๔. อตฺถาลงฺการาวโพธ-จตุตฺถปริจฺเฉท
๑๖๔.
อตฺถาลงฺการสหิตา, สคุณา พนฺธปทฺธติ;
อจฺจนฺตกนฺตา กนฺตา ‚ ว วุจฺจนฺเต เต ตโต’ธุนาฯ
๑๖๕.
สภาว, วงฺกวุตฺตีนํ, เภทา ทฺวิธา อลํกฺริยา;
ปฐมา ตตฺถ วตฺถูนํ, นานาวตฺถา’วิภาวินีฯ
ยถา
๑๖๖.
ลีลา วิกนฺติ สุภโค, ทิสา ถิร วิโลกโน;
โพธิสตฺตงฺกุโร ภาสํ, วิโรจิ วาจ มาสภึฯ
๑๖๗.
วุตฺติ วตฺถุสภาวสฺส, ยา’ญฺญถา สา’ปรา ภเว;
ตสฺสา’นนฺตวิกปฺปตฺตา, โหติ พีโช’ปทสฺสนํฯ
วงฺกวุตฺติ อตฺถาลงฺการ
อุทฺเทส
๑๖๘.
ตตฺถา’ติสย, อุปมา, รูปกา, วุตฺติ, ทีปกํ,;
อกฺเขโป, ตฺถนฺตรนฺยาโส, พฺยติเรโก, วิภาวนาฯ
๑๖๙.
เหตุ, กฺกโม, ปิยตรํ, สมาส, ปริกปฺปนา;
สมาหิตํ, ปริยาย, วุตฺติ, พฺยาโชปวณฺณนํฯ
๑๗๐.
วิเสส, รุฬฺหาหงฺการา, สิเลโส, ตุลฺยโยคิตา;
นิทสฺสนํ, มหนฺตตฺตํ, วญฺจนา, ปฺปกตตฺถุติ,ฯ
๑๗๑.
เอกาวลิ, อญฺญมญฺญูํ, สหวุตฺติ, วิโรธิตา;
ปริวุตฺติ, พฺภโม, ภาโว, มิสฺส, มาสี, รสี, อิติฯ
๑๗๒.
เอเต เภทา สมุทฺทิฏฺฐา, ภาโว ชีวิต มุจฺจเต;
วงฺกวุตฺตีสุ โปเสสิ, สิเลโส ตุ สิรึ ปรํฯ
นิทฺเทส
๑๗๓.
ปกาสกา วิเสสสฺส, สิยา’ติสยวุตฺติ ยา;
โลกา’ติกฺกนฺตวิสยา, โลกิยา,ติ จ สา ทฺวิธาฯ
๑๗๔.
โลกิยาติสยสฺเส’เต, เภทา เย ชาติอาทโย;
ปฏิปาทียเต ตฺว’ชฺช, โลกาติกฺกนฺตโคจราฯ
๑๗๕.
ปิวนฺติ เทหกนฺตี เย, เนตฺตญฺชลิปุเฏน เต;
นา’ลํ หนฺตุํ ชิเน’สํ ตฺวํ, ตณฺหํ ตณฺหาหโรปิ กึ?
๑๗๖.
อุปมาโน’ปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโย’ปมา;
สทฺท, ตฺถคมฺมา, วากฺยตฺถ, วิสยา,ติ จ สา ภิธาฯ
๑๗๗.
สมาส, ปจฺจเย, วา’ที, สทฺทา เตสํ วสา ติธา;
สทฺทคมฺมา สมาเสน, มุนินฺโท จนฺทิมา’นโนฯ
๑๗๘.
อายาที ปจฺจยา เตหิ, วทนํ ปงฺกชายเต;
มุนินฺทนยน ทฺวนฺทํ, นีลุปฺปลทลียติฯ
๑๗๙.
อิวาที อิว, วา, ตุลฺย, สมาน, นิภ, สนฺนิภา;
ยถา, สงฺกาส, ตุลิต, ปฺปกาส, ปติรูปกาฯ
๑๘๐.
สรี, สริกฺข, สํวาที, วิโรธิ, สทิสา, วิย;
ปฏิปกฺข, ปจฺจนีกา, สปกฺโข, ปมิโต, ปมาฯ
๑๘๑.
ปฏิพิมฺพ, ปฏิจฺฉนฺน, สรูป, สม, สมิตา;
สวณฺณา, ภา, ปฏินิธิ, สธมฺมา, ทิ สลกฺขณาฯ
๑๘๒.
ชยตฺย, กฺโกสติ, หสติ, ปติคชฺชติ, ทูภติ;
อุสูยตฺย, วชานาติ, นินฺทติ, สฺสติ, รุนฺธติฯ
๑๘๓.
ตสฺส โจเรติ โสภคฺคํ, ตสฺส กนฺตึ วิลุมฺปติ;
เตน สทฺธึ วิวทติ, ตุลฺยํ เตนา’ธิโรหติฯ
๑๘๔.
กจฺฉํ วิคาหเต, ตสฺส, ต มนฺเวตฺย, นุพนฺธติ;
ตํสีลํ, ตํนิเสเธติ, ตสฺส จา’นุกโรติ, เมฯ
๑๘๕.
อุปมาโน’ปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ วิภาวิภิ;
อิเมหิ อุปมาเภทา, เกจิ นิยฺยนฺติ สมฺปติฯ
๑๘๖.
