เตกาลิก
กิตกปฺปจฺจยนฺตนย
อิทานิ กิตกปฺปจฺจยา วุจฺจนฺเต.
กร กรเณ, ปุเร วิย ธาตุสญฺญาทิ.
กุมฺภอิจฺจุปปทํ, ตโต ทุติยา.
“กุมฺภํ กโรติ, อกาสิ, กริสฺสตี”ติ วา วิคฺคเห—
“ปรา, ปจฺจยา”ติ จ วตฺตเต.
๕๖๑. ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ.
กมฺมสฺมึ อาทิมฺหิ สติ ธาตุยา ปโร ณปฺปจฺจโย โหติ.
โส จ—
๕๖๒. อญฺเญ กิตฺ.
ตติเย ธาตฺวาธิกาเร วิหิตา กิจฺเจหิ อญฺเญปจฺจยา กิติจฺเจว สญฺญา โหนฺตีติ กิตฺสญฺญา กตา.
๕๖๓. กตฺตริ กิต.
กตฺตริ การเก กิตปจฺจโย โหตีติ นิยมโต กตฺตริ ภวติ,
โส จ “ณาทโย เตกาลิกา”ติ วุตฺตตฺตา กาลตฺตเย จ โหติ. ปุเร วิย การิตพฺยปเทสณโลปวุทฺธิโย, ปจฺจยนฺตสฺสาลิงฺคตฺตา สฺยาทิมฺหิ อสมฺปตฺเต “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จา”ติ กิตกนฺตตฺตา นามํว กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ตโต กุมฺภํ กโรตีติ อตฺเถ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ ทุติยาตปฺปุริสสมาโส,
“นามาน”นฺติอาทินา สมาสสญฺญา, “เตสํ วิภตฺติโย โลปา จา”ติ วิภตฺติโลโป, “ปกติ จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาโว, ปุน สมาสตฺตา นามมิว กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
โส กุมฺภกาโร, เต กุมฺภการา อิจฺจาทิ. อิตฺถิยํ กุมฺภการี, กุมฺภการิโย อิจฺจาทิ, ตถา กมฺมํ กโรตีติ กมฺมกาโร. เอวํ มาลากาโร, กฏฺฐกาโร, รถกาโร, สุวณฺณกาโร, สุตฺตกาโร, วุตฺติกาโร, ฏีกากาโร. คห อุปาทาเน, ปตฺตํ อคณฺหิ, คณฺหาติ, คณฺหิสฺสตีติ วา ปตฺตคฺคาโห. เอวํ รสฺมิคฺคาโห, รชฺชุคฺคาโห. เว ตนฺตสนฺตาเน, ตนฺตํ อวายิ, วายติ, วายิสฺสตีติ วา ตนฺตวาโย, “เต อาวายา การิเต”ติ อายาเทโส, วากฺเย ปเนตฺถ “เต อาวายา”ติ โยควิภาเคน อายาเทโส. เอวํ ตุนฺนวาโย.
มา ปริมาเณ, ธญฺญํ อมินิ, มินาติ, มินิสฺสตีติ วา อตฺเถ ณปฺปจฺจเย กเต—
“ณมฺหี”ติ วตฺตเต.
๕๖๔. อาการนฺตานมาโย.
อาการนฺตานํ ธาตูนํ อนฺตสฺส อายาเทโส โหติ ณการานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร, สรโลปาทิ.
ธญฺญมาโย. เอวํ ทานํ ททาตีติ ทานทาโย.
กมุ กนฺติมฺหิ, ธมฺมํ อกามยิ, กามยติ, กามยิสฺสตีติ วา ธมฺมกาโม ปุริโส, ธมฺมกามา กญฺญา, ธมฺมกามํ จิตฺตํ. เอวํ อตฺถกาโม, หิตกาโม, สุขกาโม, ธมฺมํ ปาเลตีติ ธมฺมปาโล อิจฺจาทิ.
ทมุ ทมเน, “อรึ อทมิ, ทเมติ, ทมิสฺสตี”ติ วิคฺคเห “ธาตุยา”ติ อธิกาโร,
“กมฺมาทิมฺหี”ติ จ วตฺตเต.
๕๖๕. สญฺญายมนุ.
กมฺมูปปเท อาทิมฺหิ สติ สญฺญายํ คมฺยมานายํ ธาตุยา อปฺปจฺจโย โหติ,
อุปปทนฺเต นุการาคโม จ. เอตฺถ จ “นุ นิคฺคหีตํ ปทนฺเต”ติ สุตฺเต “ปทนฺเต”ติ วจนโต อุปปทนฺเตเยว นุการาคโม โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา อุการโลโป. อยํ ปน นฺวาคโม สมาสํ กตฺวา อุปปทวิภตฺติโลเป กเตเยว โหตีติ เวทิตพฺพํ.
๕๖๖. นุ นิคฺคหีตํ ปทนฺเต.
อุปปทภูตนามปทนฺเต วตฺตมาโน นุการาคโม นิคฺคหีตมาปชฺชเต, นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ, เสสํ สมํ, วุทฺธาภาโวว วิเสโส, อรินฺทโม ราชา.
ตถา ตร ตรเณ, เวสฺสํ ตรตีติ เวสฺสนฺตโร, ตณฺหํ กโรติ หึสตีติ ตณฺหงฺกโร ภควา. เอวํ เมธงฺกโร, สรณงฺกโร, ทีปงฺกโร.
“อาทิมฺหิ, อ”อิติ จ วตฺตเต.
๕๖๗. ปุเร ททา จ อึ.
ปุรสทฺเท อาทิมฺหิ สติ “ทท ทาเน”อิจฺเจตาย ธาตุยา อปฺปจฺจโย โหติ, ปุรสทฺเท อการสฺส อิญฺจ โหติ. เอตฺถ จ “ตทนุปโรเธนา”ติ ปริภาสโต ปุรสทฺทนฺตสฺเสว อึ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. ณาทีนํ เตกาลิกตฺเตปิ อุปปทตฺถวิเสเสน อตีเตเยวายมปฺปจฺจโย โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. ปุเร ทานํ อททีติ ปุรินฺทโท สกฺโก. อิธาปิ วิภตฺติโลเป กเตเยว อึอาเทโส.
“กมฺมาทิมฺหิ, อ”อิติ จ วตฺตเต.
๕๖๘. สพฺพโต ณฺวุ ตฺวาวี วา.
สพฺพโต ธาตุโต กมฺมาทิมฺหิ วา อกมฺมาทิมฺหิ วา สติ อ ณฺวุ ตุ อาวีอิจฺเจเต จตฺตาโร ปจฺจยา โหนฺติ. วาคฺคหณํ “อกมฺมาทิมฺหิ วา”ติ วิกปฺปนตฺถํ.
อปฺปจฺจเย ตาว— ธร ธารเณ, ธมฺมํ อธริ, ธรติ, ธริสฺสตีติ วา ธมฺมธโร. เอวํ วินยธโร. ตถา ตํ กโรตีติ ตกฺกโร, ทฺวิตฺตํ. เอวํ หิตกโร, ทิวสกโร, ทินกโร, ทิวากโร, นิสากโร, ธนุํ คณฺหาตีติ ธนุคฺคโห. เอวํ กฏคฺคโห, สพฺพกามํ ททาตีติ สพฺพกามทโท, สพฺพทโท.
