สุโพธาลงฺกาโร
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
๑. โทสาวโพธ-ปฐมปริจฺเฉท
รตนตฺตยปฺปณาม
๑.
มุนินฺทวทนมฺโภช-, คพฺภสมฺภวสุนฺทรี;
สรณํ ปาณินํ วาณี, มยฺหํ ปีณยตํ มนํฯ
นิมิตฺต
๒.
รามสมฺมาทฺยลงฺการา, สนฺติ สนฺโต ปุราตนา;
ตถาปิ ตุ วฬญฺเชนฺติ, สุทฺธมาคธิกา น เตฯ
อภิธานาทิกํ
๓.
เตนาปิ นาม โตเสยฺย-, เมเตลงฺการวชฺชเต;
อนุรูเปนาลงฺกาเร-, เนสเมโส ปริสฺสโมฯ
๔.
เยสํ น สญฺจิตา ปญฺญา-, เนกสตฺถนฺตโรจิตา;
สมฺโมหพฺภาหตาเวเต, นาวพุชฺฌนฺติ กิญฺจิปิฯ
๕.
กึ เตหิ ปาทสุสฺสูสา เยสํ นตฺถิ ครูนิห;
เย ตปฺปาทรโชกิณฺณา, เตว สาธูวิเวกิโนฯ
๖.
กพฺพนาฏกนิกฺขิตฺต-, เนตฺตจิตฺตา กวิชฺชนา;
ยํ กิญฺจิ รจยนฺเตตํ, น วิมฺหยกรํ ปรํฯ
๗.
เตเยว ปฏิภาวนฺโต, โสว พนฺโธ สวิมฺหโย;
เยน โตเสนฺติ วิญฺญู เย, ตตฺถาปฺยาวิหตาทราฯ
๘.
พนฺโธ จ นาม สทฺทตฺถา, สหิตา โทสวชฺชิตา;
ปชฺช คชฺช วิมิสฺสานํ, เภเทนา’ยํ ติธา ภเวฯ
๙.
นิพนฺโธ จา’นิพนฺโธ จ, ปุน ทฺวิธา นิรุปฺปเต;
ตํ ตุ ปาเปนฺตฺย’ลงฺการา, วินฺทนียตรตฺตนํฯ
๑๐.
อนวชฺชํ มุขมฺโภช ‚, มนวชฺชา จ ภารตี;
อลงฺกตา’ว โสภนฺเต, กึ นุ เต นิร’ลงฺกตา?
๑๑.
วินา ครูปเทสํ ตํ, พาโล’ลงฺกตฺตุ มิจฺฉติ;
สมฺปาปุเณ น วิญฺญูหิ, หสฺสภาวํ กถํ นุ โส?
๑๒.
คนฺโถปิ กวิวาจาน, มลงฺการ’ปฺปกาสโก;
ยาติ ตพฺพจนียตฺตํ, ต’พฺโพหารู’ปจารโตฯ
๑๓.
ทฺวิปฺปการา อลงฺการา, ตตฺถ สทฺท, ตฺถเภทโต;
สทฺทตฺถา พนฺธนามา’ว, ตํสชฺชิต ตทาวลิฯ
๑๔.
คุณาลงฺการสํยุตฺตา, อปิ โทสลว’งฺกิตา;
ปสํสิยา น วิญฺญูหิ, สา กญฺญา วิย ตาทิสีฯ
๑๕.
เตน โทสนิราโส’ว, มหุสฺสาเหน สาธิโย;
นิทฺโทสา สพฺพถา สา’ยํ, สคุณา น ภเวยฺย กึ?
๑๖.
สา’ลงฺการวิยุตฺตา’ปิ, คุณยุตฺตา มโนหรา;
นิทฺโทสา โทสรหิตา, คุณยุตฺตา วธู วิยฯ
๑๗.
ปเท วากฺเย ตทตฺเถ จ, โทสา เย วิวิธา มตา;
โส’ทาหรณ เมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺย’หํฯ
ปทโทส อุทฺเทส
๑๑๘.
วิรุทฺธตฺถนฺตรา, ฌตฺถ, กิลิฏฺฐานิ, วิโรธิ จ;
เนยฺยํ, วิเสสนาเปกฺขํ, หีนตฺถก มนตฺถกํฯ
วากฺยโทส อุทฺเทส
๑๙.
โทสา ปทาน วากฺยาน, เมกตฺถํ ภคฺครีติกํ;
ตถา พฺยากิณฺณ คามฺมานิ, ยติหีนํ กมจฺจุตํ;
อติวุตฺต มเปตตฺถํ, สพนฺธผรุสํ ตถาฯ
วากฺยตฺถโทสอุทฺเทส
๒๐.
อปกฺกโม’, จิตฺยหีนํ, ภคฺครีติ, สสํสยํ;
คามฺมํ ทุฏฺฐาลงฺกตีติ, โทสา วากฺยตฺถนิสฺสิตาฯ
ปทโทสนิทฺเทส
๒๑.
วิรุทฺธตฺถนฺตรํ ตญฺหิ, ยสฺส’ญฺญตฺโถ วิรุชฺฌติ;
อธิปฺเปเต ยถา เมโฆ, วิสโท สุขเย ชนํฯ
๒๒.
วิเสสฺย มธิกํ เยนา, ฌตฺถ เมตํ ภเว ยถา;
โอภาสิตา’เสสทิโส, ขชฺโชโต’ยํ วิราชเตฯ
๒๓.
ยสฺส’ตฺถา’วคโม ทุกฺโข, ปกตฺยา’ทิวิภาคโต;
กิลิฏฺฐํ ตํ ยถา ตาย, โส’ย มาลิงฺคฺยเต ปิยาฯ
๒๔.
ยํ กิลิฏฺฐปทํ มนฺทา, ภิเธยฺยํ ยมกาทิกํ;
กิลิฏฺฐปทโทเส’ว, ตมฺปิ อนฺโต กรียติฯ
๒๕.
ปตีตสทฺทรจิตํ, สิลิฏฺฐปทสนฺธิกํ;
ปสาทคุณสํยุตฺตํ, ยมกํ มต เมทิสํฯ
๒๖.
อพฺยเปตํ พฺยเปต’ญฺญ, มาวุตฺตา’เนกวณฺณชํ;
ยมกํ ตญฺจ ปาทาน, มาทิ, มชฺฌ, นฺต, โคจรํฯ
อพฺยเปต ปฐมปาทาทิ ยมกํ
๒๗.
สุชนา’สุชนา สพฺเพ, คุเณนาปิ วิเวกิโน;
วิเวกํ น สมายนฺติ, อวิเวกิชนนฺติเกฯ
อพฺยเปต ปฐม ทุติย ปาทาทิ ยมกํ
๒๘.
กุสลา’กุสลา สพฺเพ, ปพลา’ปพลา ถวา;
โน ยาตา ยาว’โหสิตฺตํ, สุขทุกฺขปฺปทา สิยุํ;
อพฺยเปต ปฐม ทุติย ตติยปาทาทิ ยมกํฯ
๒๙.
สาทรํ สา ทรํ หนฺตุ, วิหิตา วิหิตา มยา;
วนฺทนา วนฺทนามาน, ภาชเน รตนตฺตเยฯ
อพฺยเปต จตุกฺกปาทาทิ ยมกํ
๓๐.
กมลํ ก’มลํ กตฺตุํ, วนโท วนโท’มฺพรํ;
สุคโต สุคโต โลกํ, สหิตํ ส หิตํ กรํฯ
๓๑.
อพฺยเปตาทิยมก, สฺเสโส เลโส นิทสฺสิโต;
เญูยฺยานิ’มาเยว ทิสา, ย’ญฺญานิ ยมกานิปิฯ
๓๒.
อจฺจนฺตพหโว เตสํ, เภทา สมฺเภทโยนิโย;
ตถาปิ เกจิ สุกรา, เกจิ อจฺจนฺตทุกฺกราฯ
๓๓.
ยมกํ ตํ ปเหลี ‚ จ, เนกนฺตมธุรานิ’ติ;
อุเปกฺขิยนฺติ สพฺพานิ, สิสฺสเขทภยา มยาฯ
๓๔.
เทสกาลกลาโลก, ญายาคมวิโรธิ ยํ;
ตํ วิโรธิปทํ เจ’ต, มุทาหรณโต ผุฏํฯ
๓๕.
ย ทปฺปตีต มานีย, วตฺตพฺพํ เนยฺย มาหุ ตํ;
ยถา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ รตฺติยํฯ
๓๖.
เนทิสํ พหุ มญฺญนฺติ, สพฺเพ สพฺพตฺถ วิญฺญุโน;
ทุลฺลภา’วคตี สทฺท, สามตฺถิยวิลงฺฆินีฯ
๓๗.
สิยา วิเสสนาเปกฺขํ, ยํ ตํ ปตฺวา วิเสสนํ;
สาตฺถกํ ตํ ยถา ตํ โส, ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนาฯ
๓๘.
หีนํ กเร วิเสสฺยํ ยํ, ตํ หีนตฺถํ ภเว ยถา;
นิปฺปภี กต ขชฺโชโต, สมุเทติ ทิวากโรฯ
๓๙.
ปาทปูรณมตฺตํ ยํ, อนตฺถมิติ ตํ มตํฯ
ยถา หิ วนฺเท พุทฺธสฺส, ปาทปงฺเกรุหํ ปิ จฯ
วากฺยโทส นิทฺเทส
๔๐.
สทฺทโต อตฺถโต วุตฺตํ, ยตฺถ ภิยฺโยปิ วุจฺจติ;
ต เมกตฺถํ ยถา’ภาติ, วาริโท วาริโท อยํฯ
ยถา จ
๔๑.
ติตฺถิยงฺกุรพีชานิ, ชหํ ทิฏฺฐิคตานิ’ห;
ปสาเทติ ปสนฺเน’โส, มหามุนิ มหาชเนฯ
๔๒.
อารทฺธกฺกมวิจฺเฉทา, ภคฺครีติ ภเว ยถา;
กาปิ ปญฺญา, โกปิ ปคุโณ, ปกตีปิ อโห ตวฯ
๔๓.
ปทานํ ทุพฺพินิกฺเขปา, พฺยาโมโห ยตฺถ ชายติ;
ตํ พฺยากิณฺณนฺติ วิญฺเญูยฺยํ, ตทุทาหรณํ ยถาฯ
๔๔.
พหุคุเณ ปณมติ, ทุชฺชนานํ ปฺยยํ ชโน;
หิตํ ปมุทิโต นิจฺจํ, สุคตํ สมนุสฺสรํฯ
๔๕.
วิสิฏฺฐวจนา’เปตํ, คามฺมํ’ตฺย’ภิมตํ ยถา;
กญฺเญ กามยมานํ มํ, น กามยสิ กึนฺวิ’ทํ?
๔๖.
ปทสนฺธานโต กิญฺจิ, ทุปฺปตีติกรํ ภเว;
ตมฺปิ คามฺมํ ตฺย’ภิมตํ, ยถา ยาภวโต ปิยาฯ
๔๗.
วุตฺเตสุ สูจิเต ฏฺฐาเน, ปทจฺเฉโท ภเว ยติ;
ยํ ตาย หีนํ ตํ วุตฺตํ, ยติหีนนฺติ สา ปนฯ
๔๘.
ยติ สพฺพตฺถปาทนฺเต, วุตฺตฑฺเฒ จ วิเสสโต;
ปุพฺพาปราเนกวณฺณ, ปทมชฺเฌปิ กตฺถจิฯ
ตตฺโถทาหรณปจฺจุทาหรณานิ ยถา
๔๙.