วิกาสิปทุมํ’วา’ติ, สุนฺทรํ สุคตา’นนํ;
อิติ ธมฺโมปมา นาม, ตุลฺยธมฺมนิทสฺสนาฯ
๑๘๗.
ธมฺมหีนา “มุข’มฺโภช, สทิสํ มุนิโน”อิติ;
วิปรีโต’ปมา “ตุลฺย, มานเนน’มฺพุชํ ตว”ฯ
๑๘๘.
ตวา’นน’มิว’มฺโภชํ, อมฺโภช’มิว เต มุขํ;
อญฺญมญฺโญปมา สา’ยํ, อญฺญมญฺโญปมานโตฯ
๑๘๙.
“ยทิ กิญฺจิ ภเว’มฺโภชํ, โลจน’พฺภมุวิพฺภมํ;
ธาเรตุํ มุขโสภํ ตํ, ตเว”ติ อพฺภุโตปมาฯ
๑๙๐.
“สุคนฺธิ โสภา สมฺพนฺธี, สิสิรํ’สุ วิโรธิ จ;
มุขํ ตว’มฺพุชํเว’ติ”, สา สิเลโสปมา มตาฯ
๑๙๑.
สรูปสทฺทวาจฺจตฺตา, สา สนฺตาโนปมา ยถา;
พาลา’วุ’ยฺยานมาลา’ยํ, สา’ลกา’นนโสภินีฯ
๑๙๒.
ขยี จนฺโท, พหุรชํ, ปทุมํ, เตหิ เต มุขํ;
สมานมฺปิ สมุกฺกํสิ, ตฺย’ยํ นินฺโทปมา มตาฯ
๑๙๓.
อสมตฺโถ มุเขนิ’นฺทุ, ชิน! เต ปฏิคชฺชิตุํ;
ชโฬ กลงฺกี’ติ อยํ, ปฏิเสโธปมา สิยาฯ
๑๙๔.
“กจฺฉํ จนฺทารวินฺทานํ, อติกฺกมฺม มุขํ ตว;
อตฺตนา’ว สมํ ชาต”, มิตฺย’สาธารโณปมาฯ
๑๙๕.
“สพฺพ’มฺโภช’ปฺปภาสาโร, ราสิภูโต’ว กตฺถจิ;
ตวา’นนํ วิภาตี”ติ, โหตา’ภูโตปมา อยํฯ
๑๙๖.
ปตียเต’ตฺถคมฺมา ตุ, สทฺทสามตฺถิยา กฺวจิ;
สมาส, ปฺปจฺจเย, วาทิ, สทฺทโยคํ วินา อปิฯ
๑๙๗.
ภิงฺคาเน’มานิ จกฺขูนิ, นา’มฺพุชํ มุข’เมวิ’ทํ;
สุพฺยตฺตสทิสตฺเตน, สา สรูโปปมา มตาฯ
๑๙๘.
“มเย’ว มุขโสภา’สฺเส, ตฺยล’มินฺทุ! วิกตฺถนา;
ยโต’มฺพุเชปิ สา’ตฺถีติ”, ปริกปฺโปปมา อยํฯ
๑๙๙.
“กึ วา’มฺพุช’นฺโตภนฺตาลิ, กึ โลลนยนํ มุขํ;
มม โทลายเต จิตฺต”, มิจฺจ’ยํ สํสโยปมาฯ
๒๐๐.
กิญฺจิ วตฺถุํ ปทสฺเสตฺวา, สธมฺมสฺสา’ภิธานโต;
สามฺยปฺปตีติสพฺภาวา, ปติวตฺถุปมา ยถาฯ
๒๐๑.
ชเนสุ ชายมาเนสุ, เน’โกปิ ชินสาทิโส;
ทุติโย นนุ นตฺเถ’ว, ปาริชาตสฺส ปาทโปฯ
๒๐๒.
วากฺยตฺเถเน’ว วากฺยตฺโถ, ยทิ โกจู’ปมียเต;
อิวยุตฺตา, วิยุตฺตตฺตา, สา วากฺยตฺโถปมา ทฺวิธาฯ
อิวยุตฺตา
๒๐๓.
ชิโน สํกฺเลสตตฺตานํ, อาวิภูโต ชนาน’ยํ;
ฆมฺมสนฺตาปตตฺตานํ, ฆมฺมกาเล’มฺพุโท วิยฯ
อิววิยุตฺตา
๒๐๔.
มุนินฺทานน มาภาติ, วิลาเสกมโนหรํ;
อุทฺธํ สมุคฺคตสฺสา’ปิ, กึ เต จนฺท วิชมฺภนาฯ
๒๐๕.
สมุพฺเพเชติ ธีมนฺตํ, ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ ยํ;
อุปมาทูสนายา’ล, เมตํ กตฺถจิ ตํ ยถาฯ
๒๐๖.
หํสี’วา’ยํ สสี ภินฺน, ลิงฺคา, กาสํ สรานิ’ว;
วิชาติ วจนา, หีนา, สา’ว ภตฺโต ภโฏ’ธิเปฯ
๒๐๗.
“ขชฺโชโต ภาณุมาลี’ว, วิภาติ”ตฺยธิโกปมาฯ
อผุฏฺฐตฺถา “พลมฺโพธิ, สาคโร วิย สํขุภิฯ”
๒๐๘.
“จนฺเท กลงฺโก ภิงฺโค’เว’, ตฺยุ’ปมาเปกฺขินี อยํ;
ขณฺฑิตา เกรวา’กาโร, สกลงฺโก นิสากโรฯ
๒๐๙.