อาโต ปน— อนฺนํ อทาสิ, ททาติ, ททิสฺสตีติ อนฺนโท. เอวํ ธนโท, สจฺจํ สนฺทหตีติ สจฺจสนฺโธ. ปา ปาเน, มชฺชํ ปิวตีติ มชฺชโป. ตา ปาลเน, ควํ สทฺทํ ตายตีติ โคตฺตํ. เอวํ กตฺตริ.
อกมฺมาทิมฺหิ ปน “ยสฺมา ทเปตี”ติ สุตฺเต ภยคฺคหเณน เสสสาธเนปิ อปฺปจฺจโย.
นี ปาปุณเน วิปุพฺโพ, วิเนสิ, วิเนติ, วิเนสฺสติ เอเตน, เอตฺถาติ วา วินโย, “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิ, อยาเทโส จ, นยนํ นโย. สิ เสวายํ นิปุพฺโพ, นิสฺสียิตฺถ, นิสฺสียติ, นิสฺสียิสฺสตีติ วา นิสฺสโย. สิ สเย, อนุสยิ, อนุเสติ, อนุเสสฺสตีติ วา อนุสโย.
อิ คติมฺหิ ปติปุพฺโพ, ปฏิจฺจ เอกสฺมา ผลเมตีติ ปจฺจโย, สมุทโย. จิ จเย, วินิจฺฉียเต อเนน, วินิจฺฉยนํ วา วินิจฺฉโย, อุจฺจยนํ อุจฺจโย, สญฺจโย, ธมฺมํ วิจินาตีติ ธมฺมวิจโย. ขี ขเย, ขยนํ ขโย. ชิ ชเย, วิชยนํ วิชโย, ชโย. กี ทพฺพวินิมเย, วิกฺกยนํ วิกฺกโย, กโย. ลี สิเลสเน, อลฺลียติ เอตฺถาติ อาลโย, ลโย. เอวํ อิวณฺณนฺตโต.
อาสุณนฺตีติ อสฺสวา, อวาเทโส, ปฏิสฺสวนํ ปฏิสฺสโว. สุ คติมฺหิ, อาภวคฺคา สวนฺตีติ อาสวา. รุ สทฺเท, รวตีติ รโว. ภวตีติ ภโว. ปภวติ เอตสฺมาติ ปภโว. ลู เฉทเน, ลวนํ ลโว. เอวํ อุวณฺณนฺตโต.
นิคฺคณฺหาติ, นิคฺคหณํ วา นิคฺคโห, ปคฺคโห, สงฺคณฺหาติ เตน, สงฺคหณํ วา สงฺคโห. วร วรเณ, สํวรณํ สํวโร. ทร อาทเร, อาทรณํ อาทโร. อาคจฺฉติ, อาคมนนฺติ วา อาคโม, อาคมียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา อตฺถาติ อาคโม ปริยตฺติ. สปฺปตีติ สปฺโป. ทิพฺพตีติ เทโว. กมุ ปทวิกฺเขเป, ปกฺกมนํ, ปกฺกมตีติ วา ปกฺกโม. เอวํ วิกฺกโม.
จร จรเณ, วเน จรตีติ วนจโร, กาโม อวจรติ เอตฺถาติ กามาวจโร โลโก, กามาวจรา สญฺญา, กามาวจรํ จิตฺตํ. คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, ฉฏฺฐีตปฺปุริโส.
ปาเทน ปิวตีติ ปาทโป. เอวํ กจฺฉโป, ตติยาตปฺปุริโส.
รุห ชนเน, สิรสฺมึ รุหตีติ สิโรรุโห, คุหายํ สยตีติ คุหาสยํ จิตฺตํ. เอวํ กุจฺฉิสยา วาตา. ฐา คตินิวตฺติมฺหิ, ปพฺพเต อฏฺฐาสิ, ติฏฺฐติ, ฐสฺสตีติ วา ปพฺพตฏฺโฐ ปุริโส, ปพฺพตฏฺฐา นที, ปพฺพตฏฺฐํ โอสธํ. เอวํ ถลฏฺฐํ, ชลฏฺฐํ, สตฺตมีตปฺปุริโส.
๕๖๙. คหสฺสุปธสฺเส วา.
คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อุปธสฺส เอตฺตํ โหติ วา, อุปธาติ อนฺตกฺขรโต ปุพฺพกฺขรสฺส ปรสมญฺญา, คยฺหตีติ เคหํ, คหํ วา.
ณฺวุปฺปจฺจเย รถํ กโรตีติ อตฺเถ ณฺวุปฺปจฺจโย, โส จ “อญฺเญกิต”ติกิตสญฺญตฺตา “กตฺตริ กิต”ติ กตฺตริเยว ภวติ, ตโต การิตพฺยปเทส ณโลปวุทฺธิโย.
๕๗๐. อนกา ยุณฺวูนํ.
ยุณฺวุอิจฺเจเตสํ ปจฺจยานํ อน อกอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตีติ อกาเทโส. เสสํ กุมฺภการสทฺทสมํ, รถการโก. ตถา อนฺนํ ททาตีติ อนฺนทายโก, “อาการนฺตานมาโย”ติอายาเทโส, “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจโย, “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา อการสฺส อิกาโร, อนฺนทายิกา กญฺญา, อนฺนทายกํ กุลํ. โลกํ เนตีติ โลกนายโก, วิเนติ สตฺเตติ วินายโก, “เต อาวายา การิเต”ติ อายาเทโส.
อกมฺมูปปเท กโรตีติ การโก, การิกา, การกํ. ททาตีติ ทายโก, ทายิกา, ทายกํ. เนตีติ นายโก, นายิกา, นายกํ. ภควโต โอวาทานุสาสนึ อสุณิ, สุณาติ, สุณิสฺสตีติ วา สาวโก, สาวิกา, อาวาเทโส. ลุนาตีติ ลาวโก. ปุ ปวเน, ปุนาตีติ ปาวโก, ภวตีติ ภาวโก, อุปาสตีติ อุปาสโก, อุปาสิกา. คณฺหาตีติ คาหโก. ปจตีติ ปาจโก. อยชิ, ยชติ, ยชิสฺสตีติ วา ยาชโก.
เอตฺถ หิ “กคา จชาน”นฺติ จชานํ กคตฺเต สมฺปตฺเต —
๕๗๑. น กคตฺตํ จชา ณฺวุมฺหิ.
ธาตฺวนฺตภูตา จการชการา กการคการตฺตํ นาปชฺชนฺเต ณฺวุปฺปจฺจเย ปเรติ ปฏิสิทฺธตฺตา น ภวติ.
ชน ชนเน, ชเนตีติ ชนโก, ชนิกา, “ฆฏาทีนํ วา”ติ เอตฺถ วาคฺคหเณน วุทฺธิ น โหติ.
เอวํ ขนตีติ ขนโก, สเมตีติ สมโก, คเมตีติ คมโก, ทเมตีติ ทมโก, อหนิ, หนฺติ, หนิสฺสตีติ วา วธโก, “วโธ วา สพฺพตฺถา”ติ หนสฺส วธาเทโส, หนฺตีติ ฆาตโก, หนสฺส ฆาโต”ติ ณฺวุมฺหิ ฆาตาเทโส, คาโว หนตีติ โคฆาตโก, รุนฺธตีติ รุนฺธโก, นิคฺคหีตาคโม, สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิ โหติ. เอวํ ภุญฺชตีติ ภุญฺชโก, กิณาตีติ กายโก, ปาเลตีติ ปาลโก, ปูเชตีติ ปูชโก.