ตํ นเม สิรสา จามิ, กรวณฺณํ ตถาคตํ;
สกลาปิ ทิสา สิญฺจ, ติว โสณฺณรเสหิ โยฯ
๕๐.
สโร สนฺธิมฺหิ ปุพฺพนฺโต, วิย โลเป วิภตฺติยา;
อญฺญถา ตฺว’ญฺญถา ตตฺถ, ยา’เทสาทิ ปรา’ทิ’วฯ
๕๑.
จาที ปุพฺพปทนฺตา’ว, นิจฺจํ ปุพฺพปทสฺสิตา;
ปาทโย นิจฺจสมฺพนฺธา, ปราทีว ปเรน ตุฯ
สพฺพตฺโถทาหรณานิ ยถา
๕๒.
นเม ตํ สิรสา สพฺโพ, ปมา’ตีตํ ตถาคตํ;
ยสฺส โลกคฺคตํ ปตฺต, สฺโส’ปมา น หิ ยุชฺชติฯ
๕๓.
มุนินฺทํ ตํ สทา วนฺทา, มฺย’นนฺตมติ มุตฺตมํ;
ยสฺส ปญฺญา จ เมตฺตา จ, นิสฺสีมาติ วิชมฺภติฯ
จาทิปาทีสุ ปจฺจุทาหรณานิ ยถา
๕๔.
มหาเมตฺตา มหาปญฺญา, จ ยตฺถ ปรโมทยา;
ปณมามิ ชินํ ตํ ป, วรํ วรคุณา’ลยํฯ
๕๕.
ปทตฺถกฺกมโต มุตฺตํ, กมจฺจุต มิทํ ยถาฯ;
เขตฺตํ วา เทหิ คามํ วา, เทสํ วา มม โสภนํฯ
๕๖.
โลกิยตฺถ มติกฺกนฺตํ, อติวุตฺตํ มตํ ยถา;
อติสมฺพาธ มากาส, เมติสฺสา ถนชมฺภเนฯ
๕๗.
สมุทายตฺถโต’เปตํ, ตํ อเปตตฺถกํ ยถา;
คาวิปุตฺโต พลิพทฺโธ, ติณํ ขาที ปิวี ชลํฯ
๕๘.
พนฺเธ ผรุสตา ยตฺถ, ตํ พนฺธผรุสํ ยถา;
ขรา ขิลา ปริกฺขีณา, เขตฺเต ขิตฺตํ ผลตฺย’ลํฯ
วากฺยตฺถโทส นิทฺเทส
๕๙.
เญูยฺยํ ลกฺขณ มนฺวตฺถ, วเสนา’ปกฺกมาทินํ;
อุทาหรณ เมเตสํ, ทานิ สนฺทสฺสยามฺย’หํฯ
ตตฺถา’ปกฺกมํ ยถา
๖๐.
ภาวนา, ทาน, สีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;
โภค, สคฺคาทิ, นิพฺพาน, สาธนานิ น สํสโยฯ
โอจิตฺยหีนํ ยถา
๖๑.
ปูชนียตโร โลเก, อห เมโก นิรนฺตรํ;
มเยกสฺมึ คุณา สพฺเพ, ยโต สมุทิตา อหุํฯ
ยถา จ
๖๒.
ยาจิโต’หํ กถํ นาม, น ทชฺชามฺย’ปิ ชีวิตํ;
ตถาปิ ปุตฺตทาเนน, เวธเต หทยํ มมฯ
ภคฺครีติ ยถา
๖๓.
อิตฺถีนํ ทุชฺชนานญฺจ, วิสฺสาโส โนปปชฺชเต;
วิเส สิงฺคิมฺหิ นทิยํ, โรเค ราชกุลมฺหิ จฯ
สสํสยํ ยถา
๖๔.
มุนินฺทจนฺทิมา โลก, สรโลลวิโลจโน;
ชโน’ วกฺกนฺตปนฺโถ’ว, โคปทสฺสนปีณิโตฯ
๖๕.
วากฺยตฺถโต ทุปฺปตีติ, กรํ คามฺมํ มตํ ยถา;
โปโส วีริยวา โส’ยํ, ปรํ หนฺตฺวา น วิสฺสมีฯ
๖๖.
ทุฏฺฐาลงฺกรณํ เตตํ ‚, ยตฺถา’ลงฺการทูสนํ;
ตสฺสา’ลงฺการนิทฺเทเส, รูป มาวิ ภวิสฺสติฯ
๖๗.
กโต’ตฺร สงฺเขปนยา มยา’ยํ,
โทสาน เมสํ ปวโร วิภาโค;
เอโส’ว’ลํ โพธยิตุํ กวีนํ,
ตมตฺถิ เจ เขทกรํ ปรมฺปิฯ
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร
โทสาวโพโธ นาม
ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ
๒. โทสปริหาราวโพธ-ทุติยปริจฺเฉท
๖๘.
กทาจิ กวิโกสลฺลา, วิโรโธ สกโล ปฺย’ยํ;
โทสสงฺขฺย มติกฺกมฺม, คุณวีถึ วิคาหเตฯ
๖๙.
เตน วุตฺตวิโรธาน, มวิโรโธ ยถา สิยา;
ตถา โทสปริหารา, วโพโธ ทานิ นียเตฯ
ตตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส ปริหาโร ยถา
๗๐.
วินฺทนฺตํ ปากสาลีนํ, สาลีนํ ทสฺสนา สุขํ;
ตํ กถํ นาม เมโฆ’ยํ, วิสโท สุขเย ชนํ?
ยถา วา
๗๑.
วินายโกปิ นาโค สิ, โคตโมปิ มหามติ;
ปณีโตปิ รสา’เปโต, จิตฺตา เม สามิ เต คติฯ
อชฌ’ตฺถสฺส ยถา
๗๒.
กถํ ตาทิคุณาภาเว, โลกํ โตเสติ ทุชฺชโน?
โอภาสิตาเสสทิโส, ขชฺโชโต นาม กึ ภเว?
๗๓.
ปเหลิกาย ‚ มารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺฐา กิลิฏฺฐตา;
ปิยา สุขา’ลิงฺคิตํ ก, มาลิงฺคติ นุ โน อิติฯ
๗๔.
ยมเก โน ปโยเชยฺย, กิลิฏฺฐปท มิจฺฉิเต;
ตโต ยมก มญฺญูํ ตุ, สพฺพ เมตํมยํ วิยฯ
เทสวิโรธิโน ยถา
๗๕.
โพธิสตฺตปฺปภาเวน, ถเลปิ ชลชานฺย’หุํฯ
นุทนฺตานิ’ว สุจิรา, วาสกฺเลสํ ตหึ ชเลฯ
กาลวิโรธิโน ยถา
๗๖.
มหานุภาว ปิสุโน, มุนิโน มนฺท มารุโต;
สพฺโพตุกมยํ วายิ, ธุนนฺโต กุสุมํ สมํฯ
กลาวิโรธิโน ยถา
๗๗.
นิมุคฺคมานโส พุทฺธ, คุเณ ปญฺจสิขสฺสปิ;
ตนฺติสฺสร วิโรโธ โส, น สมฺปีเณติ กํ ชนํ?
โลกวิโรธิโน ยถา
๗๘.
คณเย จกฺกวาฬํ โส, จนฺทนายปิ สีตลํ;
สมฺโพธิ สตฺต หทโย, ปทิตฺต’งฺคารปูริตํฯ
ญายวิโรธิโน ยถา
๗๙.
ปริจฺจตฺตภโวปิ ตฺว, มุปนีตภโว อสิ;
อจินฺตฺยคุณสาราย, นโม เต มุนิปุงฺควฯ
อาคมวิโรธิโน ยถา
๘๐.
เนวา’ลปติ เกนา’ปิ, วจีวิญฺญตฺติโต ยติฯ
สมฺปชานมุสาวาทา, ผุเสยฺยา’ปตฺติทุกฺกฏํฯ
เนยฺยสฺส ยถา
๘๑.
มรีจิจนฺทนา’เลป, ลาภา สีตมรีจิโน;
อิมา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ นิพฺภรํฯ
ยถา วา
๘๒.
มโนนุรญฺชโน มาร, งฺคนาสิงฺคารวิพฺภโม;
ชิเนนา’สมนุญฺญาโต, มารสฺส หทยา’นโลฯ
วิเสสนาเปกฺขสฺส ยถา
๘๓.
อปยาตา’ปราธมฺปิ, อยํ เวรี ชนํ ชโน;
โกธปาฏลภูเตน, ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนาฯ
หีนตฺถสฺส ยถา
๘๔.
อปฺปกานมฺปิ ปาปานํ, ปภาวํ นาสเย พุโธ;
อปิ นิปฺปภาตา’นีต, ขชฺโชโต โหติ ภาณุมาฯ
อนตฺถสฺส ยถา
๘๕.
น ปาทปูรณตฺถาย, ปทํ โยเชยฺย กตฺถจิ,
ยถา วนฺเท มุนินฺทสฺส, ปาทปงฺเกรุหํ วรํฯ
๘๖.
ภยโกธปสํสาทิ, วิเสโส ตาทิโส ยทิ;
วตฺตุํ กามียเต โทโส, น ตตฺเถ’กตฺถตากโตฯ
ยถา
๘๗.
สปฺโป สปฺโป! อยํ หนฺท, นิวตฺตตุ ภวํ ตโต,
ยทิ ชีวิตุกาโม’สิ, กถํ ต มุปสปฺปสิ?
ภคฺครีติโน ยถา
๘๘.
โยโกจิ รูปา’ติสโย, กนฺติ กาปิ มโนหรา;
วิลาสา’ติสโย โกปิ, อโห! พุทฺธมโห’ทโยฯ
๘๙.
อพฺยาโมหกรํ พนฺธํ, อพฺยากิณฺณํ มโนหรํ;
อทูรปท วินฺยาสํ, ปสํสนฺติ กวิสฺสราฯ
ยถา
๙๐.
นีลุปฺปลา’ภํ นยนํ, พนฺธุกรุจิโร’ธโร;
นาสา เหม’งฺกุโส เตน, ชิโน’ยํ ปิยทสฺสโนฯ
๙๑.
สมติกฺกนฺต คามฺมตฺตํ, กนฺต วาจา’ภิสงฺขตํ;
พนฺธนํ รสเหตุตฺตา, คามฺมตฺตํ อติวตฺตติฯ
ยถา
๙๒.
ทุโนติ กามจณฺฑาโล, โส มํ สทย นิทฺทโย;
อีทิสํ พฺยสนา’ปนฺนํ, สุขีปิ กิ มุเปกฺขเส?
๙๓.
ยติหีนปริหาโร, น ปุเน’ทานิ นียเต;
ยโต น สวนุ’พฺเพคํ, เหฏฺฐา เยสํ วิจาริตํฯ
กมจฺจุตสฺส ยถา
๙๔.
อุทารจริโต’สิ ตฺวํ, เตเน’วา’ราธนา ตฺวยิ;
เทสํ วา เทหิ คามํ วา, เขตฺตํ วา มม โสภนํฯ
อติวุตฺตสฺส ยถา
๙๕.
มุนินฺทจนฺทสมฺภูต, ยโสราสิมรีจินํ;
สกโลปฺย’ย มากาโส, นา’วกาโส วิชมฺภเนฯ
๙๖.
วากฺยํ พฺยาปนฺนจิตฺตานํ, อเปตตฺถํ อนินฺทิตํ;
เตนุ’มฺมตฺตาทิกานํ ตํ, วจนา’ญฺญตฺร ทุสฺสติฯ
ยถา
๙๗.