อิจฺเจวมาทิรูเปสุ, ภวนฺติ วิคตา’ทรา;
กโรนฺติ จา’ทรํ ธีรา, ปโยเค กฺวจิ เท’ว ตุฯ
๒๑๐.
อิตฺถียํ’วา’ชโน ยาติ, วทตฺเย’สา ปุมา วิย;
ปิโย ปาณา อิวา’ยํ เม, วิชฺชา ธน’มิว’จฺจิตาฯ
๒๑๑.
ภวํ วิย มหีปาล, เทวราชา วิโรจเต;
อล’มํสุมโต กจฺฉํ, เตชสา โรหิตุํ อยํฯ
๒๑๒.
อุปมาโน’ปเมยฺยานํ, อเภทสฺส นิรูปนา;
อุปมา’ว ติโรภูต, เภทา รูปก มุจฺจเตฯ
๒๑๓.
อเสส วตฺถุ วิสยํ, เอกเทส วิวุตฺติ จ;
ตํ ทฺวิธา ปุน ปจฺเจกํ, สมาสาทิวสา ติธาฯ
อเสสวตฺถุวิสยสมาส
๒๑๔.
องฺคุลิทล สํโสภึ, นขทีธิติ เกสรํ;
สิรสา น ปิลนฺธนฺติ, เก มุนินฺท ปท’มฺพุชํฯ
อเสสวตฺถุวิสยอสมาส
๒๑๕.
รตนานิ คุณา ภูรี, กรุณา สีตลํ ชลํ;
คมฺภีรตฺต มคาธตฺตํ, ปจฺจกฺโข’ยํ ชิโน’มฺพุธิฯ
อเสสวตฺถุวิสยมิสฺสก
๒๑๖.
จนฺทิกา มนฺทหาสา เต, มุนินฺท! วทนิ’นฺทุโน;
ปโพธยตฺย’ยํ สาธุ, มโน กุมุท กานนํฯ
๒๑๗.
อเสสวตฺถุวิสเย, ปเภโท รูปเก อยํ;
เอกเทสวิวุตฺติมฺหิ, เภโท ทานิ ปวุจฺจติฯ
เอกเทสวิวุตฺติสมาส
๒๑๘.
วิลาส หาส กุสุมํ, รุจิรา’ธร ปลฺลวํ;
สุขํ เก วา น วินฺทนฺติ, ปสฺสนฺตา มุนิโน มุขํฯ
เอกเทสวิวุตฺติอสมาส
๒๑๙.
ปาททฺวนฺทํ มุนินฺทสฺส, ททาตุ วิชยํ ตว;
นขรํสี ปรํ กนฺตา, ยสฺส ปาปชยทฺธชาฯ
เอกเทสวิวุตฺติมิสฺสก
๒๒๐.
สุนิมฺมลกโปลสฺส, มุนินฺท วทนิ’นฺทุโน;
สาธุ’ปฺปพุทฺธ หทยํ, ชาตํ เกรว กานนํฯ
๒๒๑.
รูปกานิ พหูนฺเย’ว ‚, ยุตฺตา, ยุตฺตาทิเภทโต;
วิสุํ น ตานิ วุตฺตานิ, เอตฺเถ’ว’นฺโตคธานิ’ติฯ
๒๒๒.
“จนฺทิมา’กาสปทุม”, มิจฺเจตํ ขณฺฑรูปกํ;
ทุฏฺฐ, “มมฺโพรุหวนํ, เนตฺตานิ’จฺจา”ทิ สุนฺทรํฯ
๒๒๓.
ปริยนฺโต วิกปฺปานํ, รูปกสฺโส’ปมาย จ;
นตฺถิ ยํ เตน วิญฺเญูยฺยํ, อวุตฺต มนุมานโตฯ
๒๒๔.
ปุนปฺปุน มุจฺจารณํ ‚, ยมตฺถสฺส, ปทสฺส จ;
อุภเยสญฺจ วิญฺเญูยฺยา, สา’ย’มาวุตฺติ นามโตฯ
อตฺถาวุตฺติ
๒๒๕.
มโน หรติ สพฺเพสํ, อาททาติ ทิสา ทส;
คณฺหาติ นิมฺมลตฺตญฺจ, ยโสราสิ ชินสฺส’ยํฯ
ปทาวุตฺติ
๒๒๖.
วิภาเสนฺติ ทิสา สพฺพา, มุนิโน เทหกนฺติโย;
วิภา เสนฺติ จ สพฺพาปิ, จนฺทาทีนํ หตา วิยฯ
อุภยาวุตฺติ
๒๒๗.
ชิตฺวา วิหรติ กฺเลส, ริปุํ โลเก ชิโน อยํ;
วิหรตฺย’ริวคฺโค’ยํ, ราสิภูโต’ว ทุชฺชเนฯ
๒๒๘.
เอกตฺถ วตฺตมานมฺปิ, สพฺพวากฺโย’ปการกํ;
ทีปกํ นาม ตํ จาทิ, มชฺฌ, นฺตวิสยํ ติธาฯ
อาทิ ทีปก
๒๒๙.
อกาสิ พุทฺโธ เวเนยฺย, พนฺธูน มมิโต’ทยํ;
สพฺพปาเปหิ จ สมํ, เนกติตฺถิยมทฺทนํฯ
มชฺเฌ ทีปก
๒๓๐.