๕๗๒. นุทาทีหิ ยุณฺวูนมนานนากานนกา สการิเตหิ จ.
นุทาทีหิ ธาตูหิ, สการิเตหิ จ ธาตูหิ ปเรสํ ยุณฺวุปฺปจฺจยานํ ยถากฺกมํ อน อานน อก อานนกอิจฺเจเต
อาเทสา โหนฺติ.
เอตฺถ หิ—
สการิเตหิ ยุณฺวูนํ, การิยสฺส วิธานโต;
กิจฺจกิตฺถมฺภโว ธาตุปฺ-ปจฺจเยหิปิ เวทิโย.
นุท เขเป ปปุพฺโพ, ปนุทิ, ปนุทติ, ปนุทิสฺสตีติ วา อตฺเถ ณฺวุปฺปจฺจโย,
ตสฺสิมินา อกาเทโส, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา นุทิสฺส ทีโฆ, ปนูทโก.
สูท ปคฺฆรเณ, สูทตีติ สูทโก. ญา อวโพธเน, อญฺญาสิ, ชานาติ, ชานิสฺสตีติ วา อตฺเถ ณฺวุปฺปจฺจโย, ตสฺสาเนน อานนกาเทโส, “ญาสฺส ชาชํนา”ติ ชาเทโส, สรโลปาทิ, ชานนโก.
สการิเตหิ ปน อาณ เปสเน, อาณาเปสิ, อาณาเปติ, อาณาเปสฺสตีติ วา อตฺเถ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ณฺวุปฺปจฺจโย, ตสฺสิมินา อกาเทโส, สรโลปาทิ, อาณาปโก, สญฺญาเปตีติ สญฺญาปโก, สญฺชานนโก, เอตฺถ อานนกาเทโส, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา การิตโลโป.
ตถา ทาเปตีติ ทาปโก, “อนกา ยุณฺวูน”นฺติ อกาเทโส, ปติฏฺฐาเปตีติ ปติฏฺฐาปโก, นิพฺพานํ สมฺปาเปตีติ นิพฺพานสมฺปาปโก, การาเปตีติ การาปโก, การาปิกา อิจฺจาทิ.
ตุปฺปจฺจเย อกาสิ, กโรติ, กริสฺสตีติ วา อตฺเถ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ตุปฺปจฺจโย, โส จ กิตสญฺญตฺตา ณฺวุปฺปจฺจโย วิย สพฺพตฺถ กตฺตริเยว ภวติ.
“อนฺตสฺสา”ติ วตฺตเต.
๕๗๓. กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมึ.
กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตสฺส รการสฺส ตการตฺตํ โหติ ตุปฺปจฺจเย ปเร.
จสทฺเทน ภราทีนญฺจ, ตโต นามมิว กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, “สตฺถุปิตาทีนมาสิสฺมึ สิโลโป จา”ติ อาตฺตํ, สิโลโป, ตสฺส กตฺตา ตกฺกตฺตา, ฉฏฺฐีสมาโส. ตถา ภรตีติ ภตฺตา. หร หรเณ, หรตีติ หตฺตา, ภินฺทตีติ เภตฺตา, เภทิตา วา, ฉินฺทตีติ เฉตฺตา, ททาตีติ ทาตา, โภชนสฺส ทาตา โภชนทาตา, สนฺทหตีติ สนฺธาตา, อวจิ, วจติ, วกฺขตีติ วา วตฺตา, “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จา”ติ ธาตฺวนฺตโลโป, ทฺวิตฺตญฺจ, ภุญฺชตีติ โภตฺตา, อพุชฺฌิ, พุชฺฌติ, พุชฺฌิสฺสตีติ วา พุชฺฌิตา, ยการิการาคมา, ชานาตีติ ญาตา, ชินาตีติ เชตา, สุณาตีติ โสตา, คณฺหาตีติ คเหตา, ภวตีติ ภวิตา, สรตีติ สริตา, คจฺฉตีติ คนฺตา.
“คม ขน หนาทีนํ ตุํ ตพฺพาทีสุ น”อิติ ธาตฺวนฺตสฺส นตฺตํ. เอวํ ขนตีติ ขนฺตา, หนตีติ หนฺตา, มญฺญตีติ มนฺตา, ปาเลตีติ ปาเลตา, ปาลยิตา.
การิเต ภาเวตีติ ภาเวตา, ภาวยิตา. เอวํ สาเรตา, สารยิตา, ทาเปตา, ทาปยิตา, หาเปตา, หาปยิตา, นิโรเธตา, นิโรธยิตา, โพเธตา, โพธยิตา, ญาเปตา, ญาปยิตา, สาเวตา, สาวยิตา, คาเหตา, คาหยิตา, กาเรตา, การยิตา, การาเปตา, การาปยิตา อิจฺจาทิ.
อาวีปจฺจเย ทิส เปกฺขเน, ภยํ อปสฺสิ, ปสฺสติ, ปสฺสิสฺสตีติ วา อตฺเถ อาวีปจฺจโย, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ทิสสฺส ทสฺสาเทโส, ภยทสฺสาวี, ภยทสฺสาวิโน อิจฺจาทิ ทณฺฑีว เนยฺยํ. อิตฺถิยํ ภยทสฺสาวินี. นปุํสเก ภยทสฺสาวิ จิตฺตํ.
สาส อนุสิฏฺฐิมฺหิ, สเทวกํ โลกํ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิวเสน สาสตีติ อตฺเถ—
๕๗๔. สาสาทีหิ รตฺถุ.
สาสอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ รตฺถุปฺปจฺจโย โหติ.
“รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิโลโป, สรโลปาทิ, นามพฺยปเทโส, สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อาตฺตํ, สิโลโป. สตฺถา, สตฺถาโร.
ปา รกฺขเณ, ปุตฺตํ ปาตีติ อตฺเถ—
๕๗๕. ปาทิโต ริตุ.
ปาอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคฺคณโต ริตุปฺปจฺจโย โหติ, ราทิโลโป สรโลปาทิ.
ปิตา. ธร ธารเณ, มาตาปิตูหิ ธรียตีติ ธีตา, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อิการสฺส ทีโฆ.
มาน ปูชายํ, ธมฺเมน ปุตฺตํ มาเนตีติ อตฺเถ—
๕๗๖. มานาทีหิ ราตุ.
มาน ภาสอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ราตุปฺปจฺจโย โหติ, ราทิโลโป, มาตา.
ภาส วิยตฺติยํ วาจายํ, ปุพฺเพ ภาสตีติ ภาตา อิจฺจาทิ.
วิส ปเวสเน ปปุพฺโพ, ปาวิสิ, ปวิสติ, ปวิสิสฺสตีติ วา อตฺเถ—
๕๗๗. วิส รุชปทาทิโต ณ.
วิสรุชปทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ปโร ณปฺปจฺจโย โหตีติ ณปฺปจฺจโย.
โส จ กิตสญฺญตฺตา กตฺตริ ภวติ, การิตพฺยปเทสณโลป วุทฺธิโย, ปเวโส.
ตถา รุช โรเค, อรุชิ, รุชติ, รุชิสฺสตีติ วา โรโค, “กคา จชาน”นฺติ ชการสฺส คกาโร, อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาโท. ผุส ผุสเน, อผุสิ, ผุสติ, ผุสิสฺสติ, ผุสนฺติ วา เตน สมฺปยุตฺตาติ ผสฺโส, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ผุสสฺส ผสฺโส, สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิ. ภวตีติ ภาโว. อุจ สมวาเย, อุจตีติ โอโก, จการสฺส กกาโร. อย คติมฺหิ, อยิ, อยติ, อยิสฺสติ, อยติ วา อิโตติ อาโย.