สมุทฺโท ปียเต โส’ย, มห’มชฺช ชราตุโร;
อิเม คชฺชนฺติ ชีมูตา, สกฺกสฺเส’ราวโณ ปิโยฯ
๙๘.
สุขุมาลา’วิโรธิตฺต, ทิตฺตภาวปฺปภาวิตํ;
พนฺธนํ พนฺธผรุส, โทสํ สํทูสเยยฺย ตํฯ
ยถา
๙๙.
ปสฺสนฺตา รูปวิภวํ, สุณนฺตา มธุรํ คิรํ;
จรนฺติ สาธู สมฺพุทฺธ, กาเล เกฬิปรมฺมุขาฯ
อปกฺกมสฺส ยถา
๑๐๐.
ภาวนา, ทาน, สีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;
นิพฺพาน, โภค, สคฺคาทิ, สาธนานิ น สํสโยฯ
๑๐๑.
อุทฺทิฏฺฐวิสโย โกจิ, วิเสโส ตาทิโส ยทิ;
อนุ’ทฺทิฏฺเฐสุ เนว’ตฺถิ, โทโส กมวิลงฺฆเนฯ
ยถา
๑๐๒.
กุสลา’กุสลํ อพฺยา, กต’มิจฺเจสุ ปจฺฉิมํ;
อพฺยากตํ ปากทํ น, ปากทํ ปฐมทฺวยํฯ
๑๐๓.
สคุณานา’วิกรเณ, การเณ สติ ตาทิเส;
โอจิตฺยหีนตา’ปตฺติ, นตฺถิ ภูตตฺถสํสิโนฯ
๑๐๔.
โอจิตฺยํ นาม วิญฺเญูยฺยํ, โลเก วิขฺยาต มาทรา;
ตตฺโถ’ปเทสปภวา, สุชนา กวิปุงฺควาฯ
๑๐๕.
วิญฺญาโตจิตฺยวิภโว, จิตฺยหีนํ ปริหเร;
ตโต’จิตฺยสฺส สมฺโปเส, รสโปโส สิยา กเตฯ
ยถา
๑๐๖.
โย มารเสน มาสนฺน, มาสนฺนวิชยุ’สฺสโว;
ติณายปิ น มญฺญิตฺถ, โส โว เทตุ ชยํ ชิโนฯ
๑๐๗.
อารทฺธกตฺตุกมฺมาทิ, กมา’ติกฺกมลงฺฆเน;
ภคฺครีติวิโรโธ’ยํ, คตึ น กฺวา’ปิ วินฺทติฯ
ยถา
๑๐๘.
สุชน’ญฺญาน มิตฺถีนํ, วิสฺสาโส โน’ปปชฺชเต;
วิสสฺส สิงฺคิโน โรค, นทีราชกุลสฺส จฯ
ยถา
๑๐๙.
เภสชฺเช วิหิเต สุทฺธ, พุทฺธาทิรตนตฺตเย;
ปสาท มาจเร นิจฺจํ, สชฺชเน สคุเณปิ จฯ
สสํสยสฺส ยถา
๑๑๐.
มุนินฺทจนฺทิมา’โลก, รส โลล วิโลจโน;
ชโน’วกฺกนฺตปนฺโถ’ว, รํสิทสฺสนปีณิโตฯ
๑๑๑.
สํสยาเย’ว ยํกิญฺจิ, ยทิ กีฬาทิเหตุนา;
ปยุชฺชเต น โทโส’ว, สสํสยสมปฺปิโตฯ
ยถา
๑๑๒.
ยาเต ทุติยํ นิลยํ, ครุมฺหิ สกเคหโต;
ปาปุเณยฺยาม นิยตํ, สุข’มชฺฌยนา’ทินาฯ
๑๑๓.
สุภคา ภคินี สา’ยํ, เอตสฺสิ’จฺเจวมาทิกํ;
น ‘คามฺม’มิติ นิทฺทิฏฺฐํ, กวีหิ สกเลหิปิฯ
๑๑๔.
ทุฏฺฐา’ลงฺการวิคเม, โสภนา’ลงฺกติกฺกโม;
อลงฺการปริจฺเฉเท, อาวิภาวํ คมิสฺสติฯ
๑๑๕.
โทเส ปรีหริตุ เมส วโร’ปเทโส,
สตฺถนฺตรานุสรเณน กโต มเยวํ;
วิญฺญายิ’มํ ครุวราน’ธิก’ปฺปสาทา,
โทเส ปรํ ปริหเรยฺย ยโสภิลาสีฯ
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร
โทสปริหาราวโพโธ นาม
ทุติโย ปริจฺเฉโทฯ
๓. คุณาวโพธ-ตติยปริจฺเฉท
อนุสนฺธิ
๑๑๖.
สมฺภวนฺติ คุณา ยสฺมา, โทสาเน’ว’มติกฺกเม;
ทสฺเสสฺสํ เต ตโต ทานิ, สทฺเท สมฺภูสยนฺติ เยฯ
สทฺทาลงฺการอุทฺเทส
๑๑๗.
ปสาโท’โช, มธุรตา, สมตา, สุขุมาลตา;
สิเลโส’ทรตา, กนฺติ, อตฺถพฺยตฺติ, สมาธโยฯ
สทฺทาลงฺการปโยชน
๑๑๘.
คุเณเห’เตหิ สมฺปนฺโน, พนฺโธ กวิมโนหโร;
สมฺปาทิยติ กตฺตูนํ, กิตฺติ มจฺจนฺตนิมฺมลํฯ
สทฺทาลงฺการนิทฺเทส
๑๑๙.
อทูราหิตสมฺพนฺธ, สุภคา ยา ปทา’วลิ;
สุปสิทฺธิธา’ภิเธยฺยา’ยํ, ปสาทํ ชนเย ยถาฯ
๑๒๐.
อลงฺกโรนฺตา วทนํ, มุนิโน’ธรรํสิโย;
โสภนฺเต’รุณรํสี’ว, สมฺปตนฺตา’มฺพุโช’ทเรฯ
๑๒๑.
โอโช สมาสพาหุลฺย, เมโส คชฺชสฺส ชีวิตํ;
ปชฺเชปฺย’นา’กุโล โส’ยํ, กนฺโต กามียเต ยถาฯ
๑๒๒.
มุนินฺท มนฺท สญฺชาต, หาส จนฺทน ลิมฺปิตา;
ปลฺลวา ธวลา ตสฺเส, เวโก นา’ธรปลฺลโวฯ
๑๒๓.
ปทา’ภิเธยฺยวิสยํ, สมาส พฺยาส สมฺภวํ;
ยํ ปาริณตฺยํ โหตี’ห, โสปิ โอโช’ว ตํ ยถาฯ
๑๒๔.
โชตยิตฺวาน สทฺธมฺมํ, สนฺตาเรตฺวา สเทวเก;
ชลิตฺวา อคฺคิขนฺโธ’ว, นิพฺพุโต โส สสาวโกฯ
๑๒๕.
มตฺถกฏฺฐี มตสฺสา’ปิ, รโชภาวํ วชนฺตุ เม;
ยโต ปุญฺเญูน เต เสนฺตุ, ชิน ปาท’มฺพุชทฺวเยฯ
๑๒๖.
อิจฺจตฺร นิจฺจปฺปณติ, เคโธ สาธุ ปทิสฺสติ;
ชายเต’ยํ คุโณ ติกฺข, ปญฺญานมภิโยคโตฯ
๑๒๗.
มธุรตฺตํ ปทาสตฺติ, ร’นุปฺปาสวสา ทฺวิธา;
สิยา สมสุติ ปุพฺพา, วณฺณา’วุตฺติ ปโร ยถาฯ
๑๒๘.
ยทา เอโส’ภิสมฺโพธึ, สมฺปตฺโต มุนิปุงฺคโว;
ตทา ปภุติ ธมฺมสฺส, โลเก ชาโต มหุ’สฺสโวฯ
๑๒๙.
มุนินฺทมนฺทหาสา เต, กุนฺท สนฺโทหวิพฺภมา;
ทิสนฺต มนุธาวนฺติ, หสนฺตา จนฺทกนฺติโยฯ
๑๓๐.
สพฺพโกมลวณฺเณหิ, นา’นุปฺปาโส ปสํสิโย;
ยถา’ยํ มาลตีมาลา, ลิน โลลา’ลิมาลินีฯ
๑๓๑.
มุทูหิ วา เกวเลหิ, เกวเลหิ ผุเฏหิ วา,
มิสฺเสหิ วา ติธา โหติ, วณฺเณหิ สมตา ยถาฯ
เกวลมุทุสมตา
๑๓๒.
โกกิลา’ลาปสํวาที, มุนินฺทา’ลาปวิพฺภโม;
หทยงฺคมตํ ยาติ, สตํ เทติ จ นิพฺพุตึฯ
เกวลผุฏสมตา
๑๓๓.
สมฺภาวนียสมฺภาวํ, ภควนฺตํ ภวนฺตคุํ;
ภวนฺตสาธนา’กงฺขี, โก น สมฺภาวเย วิภุํฯ
มิสฺสกสมตา
๑๓๔.
ลทฺธจนฺทนสํสคฺค, สุคนฺธิ มลยา’นิโล;
มนฺท มายาติ ภีโต’ว, มุนินฺทมุขมารุตาฯ
๑๓๕.
อนิฏฺฐุร’กฺขร’ปฺปายา, สพฺพโกมล นิสฺสฏา;
กิจฺฉมุจฺจารณา’เปต, พฺยญฺชนา สุขุมาลตาฯ
๑๓๖.
ปสฺสนฺตา รูปวิภวํ, สุณนฺตา มธุรํ คิรํ;
จรนฺติ สาธู ‚ สมฺพุทฺธ, กาเล เกฬิปรมฺมุขาฯ
๑๓๗.
อลงฺการวิหีนา’ปิ, สตํ สมฺมุขเต’ทิสี;
อาโรหติ วิเสเสน, รมณียา ต’ทุชฺชลาฯ
๑๓๘.
โรมญฺจ ปิญฺฉ รจนา, สาธุ วาทาหิตทฺธนี;
ลฬนฺติ’เม มุนิเมฆุ, มฺมทา สาธุ สิขาวลาฯ
๑๓๙.
สุขุมาลตฺต มตฺเถ’ว, ปทตฺถวิสยมฺปิ จ;
ยถา มตาทิสทฺเทสุ, กิตฺติเสสาทิกิตฺตนํฯ
๑๔๐.
สิลิฏฺฐ ปท สํสคฺค, รมณีย คุณา’ลโย;
สพนฺธคารโว โส’ยํ, สิเลโส นาม ตํ ยถาฯ
๑๔๑.
พาลิ’นฺทุวิพฺภม’จฺเฉทิ, นขรา’วลิ กนฺติภิ;
สา มุนินฺทปท’มฺโภช, กนฺติ โว วลิตา’วตํฯ
๑๔๒.
อุกฺกํสวนฺโต โยโกจิ, คุโณ ยทิ ปตียเต;
อุทาโร’ยํ ภเว เตน, สนาถา พนฺธปทฺธติฯ
๑๔๓.
ปาทมฺโภช รโช ลิตฺต, คตฺตา เย ตว โคตม;
อโห! เต ชนฺตโว ยนฺติ, สพฺพถา นิรชตฺตนํฯ
๑๔๔.
เอวํ ชินา’นุภาวสฺส, สมุกฺกํโส’ตฺร ทิสฺสติ;
ปญฺญวา วิธินา’เนน, จินฺตเย ปร มีทิสํฯ
๑๔๕.