ทสฺสนํ มุนิโน สาธุ, ชนานํ ชายเต’มตํ;
ตท’ญฺเญูสํ ตุ ชนฺตูนํ, วิสํ นิจฺโจ’ปตาปนํฯ
อนฺตทีปก
๒๓๑.
อจฺจนฺต กนฺต ลาวณฺย, จนฺทา’ตป มโนหโร;
ชินา’นนิ’นฺทุ อินฺทุ จ, กสฺส นา’นนฺทโก ภเวฯ
มาลาทีปก
๒๓๒.
โหตา’วิปฺปฏิสาราย, สีลํ, ปาโมชฺชเหตุ โส;
ตํ ปีติเหตุ, สา จา’ยํ, ปสฺสทฺธฺยา’ทิ ปสิทฺธิธิยาฯ
๒๓๓.
อิจฺจา’ทิทีปกตฺเตปิ, ปุพฺพํ ปุพฺพ มเปกฺขินี;
วากฺยมาลา ปวตฺตาติ, ตํ มาลาทีปกํ มตํฯ
๒๓๔.
อเนเน’ว’ปฺปกาเรน, เสสาน มปิ ทีปเก;
วิกปฺปานํ วิธาตพฺพา, นุคติ สุทฺธพุทฺธิภิฯ
๒๓๕.
วิเสส วจนิ’จฺฉายํ, นิเสธวจนํ ตุ ยํ;
อกฺเขโป นาม โสยญฺจ, ติธา กาลปฺปเภทโตฯ
๒๓๖.
เอกากี’ เนกเสนํ ตํ, มารํ ส วิชยี ชิโน;
กถํ ต มถวา ตสฺส, ปารมีพล มีทิสํฯ
อตีตกฺเขโปฯ
๒๓๗.
กึ จิตฺเต’ชาสมุคฺฆาตํ, อปตฺโต’สฺมีติ ขิชฺชเส;
ปณาโม นนุ โส เย’ว, สกิมฺปิ สุคเต คโตฯ
วตฺตมานกฺเขโปฯ
๒๓๘.
สจฺจํ น เต คมิสฺสนฺติ, สิวํ สุชนโคจรํ;
มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปริกฺกนฺต ‚, มานสา เย สุทุชฺชนาฯ
อนาคตกฺเขโปฯ
๒๓๙.
เญูยฺโย อตฺถนฺตรนฺยาโส, โย,ญฺญวากฺยตฺถสาธโน;
สพฺพพฺยาปี วิเสสฏฺโฐ, หิวิสิฏฺฐ’สฺส เภทโตฯ
หิ รหิต สพฺพพฺยาปี
๒๔๐.
เตปิ โลกหิตา สตฺตา, สูริโย จนฺทิมา อปิ;
อตฺถํ ปสฺส คมิสฺสนฺติ, นิยโม เกน ลงฺฆฺยเตฯ
หิ สหิต สพฺพพฺยาปี
๒๔๑.
สตฺถา เทวมนุสฺสานํ, วสี โสปิ มุนิสฺสโร;
คโต’ว นิพฺพุตึ สพฺเพ, สงฺขารา น หิ สสฺสตาฯ
หิ รหิต วิเสสฏฺฐ
๒๔๒.
ชิโน สํสารกนฺตารา, ชนํ ปาเปติ ‚ นิพฺพุตึฯ
นนุ ยุตฺตา คติ สา’ยํ, เวสารชฺช สมงฺคินํฯ
หิ สหิต วิเสสฏฺฐ
๒๔๓.
สุรตฺตํ เต’ธรผุฏํ, ชิน! รญฺเชติ มานสํ;
สยํ ราคปรีตา หิ, ปเร รญฺเชนฺติ สงฺคเตฯ
๒๔๔.
วาจฺเจ คมฺเม ถ วตฺถูนํ, สทิสตฺเต ปเภทนํ;
พฺยติเรโก’ย’มปฺเย’โก, ภยเภทา จตุพฺพิโธฯ
วาจฺจเอกพฺยติเรก
๒๔๕.
คมฺภีรตฺต มหตฺตาทิ, คุณา ชลธินา ชิน!;
ตุลฺโย ตฺว มสิ เภโท ตุ, สรีเรเน’ทิเสน เตฯ
วาจฺจ อุภยพฺยติเรก
๒๔๖.
มหาสตฺตา’ติคมฺภีรา, สาคโร สุคโตปิ จ;
สาคโร’ญฺชนสงฺกาโส, ชิโน จามีกรชฺชุติฯ
คมฺมเอกพฺยติเรก
๒๔๗.
น สนฺตาปาปหํ เนวิ, จฺฉิตทํ มิคโลจนํ;
มุนินฺท! นยนทฺวนฺทํ, ตว ตคฺคุณ ภูสิตํฯ
คมฺมอุภยพฺยติเรก
๒๔๘.
มุนินฺทานน มมฺโภช, เมสํ นานตฺต มีทิสํ;
สุวุตฺตา’มตสนฺทายี, วทนํ เน’ทิส’มฺพุชํฯ
๒๔๙.
ปสิทฺธิธํ การณํ ยตฺถ, นิวตฺเตตฺวา’ ญาการณํ;
สาภาวิกตฺต มถวา, วิภาพฺยํ สา วิภาวนาฯ
การณนฺตรวิภาวนา
๒๕๐.
อนญฺชิตา’สิตํ เนตฺตํ, อธโร รญฺชิตา’รุโณ;
สมานตา ภมุ จา’ยํ, ชินา’นาวญฺจิตา ตวฯ
สาภาวิก วิภาวนา
๒๕๑.