พุธ อวคมเน, สมฺมา พุชฺฌตีติ สมฺโพโธ, อาหรตีติ อาหาโร, อุปหนตีติ อุปฆาโต, “หนสฺส ฆาโต”ติ ฆาตาเทโส.
รนฺช ราเค, รนฺชตีติ อตฺเถ ณปฺปจฺจโย.
๕๗๘. นิคฺคหีต สํโยคาทิ โน.
สํโยคสฺมึ อาทิภูโต นกาโร นิคฺคหีตมาปชฺชเต. นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ, ชการสฺส คตฺตํ, รงฺโค.
๕๗๙. ณมฺหิ รนฺชสฺส โชภาวกรเณสุ.
รนฺชอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตภูตสฺส นฺชสฺส ชการาเทโส โหติ ภาวกรณอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ วิหิเต
ณการวติปฺปจฺจเย ปเร.
เอตฺถ หิ—
ณมฺหิ รนฺชสฺส กรเณ, ชาเทสสฺส วิธานโต;
อกตฺตริปิ วิญฺเญยฺโย, การเก ณสฺส สมฺภโวติ.
รนฺชนฺติ อเนนาติ ราโค, รญฺชียติ อเนนาติ วา ราโค, สยํ รญฺชตีติปิ ราโค. “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช”ติ โยควิภาเคน ชกาโร. ปชฺชเต อเนนาติ ปาโท, ปตุชฺชเต อเนนาติ ปโตโท, ชรียติ อเนนาติ ชาโร. เอวํ ทาโร. ตถา กมฺมาทีสุ, ภุชฺชตีติ โภโค. เอวํ ภาโค, ภาโร, ลพฺภตีติ ลาโภ, โวหรียตีติ โวหาโร, ทียตีติ ทาโย, วิหญฺญติ เอตสฺมาติ วิฆาโต, วิหรนฺติ เอตฺถาติ วิหาโร, อารมนฺติ เอตสฺมินฺติ อาราโม. เอวํ ปปาโต อิจฺจาทิ.
“ณ”อิติ วตฺตเต.
๕๘๐. ภาเว จ.
ภาวตฺเถ ภาวาภิเธยฺเย ธาตูหิ ณปฺปจฺจโย โหติ.
ภูยเต, ภวนํ วา ภาโว, ปจฺจเต, ปจนํ วา ปาโก, “กคา จชาน”นฺติ กาเทโส.
สิจ ปคฺฆรเณ, เสจนํ เสโก. สุจ โสเก, โสจนํ โสโก. จช หานิมฺหิ, อจชฺชิตฺถ, จชฺชเต, จชฺชิสฺสเต, จชนํ วา จาโค. ยช เทวปูชาสงฺคติกรณทาเนสุ, อิชฺชิตฺถ, อิชฺชเต, อิชฺชิสฺสเต, ยชนํ วา ยาโค, ยุญฺชนํ โยโค. ภช เสวายํ, อภชฺชิตฺถ, ภชฺชเต, ภชฺชิสฺสเต, ภชนํ วา ภาโค, อรชฺชิตฺถ, รชฺชเต, รชฺชิสฺสเต, รชนํ วา ราโค, ชสฺส คกาโร.
ทห ภสฺมีกรเณ, ปริฑยฺหิตฺถ, ปริฑยฺหติ, ปริฑยฺหิสฺสติ, ปริฑยฺหนํ วาติ อตฺเถ ณปฺปจฺจโย.
“ณมฺหิ, วา”ติ จ วตฺตเต.
๕๘๑. ทหสฺส โท ลํ.
ทหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ทกาโร ลตฺตมาปชฺชเต ณปฺปจฺจเย ปเร วา. ปริฬาโห, ปริทาโห.
ภนฺช อวมทฺทเน, ภญฺชนํ ภงฺโค. สนฺช สงฺเค, สญฺชนํ สงฺโค, นสฺส นิคฺคหีตํ.
ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กรียติ, สงฺขรียติ เตน วาติ อตฺเถ วิสรุชปทาทินา, สงฺขรณนฺติ อตฺเถ “ภาเว จา”ติ วา ณปฺปจฺจโย.
“ณมฺหี”ติ วตฺตเต.
๕๘๒. ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปฺปจฺจเยสุ จ.
ปุร สํ อุป ปริอิจฺเจเตหิ ปรสฺส กโรติสฺส ธาตุสฺส ข ขรอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา ตปฺปจฺจเย, ณปฺปจฺจเย จ ปเร. “ตปฺปจฺจเยสู”ติ พหุวจนนิทฺเทเสน ตุํ ตฺวาทีสุปิ. ธาตฺวาเทสสฺสาปิ ฐาโนปจาเรน ธาตุโวหารโต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิ, สงฺขาโร. เอวํ ปริกฺขาโร, ปุเรกฺขาโร.
วาติ กึ? อุปกาโร.
ลุภ คิทฺธิมฺหิ, ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภ. ทุส อปฺปีติมฺหิ, ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ทุสฺสติ, ทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ โทโส. มุห เวจิตฺเต, มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโห อิจฺจาทิ กตฺตุกรณภาเวสุ ยถารหํ โยเชตพฺพํ.
คห อุปาทาเน, คยฺหตีติ อตฺเถ วิสรุชปทาทินา กมฺมนิ ณปฺปจฺจโย.
๕๘๓. คหสฺส ฆร เณ วา.
คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ฆราเทโส โหติ วา ณปฺปจฺจเย ปเร, สรโลปาทิ, ฆรํ, ฆรานิ.
วาติ กึ? คณฺหาติ, คหณํ วา คาโห.
สมฺภวตีติ อตฺเถ—
๕๘๔. กฺวิ จ.
สพฺพธาตูหิ กฺวิปจฺจโย โหติ, โส จ กิตสญฺญตฺตา กตฺตริ ภวติ.
๕๘๕. กฺวิโลโป จ.
กฺวิโน สพฺพสฺส โลโป โหติ. กิตนฺตตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป, สมฺภู.
เอวํ วิภวตีติ วิภู, อภิภู, สยมฺภู. ตถา ธู กมฺปเน, สนฺธุนาตีติ สนฺธู. ภา ทิตฺติมฺหิ, วิภาตีติ วิภา, ปภาตีติ ปภา, สห, สงฺคมฺม วา ภนฺติ, ภาสนฺติ วา เอตฺถาติ สภา, สหสฺส สาเทโส, นิคฺคหีตโลโป จ.
ภุเชน คจฺฉตีติ อตฺเถ กฺวิปฺปจฺจโย.
๕๘๖. ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหิ.
ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส โลโป โหติ กฺวิปฺปจฺจเย ปเร. กฺวิโลโป, ภุชโค.
เอวํ อุรสา คจฺฉตีติ อุรโค, ตุรํ สีฆํ ตุริตตุริโต คจฺฉตีติ ตุรโค, เข คจฺฉตีติ ขโค, วิหายเส คจฺฉตีติ วิหโค, วิหาเทโส, น คจฺฉตีติ อโค, นโค. ขนุ อวธารเณ สํปุพฺโพ, สงฺขนิ, สงฺขนติ, สงฺขนิสฺสตีติ วา สงฺโข. รมุ กีฬายํ, กุญฺเช รมตีติ กุญฺชโร.