อุทาโร โสปิ วิญฺเญูยฺโย, ยํ ปสตฺถ วิเสสนํฯ
ยถา กีฬาสโร ลีลา, หาโส เหมงฺคทา’ทโยฯ
๑๔๖.
โลกิย’ตฺถา’น’ติกฺกนฺตา, กนฺตา สพฺพชนานปิ;
กนฺติ นามา’ติวุตฺตสฺส, วุตฺตา สา ปริหารโตฯ
ยถา มุนินฺท อิจฺจาทิฯ
๑๔๗.
อตฺถพฺยตฺตา’ภิเธยฺยสฺสา, เนยฺยตา สทฺทโต’ตฺถโต;
สา’ยํ ตทุภยา เนยฺย, ปริหาเร ปทสฺสิตา;
ยถา มรีจิจฺจาทิ จ, มโนนุรญฺชโนจฺจาทิฯ
ปุน อตฺเถน ยถา
๑๔๘.
สภาวา’มลตา ธีร, มุธา ปาทนเขสุ เต;
ยโต เต’วนตา’นนฺต, โมฬิจฺฉายา ชหนฺติ โนฯ
๑๔๙.
‘พนฺธสาโร’ติ มญฺญนฺติ, ยํ สมคฺคาปิ วิญฺญุโน;
ทสฺสนา’วสรํ ปตฺโต, สมาธิ นาม’ยํ คุโณฯ
๑๕๐.
อญฺญธมฺโม ตโต’ญฺญตฺถ, โลกสีมา’นุโรธโต;
สมฺมา อาธียเต’จฺเจ’โส, ‘สมาธี’ติ นิรุจฺจติฯ
สมาธิอุทฺเทส
๑๕๑.
อปาเณ ปาณีนํ ธมฺโม, สมฺมา อาธียเต กฺวจิ,;
นิรูเป รูปยุตฺตสฺส, นิรเส สรสสฺส, จฯ
๑๕๒.
อทฺรเว ทฺรวยุตฺตสฺส, อกตฺตริปิ กตฺตุตา,;
กฐินสฺสา’สรีเร,ปิ, รูปํ เตสํ กมา สิยาฯ
สมาธินิทฺเทส
อปาเณ ปาณีนํ ธมฺโม
๑๕๓.
อุณฺณา ปุณฺณิ’นฺทุนา นาถ! ทิวาปิ สห สงฺคมา;
วินิทฺทา สมฺปโมทนฺติ, มญฺเญู กุมุทินี ตวฯ
นิรุเป รูปยุตฺตสฺส
๑๕๔.
ทยารเสสุ มุชฺชนฺตา, ชนา’มตรเสสฺวิ’ว;
สุขิตา หตโทสา เต, นาถ! ปาท’มฺพุชา’นตาฯ
นิรเส สรสสฺส
๑๕๕.
มธุเรปิ คุเณ ธีร, น’ปฺปสีทนฺติ เย ตว;
กีทิสี มนโสวุตฺติ, เตสํ ขารคุณาน โภ’ฯ
อทฺรเว ทฺรวยุตฺตสฺส
๑๕๖.
สพฺพตฺถสิทฺธิธ! จูฬก, ปุฏเปยฺยา มหาคุณา;
ทิสา สมนฺตา ธาวนฺติ, กุนฺทโสภา ส ลกฺขณาฯ
อกตฺตริปิ กตฺตุตา
๑๕๗.
มารา’ริพลวิสฺสฏฺฐา, กุณฺฐา นานาวิธา’ยุธา;
ลชฺชมานา’ญฺญเวเสน, ชิน! ปาทา’นตา ตวฯ
กฐินสฺสา สรีเร
๑๕๘.
มุนินฺทภาณุมา กาโล, ทิโต โพโธ’ทยา’จเล;
สทฺธมฺมรํสินา ภาติ, ภินฺท มนฺทตมํ ปรํฯ
๑๕๙.
วมนุ’คฺคิรนาทฺเย’ตํ, คุณวุตฺย’ปริจฺจุตํ;
อติสุนฺทร มญฺญูํ ตุ, กามํ วินฺทติ คามฺมตํฯ
๑๖๐.
กนฺตีนํ วมนพฺยาชา, มุนิปาทนขา’วลี;
จนฺทกนฺตี ปิวนฺตี’ว, นิปฺปภํ ตํ กโรนฺติโยฯ
๑๖๑.
อจิตฺตกตฺตุกํ รุจฺย มิจฺเจวํ คุณกมฺมตํ;
สจิตฺตกตฺตุกํ เป’ตํ, คุณกมฺมํ ยทุ’ตฺตมํฯ
๑๖๒.
อุคฺคิรนฺโต’ว สสฺเนห, รสํ ชินวโร ชเน;
ภาสนฺโต มธุรํ ธมฺมํ, กํ น สปฺปีณเย ชนํฯ
๑๖๓.
โย สทฺทสตฺถกุสโล กุสโล นิฆณฺฑุ,
ฉนฺโทอลงฺกติสุ นิจฺจกตา’ภิโยโค;
โส’ยํ กวิตฺตวิกโลปิ กวีสุ สงฺขฺย,
โมคฺคยฺห วินฺทติ หิ กิตฺติ’ มมนฺทรูปํฯ
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร
คุณาวโพโธ นาม
ตติโย ปริจฺเฉโทฯ
๔. อตฺถาลงฺการาวโพธ-จตุตฺถปริจฺเฉท
๑๖๔.
อตฺถาลงฺการสหิตา, สคุณา พนฺธปทฺธติ;
อจฺจนฺตกนฺตา กนฺตา ‚ ว วุจฺจนฺเต เต ตโต’ธุนาฯ
๑๖๕.
สภาว, วงฺกวุตฺตีนํ, เภทา ทฺวิธา อลํกฺริยา;
ปฐมา ตตฺถ วตฺถูนํ, นานาวตฺถา’วิภาวินีฯ
ยถา
๑๖๖.
ลีลา วิกนฺติ สุภโค, ทิสา ถิร วิโลกโน;
โพธิสตฺตงฺกุโร ภาสํ, วิโรจิ วาจ มาสภึฯ
๑๖๗.
วุตฺติ วตฺถุสภาวสฺส, ยา’ญฺญถา สา’ปรา ภเว;
ตสฺสา’นนฺตวิกปฺปตฺตา, โหติ พีโช’ปทสฺสนํฯ
วงฺกวุตฺติ อตฺถาลงฺการ
อุทฺเทส
๑๖๘.
ตตฺถา’ติสย, อุปมา, รูปกา, วุตฺติ, ทีปกํ,;
อกฺเขโป, ตฺถนฺตรนฺยาโส, พฺยติเรโก, วิภาวนาฯ
๑๖๙.
เหตุ, กฺกโม, ปิยตรํ, สมาส, ปริกปฺปนา;
สมาหิตํ, ปริยาย, วุตฺติ, พฺยาโชปวณฺณนํฯ
๑๗๐.
วิเสส, รุฬฺหาหงฺการา, สิเลโส, ตุลฺยโยคิตา;
นิทสฺสนํ, มหนฺตตฺตํ, วญฺจนา, ปฺปกตตฺถุติ,ฯ
๑๗๑.
เอกาวลิ, อญฺญมญฺญูํ, สหวุตฺติ, วิโรธิตา;
ปริวุตฺติ, พฺภโม, ภาโว, มิสฺส, มาสี, รสี, อิติฯ
๑๗๒.
เอเต เภทา สมุทฺทิฏฺฐา, ภาโว ชีวิต มุจฺจเต;
วงฺกวุตฺตีสุ โปเสสิ, สิเลโส ตุ สิรึ ปรํฯ
นิทฺเทส
๑๗๓.
ปกาสกา วิเสสสฺส, สิยา’ติสยวุตฺติ ยา;
โลกา’ติกฺกนฺตวิสยา, โลกิยา,ติ จ สา ทฺวิธาฯ
๑๗๔.
โลกิยาติสยสฺเส’เต, เภทา เย ชาติอาทโย;
ปฏิปาทียเต ตฺว’ชฺช, โลกาติกฺกนฺตโคจราฯ
๑๗๕.
ปิวนฺติ เทหกนฺตี เย, เนตฺตญฺชลิปุเฏน เต;
นา’ลํ หนฺตุํ ชิเน’สํ ตฺวํ, ตณฺหํ ตณฺหาหโรปิ กึ?
๑๗๖.
อุปมาโน’ปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโย’ปมา;
สทฺท, ตฺถคมฺมา, วากฺยตฺถ, วิสยา,ติ จ สา ภิธาฯ
๑๗๗.
สมาส, ปจฺจเย, วา’ที, สทฺทา เตสํ วสา ติธา;
สทฺทคมฺมา สมาเสน, มุนินฺโท จนฺทิมา’นโนฯ
๑๗๘.
อายาที ปจฺจยา เตหิ, วทนํ ปงฺกชายเต;
มุนินฺทนยน ทฺวนฺทํ, นีลุปฺปลทลียติฯ
๑๗๙.
อิวาที อิว, วา, ตุลฺย, สมาน, นิภ, สนฺนิภา;
ยถา, สงฺกาส, ตุลิต, ปฺปกาส, ปติรูปกาฯ
๑๘๐.
สรี, สริกฺข, สํวาที, วิโรธิ, สทิสา, วิย;
ปฏิปกฺข, ปจฺจนีกา, สปกฺโข, ปมิโต, ปมาฯ
๑๘๑.
ปฏิพิมฺพ, ปฏิจฺฉนฺน, สรูป, สม, สมิตา;
สวณฺณา, ภา, ปฏินิธิ, สธมฺมา, ทิ สลกฺขณาฯ
๑๘๒.
ชยตฺย, กฺโกสติ, หสติ, ปติคชฺชติ, ทูภติ;
อุสูยตฺย, วชานาติ, นินฺทติ, สฺสติ, รุนฺธติฯ
๑๘๓.
ตสฺส โจเรติ โสภคฺคํ, ตสฺส กนฺตึ วิลุมฺปติ;
เตน สทฺธึ วิวทติ, ตุลฺยํ เตนา’ธิโรหติฯ
๑๘๔.
กจฺฉํ วิคาหเต, ตสฺส, ต มนฺเวตฺย, นุพนฺธติ;
ตํสีลํ, ตํนิเสเธติ, ตสฺส จา’นุกโรติ, เมฯ
๑๘๕.
อุปมาโน’ปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ วิภาวิภิ;
อิเมหิ อุปมาเภทา, เกจิ นิยฺยนฺติ สมฺปติฯ
๑๘๖.
วิกาสิปทุมํ’วา’ติ, สุนฺทรํ สุคตา’นนํ;
อิติ ธมฺโมปมา นาม, ตุลฺยธมฺมนิทสฺสนาฯ
๑๘๗.
ธมฺมหีนา “มุข’มฺโภช, สทิสํ มุนิโน”อิติ;
วิปรีโต’ปมา “ตุลฺย, มานเนน’มฺพุชํ ตว”ฯ
๑๘๘.
ตวา’นน’มิว’มฺโภชํ, อมฺโภช’มิว เต มุขํ;
อญฺญมญฺโญปมา สา’ยํ, อญฺญมญฺโญปมานโตฯ
๑๘๙.
“ยทิ กิญฺจิ ภเว’มฺโภชํ, โลจน’พฺภมุวิพฺภมํ;
ธาเรตุํ มุขโสภํ ตํ, ตเว”ติ อพฺภุโตปมาฯ
๑๙๐.