น โหติ ขลุ ทุชฺชนฺย, มปิ ทุชฺชนสงฺคเม;
สภาวนิมฺมลตเร, สาธุชนฺตูน เจตสิฯ
๒๕๒.
ชนโก, ญาปโก เจติ, ทุวิธา เหตโว สิยุํฯ
ปฏิสงฺขรณํ เตสํ, อลงฺการตาโย’ทิตํฯ
๒๕๓.
ภาวา’ภาว กิจฺจวสา, จิตฺตเหตุวสาปิ จ;
เภทา’นนฺตา อิทํ เตสํ, มุขมตฺต นิทสฺสนํฯ
๒๕๔.
ปรมตฺถปกาเส’ก, รสา สพฺพมโนหรา;
มุนิโน เทสนา’ยํ เม, กามํ โตเสติ มานสํฯ
ภาวกิจฺโจ การกเหตุฯ
๒๕๕.
ธีเรหิ สห สํวาสา, สทฺธมฺมสฺสา’ภิโยคโต;
นิคฺคเหนิ’นฺทฺริยานญฺจ, ทุกฺขสฺสุ’ปสโม สิยาฯ
อภาวกิจฺโจ การกเหตุฯ
๒๕๖.
มุนินฺท’จนฺท สํวาทิ, กนฺตภาโว’ปโสภินา;
มุเขเน’ว สุโพธํ เต, มนํ ปาปา’ภินิสฺสฏํฯ
ภาวกิจฺโจ ญาปกเหตุฯ
๒๕๗.
สาธุหตฺถา’รวินฺทานิ, สงฺโกจยติ เต กถํ;
มุนินฺท! จรณทฺวนฺท, ราคพาลา’ตโป ผุสํ?
อยุตฺตการี จิตฺตเหตุฯ
๒๕๘.
สงฺโกจยนฺติ ชนฺตูนํ, ปาณิปงฺเกรุหานิ’ห;
มุนินฺท! จรณทฺวนฺท, นข จนฺทาน’ มํสโวฯ
ยุตฺตการี จิตฺตเหตุฯ
๒๕๙.
อุทฺทิฏฺฐานํ ปทตฺถานํ, อนุทฺเทโส ยถากฺกมํ;
‘สงฺขฺยาน’มิติ นิทฺทิฏฺฐํ, ยถาสงฺขฺยํ กโมปิ จฯ
๒๖๐.
อาลาป หาส ลีฬาหิ, มุนินฺท! วิชยา ตว;
โกกิลา กุมุทานิ โจ-, ปเสวนฺเต วนํ ชลํฯ
๒๖๑.
สิยา ปิยตรํ นาม, อตฺถรูปสฺส กสฺสจิ;
ปิยสฺสา’ติสเยเน’ตํ, ยํ โหติ ปฏิปาทนํฯ
๒๖๒.
ปีติยา เม สมุปฺปนฺนา, สนฺต! สนฺทสฺสนา ตว;
กาเลนา’ยํ ภเว ปีติ, ตเว’ว ปุน ทสฺสนาฯ
๒๖๓.
วณฺณิเตโน’ปมาเนน, วุตฺยา’ธิปฺเปต วตฺถุโน;
สมาสวุตฺติ นามา’ยํ, อตฺถ สงฺเขป รูปโตฯ
๒๖๔.
สา’ยํ วิเสสฺยมตฺเตน, ภินฺนา’ภินฺนวิเสสนา;
อตฺเถ’ว อปรา ปฺย’ตฺถิ, ภินฺนา’ภินฺนวิเสสนาฯ
อภินฺนวิเสสน
๒๖๕.
วิสุทฺธา’มตสนฺทายี, ปสตฺถรตนา’ลโย;
คมฺภีโร จา’ย’ มมฺโพธิ, ปุญฺเญูนา’ปาทิโต มยาฯ
ภินฺนาภินฺนวิเสสน
๒๖๖.
อิจฺฉิต’ตฺถปโท สาโร, ผลปุปฺโผ’ปโสภิโต;
สจฺฉาโย’ย’มปุพฺโพว กปฺปรุกฺโข สมุฏฺฐิโตฯ
๒๖๗.
สาครตฺเตน สทฺธมฺโม, รุกฺขตฺเตโน’ทิโต ชิโน;
สพฺเพ สาธารณา ธมฺมา, ปุพฺพตฺรา’ญฺญตฺร ตุ’ตฺตยํฯ
๒๖๘.
วตฺถุโน’ญฺญปฺปกาเรน, ฐิตา วุตฺติ ตท’ญฺญถา;
ปริกปฺปียเต ยตฺถ, สา โหติ ปริกปฺปนาฯ
๒๖๙.
อุปมา’พฺภนฺตรตฺเตน, กิริยาทิวเสน จ;
กเมโน’ทาหริสฺสามิ, วิวิธา ปริกปฺปนาฯ
อุปมาพฺภนฺตรปริกปฺปนา
๒๗๐.
อิจฺฉาภงฺคา’ตุรา’สีนา, ตา’ตินิจฺจล มจฺฉรา;
วสํ เนนฺติ’ว ธีรํ ตํ, ตทา โยคา’ภิโยคโตฯ
กฺริยาปริกปฺปนา
๒๗๑.
คชํ มาโร สมารุฬฺโห, ยุทฺธาย’จฺจนฺต’มุนฺนตํ;
มคฺค มนฺเวสตี นูน, ชินภีโต ปลายิตุํฯ
คุณปริกปฺปนา
๒๗๒.