ชน ชนเน, กมฺมโต ชาโตติ อตฺเถ กฺวิปฺปจฺจโย,ธาตฺวนฺตสฺส โลปาทิ ปุริมสมํ, ปญฺจมีตปฺปุริโสว วิเสโส. กมฺมโช วิปาโก, กมฺมชา ปฏิสนฺธิ, กมฺมชํ รูปํ. เอวํ จิตฺตชํ, อุตุชํ, อาหารชํ, อตฺตโช ปุตฺโต. วาริมฺหิ ชาโต วาริโช. เอวํ ถลโช, ปงฺกชํ, ชลชํ, อณฺฑชํ, สิรชํ, สตฺตมีสมาโส. ทฺวิกฺขตฺตุํ ชาโต ทฺวิโช, ปจฺฉา ชาโต อนุโชอิจฺจาทิ.
วิท ญาเณ, โลกํ อเวทีติ อตฺเถ กฺวิปฺปจฺจโย.
“กฺวิมฺหี”ติ วตฺตเต.
๕๘๗. วิทนฺเต อู.
วิทธาตุโน อนฺเต อูการาคโม โหติ กฺวิมฺหิ, กฺวิโลโป. โลกวิทู.
ทิส เปกฺขเณ, อิมมิว นํ อปสฺสิ, ปสฺสติ, ปสฺสิสฺสตีติ, อยมิว ทิสฺสตีติ วา อตฺเถ กฺวิปฺปจฺจโย.
“ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี”ติ ธาตฺวนฺตโลเป สมฺปตฺเต—
๕๘๘. อิยตมกิเอสานมนฺตสฺสโร ทีฆํ กฺวจิ ทิสสฺส คุณํ โท รํ สกฺขี จ.
อิม ย ต อมฺห กึ เอต สมานอิจฺเจเตสํ สพฺพนามานํ อุปมานุปปทภาเวน ทิสสฺส ธาตุสฺส คุณภูตานํ อนฺโต สโร กฺวจิ ทีฆมาปชฺชเต, ทิสอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺสอนฺตสฺส ส กฺข อีอิจฺเจเต อาเทสา จ โหนฺติ.
ทิสสฺส ทกาโร รการมาปชฺชเตติ กฺวิมฺหิ ธาตฺวนฺตสฺส สสทฺทาเทสํ กตฺวา กฺวิโลปาทิมฺหิ จ กเต อิอิติ นิปาตเนน อิมสทฺทสฺสิกาเร, ตสฺสิมินา ทีเฆ จ กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
อีทิโส ปุริโส, อีทิสา กญฺญา, อีทิสี วา, อีทิสํ จิตฺตํ.
ตถา ยมิว นํ ปสฺสติ, โย วิย ทิสฺสตีติ วา ยาทิโส, ยาทิสา, ยาทิสี, ยาทิสํ.
ตมิว นํ ปสฺสติ, โส วิย ทิสฺสตีติ วา ตาทิโส, ตาทิสา, ตาทิสี, ตาทิสํ.
มมิว นํ ปสฺสติ, อหํ วิย โส ทิสฺสตีติ วา มาทิโส, มาทิสา, มาทิสี, มาทิสํ, มอิติ นิปาตเนน อมฺหสทฺทสฺส มสทฺทาเทโส.
กิมิว นํ ปสฺสติ, โก วิย ทิสฺสตีติ วา กีทิโส, กีทิสา, กีทิสี, กีทิสํ.
เอตมิว นํ ปสฺสติ, เอโส วิย ทิสฺสตีติ วา เอทิโส, เอตาทิโส วา, เอทิสา, เอทิสี, เอทิสํ, เออิติ นิปาตเนน เอตสทฺทสฺส เอกาโร.
สมานํ กตฺวา นํ ปสฺสติ, สมาโน วิย ทิสฺสตีติ สาทิโส, สทิโส, สอิติ นิปาตเนน สมานสฺส สาเทโส, ตทนฺตสฺส วา ทีโฆ, สาทิสา, สาทิสี, สทิสา, สทิสี, สาทิสํ, สทิสํ.
ทการสฺส รการาเทเส ปน อีริโส, ยาริโส, ตาริโส, มาริโส, กีริโส, เอริโส, สาริโส, สริโส.
กฺขาเทเส อีทิกฺโข, ยาทิกฺโข, ตาทิกฺโข, มาทิกฺโข, กีทิกฺโข, เอทิกฺโข, สาทิกฺโข, สทิกฺโข.
รการาเทเส สาริกฺโข, สริกฺโข, อีการาเทเส อีที, ยาที, ตาที, มาที, กีที, เอที, สาที.
จสทฺเทน ตุมฺหาทิอุปปเทปิ ตุมฺเห วิย ทิสฺสตีติ ตุมฺหาทิโส, ตุมฺหาทิสี, ขนฺธา วิย ทิสฺสนฺตีติ ขนฺธาทิสา อิจฺจาทิ.
ธร ธารเณ, อปาเยสฺวปตมาเน อธิคตมคฺคาทิเก สตฺเต ธาเรติ, ธรนฺติ เตนาติ วา, สลกฺขณํ ธาเรติ วา, ปจฺจเยหิ ธรียติ วาติ อตฺเถ—
๕๘๙. ธราทีหิ รมฺโม.
ธรอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ รมฺมปฺปจฺจโย โหติ.
โส จ—
กมฺมคฺคหณโต ภาว-, กมฺเมสูเตตฺถ เวทิโย;
อกตฺตริปิ โหตีติ, การเก รมฺมปฺปจฺจโย.
ราทิโลโป, ธมฺโม, เอวํ กรียตีติ กมฺมํ. วร วรเณ, วมฺมํ.
สํส ปสํสเน ปปุพฺโพ, ปิยอิจฺจุปปทํ, ปิยํ ปสํสิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา ปิยํ ปสํสนสีโล, ปิยํ ปสํสนธมฺโม, ปิยํ ปสํสเน สาธุการีติ วา อตฺเถ—
๕๙๐. ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี จ.
สีลํ ปกติ, ตสฺสีล ตทฺธมฺม ตสฺสาธุการีสฺวตฺเถสุ คมฺยมาเนสุ สพฺพธาตูหิ ณี ตุ อาวีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตีติ กตฺตริ ณีปจฺจโย, สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิ. เสสํ เนยฺยํ.
ปิยปสํสี ราชา. อถ วา ปิยํ ปสํสิ, ปสํสติ, ปสํสิสฺสติ วา สีเลน วา ธมฺเมน วา สาธุ วาติ ปิยปสํสี, ปิยปสํสินี, ปิยปสํสิ กุลํ. พฺรหฺมํ จริตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา พฺรหฺมํ จรติ สีเลน, ธมฺเมน, สาธุ วาติ พฺรหฺมจารี, พฺรหฺมจารินี, พฺรหฺมจาริ. เอวํ สจฺจวาที, ธมฺมวาที, สีฆยายี, ปาปการี, มาลาการี อิจฺจาทิ.
จสทฺเทน อตฺตมาเนปิ ณี, ปณฺฑิตํ อตฺตานํ มญฺญตีติ ปณฺฑิตมานี พาโล, พหุสฺสุตมานี อิจฺจาทิ.