“สุคนฺธิ โสภา สมฺพนฺธี, สิสิรํ’สุ วิโรธิ จ;
มุขํ ตว’มฺพุชํเว’ติ”, สา สิเลโสปมา มตาฯ
๑๙๑.
สรูปสทฺทวาจฺจตฺตา, สา สนฺตาโนปมา ยถา;
พาลา’วุ’ยฺยานมาลา’ยํ, สา’ลกา’นนโสภินีฯ
๑๙๒.
ขยี จนฺโท, พหุรชํ, ปทุมํ, เตหิ เต มุขํ;
สมานมฺปิ สมุกฺกํสิ, ตฺย’ยํ นินฺโทปมา มตาฯ
๑๙๓.
อสมตฺโถ มุเขนิ’นฺทุ, ชิน! เต ปฏิคชฺชิตุํ;
ชโฬ กลงฺกี’ติ อยํ, ปฏิเสโธปมา สิยาฯ
๑๙๔.
“กจฺฉํ จนฺทารวินฺทานํ, อติกฺกมฺม มุขํ ตว;
อตฺตนา’ว สมํ ชาต”, มิตฺย’สาธารโณปมาฯ
๑๙๕.
“สพฺพ’มฺโภช’ปฺปภาสาโร, ราสิภูโต’ว กตฺถจิ;
ตวา’นนํ วิภาตี”ติ, โหตา’ภูโตปมา อยํฯ
๑๙๖.
ปตียเต’ตฺถคมฺมา ตุ, สทฺทสามตฺถิยา กฺวจิ;
สมาส, ปฺปจฺจเย, วาทิ, สทฺทโยคํ วินา อปิฯ
๑๙๗.
ภิงฺคาเน’มานิ จกฺขูนิ, นา’มฺพุชํ มุข’เมวิ’ทํ;
สุพฺยตฺตสทิสตฺเตน, สา สรูโปปมา มตาฯ
๑๙๘.
“มเย’ว มุขโสภา’สฺเส, ตฺยล’มินฺทุ! วิกตฺถนา;
ยโต’มฺพุเชปิ สา’ตฺถีติ”, ปริกปฺโปปมา อยํฯ
๑๙๙.
“กึ วา’มฺพุช’นฺโตภนฺตาลิ, กึ โลลนยนํ มุขํ;
มม โทลายเต จิตฺต”, มิจฺจ’ยํ สํสโยปมาฯ
๒๐๐.
กิญฺจิ วตฺถุํ ปทสฺเสตฺวา, สธมฺมสฺสา’ภิธานโต;
สามฺยปฺปตีติสพฺภาวา, ปติวตฺถุปมา ยถาฯ
๒๐๑.
ชเนสุ ชายมาเนสุ, เน’โกปิ ชินสาทิโส;
ทุติโย นนุ นตฺเถ’ว, ปาริชาตสฺส ปาทโปฯ
๒๐๒.
วากฺยตฺเถเน’ว วากฺยตฺโถ, ยทิ โกจู’ปมียเต;
อิวยุตฺตา, วิยุตฺตตฺตา, สา วากฺยตฺโถปมา ทฺวิธาฯ
อิวยุตฺตา
๒๐๓.
ชิโน สํกฺเลสตตฺตานํ, อาวิภูโต ชนาน’ยํ;
ฆมฺมสนฺตาปตตฺตานํ, ฆมฺมกาเล’มฺพุโท วิยฯ
อิววิยุตฺตา
๒๐๔.
มุนินฺทานน มาภาติ, วิลาเสกมโนหรํ;
อุทฺธํ สมุคฺคตสฺสา’ปิ, กึ เต จนฺท วิชมฺภนาฯ
๒๐๕.
สมุพฺเพเชติ ธีมนฺตํ, ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ ยํ;
อุปมาทูสนายา’ล, เมตํ กตฺถจิ ตํ ยถาฯ
๒๐๖.
หํสี’วา’ยํ สสี ภินฺน, ลิงฺคา, กาสํ สรานิ’ว;
วิชาติ วจนา, หีนา, สา’ว ภตฺโต ภโฏ’ธิเปฯ
๒๐๗.
“ขชฺโชโต ภาณุมาลี’ว, วิภาติ”ตฺยธิโกปมาฯ
อผุฏฺฐตฺถา “พลมฺโพธิ, สาคโร วิย สํขุภิฯ”
๒๐๘.
“จนฺเท กลงฺโก ภิงฺโค’เว’, ตฺยุ’ปมาเปกฺขินี อยํ;
ขณฺฑิตา เกรวา’กาโร, สกลงฺโก นิสากโรฯ
๒๐๙.
อิจฺเจวมาทิรูเปสุ, ภวนฺติ วิคตา’ทรา;
กโรนฺติ จา’ทรํ ธีรา, ปโยเค กฺวจิ เท’ว ตุฯ
๒๑๐.
อิตฺถียํ’วา’ชโน ยาติ, วทตฺเย’สา ปุมา วิย;
ปิโย ปาณา อิวา’ยํ เม, วิชฺชา ธน’มิว’จฺจิตาฯ
๒๑๑.
ภวํ วิย มหีปาล, เทวราชา วิโรจเต;
อล’มํสุมโต กจฺฉํ, เตชสา โรหิตุํ อยํฯ
๒๑๒.
อุปมาโน’ปเมยฺยานํ, อเภทสฺส นิรูปนา;
อุปมา’ว ติโรภูต, เภทา รูปก มุจฺจเตฯ
๒๑๓.
อเสส วตฺถุ วิสยํ, เอกเทส วิวุตฺติ จ;
ตํ ทฺวิธา ปุน ปจฺเจกํ, สมาสาทิวสา ติธาฯ
อเสสวตฺถุวิสยสมาส
๒๑๔.
องฺคุลิทล สํโสภึ, นขทีธิติ เกสรํ;
สิรสา น ปิลนฺธนฺติ, เก มุนินฺท ปท’มฺพุชํฯ
อเสสวตฺถุวิสยอสมาส
๒๑๕.
รตนานิ คุณา ภูรี, กรุณา สีตลํ ชลํ;
คมฺภีรตฺต มคาธตฺตํ, ปจฺจกฺโข’ยํ ชิโน’มฺพุธิฯ
อเสสวตฺถุวิสยมิสฺสก
๒๑๖.
จนฺทิกา มนฺทหาสา เต, มุนินฺท! วทนิ’นฺทุโน;
ปโพธยตฺย’ยํ สาธุ, มโน กุมุท กานนํฯ
๒๑๗.
อเสสวตฺถุวิสเย, ปเภโท รูปเก อยํ;
เอกเทสวิวุตฺติมฺหิ, เภโท ทานิ ปวุจฺจติฯ
เอกเทสวิวุตฺติสมาส
๒๑๘.
วิลาส หาส กุสุมํ, รุจิรา’ธร ปลฺลวํ;
สุขํ เก วา น วินฺทนฺติ, ปสฺสนฺตา มุนิโน มุขํฯ
เอกเทสวิวุตฺติอสมาส
๒๑๙.
ปาททฺวนฺทํ มุนินฺทสฺส, ททาตุ วิชยํ ตว;
นขรํสี ปรํ กนฺตา, ยสฺส ปาปชยทฺธชาฯ
เอกเทสวิวุตฺติมิสฺสก
๒๒๐.
สุนิมฺมลกโปลสฺส, มุนินฺท วทนิ’นฺทุโน;
สาธุ’ปฺปพุทฺธ หทยํ, ชาตํ เกรว กานนํฯ
๒๒๑.
รูปกานิ พหูนฺเย’ว ‚, ยุตฺตา, ยุตฺตาทิเภทโต;
วิสุํ น ตานิ วุตฺตานิ, เอตฺเถ’ว’นฺโตคธานิ’ติฯ
๒๒๒.
“จนฺทิมา’กาสปทุม”, มิจฺเจตํ ขณฺฑรูปกํ;
ทุฏฺฐ, “มมฺโพรุหวนํ, เนตฺตานิ’จฺจา”ทิ สุนฺทรํฯ
๒๒๓.
ปริยนฺโต วิกปฺปานํ, รูปกสฺโส’ปมาย จ;
นตฺถิ ยํ เตน วิญฺเญูยฺยํ, อวุตฺต มนุมานโตฯ
๒๒๔.
ปุนปฺปุน มุจฺจารณํ ‚, ยมตฺถสฺส, ปทสฺส จ;
อุภเยสญฺจ วิญฺเญูยฺยา, สา’ย’มาวุตฺติ นามโตฯ
อตฺถาวุตฺติ
๒๒๕.
มโน หรติ สพฺเพสํ, อาททาติ ทิสา ทส;
คณฺหาติ นิมฺมลตฺตญฺจ, ยโสราสิ ชินสฺส’ยํฯ
ปทาวุตฺติ
๒๒๖.
วิภาเสนฺติ ทิสา สพฺพา, มุนิโน เทหกนฺติโย;
วิภา เสนฺติ จ สพฺพาปิ, จนฺทาทีนํ หตา วิยฯ
อุภยาวุตฺติ
๒๒๗.
ชิตฺวา วิหรติ กฺเลส, ริปุํ โลเก ชิโน อยํ;
วิหรตฺย’ริวคฺโค’ยํ, ราสิภูโต’ว ทุชฺชเนฯ
๒๒๘.
เอกตฺถ วตฺตมานมฺปิ, สพฺพวากฺโย’ปการกํ;
ทีปกํ นาม ตํ จาทิ, มชฺฌ, นฺตวิสยํ ติธาฯ
อาทิ ทีปก
๒๒๙.
อกาสิ พุทฺโธ เวเนยฺย, พนฺธูน มมิโต’ทยํ;
สพฺพปาเปหิ จ สมํ, เนกติตฺถิยมทฺทนํฯ
มชฺเฌ ทีปก
๒๓๐.
ทสฺสนํ มุนิโน สาธุ, ชนานํ ชายเต’มตํ;
ตท’ญฺเญูสํ ตุ ชนฺตูนํ, วิสํ นิจฺโจ’ปตาปนํฯ
อนฺตทีปก
๒๓๑.
อจฺจนฺต กนฺต ลาวณฺย, จนฺทา’ตป มโนหโร;
ชินา’นนิ’นฺทุ อินฺทุ จ, กสฺส นา’นนฺทโก ภเวฯ
มาลาทีปก
๒๓๒.
โหตา’วิปฺปฏิสาราย, สีลํ, ปาโมชฺชเหตุ โส;
ตํ ปีติเหตุ, สา จา’ยํ, ปสฺสทฺธฺยา’ทิ ปสิทฺธิธิยาฯ
๒๓๓.
อิจฺจา’ทิทีปกตฺเตปิ, ปุพฺพํ ปุพฺพ มเปกฺขินี;
วากฺยมาลา ปวตฺตาติ, ตํ มาลาทีปกํ มตํฯ
๒๓๔.
อเนเน’ว’ปฺปกาเรน, เสสาน มปิ ทีปเก;
วิกปฺปานํ วิธาตพฺพา, นุคติ สุทฺธพุทฺธิภิฯ
๒๓๕.
วิเสส วจนิ’จฺฉายํ, นิเสธวจนํ ตุ ยํ;
อกฺเขโป นาม โสยญฺจ, ติธา กาลปฺปเภทโตฯ
๒๓๖.
เอกากี’ เนกเสนํ ตํ, มารํ ส วิชยี ชิโน;
กถํ ต มถวา ตสฺส, ปารมีพล มีทิสํฯ
อตีตกฺเขโปฯ
๒๓๗.