มุนินฺท! ปาททฺวนฺเท เต, จารุ ราชิว สุนฺทเร;
มญฺเญู ปาปา’ภิ’สมฺมทฺท, ชาตโสเณน โสณิมาฯ
๒๗๓.
มญฺเญู, สงฺเก, ธุวํ, นูน, มิว, มิจฺเจว มาทิหิ;
สา’ยํ พฺยญฺชียเต กฺวา’ปิ, กฺวา’ปิ วากฺเยน คมฺยเตฯ
คมฺมปริกปฺปนา
๒๗๔.
ทยา สญฺชาต สรสา, เทหา นิกฺขนฺตกนฺติโย;
ปีเณนฺตา ชิน! เต สาธุ, ชนํ สรสตํ นยุํฯ
๒๗๕.
อารพฺภนฺตสฺส ยํกิญฺจิ, กตฺตุํ ปุญฺญวสา ปุน;
สาธน’นฺตรลาโภ โย, ตํ วทนฺติ สมาหิตํฯ
๒๗๖.
มารา’ริภงฺคา’ภิมุข, มานโส ตสฺส สตฺถุโน;
มหามหี มหารวํ, รวี’ย’มุปการิกาฯ
๒๗๗.
อวตฺวา’ภิมตํ ตสฺส, สิทฺธิธิยา ทสฺสน’ญฺญถา;
วทนฺติ ตํ ‘ปริยาย, วุตฺตี’ติ สุจิพุทฺธโยฯ
๒๗๘.
วิวฏ’งฺคณนิกฺขิตฺตํ, ธน’มารกฺข วชฺชิตํ;
ธนกาม! ยถากามํ, ตุวํ คจฺฉ ยทิจฺฉสิฯ
๒๗๙.
ถุตึ กโรติ นินฺทนฺโต, วิย ตํ พฺยาชวณฺณนํ;
โทสา’ภาสา คุณา เอว, ยนฺติ สนฺนิธิ มตฺร หิฯ
๒๘๐.
สญฺจาเลตุ มลํ ตฺวํ’สิ, ภุสํ กุวลยา’ขิลํ;
วิเสสํ ตาวตา นาถ!, คุณานํ เต วทาม กึ?
๒๘๑.
วิเสสิ’จฺฉายํ ทพฺพสฺส, กฺริยา, ชาติ, คุณสฺส จ;
เวกลฺลทสฺสนํ ยตฺร, วิเสโส นาม ยํ ภเวฯ
๒๘๒.
น รถา, น จ มาตงฺคา, น หยา, น ปทาตโย;
ชิโต มาราริ มุนินา, สมฺภาราวชฺชเนน หิฯ
ทพฺพวิเสสวุตฺติฯ
๒๘๓.
น พทฺธา ภูกุฏิ, เนว, ผุริโต ทสนจฺฉโท;
มาราริภงฺคํ จา’กาสิ, มุนิ วีโร วโร สยํฯ
กฺริยาวิเสสวุตฺติฯ
๒๘๔.
น ทิสาสุ พฺยาตฺตา ‚ รํสิ, นา’โลโก โลกปตฺถโฏ;
ตถาปฺย’นฺธตมหรํ, ปรํ สาธุสุภาสิตํฯ
ชาติวิเสสวุตฺติฯ
๒๘๕.
น ขรํ, น หิ วา ถทฺธํ, มุนินฺท! วจนํ ตว;
ตถาปิ คาฬฺหํ ขณติ, นิมฺมูลํ ชนตามทํฯ
คุณวิเสสวุตฺติฯ
๒๘๖.
ทสฺสียเต’ติริตฺตํ ตุ, สูรวีรตฺตนํ ยหึ;
วทนฺติ วิญฺญู วจนํ, รุฬฺหาหงฺการ มีทิสํฯ
๒๘๗.
ทเม นนฺโทปนนฺทสฺส, กึ เม พฺยาปารทสฺสนา?
ปุตฺตา เม ปาทสมฺภตฺตา, สชฺชา สนฺเต’ว ตาทิเสฯ
๒๘๘.
สิเลโส วจนา’เนกา, ภิเธยฺเย’กปทายุตํ;
อภินฺนปทวากฺยาทิ, วสา เตธา’ย มีริโตฯ
๒๘๙.
อนฺธตมหโร หารี, สมารุฬฺโห มโหทยํ;
ราชเต รํสิมาลี’ยํ, ภควา โพธยํ ชเนฯ
อภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ
๒๙๐.
สารทา’มลกา’ภาโส, สมานีต ปริกฺขโย;
กุมุทา’กรสมฺโพโธ, ปีเณติ ชนตํ สุธีฯ
ภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ
๒๙๑.
สมาหิต’ตฺตวินโย, อหีน มท มทฺทโน;
สุคโต วิสทํ ปาตุ, ปาณินํ โส วินายโกฯ
ภินฺนาภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ
๒๙๒.
วิรุทฺธา, วิรุทฺธา, ภินฺน, กมฺมา, นิยมวา, ปโร;
นิยม’กฺเขปวจโน, อวิโรธิ, วิโรธฺย’ปิฯ
๒๙๓.
โอจิตฺย สมฺโปสกาทิ, สิเลโส, ปทชา’ทิ ‚ ปิ;
เอสํ นิทสฺสเนสฺเว’ว, รูป มาวิ ภวิสฺสติฯ
วิรุทฺธกมฺมสิเลส
๒๙๔.
