโต, ปาจาปยิโต, กมฺมํ การียิตฺถาติ การิโต, การยิโต, การาปิโต, การาปยิโต อิจฺจาทิ.
“ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ เอตฺถ “ต”อิติ โยควิภาเคน อจลน คติ โภชนตฺถาทีหิ อธิกรเณปิ ตปฺปจฺจโย, ยถา— อาส อุปเวสเน, อธิกรเณ อจฺฉึสุ เอตฺถ เตติ อิทํ เตสํ อาสิตํ ฐานํ.
ภาเว อิธ เตหิ อาสิตํ. กมฺมนิ อยํ เตหิ อชฺฌาสิโต คาโม.
กตฺตริ อิธ เต อาสิตา. ตถา อฏฺฐํสุ เอตฺถาติ อิทํ เตสํ ฐิตํ ฐานํ, อิธ เตหิ ฐิตํ, อยํ เตหิ อธิฏฺฐิโต โอกาโส, อิธ เต ฐิตา. นิสีทึสุ เอตฺถาติ อิทํ เตสํ นิสินฺนํ ฐานํ, อยํ เตสํ นิสินฺนกาโล, เต อิธ นิสินฺนา.
นิปชฺชึสุ เอตฺถาติ อิทํ เตสํ นิปนฺนํ ฐานํ, อิธ เต นิปนฺนา.
ยา คติปาปุณเน. อยาสุํ เต เอตฺถาติ อยํ เตสํ ยาโต มคฺโค, อิธ เตหิ ยาตํ, อยํ เตหิ ยาโต มคฺโค, อิธ เต ยาตา. ตถา อิทํ เตสํ คตฏฺฐานํ, อยํ เตสํ คตกาโล, อิธ เตหิ คตํ, อยํ เตหิ คโต คาโม, อิธ เต คตา.
ภุญฺชึสุ เอตสฺมินฺติ อิทํ เตสํ ภุตฺตฏฺฐานํ, อยํ เตสํ ภุตฺตกาโล, อิธ เตหิ ภุตฺโต โอทโน, อิธ เต ภุตฺตา. ปิวึสุ เต เอตฺถาติ อิทํ เตสํ ปีตํ ฐานํ, อิธ เตหิ ปีตา ยาคุ, อิธ เต ปีตา. ทิสฺสนฺติ เอตฺถาติ อิทํ เตสํ ทิฏฺฐฏฺฐานํ อิจฺจาทิ.
“กตฺตริ กิตฺ”ติ อิโต มณฺฑูกคติยา “กตฺตรี”ติ วตฺตเต.
๖๓๔. กมฺมนิ ทุติยายํ กฺโต.
กมฺมตฺเถ ทุติยายํ วิภตฺติยํ วิชฺชมานายํ ธาตูหิ กตฺตริ กฺตปฺปจฺจโยโหติ.
อิทเมว วจนํ ญาปกํ อภิหิเต กมฺมาทิมฺหิ ทุติยาทีนมภาวสฺส. ทานํ อทาสีติ อตฺเถ กฺตปฺปจฺจโย, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ปจฺจยกการสฺส โลโป,
ตสฺส อินฺนาเทโส, ทานํ ทินฺโน เทวทตฺโต.
รกฺข ปาลเน, สีลํ อรกฺขีติ สีลํ รกฺขิโต, ภตฺตํ อภุญฺชีติ ภตฺตํ ภุตฺโต,
ครุํ อุปาสีติ ครุมุปาสิโต อิจฺจาทิ.
๖๓๕. ภฺยาทีหิ มติพุธิปูชาทีหิ จ กฺโต.
ภีอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ, มติ พุธิ ปูชาทีหิ จ กฺตปฺปจฺจโย โหติ.
โส จ “ภาวกมฺเมสุ กิจฺจกฺตขตฺถา”ติ วุตฺตตฺตา ภาวกมฺเมสฺเวว ภวติ. ภี ภเย, อภายิตฺถาติ ภีตํ ภวตา.
สุป สเย, อสุปียิตฺถาติ สุตฺตํ ภวตา. เอวํ สยิตํ ภวตา. อส โภชเน, อสิตํ ภวตา, ปจิโต โอทโน ภวตา.
อิธ มตฺยาทโย อิจฺฉตฺถา, พุธิอาทโย ญาณตฺถา.
มน ญาเณ สํปุพฺโพ, “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปฺปจฺจเย สมฺปตฺเต อิมินา กมฺมนิ กฺตปฺปจฺจโย,
“คม ขนา”ติอาทินา ธาตฺวนฺตโลโป, รญฺญา สมฺมโต. กปฺป ตกฺกเน, สงฺกปฺปิโต. ธร ธารเณ,
จุราทิตฺตา เณ, วุทฺธิ, อิการาคโม, สรโลปาทิ, อวธาริโต.
พุธ อวคมเน, อวพุชฺฌิตฺถาติ พุทฺโธ ภควา มเหสกฺเขหิ เทวมนุสฺเสหิ.
อิ อชฺฌยเน, อธียิตฺถาติ อธีโต.
อิ คติมฺหิ, อภิสมิโต. วิท ญาเณ, อเวทียิตฺถาติ วิทิโต. ญา อวโพธเน, อญฺญายิตฺถาติ ญาโต.
วิธ เวธเน, ปฏิวิชฺฌิตฺถาติ ปฏิวิทฺโธ ธมฺโม. ตกฺก วิตกฺเก, ตกฺกิโต.
ปูชนตฺเถสุ— ปูช ปูชายํ, อปูชียิตฺถาติ ปูชิโต ภควา. จาย สนฺตานปูชเนสุ อปปุพฺโพ, อปจายิโต.
มาน ปูชายํ, มานิโต. จิ จเย, อปจิโต. วนฺท อภิวนฺทเน, วนฺทิโต. กร กรเณ, สกฺกโต. สกฺการ ปูชายํ, สกฺการิโต อิจฺจาทิ.
หุโต หุตาวี หุตวา, วุฏฺโฐ วุสิตชิณฺณโก;
ปกฺกํ ปกฺกนฺตโก ชาโต, ฐิโต รุฬฺโห พุภุกฺขิโต.
คีตํ นจฺจํ ชิโต ทิฏฺโฐ, ตุฏฺโฐ ยิฏฺโฐ จ ภคฺควา;
วุตฺตญฺจ คุตฺโต อจฺฉินฺโน, ปหีโน คมิโต คโต.
กโตภิสงฺขโต ภุตฺตํ, ฐานํ ครุมุปาสิโต;
ภีตญฺจ สมฺมโต พุทฺโธ, ปูชิโตตีตกาลิกา.
อตีตปฺปจฺจยนฺตนโย.