กึ จิตฺเต’ชาสมุคฺฆาตํ, อปตฺโต’สฺมีติ ขิชฺชเส;
ปณาโม นนุ โส เย’ว, สกิมฺปิ สุคเต คโตฯ
วตฺตมานกฺเขโปฯ
๒๓๘.
สจฺจํ น เต คมิสฺสนฺติ, สิวํ สุชนโคจรํ;
มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปริกฺกนฺต ‚, มานสา เย สุทุชฺชนาฯ
อนาคตกฺเขโปฯ
๒๓๙.
เญูยฺโย อตฺถนฺตรนฺยาโส, โย,ญฺญวากฺยตฺถสาธโน;
สพฺพพฺยาปี วิเสสฏฺโฐ, หิวิสิฏฺฐ’สฺส เภทโตฯ
หิ รหิต สพฺพพฺยาปี
๒๔๐.
เตปิ โลกหิตา สตฺตา, สูริโย จนฺทิมา อปิ;
อตฺถํ ปสฺส คมิสฺสนฺติ, นิยโม เกน ลงฺฆฺยเตฯ
หิ สหิต สพฺพพฺยาปี
๒๔๑.
สตฺถา เทวมนุสฺสานํ, วสี โสปิ มุนิสฺสโร;
คโต’ว นิพฺพุตึ สพฺเพ, สงฺขารา น หิ สสฺสตาฯ
หิ รหิต วิเสสฏฺฐ
๒๔๒.
ชิโน สํสารกนฺตารา, ชนํ ปาเปติ ‚ นิพฺพุตึฯ
นนุ ยุตฺตา คติ สา’ยํ, เวสารชฺช สมงฺคินํฯ
หิ สหิต วิเสสฏฺฐ
๒๔๓.
สุรตฺตํ เต’ธรผุฏํ, ชิน! รญฺเชติ มานสํ;
สยํ ราคปรีตา หิ, ปเร รญฺเชนฺติ สงฺคเตฯ
๒๔๔.
วาจฺเจ คมฺเม ถ วตฺถูนํ, สทิสตฺเต ปเภทนํ;
พฺยติเรโก’ย’มปฺเย’โก, ภยเภทา จตุพฺพิโธฯ
วาจฺจเอกพฺยติเรก
๒๔๕.
คมฺภีรตฺต มหตฺตาทิ, คุณา ชลธินา ชิน!;
ตุลฺโย ตฺว มสิ เภโท ตุ, สรีเรเน’ทิเสน เตฯ
วาจฺจ อุภยพฺยติเรก
๒๔๖.
มหาสตฺตา’ติคมฺภีรา, สาคโร สุคโตปิ จ;
สาคโร’ญฺชนสงฺกาโส, ชิโน จามีกรชฺชุติฯ
คมฺมเอกพฺยติเรก
๒๔๗.
น สนฺตาปาปหํ เนวิ, จฺฉิตทํ มิคโลจนํ;
มุนินฺท! นยนทฺวนฺทํ, ตว ตคฺคุณ ภูสิตํฯ
คมฺมอุภยพฺยติเรก
๒๔๘.
มุนินฺทานน มมฺโภช, เมสํ นานตฺต มีทิสํ;
สุวุตฺตา’มตสนฺทายี, วทนํ เน’ทิส’มฺพุชํฯ
๒๔๙.
ปสิทฺธิธํ การณํ ยตฺถ, นิวตฺเตตฺวา’ ญาการณํ;
สาภาวิกตฺต มถวา, วิภาพฺยํ สา วิภาวนาฯ
การณนฺตรวิภาวนา
๒๕๐.
อนญฺชิตา’สิตํ เนตฺตํ, อธโร รญฺชิตา’รุโณ;
สมานตา ภมุ จา’ยํ, ชินา’นาวญฺจิตา ตวฯ
สาภาวิก วิภาวนา
๒๕๑.
น โหติ ขลุ ทุชฺชนฺย, มปิ ทุชฺชนสงฺคเม;
สภาวนิมฺมลตเร, สาธุชนฺตูน เจตสิฯ
๒๕๒.
ชนโก, ญาปโก เจติ, ทุวิธา เหตโว สิยุํฯ
ปฏิสงฺขรณํ เตสํ, อลงฺการตาโย’ทิตํฯ
๒๕๓.
ภาวา’ภาว กิจฺจวสา, จิตฺตเหตุวสาปิ จ;
เภทา’นนฺตา อิทํ เตสํ, มุขมตฺต นิทสฺสนํฯ
๒๕๔.
ปรมตฺถปกาเส’ก, รสา สพฺพมโนหรา;
มุนิโน เทสนา’ยํ เม, กามํ โตเสติ มานสํฯ
ภาวกิจฺโจ การกเหตุฯ
๒๕๕.
ธีเรหิ สห สํวาสา, สทฺธมฺมสฺสา’ภิโยคโต;
นิคฺคเหนิ’นฺทฺริยานญฺจ, ทุกฺขสฺสุ’ปสโม สิยาฯ
อภาวกิจฺโจ การกเหตุฯ
๒๕๖.
มุนินฺท’จนฺท สํวาทิ, กนฺตภาโว’ปโสภินา;
มุเขเน’ว สุโพธํ เต, มนํ ปาปา’ภินิสฺสฏํฯ
ภาวกิจฺโจ ญาปกเหตุฯ
๒๕๗.
สาธุหตฺถา’รวินฺทานิ, สงฺโกจยติ เต กถํ;
มุนินฺท! จรณทฺวนฺท, ราคพาลา’ตโป ผุสํ?
อยุตฺตการี จิตฺตเหตุฯ
๒๕๘.
สงฺโกจยนฺติ ชนฺตูนํ, ปาณิปงฺเกรุหานิ’ห;
มุนินฺท! จรณทฺวนฺท, นข จนฺทาน’ มํสโวฯ
ยุตฺตการี จิตฺตเหตุฯ
๒๕๙.
อุทฺทิฏฺฐานํ ปทตฺถานํ, อนุทฺเทโส ยถากฺกมํ;
‘สงฺขฺยาน’มิติ นิทฺทิฏฺฐํ, ยถาสงฺขฺยํ กโมปิ จฯ
๒๖๐.
อาลาป หาส ลีฬาหิ, มุนินฺท! วิชยา ตว;
โกกิลา กุมุทานิ โจ-, ปเสวนฺเต วนํ ชลํฯ
๒๖๑.
สิยา ปิยตรํ นาม, อตฺถรูปสฺส กสฺสจิ;
ปิยสฺสา’ติสเยเน’ตํ, ยํ โหติ ปฏิปาทนํฯ
๒๖๒.
ปีติยา เม สมุปฺปนฺนา, สนฺต! สนฺทสฺสนา ตว;
กาเลนา’ยํ ภเว ปีติ, ตเว’ว ปุน ทสฺสนาฯ
๒๖๓.
วณฺณิเตโน’ปมาเนน, วุตฺยา’ธิปฺเปต วตฺถุโน;
สมาสวุตฺติ นามา’ยํ, อตฺถ สงฺเขป รูปโตฯ
๒๖๔.
สา’ยํ วิเสสฺยมตฺเตน, ภินฺนา’ภินฺนวิเสสนา;
อตฺเถ’ว อปรา ปฺย’ตฺถิ, ภินฺนา’ภินฺนวิเสสนาฯ
อภินฺนวิเสสน
๒๖๕.
วิสุทฺธา’มตสนฺทายี, ปสตฺถรตนา’ลโย;
คมฺภีโร จา’ย’ มมฺโพธิ, ปุญฺเญูนา’ปาทิโต มยาฯ
ภินฺนาภินฺนวิเสสน
๒๖๖.
อิจฺฉิต’ตฺถปโท สาโร, ผลปุปฺโผ’ปโสภิโต;
สจฺฉาโย’ย’มปุพฺโพว กปฺปรุกฺโข สมุฏฺฐิโตฯ
๒๖๗.
สาครตฺเตน สทฺธมฺโม, รุกฺขตฺเตโน’ทิโต ชิโน;
สพฺเพ สาธารณา ธมฺมา, ปุพฺพตฺรา’ญฺญตฺร ตุ’ตฺตยํฯ
๒๖๘.
วตฺถุโน’ญฺญปฺปกาเรน, ฐิตา วุตฺติ ตท’ญฺญถา;
ปริกปฺปียเต ยตฺถ, สา โหติ ปริกปฺปนาฯ
๒๖๙.
อุปมา’พฺภนฺตรตฺเตน, กิริยาทิวเสน จ;
กเมโน’ทาหริสฺสามิ, วิวิธา ปริกปฺปนาฯ
อุปมาพฺภนฺตรปริกปฺปนา
๒๗๐.
อิจฺฉาภงฺคา’ตุรา’สีนา, ตา’ตินิจฺจล มจฺฉรา;
วสํ เนนฺติ’ว ธีรํ ตํ, ตทา โยคา’ภิโยคโตฯ
กฺริยาปริกปฺปนา
๒๗๑.
คชํ มาโร สมารุฬฺโห, ยุทฺธาย’จฺจนฺต’มุนฺนตํ;
มคฺค มนฺเวสตี นูน, ชินภีโต ปลายิตุํฯ
คุณปริกปฺปนา
๒๗๒.
มุนินฺท! ปาททฺวนฺเท เต, จารุ ราชิว สุนฺทเร;
มญฺเญู ปาปา’ภิ’สมฺมทฺท, ชาตโสเณน โสณิมาฯ
๒๗๓.
มญฺเญู, สงฺเก, ธุวํ, นูน, มิว, มิจฺเจว มาทิหิ;
สา’ยํ พฺยญฺชียเต กฺวา’ปิ, กฺวา’ปิ วากฺเยน คมฺยเตฯ
คมฺมปริกปฺปนา
๒๗๔.
ทยา สญฺชาต สรสา, เทหา นิกฺขนฺตกนฺติโย;
ปีเณนฺตา ชิน! เต สาธุ, ชนํ สรสตํ นยุํฯ
๒๗๕.
อารพฺภนฺตสฺส ยํกิญฺจิ, กตฺตุํ ปุญฺญวสา ปุน;
สาธน’นฺตรลาโภ โย, ตํ วทนฺติ สมาหิตํฯ
๒๗๖.
มารา’ริภงฺคา’ภิมุข, มานโส ตสฺส สตฺถุโน;
มหามหี มหารวํ, รวี’ย’มุปการิกาฯ
๒๗๗.
อวตฺวา’ภิมตํ ตสฺส, สิทฺธิธิยา ทสฺสน’ญฺญถา;
วทนฺติ ตํ ‘ปริยาย, วุตฺตี’ติ สุจิพุทฺธโยฯ
๒๗๘.
วิวฏ’งฺคณนิกฺขิตฺตํ, ธน’มารกฺข วชฺชิตํ;
ธนกาม! ยถากามํ, ตุวํ คจฺฉ ยทิจฺฉสิฯ
๒๗๙.
ถุตึ กโรติ นินฺทนฺโต, วิย ตํ พฺยาชวณฺณนํ;
โทสา’ภาสา คุณา เอว, ยนฺติ สนฺนิธิ มตฺร หิฯ
๒๘๐.
สญฺจาเลตุ มลํ ตฺวํ’สิ, ภุสํ กุวลยา’ขิลํ;
วิเสสํ ตาวตา นาถ!, คุณานํ เต วทาม กึ?
๒๘๑.
วิเสสิ’จฺฉายํ ทพฺพสฺส, กฺริยา, ชาติ, คุณสฺส จ;
เวกลฺลทสฺสนํ ยตฺร, วิเสโส นาม ยํ ภเวฯ
๒๘๒.