สวเส วตฺตยํ โลกํ, อขิลํ กลฺลวิคฺคโห;
ปราภวติ มาราริ, ธมฺมราชา วิชมฺภเตฯ
อวิรุทฺธกมฺมสิเลส
๒๙๕.
สภาวมธุรํ ปุญฺญ วิเสโส’ทย สมฺภวํ;
สุณนฺติ วาจํ มุนิโน, ชนา ปสฺสนฺติ จา’มตํฯ
อภินฺนกมฺมสิเลส
๒๙๖.
อนฺธการา’ปหาราย, สภาว มธุราย จ;
มโน ปีเณติ ชนฺตูนํ, ชิโน วาจาย ภาย จฯ
นิยมวนฺตสิเลส
๒๙๗.
เกส’กฺขีนํ’ว กณฺหตฺตํ, ภมูนํเยว วงฺกตา;
ปาณิปาทา’ธรานํ’ว, มุนินฺทสฺสา’ภิรตฺตตาฯ
นิยมกฺเขปสิเลส
๒๙๘.
ปาณิปาทา’ธเรสฺเว’ว, สาราโค ตว ทิสฺสติ;
ทิสฺสเต โส’ย มถวา, นาถ! สาธุคุเณสฺว’ปิฯ
อวิโรธิสิเลส
๒๙๙.
สลกฺขโณ’ติสุภโค, เตชสฺสี นิยโต’ทโย;
โลเกโส ชิตสํกฺเลโส, วิภาติ สมณิสฺสโรฯ
วิโรธิสิเลส
๓๐๐.
อสโมปิ สโม โลเก, โลเกโสปิ นรุตฺตโม;
สทโย ปฺย’ทโย ปาเป, จิตฺตา’ยํ มุนิโน คติฯ
โอจิตฺยสมฺโปสกปทสิเลส
๓๐๑.
สํสารทุกฺโข’ปหตา, วนตา ชนตา ตฺวยิ;
สุข มิจฺฉิต มจฺจนฺตํ, อมตนฺทท! วินฺทติฯ
๓๐๒.
คุณยุตฺเตหิ วตฺถูหิ, สมํ กตฺวาน กสฺสจิ;
สํกิตฺตนํ ภวติ ยํ, สา มตา ตุลฺยโยคิตาฯ
๓๐๓.
สมฺปตฺตสมฺมโท โลโก, สมฺปตฺตา’โลกสมฺปโท;
อุโภหิ รํสิมาลี จ, ภควา จ ตโมนุโทฯ
๓๐๔.
อตฺถนฺตรํ สาธยตา, กิญฺจิ ตํ สทิสํ ผลํ;
ทสฺสียเต อสนฺตํ วา, สนฺตํ วา ตํ นิทสฺสนํฯ
อสนฺตผลนิทสฺสน
๓๐๕.
อุทยา สมณินฺทสฺส, ยนฺติ ปาปา ปราภวํ;
ธมฺมราชวิรุทฺธานํ, สูจยนฺตา ทุร’นฺตตํฯ
สนฺตผลนิทสฺสน
๓๐๖.
สิโร นิกฺขิตฺต จรโณ, จฺฉริยาน’มฺพุชาน’ยํ;
ปรม’พฺภุตตํ โลเก, วิญฺญาเปต’ตฺตโน ชิโนฯ
๓๐๗.
วิภูติยา มหนฺตตฺตํ, อธิปฺปายสฺส วา สิยา;
ปรมุกฺกํสตํ ยาตํ, ตํ มหนฺตตฺต มีริตํฯ
วิภูติมหนฺตตฺต
๓๐๘.
กิรีฏ รตน’จฺฉายา, นุวิทฺธา’ตป วารโณ;
ปุรา ปรํ สิรึ วินฺทิ, โพธิสตฺโต’ ภินิกฺขมาฯ
อธิปฺปายมหนฺตตฺต
๓๐๙.
สตฺโต สมฺโพธิยํ โพธิ, สตฺโต สตฺตหิตาย โส;
หิตฺวา สฺเนหรสาพนฺธ, มปิ ราหุลมาตรํฯ
๓๑๐.
โคเปตฺวา วณฺณนียํ ยํ, กิญฺจิ ทสฺสียเต ปรํ;
อสมํ วา สมํ ตสฺส, ยทิ สา วญฺจนา มตาฯ
อสมวญฺจนา
๓๑๑.
ปุรโต น สหสฺเสสุ, น ปญฺเจสุ จ ตาทิโน;
มาโร ปเรสุ ตสฺเส’สํ, สหสฺสํ ทสวฑฺฒิตํฯ
สมวญฺจนา
๓๑๒.
วิวาท มนุยุญฺชนฺโต, มุนินฺทวทนิ’นฺทุนา;
สมฺปุณฺโณ จนฺทิมา นา’ยํ, ฉตฺต เมตํ มโนภุโนฯ
๓๑๓.
ปรานุวตฺตนาทีหิ, นิพฺพินฺเทนิ’ห ยา กตา;
ถุติ ร’ปฺปกเต สา’ยํ, สิยา อปฺปกตตฺถุติฯ
๓๑๔.
สุขํ ชีวนฺติ หริณา, วเนสฺว’ปรเสวิโน;
อนายาโส ปลาเภหิ, ชลทพฺภงฺกุราทิภิฯ
๓๑๕.