วตุ วตฺตเน ปปุพฺโพ, ปสยฺห ปวตฺติตุํ สีลํ ยสฺสาติ อตฺเถ อิมินา ตุปฺปจฺจโย, ปสยฺหปวตฺตา.
อถวา วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, ปสยฺห ปวตฺติตุํ สีลมสฺสาติ ปสยฺหปวตฺตา, ปสยฺหปวตฺตาโร, ภุชาทิตฺตา ธาตฺวนฺตโลปทฺวิตฺตานิ, เสสํ กตฺตุสมํ.
ภยํ ปสฺสิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา ภยํ ทสฺสนสีโล, ภยํ ทสฺสนธมฺโม, ภยํ ทสฺสเน สาธุการีติ วา ภยทสฺสาวี, ภยทสฺสาวินี, ภยทสฺสาวิ จิตฺตํ. เอวํ อาทีนวทสฺสาวี.
“ตสฺสีลาทีสู”ติ อธิกาโร.
๕๙๑. สทฺท กุธ จล มณฺฑตฺถ รุจาทีหิ ยุ.
สทฺทกุธจลมณฺฑตฺเถหิ ธาตูหิ, รุจาทีหิ จ ยุปฺปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ.
ฆุส สทฺเท, โฆสิตุํ สีลํ อสฺสาติ วา โฆสนสีโลติ วา อโฆสยิ, โฆสยติ, โฆสยิสฺสติ สีเลน, ธมฺเมน, สาธุ วาติ อตฺเถ อิมินา ยุปฺปจฺจโย, ตสฺส “อนกา ยุณฺวูน”นฺติ อนาเทโส, “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิ, โส โฆสโน, สา โฆสนา.
ภาส วิยตฺติยํ วาจายํ, ภาสิตุํ สีลมสฺสาติ วา ภาสนสีโล, ภาสนธมฺโม, ภาสเน สาธุการีติ วา ภาสโน.
กุธ โกเป, กุชฺฌิตุํ สีลมสฺสาติ วา กุชฺฌนสีโลติ วา โกธโน, โกธนา, โกธนํ.
รุส โรเส, โรสิตุํ สีลมสฺสาติ วา โรสนสีโลติ วา โรสโน.
จล กมฺปเน, จลิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา จลติ สีเลนาติ วา จลโน.
กปิ จลเน, กมฺปิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา อกมฺปิ, กมฺปติ, กมฺปิสฺสติ สีเลนาติ วา กมฺปโน, อิการานุพนฺธิธาตุสรโต “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา, “นิคฺคหีตญฺจา”ติ วา นิคฺคหีตาคโม.
ผทิ กิญฺจิจลเน, ผนฺทิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา ผนฺทติ สีเลนาติ วา ผนฺทโน.
มฑิ ภูสายํ, มณฺฑยิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา มณฺฑยติ สีเลนาติ วา มณฺฑโน.
ภูส อลงฺกาเร, ภูสนสีโลติ วา อภูสยิ, ภูสยติ, ภูสยิสฺสติ สีเลนาติ วา ภูสโน, ภูสนา, ภูสนํ.
รุจ ทิตฺติมฺหิ, อรุจฺจิ, รุจฺจติ, รุจฺจิสฺสติ สีเลนาติ วา โรจโน.
ชุต ทิตฺติมฺหิ, อโชติ, โชตติ, โชติสฺสติ สีเลนาติ วา โชตโน.
วฑฺฒ วฑฺฒเน, วฑฺฒิตุํ สีลมสฺสาติ วฑฺฒโน อิจฺจาทิ.
๕๙๒. ปาราทิคมิมฺหา รู.
ปาราทิอุปปเทหิ ปรสฺมา คมิอิจฺเจตสฺมา ธาตุมฺหา ปโร รูปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ กตฺตริเยว.
ปาโร อาทิ เยสํ เต ปาราทโย, ปาราทีหิ คมิ ปาราทิคมิ. ราทิโลโป, ภวปารํ คนฺตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา ภวปารํ คมนสีโล, ภวปารํ คมนธมฺโม, ภวปารํ คมเน สาธุการีติ วา ภวปารคู, ภวปารคุโน. อนฺตํ คมนสีโล อนฺตคู. เอวํ เวทคู, อทฺธคู.
“รู”ติ วตฺตเต.
๕๙๓. ภิกฺขาทิโต จ.
ภิกฺขอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ รูปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ.
ภิกฺข ยาจเน, ภิกฺขิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา อภิกฺขิ, ภิกฺขติ, ภิกฺขิสฺสติ สีเลนาติ วา ภิกฺขนธมฺโมติ วา ภิกฺขเน สาธุการีติ วา ภิกฺขุ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา รสฺสตฺตํ. อิกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, สํสาเร ภยํ อิกฺขตีติปิ ภิกฺขุ. วิชานิตุํ สีลํ ยสฺส, วิชานนสีโลติ วา วิญฺญู, สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพญฺญู. เอวํ มตฺตญฺญู, ธมฺมญฺญู, อตฺถญฺญู, กาลญฺญู, กตญฺญู อิจฺจาทโย.
๕๙๔. หนตฺยาทีนํ ณุโก.
หนตฺยาทีนํ ธาตูนมนฺเต ณุกปฺปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ กตฺตริ,
อนฺตาเปกฺขายํ ฉฏฺฐี, ณกาโร วุทฺธตฺโถ. อาหนนสีโล อาฆาตุโก, ฆาตาเทโส, สรโลปาทิ,
กรณสีโล การุโก สิปฺปิ. ภี ภเย, ภายนสีโล ภีรุโก, รการาคโม. อว รกฺขเณ, อาวุโก ปิตา.
๕๙๕. สํหนญฺญาย วา โร โฆ.
สํปุพฺพาย หนอิจฺเจตาย ธาตุยา, อญฺญาย จ ธาตุยา ปโร รปฺปจฺจโย โหติ,
หนสฺส โฆ จ. วาคฺคหณํ สมฺปิณฺฑนตฺถํ, วิกปฺปนตฺถํ วา, เตน สงฺฆาโตติปิ สิทฺธํ โหติ.
หนสฺเสวายํ โฆ โหติ, อภิธานานุรูปโต;
อสํปุพฺพา จ โร เตน, ปฏิโฆติปิ สิชฺฌติ.
หน หึสาคตีสุ สํปุพฺโพ, สํหนติ สมคฺคํ กมฺมํ สมุปคจฺฉติ, สมฺมเทว กิเลสทรเถ หนตีติ วา สงฺโฆ, ราทิโลโป, สมนฺตโต นครสฺส พาหิเย ขญฺญตีติ ปริขา, อิตฺถิยํ อาปจฺจโย, อนฺตํ กโรตีติ อนฺตโก มจฺจุ.
“ภาวกมฺเมสู”ติ วตฺตเต.
๕๙๖. นนฺทาทีหิ ยุ.
นนฺทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ปโร ยุปฺปจฺจโย โหติ ภาวกมฺเมสุ.