น รถา, น จ มาตงฺคา, น หยา, น ปทาตโย;
ชิโต มาราริ มุนินา, สมฺภาราวชฺชเนน หิฯ
ทพฺพวิเสสวุตฺติฯ
๒๘๓.
น พทฺธา ภูกุฏิ, เนว, ผุริโต ทสนจฺฉโท;
มาราริภงฺคํ จา’กาสิ, มุนิ วีโร วโร สยํฯ
กฺริยาวิเสสวุตฺติฯ
๒๘๔.
น ทิสาสุ พฺยาตฺตา ‚ รํสิ, นา’โลโก โลกปตฺถโฏ;
ตถาปฺย’นฺธตมหรํ, ปรํ สาธุสุภาสิตํฯ
ชาติวิเสสวุตฺติฯ
๒๘๕.
น ขรํ, น หิ วา ถทฺธํ, มุนินฺท! วจนํ ตว;
ตถาปิ คาฬฺหํ ขณติ, นิมฺมูลํ ชนตามทํฯ
คุณวิเสสวุตฺติฯ
๒๘๖.
ทสฺสียเต’ติริตฺตํ ตุ, สูรวีรตฺตนํ ยหึ;
วทนฺติ วิญฺญู วจนํ, รุฬฺหาหงฺการ มีทิสํฯ
๒๘๗.
ทเม นนฺโทปนนฺทสฺส, กึ เม พฺยาปารทสฺสนา?
ปุตฺตา เม ปาทสมฺภตฺตา, สชฺชา สนฺเต’ว ตาทิเสฯ
๒๘๘.
สิเลโส วจนา’เนกา, ภิเธยฺเย’กปทายุตํ;
อภินฺนปทวากฺยาทิ, วสา เตธา’ย มีริโตฯ
๒๘๙.
อนฺธตมหโร หารี, สมารุฬฺโห มโหทยํ;
ราชเต รํสิมาลี’ยํ, ภควา โพธยํ ชเนฯ
อภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ
๒๙๐.
สารทา’มลกา’ภาโส, สมานีต ปริกฺขโย;
กุมุทา’กรสมฺโพโธ, ปีเณติ ชนตํ สุธีฯ
ภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ
๒๙๑.
สมาหิต’ตฺตวินโย, อหีน มท มทฺทโน;
สุคโต วิสทํ ปาตุ, ปาณินํ โส วินายโกฯ
ภินฺนาภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ
๒๙๒.
วิรุทฺธา, วิรุทฺธา, ภินฺน, กมฺมา, นิยมวา, ปโร;
นิยม’กฺเขปวจโน, อวิโรธิ, วิโรธฺย’ปิฯ
๒๙๓.
โอจิตฺย สมฺโปสกาทิ, สิเลโส, ปทชา’ทิ ‚ ปิ;
เอสํ นิทสฺสเนสฺเว’ว, รูป มาวิ ภวิสฺสติฯ
วิรุทฺธกมฺมสิเลส
๒๙๔.
สวเส วตฺตยํ โลกํ, อขิลํ กลฺลวิคฺคโห;
ปราภวติ มาราริ, ธมฺมราชา วิชมฺภเตฯ
อวิรุทฺธกมฺมสิเลส
๒๙๕.
สภาวมธุรํ ปุญฺญ วิเสโส’ทย สมฺภวํ;
สุณนฺติ วาจํ มุนิโน, ชนา ปสฺสนฺติ จา’มตํฯ
อภินฺนกมฺมสิเลส
๒๙๖.
อนฺธการา’ปหาราย, สภาว มธุราย จ;
มโน ปีเณติ ชนฺตูนํ, ชิโน วาจาย ภาย จฯ
นิยมวนฺตสิเลส
๒๙๗.
เกส’กฺขีนํ’ว กณฺหตฺตํ, ภมูนํเยว วงฺกตา;
ปาณิปาทา’ธรานํ’ว, มุนินฺทสฺสา’ภิรตฺตตาฯ
นิยมกฺเขปสิเลส
๒๙๘.
ปาณิปาทา’ธเรสฺเว’ว, สาราโค ตว ทิสฺสติ;
ทิสฺสเต โส’ย มถวา, นาถ! สาธุคุเณสฺว’ปิฯ
อวิโรธิสิเลส
๒๙๙.
สลกฺขโณ’ติสุภโค, เตชสฺสี นิยโต’ทโย;
โลเกโส ชิตสํกฺเลโส, วิภาติ สมณิสฺสโรฯ
วิโรธิสิเลส
๓๐๐.
อสโมปิ สโม โลเก, โลเกโสปิ นรุตฺตโม;
สทโย ปฺย’ทโย ปาเป, จิตฺตา’ยํ มุนิโน คติฯ
โอจิตฺยสมฺโปสกปทสิเลส
๓๐๑.
สํสารทุกฺโข’ปหตา, วนตา ชนตา ตฺวยิ;
สุข มิจฺฉิต มจฺจนฺตํ, อมตนฺทท! วินฺทติฯ
๓๐๒.
คุณยุตฺเตหิ วตฺถูหิ, สมํ กตฺวาน กสฺสจิ;
สํกิตฺตนํ ภวติ ยํ, สา มตา ตุลฺยโยคิตาฯ
๓๐๓.
สมฺปตฺตสมฺมโท โลโก, สมฺปตฺตา’โลกสมฺปโท;
อุโภหิ รํสิมาลี จ, ภควา จ ตโมนุโทฯ
๓๐๔.
อตฺถนฺตรํ สาธยตา, กิญฺจิ ตํ สทิสํ ผลํ;
ทสฺสียเต อสนฺตํ วา, สนฺตํ วา ตํ นิทสฺสนํฯ
อสนฺตผลนิทสฺสน
๓๐๕.
อุทยา สมณินฺทสฺส, ยนฺติ ปาปา ปราภวํ;
ธมฺมราชวิรุทฺธานํ, สูจยนฺตา ทุร’นฺตตํฯ
สนฺตผลนิทสฺสน
๓๐๖.
สิโร นิกฺขิตฺต จรโณ, จฺฉริยาน’มฺพุชาน’ยํ;
ปรม’พฺภุตตํ โลเก, วิญฺญาเปต’ตฺตโน ชิโนฯ
๓๐๗.
วิภูติยา มหนฺตตฺตํ, อธิปฺปายสฺส วา สิยา;
ปรมุกฺกํสตํ ยาตํ, ตํ มหนฺตตฺต มีริตํฯ
วิภูติมหนฺตตฺต
๓๐๘.
กิรีฏ รตน’จฺฉายา, นุวิทฺธา’ตป วารโณ;
ปุรา ปรํ สิรึ วินฺทิ, โพธิสตฺโต’ ภินิกฺขมาฯ
อธิปฺปายมหนฺตตฺต
๓๐๙.
สตฺโต สมฺโพธิยํ โพธิ, สตฺโต สตฺตหิตาย โส;
หิตฺวา สฺเนหรสาพนฺธ, มปิ ราหุลมาตรํฯ
๓๑๐.
โคเปตฺวา วณฺณนียํ ยํ, กิญฺจิ ทสฺสียเต ปรํ;
อสมํ วา สมํ ตสฺส, ยทิ สา วญฺจนา มตาฯ
อสมวญฺจนา
๓๑๑.
ปุรโต น สหสฺเสสุ, น ปญฺเจสุ จ ตาทิโน;
มาโร ปเรสุ ตสฺเส’สํ, สหสฺสํ ทสวฑฺฒิตํฯ
สมวญฺจนา
๓๑๒.
วิวาท มนุยุญฺชนฺโต, มุนินฺทวทนิ’นฺทุนา;
สมฺปุณฺโณ จนฺทิมา นา’ยํ, ฉตฺต เมตํ มโนภุโนฯ
๓๑๓.
ปรานุวตฺตนาทีหิ, นิพฺพินฺเทนิ’ห ยา กตา;
ถุติ ร’ปฺปกเต สา’ยํ, สิยา อปฺปกตตฺถุติฯ
๓๑๔.
สุขํ ชีวนฺติ หริณา, วเนสฺว’ปรเสวิโน;
อนายาโส ปลาเภหิ, ชลทพฺภงฺกุราทิภิฯ
๓๑๕.
อุตฺตรํ อุตฺตรํ ยตฺถ, ปุพฺพปุพฺพวิเสสนํ;
สิยา เอกาวลิ สา’ยํ, ทฺวิธา วิธิ, นิเสธโตฯ
วิธิเอกาวลิ
๓๑๖.
ปาทา นขาลิ รุจิรา, นขาลิ รํสิ ภาสุรา;
รํสีตโมปหาเน’ก, รสา โสภนฺติ สตฺถุโนฯ
นิเสธเอกาวลิ
๓๑๗.
อสนฺตุฏฺโฐ ยติ เนว, สนฺโตโส นา’ลยาหโต;
นา’ลโย โย ส ชนฺตูนํ, นา’นนฺต พฺยสนา วโหฯ
๓๑๘.
ยหึ ภูสิย ภูสตฺตํ, อญฺญมญฺญูํ ตุ วตฺถุนํ;
วินา’ว สทิสตฺตํ ตํ, อญฺญมญฺญวิภูสนํฯ
๓๑๙.
พฺยามํ’สุ มณฺฑลํ เตน, มุนินา โลกพนฺธุนา;
มหนฺตึ วินฺทตี กนฺตึ, โสปิ เตเนว ตาทิสึฯ
๓๒๐.
กถนํ สหภาวสฺส, กฺริยาย จ, คุณสฺส จ;
‘สหวุตฺตี’ติ วิญฺเญูยฺยํ, ต’ทุทาหรณํ ยถาฯ
กฺริยาสหวุตฺติ
๓๒๑.
ชลนฺติ จนฺทรํสีหิ, สมํ สตฺถุ นขํ สโว;
วิชมฺภติ จ จนฺเทน, สมํ ตมฺมุขจนฺทิมาฯ
คุณสหวุตฺติ
๓๒๒.
ชิโน’ทเยน มลีนํ, สห ทุชฺชน เจตสา;
ปาปํ ทิสา สุวิมลา, สห สชฺชน เจตสาฯ
๓๒๓.
วิโรธีนํ ปท’ตฺถานํ, ยตฺถ สํสคฺคทสฺสนํ;
สมุกฺกํสา’ภิธานตฺถํ, มตา สา’ยํ วิโรธิตาฯ
๓๒๔.
คุณา สภาว มธุรา, อปิ โลเก’ก พนฺธุโน;
เสวิตา ปาป เสวีนํ, สมฺปทูเสนฺติ มานสํฯ
๓๒๕.
ยสฺส กสฺส จิ ทาเนน, ยสฺส กสฺส จิ วตฺถุโน;
วิสิฏฺฐสฺส ย มาทานํ, ‘ปริวุตฺตี’ติ สา มตาฯ
๓๒๖.
ปุรา ปเรสํ ทตฺวาน, มนุญฺญูํ นยนาทิกํ;
มุนินา สมนุปฺปตฺตา, ทานิ สพฺพญฺญูุตาสิรีฯ
๓๒๗.
กิญฺจิ ทิสฺวาน วิญฺญาตา, ปฏิปชฺชติ ตํสมํ;
สํสยา’ปคตํ วตฺถุํ, ยตฺถ โส’ยํ ภโม มโตฯ
๓๒๘.
สมํ ทิสาสุ’ชฺชลาสุ, ชิน ปาท นขํ’สุนา;
ปสฺสนฺตา อภินนฺทนฺติ, จนฺทา’ตป มนา ชนาฯ
๓๒๙.
ปวุจฺจเต ยํ นามาทิ, กวีนํ ภาวโพธนํ;
เยน เกนจิ วณฺเณน, ภาโว นามา’ย มีริโตฯ
๓๓๐.
นนุ เตเย’ว สนฺตาโน, สาครา น กุลาจลา;
มนมฺปิ มริยาทํ เย, สํวฏฺเฏปิ ชหนฺติ โนฯ
๓๓๑.
องฺคงฺคิ ภาวา สทิส, พลภาวา จ พนฺธเน;
สํสคฺโค’ลงฺกตีนํ โย, ตํ ‘มิสฺส’นฺติ ปวุจฺจติฯ
องฺคงฺคีภาวมิสฺส
๓๓๒.
ปสตฺถา มุนิโน ปาท, นข รํสิ มหานที;
อโห! คาฬฺหํ นิมุคฺเคปิ, สุขยตฺเย’ว เต ชเนฯ
สทิส พล ภาว มิสฺส
๓๓๓.
เวโส สภาว มธุโร, รูปํ เนตฺต รสายนํ;
มธู’ว มุนิโน วาจา, น สมฺปีเณติ กํ ชนํฯ
๓๓๔.
อาสี นาม สิยา’ตฺถสฺส, อิฏฺฐสฺสา’สีสนํ ยถา;
ติโลเก’กคติ นาโถ, ปาตุ โลก มปายโตฯ
๓๓๕.
รส’ปฺปตีติ ชนกํ, ชายเต ยํ วิภูสนํ;
‘รสวนฺต’นฺติ ตํ เญูยฺยํ, รสวนฺต วิธานโตฯ
๓๓๖.
ราคา’นต’พฺภุต สโรช มุขํ ธราย,
ปาทา ติโลกครุโน’ธิก พนฺธราคา;
อาทาย นิจฺจสรเสน กเรน คาฬฺหํ,
สญฺจุมฺพยนฺติ สตตา’หิต สมฺภเมนฯ
๓๓๗.
อิจฺจา’นุคมฺม ปุริมาจริยา’นุภาวํ,
สงฺเขปโต นิคทิโต’ย มลงฺกตีนํ;
เภโท’ปรูปริ กวีหิ วิกปฺปิยานํ,
โก นาม ปสฺสิตุ มลํ ขลุ ตาส มนฺตํฯ
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิ วิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร
อตฺถาลงฺการาวโพโธ นาม
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ
๕. ภาวาวโพธ-ปญฺจมปริจฺเฉท
๓๓๘.
ปฏิภานวตา โลก, โวหาร’มนุสารินา;
ตโต’จิตฺย สมุลฺลาส, เวทินา กวินา ปรํฯ
๓๓๙.
ฐายิสมฺพนฺธิโน ภาว, วิภาวา สา’นุภาวกา;
สมฺพชฺฌนฺติ นิพนฺธา เต, รส’สฺสาทาย สาธุนํฯ
ภาวอธิปฺปาย
๓๔๐.
จิตฺต วุตฺติ วิเสสา ตุ, ภาวยนฺติ รเส ยโต;
รตฺยาทโย ตโต ภาว, สทฺเทน ปริกิตฺติตาฯ
ฐายีภาวอธิปฺปาย
๓๔๑.
วิโรธินา’ญฺญภาเวน, โย ภาโว น ติโรหิโต;
สีเลน ติฏฺฐติ’จฺเจโส, ‘ฐายีภาโว’ติ สทฺทิโตฯ
ฐายีภาวปฺปเภทอุทฺเทส
๓๔๒.
รติ, หสฺโส, จ โสโก, จ, โกธุ, สฺสาหา, ภยํ,ปิ จ;
ชิคุจฺฉา, วิมฺหโย, เจว, สโม จ นว ฐายิโนฯ
พฺยภิจารีภาวอธิปฺปาย
๓๔๓.
ติโรภาวา, วิภาวา’ทิ, วิเสสนา’ภิมุขฺยโต;
เย เต จรนฺติ สีเลน, เต โหนฺติ พฺยภิจาริโนฯ
พฺยภิจาริภาวปเภท
๓๔๔.
นิพฺเพโท, ตกฺก, สงฺกา, สม,
ธิติ, ชฬตา, ทีนตุ, คฺคา, ลสตฺตํ;
สุตฺตํ, ตาโส, คิลานุ, สฺสุก, หริส,
สติ, สฺสา, วิสาทา, พหิตฺถา ‚ฯ
จินฺตา, คพฺพา, ปมาโร, มริส, มท,
มตุ, มฺมาท, โมหา, วิโพโธ;
นิทฺทา, เวคา, สพิลํ, มรณ,
จปลตา, พฺยาธิ, เตตฺตึส เมเตฯ
สตฺติกภาวอธิปฺปาย
๓๔๕.
สมาหิต’ตฺต’ปฺปภวํ, สตฺตํ ‚ เตโน’ปปาทิตา;
สตฺติกา ‚ ปฺย’นุภาวตฺเต, วิสุํ ภาวา ภวนฺติ เตฯ
สตฺติกภาวปฺปเภท
๓๔๖.
ถมฺโภ, ปฬย, โรมญฺจา, ตถา เสท, สฺสุ, เวปถุ;
เววณฺณิยํ, วิสรตา, ภาวา’ฏฺเฐ’เต ตุ สตฺติกาฯ
๓๔๗.
ยทา รตฺยาทโย ภาวา, ฐิติสีลา น โหนฺติ เจ;
ตทา สพฺเพปิ เต ภาวา, ภวนฺติ พฺยภิจาริโนฯ
๓๔๘.
วิภาโว การณํ เตสุ, ปฺปตฺติยุ’ทฺทีปเน ตถา;
โย สิยา โพธโก เตสํ, อนุภาโว’ย มีริโตฯ
๓๔๙.
เนกเหตุํ มโนวุตฺติ, วิเสสญฺจ วิภาวิตุํ;
ภาวํ วิภาวา’นุภาวา, วณฺณิยา พนฺธเน ผุฏํฯ
๓๕๐.
สวิภาวา’นุภาเวหิ, ภาวา เต เต ยถารหํ;
วณฺณนียา ยโถ’จิตฺยํ, โลกรูปา’นุคามินาฯ
๓๕๑.
จิตฺต วุตฺติ วิเสสตฺตา, มานสา สตฺติกา’งฺคโต;
พหิ นิสฺสฏ เสทาทิ, อนุภาเวหิ วณฺณิยาฯ
รสอธิปฺปาย
๓๕๒.
สามาชิกาน มานนฺโท, โย พนฺธตฺถา’นุสารินํ;
รสียตีติ ตญฺญหิ, รโส นามา’ย’มีริโตฯ
รสปฺปเภท
๓๕๓.
สวิภาวา, นุภาเวหิ, สตฺติก,พฺยภิจาริภิ;
อสฺสาทิยตฺต มานีย, มาโน ฐาเย’ว โส รโสฯ
๓๕๔.
สิงฺคาร,หสฺส,กรุณา, รุทฺท,วีร,ภยานกา;
พีภจฺฉ,พฺภุต,สนฺตา, จ, รสา ฐายีน นุกฺกมาฯ
๓๕๕.
ทุกฺขรูเป’ย’ มานนฺโท, กถํ นุ กรุณาทิเก?
สิยา โสตูนมานนฺโท, โสโก เวสฺสนฺตรสฺส หิฯ
ฐายีภาว นิทฺเทส รติฏฺฐายีภาว
๓๕๖.
รมฺม,เทส, กลา, กาล, เวสาทิ, ปฏิเสวนา;
ยุวาน’ญฺโญญฺญรตฺตานํ, ปโมโท รติ รุจฺจเตฯ
๓๕๗.
ยุตฺยา ภาวานุภาวา เต, นิพนฺธา โปสยนฺติ นํ;
โสปฺย’โยค, วิปฺปโยค, สมฺโภคานํ วสา ติธาฯ
หสฺสฏฺฐายีภาว
๓๕๘.
วิการา’กติอาทีหิ, อตฺตโน ถ ปรสฺส วา;
หสฺโส นิทฺทา, สมา’ลสฺย, มุจฺฉาทิ,พฺยภิจาริภิ;
ปริโปเส สิยา หสฺโส, ภิยฺโย’ตฺถิปภุตีนํ โสฯ
หสฺสปฺปเภท
๓๕๙.
สิต มิห วิกาสิ นยนํ, กิญฺจา’ลกฺขิย ทิชํ ตุ ตํ หสิตํ;
มธุรสฺสรํ วิหสิตํ, อํสสิโรกมฺปมุปหสิตํฯ
๓๖๐.
อปหสิตํ สชล’กฺขิ, วิกฺขิตฺตงฺคํ ภวตฺย’ติหสิตํ;
ทฺเว ทฺเว กถิตา เจ’สํ, เชฏฺเฐ ‚ มชฺเฌ’ธเม จ กมโสฯ
กรุณฏฺฐายีภาว
๓๖๑.
โสกรูโป ตุ กรุโณ, นิฏฺฐปฺปตฺติ’ฏฺฐ นาสโต;
ตตฺถา’นุภาวา รุทิต, ปฬย,ตฺถมฺภกาทโย;
วิสาทา,ลสฺย,มรณ, จินฺตา’ที พฺยภิจาริโนฯ
รุทฺทฏฺฐายีภาว
๓๖๒.
โกโธ มจฺฉริยา’ทีหิ, โปเส ตาส, มทาทิภิ;
นยนา’รุณตาทีหิ, รุทฺโท นาม รโส ภเวฯ
วีรฏฺฐายีภาว
๓๖๓.
ปตาป, วิกฺกมา’ทีหุ, สฺสาโห ‘วีโร’ติ สญฺญิโต;
รณ,ทาน,ทยาโยคา, วีโร’ยํ ติวิโธ ภเว;
เตวา’นุภาวา ธิติ,ม, ตฺยา’ทโย พฺยภิจาริโนฯ
ภยฏฺฐายีภาว
๓๖๔.
วิการา,สนิ,สตฺตา’ทิ, ภยุ’กฺกํโส ภยานโก;
เสทา’ทโย นุภาเว’ตฺถ, ตาสา’ที พฺยภิจาริโนฯ
ชิคุจฺฉาฏฺฐายีภาว
๓๖๕.
ชิคุจฺฉา รุธิรา’ทีหิ, ปูตฺยา’ทีหิ วิราคโต;
พีภจฺโฉ โขภนุ’พฺเพคี, กเมน กรุณายุโต;
นาสา วิกูณนาทีหิ, สงฺกาทีหิ’สฺส โปสนํฯ
วิมฺหยฏฺฐายีภาว
๓๖๖.
อติ โลก ปทตฺเถหิ, วิมฺหโย’ยํ รโส’พฺภุโต;
ตสฺสา’นุภาวา เสท,สฺสุ, สาธุวาทา’ทโย สิยุํ;
ตาสา,เวค,ธิติ,ปฺปญฺญา, โหนฺเต’ตฺถ พฺยภิจาริโนฯ
สมฏฺฐายีภาว
๓๖๗.
ฐายีภาโว สโม เมตฺตา, ทยา,โมทา’ทิ สมฺภโว;
ภาวาทีหิ ต’ทุกฺกํโส, สนฺโต สนฺต นิเสวิโตฯ
อิติ สงฺฆรกฺขิต มหาสามิวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร
รสภาวา’วโพโธ นาม
ปญฺจโม ปริจฺเฉโทฯ
สุโพธาลงฺกาโร สมตฺโตฯ