“อนกา ยุณฺวูน”นฺติ ยุปฺปจฺจยสฺส อนาเทโส, นนฺท สมิทฺธิมฺหิ, นนฺท นนฺทเน วา. ภาเว— นนฺทียเต นนฺทนํ. กมฺเม— อนนฺทียิตฺถ, นนฺทียติ, นนฺทียิสฺสติ, นนฺทิตพฺพนฺติ วา นนฺทนํ วนํ, คยฺหติ, คหณียํ วา คหณํ, คณฺหนํ วา, จริตพฺพํ จรณํ, ภูยเต ภวนํ, หูยเต หวนํ. รุนฺธิตพฺพํ รุนฺธนํ, โรธนํ วา, ภุญฺชิตพฺพํ ภุญฺชนํ, โภชนํ วา. พุชฺฌิตพฺพํ พุชฺฌนํ, โพธนํ วา. สูยติ, สุติ วา สวณํ, ปาปียตีติ ปาปุณนํ, ปาปนํ วา, ปาลียตีติ ปาลนํ อิจฺจาทิ.
“ยู”ติ วตฺตเต.
๕๙๗. กตฺตุกรณปเทเสสุ จ.
กตฺตุกรณปเทสอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ จ สพฺพธาตูหิ ยุปฺปจฺจโย โหติ.
เอตฺถ จ ปเทโสติ อธิกรณการกํ วุจฺจติ. กตฺตริ ตาว— รชํ หรตีติ รโชหรณํ โตยํ.
อารมณํ วิชานาตีติ วิญฺญาณํ, วิชานนํ วา, อานนชาเทสา. ฆา คนฺโธปาทาเน, ฆายตีติ ฆานํ, เฌ จินฺตายํ, ฌายตีติ ฌานํ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อาตฺตํ.
กรเณ— กร กรเณ, กโรติ เตนาติ กรณํ, ยถาสรูปํ สทฺทา พฺยากรียนฺติ เอเตนาติ พฺยากรณํ. ปูร ปูรเณ, ปูรยติ เตนาติ ปูรณํ. ทียติ อเนนาติ ทานํ, ปมียติ อเนนาติ ปมานํ, วุจฺจติ อเนนาติ วจนํ, ปนุทติ, ปนุชฺชเต อเนนาติ วา ปนูทโน. สูท ปคฺฆรเณ, สูทติ, สุชฺชเต อเนนาติ วา สูทโน, สุณาติ, สูยติ เอเตนาติ วา สวณํ. ลู เฉทเน, ลุนาติ, ลูยติ อเนนาติ วา ลวนํ, ลวณํ, โลณํ วา. นยติ, นียติ เอเตนาติ วา นยนํ. ปู ปวเน, ปุนาติ, ปูยเต อเนนาติ วา ปวโน, สเมติ, สมียติ วา ปาปํ อเนนาติ สมโณ, สมณํ วา. ตถา ภาเวติ, ภาวียติ เอตายาติ วา ภาวนา. เอวํ ปาจนํ, ปาจาปนํ อิจฺจาทิ.
อธิกรเณ— ฐา คตินิวตฺติมฺหิ, ติฏฺฐติ ตสฺมินฺติ ฐานํ. เอวํ สยนํ, เสนํ วา, อาสนํ, อธิกรียติ เอตฺถาติ อธิกรณํ.
จสทฺเทน สมฺปทานาปาทาเนสุปิ— สมฺมา ปกาเรน ททาติ อสฺสาติ สมฺปทานํ, อเปจฺจ เอตสฺมา อาททาตีติ อปาทานํ.
๕๙๘. สญฺญายํ ทาธาโต อิ.
สญฺญายํ คมฺยมานายํ ทาธาอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ อิปฺปจฺจโย โหติ, ภาวกมฺมาทิอธิกาเรวายํ, สรโลปาทิ.
ทา ทาเน อาปุพฺโพ, อาทียตีติ อาทิ. เอวํ อุปาทิ. ธา ธารเณ, อุทกํ ทธาตีติ อุทธิ, เตสุ วุทฺธิโลปาทินา สญฺญายํ อุทกสฺส อุทาเทโส. ชลํ ธียเต อสฺมินฺติ ชลธิ, วาลานิ ทธาติ ตสฺมินฺติ วาลธิ, สนฺธียติ, สนฺทธาตีติ วา สนฺธิ, นิธียตีติ นิธิ. เอวํ วิธียติ, วิทธาติ, วิธานํ วา วิธิ, สมฺมา, สมํ วา จิตฺตํ อาทธาตีติ สมาธิ.
๕๙๙. อิตฺถิยมติยโว วา.
อิตฺถิยํ อภิเธยฺยายํ สพฺพธาตูหิ อการติยุอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา ภาวกมฺมาทีสุ.
อปฺปจฺจเย ตาว ชร วโยหานิมฺหิ, ชีรติ, ชีรณนฺติ วา ชรา, “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจโย, ปฏิสมฺภิชฺชตีติ ปฏิสมฺภิทา. ปฏิปชฺชติ เอตายาติ ปฏิปทา. เอวํ สมฺปทา, อาปทา. อุปาทียตีติ อุปาทา. สญฺชานาตีติ สญฺญา, ปชานาตีติ ปญฺญา. อุเปกฺขตีติ อุเปกฺขา. จินฺตนํ จินฺตา. ปติฏฺฐานํ ปติฏฺฐา. สิกฺข วิชฺโชปาทาเน, สิกฺขนํ, สิกฺขียตีติ วา สิกฺขา. เอวํ ภิกฺขา. เฌ จินฺตายํ, ปรสมฺปตฺตึ อภิมุขํ ฌายตีติ อภิชฺฌา, หิเตสิตํ อุปฏฺฐเปตฺวา ฌายตีติ อุปชฺฌา, อุปชฺฌาโย, สมฺมา ฌายติ เอตฺถาติ สชฺฌา.
อิสุ อิจฺฉายํ, เอสนนฺติ อตฺเถ อปฺปจฺจโย, “อิสุ ยมูนมนฺโต จฺโฉ วา”ติ จฺฉาเทโส, อิจฺฉา.
ปุจฺฉ ปุจฺฉเน, ปุจฺฉนํ ปุจฺฉา, ติกิจฺฉนํ ติกิจฺฉา, ฆสิตุมิจฺฉา ชิฆจฺฉา, ติติกฺขา, พุภุกฺขา, ปาตุมิจฺฉา ปิปาสา, มณฺฑูกคติยา วาธิการโต วาเทสาภาโว. พฺยาปิตุมิจฺฉา วิจฺฉา อิจฺจาทิ.
ติปฺปจฺจเย สมฺภวนํ สมฺภูติ. วาธิการโต ติปฺปจฺจยมฺหิ น วุทฺธิ, สวณํ สุติ, นยนํ, นียติ เอตายาติ วา นีติ. มน ญาเณ, มญฺญตีติ มติ.
“เต, โน, ติมฺหี”ติ จ วตฺตเต.
๖๐๐. คมขนหนรมาทีนมนฺโต.
คม ขน หน รมอิจฺเจวมาทีนํ มการนการนฺตานํ ธาตูนํ อนฺโต พฺยญฺชโน โน โหติ ตปฺปจฺจเย, ติมฺหิ จาติ ธาตฺวนฺตโลโป. คมนํ, คนฺตพฺพาติ วา คติ, อุปหนนํ อุปหติ, รมนฺติ ตาย, รมณํ วา รติ. ตนุ วิตฺถาเร, ตนนํ ตติ. ยมุ อุปรเม, นิยมนํ นิยติ. “รมโต, รมตี”ติอาทีสุ ปน อการพฺยวหิตตฺตา น ธาตฺวนฺตโลโป, ภุญฺชนํ ภุตฺติ, ยุญฺชนํ ยุตฺติ, “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จา”ติ ธาตฺวนฺตโลโป, ทฺวิตฺตญฺจ. สมาปชฺชนํ, สมาปชฺชเตติ วา สมาปตฺติ, สมฺปตฺติ, “คุปาทีนญฺจา”ติ ธาตฺวนฺตโลปทฺวิตฺตานิ. “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา หาทิโต ติสฺส นิ โหติ. หานิ, ชานิ อิจฺจาทิ.
ยุปฺปจฺจเย จิต สญฺเจตเน, เจตยตีติ อตฺเถ ยุปฺปจฺจโย, อนาเทสวุทฺธี, อาปจฺจโย, เจตนา. วิท อนุภวเน, เวทยตีติ เวทนา. ทิสี อุจฺจารเณ, เทสียตีติ เทสนา, ภาวียตีติ ภาวนา อิจฺจาทิ.
“อิตฺถิยํ, วา”ติ จ วตฺตเต.
๖๐๑. กรโต ริริย.
กรธาตุโต อิตฺถิยมนิตฺถิยํ วา อภิเธยฺยายํ ริริยปฺปจฺจโย โหติ, ราทิโลโป.
กตฺตพฺพา กิริยา. กรณียํ กิริยํ.
“กตฺตรี”ติ วตฺตเต.
๖๐๒. ชิโต อิน สพฺพตฺถ.
ชิอิจฺเจตาย ธาตุยา ปโร อินปฺปจฺจโย โหติ สพฺพกาเล กตฺตริ.
ชิ ชเย, ปาปเก อกุสเล ธมฺเม อชินิ, ชินาติ, ชินิสฺสตีติ วา ชิโน.
“อินา”ติ วตฺตเต.
๖๐๓. สุปโต จ.
สุปอิจฺเจตาย ธาตุยา จ ปโร อินปฺปจฺจโย โหติ.
สุป สเย, สุปติ, สุปนนฺติ วา สุปิโน, สุปินํ.
สี สเย, “อีสํ”อิติ อุปปทํ, อีสํ สียติ ภวตาติ อตฺเถ—
๖๐๔. อีสํทุสูหิ ข.
อีสํทุสุอิจฺเจเตหิ อุปปเทหิ ปเรหิ ธาตูหิ ขปฺปจฺจโย โหติ.
โส จ—
๖๐๕. ภาวกมฺเมสุ กิจฺจกฺตกฺขตฺถา.
ภาวกมฺมอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ กิจฺจ-กฺต-กฺขตฺถอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตีติ นิยมโต ภาวกมฺเมสฺเวว โหติ.
“กฺวจิ ธาตู”ติ กฺขการานุพนฺธสฺส โลโป, วุทฺธิ, อยาเทสทฺวิตฺตานิ, อีสสฺสโย ภวตา, ทุกฺเขน สียติ ทุสฺสโย, สุเขน สียติ สุสฺสโย.
กมฺเม— อีสํ กรียตีติ อีสกฺกรํ กมฺมํ ภวตา. เอวํ ทุกฺเขน กรียตีติ ทุกฺกรํ หิตํ ภวตา, สุกรํ ปาปํ พาเลน, ทุกฺเขน ภรียตีติ ทุพฺภโร มหิจฺโฉ. สุเขน ภรียตีติ สุภโร อปฺปิจฺโฉ. ทุกฺเขน รกฺขิตพฺพนฺติ ทุรกฺขํ จิตฺตํ. ทุกฺเขน ปสฺสิตพฺโพติ ทุทฺทโส ธมฺโม. สุเขน ปสฺสิตพฺพนฺติ สุทสฺสํ ปรวชฺชํ. ทุกฺเขน อนุพุชฺฌิตพฺโพติ ทุรนุโพโธ ธมฺโม. สุเขน พุชฺฌิตพฺพนฺติ สุโพธมิจฺจาทิ.
พุธ อวคมเน, สพฺเพ สงฺขตาสงฺขตสมฺมุติเภเท ธมฺเม อพุชฺฌิ, พุชฺฌติ, พุชฺฌิสฺสตีติ วา อตฺเถ—
“ต”อิติ วตฺตเต.
๖๐๖. พุธคมาทิตฺเถ กตฺตริ.
พุธคมุอิจฺเจคมาทีหิ ธาตูหิ ตทตฺเถ คมฺยมาเน กตฺตริ ตปฺปจฺจโย โหติ สพฺพกาเล.
“ตสฺสา”ติ วตฺตเต.
๖๐๗. ธฒภเหหิ ธ ฒา จ.
ธฒนฺตภหนฺเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส ปจฺจยตการสฺส ยถากฺกมํ ธการฒการาเทสาโหนฺตีติ ธภโต ตการสฺส ธกาโร, “หจตุตฺถาน”นฺติ เอตฺถ หการคฺคหณโต หการโตปิ กฺวจิ ธตฺตํ, อพฺยวธาเน จายํ, เตน “รุนฺธติ, อาราธิโต, วฑฺฒิโต, ลภิตฺวา, คหิโต”ติอาทีสุ ปจฺจยาคมพฺยวหิตตฺตา น ภวติ.
๖๐๘. หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ.
หการวคฺคจตุตฺถานํ ธาตฺวนฺตภูตานํ ทการาเทโส โหติ ธกาเร ปเร.
พุทฺโธ ภควา. สรณํ อคจฺฉิ, คจฺฉติ, คจฺฉิสฺสตีติ วา สรณงฺคโต อุปาสโก, “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตโลโป. เอวํ ชานาตีติ ญาโต. อิ คติมฺหิ, อุเปตีติ อุเปโต. จินฺต จินฺตายํ, จินฺเตตีติ จิตฺตํ, “คุปาทีนญฺจา”ติ ธาตฺวนฺตโลปทฺวิตฺตานิ. สนฺช สงฺเค, รูปาทีสุ อสชฺชิ, สชฺชติ, สชฺชิสฺสตีติ วา สตฺโต, “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จา”ติ ธาตฺวนฺตโลโป, ทฺวิตฺตญฺจ.
“สญฺญาย”มิติ วตฺตเต.
๖๐๙. ติกิจฺจาสิฏฺเฐ.
สญฺญายมภิเธยฺยายํ อาสิฏฺเฐ คมฺยมาเน ธาตูหิ ติปฺปจฺจโย โหติ, กิตปจฺจโย จ.
ชิโน เอนํ พุชฺฌตูติ ชินพุทฺธิ, ธการทการาเทสา, ธนมสฺส ภวตูติ ธนภูติ.
กิตปจฺจเย ภวตูติ ภูโต, ธมฺโม เอนํ ททาตูติ ธมฺมทินฺโน, “ภิทาทิโต อินฺน อนฺน อีณา วา”ติ ตปฺปจฺจยสฺส อินฺนาเทโส. วฑฺฒตูติ วฑฺฒมาโน, “ภูวาทิโต อ”อิติ มานนฺเตสุ อปฺปจฺจโย, นนฺทตูติ นนฺทโก, ชีวตูติ ชีวโก อิจฺจาทิ.
๖๑๐. อาคมา ตุโก.
อาปุพฺพา คมิโต ตุกปฺปจฺจโย โหติ, กิตกตฺตา กตฺตริ. อาคจฺฉตีติ อาคนฺตุโก.
“คมา”ติ วตฺตเต.
๖๑๑. ภพฺเพ อิก.
คมิโต อิกปฺปจฺจโย โหติ ภพฺพตฺเถ. คนฺตุํ ภพฺโพติ คมิโก ภิกฺขุ.
เตกาลิกปฺปจฺจยนฺตนโย.