อุตฺตรํ อุตฺตรํ ยตฺถ, ปุพฺพปุพฺพวิเสสนํ;
สิยา เอกาวลิ สา’ยํ, ทฺวิธา วิธิ, นิเสธโตฯ
วิธิเอกาวลิ
๓๑๖.
ปาทา นขาลิ รุจิรา, นขาลิ รํสิ ภาสุรา;
รํสีตโมปหาเน’ก, รสา โสภนฺติ สตฺถุโนฯ
นิเสธเอกาวลิ
๓๑๗.
อสนฺตุฏฺโฐ ยติ เนว, สนฺโตโส นา’ลยาหโต;
นา’ลโย โย ส ชนฺตูนํ, นา’นนฺต พฺยสนา วโหฯ
๓๑๘.
ยหึ ภูสิย ภูสตฺตํ, อญฺญมญฺญูํ ตุ วตฺถุนํ;
วินา’ว สทิสตฺตํ ตํ, อญฺญมญฺญวิภูสนํฯ
๓๑๙.
พฺยามํ’สุ มณฺฑลํ เตน, มุนินา โลกพนฺธุนา;
มหนฺตึ วินฺทตี กนฺตึ, โสปิ เตเนว ตาทิสึฯ
๓๒๐.
กถนํ สหภาวสฺส, กฺริยาย จ, คุณสฺส จ;
‘สหวุตฺตี’ติ วิญฺเญูยฺยํ, ต’ทุทาหรณํ ยถาฯ
กฺริยาสหวุตฺติ
๓๒๑.
ชลนฺติ จนฺทรํสีหิ, สมํ สตฺถุ นขํ สโว;
วิชมฺภติ จ จนฺเทน, สมํ ตมฺมุขจนฺทิมาฯ
คุณสหวุตฺติ
๓๒๒.
ชิโน’ทเยน มลีนํ, สห ทุชฺชน เจตสา;
ปาปํ ทิสา สุวิมลา, สห สชฺชน เจตสาฯ
๓๒๓.
วิโรธีนํ ปท’ตฺถานํ, ยตฺถ สํสคฺคทสฺสนํ;
สมุกฺกํสา’ภิธานตฺถํ, มตา สา’ยํ วิโรธิตาฯ
๓๒๔.
คุณา สภาว มธุรา, อปิ โลเก’ก พนฺธุโน;
เสวิตา ปาป เสวีนํ, สมฺปทูเสนฺติ มานสํฯ
๓๒๕.
ยสฺส กสฺส จิ ทาเนน, ยสฺส กสฺส จิ วตฺถุโน;
วิสิฏฺฐสฺส ย มาทานํ, ‘ปริวุตฺตี’ติ สา มตาฯ
๓๒๖.
ปุรา ปเรสํ ทตฺวาน, มนุญฺญูํ นยนาทิกํ;
มุนินา สมนุปฺปตฺตา, ทานิ สพฺพญฺญูุตาสิรีฯ
๓๒๗.
กิญฺจิ ทิสฺวาน วิญฺญาตา, ปฏิปชฺชติ ตํสมํ;
สํสยา’ปคตํ วตฺถุํ, ยตฺถ โส’ยํ ภโม มโตฯ
๓๒๘.
สมํ ทิสาสุ’ชฺชลาสุ, ชิน ปาท นขํ’สุนา;
ปสฺสนฺตา อภินนฺทนฺติ, จนฺทา’ตป มนา ชนาฯ
๓๒๙.
ปวุจฺจเต ยํ นามาทิ, กวีนํ ภาวโพธนํ;
เยน เกนจิ วณฺเณน, ภาโว นามา’ย มีริโตฯ
๓๓๐.
นนุ เตเย’ว สนฺตาโน, สาครา น กุลาจลา;
มนมฺปิ มริยาทํ เย, สํวฏฺเฏปิ ชหนฺติ โนฯ
๓๓๑.
องฺคงฺคิ ภาวา สทิส, พลภาวา จ พนฺธเน;
สํสคฺโค’ลงฺกตีนํ โย, ตํ ‘มิสฺส’นฺติ ปวุจฺจติฯ
องฺคงฺคีภาวมิสฺส
๓๓๒.
ปสตฺถา มุนิโน ปาท, นข รํสิ มหานที;
อโห! คาฬฺหํ นิมุคฺเคปิ, สุขยตฺเย’ว เต ชเนฯ
สทิส พล ภาว มิสฺส
๓๓๓.
เวโส สภาว มธุโร, รูปํ เนตฺต รสายนํ;
มธู’ว มุนิโน วาจา, น สมฺปีเณติ กํ ชนํฯ
๓๓๔.
อาสี นาม สิยา’ตฺถสฺส, อิฏฺฐสฺสา’สีสนํ ยถา;
ติโลเก’กคติ นาโถ, ปาตุ โลก มปายโตฯ
๓๓๕.
รส’ปฺปตีติ ชนกํ, ชายเต ยํ วิภูสนํ;
‘รสวนฺต’นฺติ ตํ เญูยฺยํ, รสวนฺต วิธานโตฯ
๓๓๖.
ราคา’นต’พฺภุต สโรช มุขํ ธราย,
ปาทา ติโลกครุโน’ธิก พนฺธราคา;
อาทาย นิจฺจสรเสน กเรน คาฬฺหํ,
สญฺจุมฺพยนฺติ สตตา’หิต สมฺภเมนฯ
๓๓๗.
อิจฺจา’นุคมฺม ปุริมาจริยา’นุภาวํ,
สงฺเขปโต นิคทิโต’ย มลงฺกตีนํ;
เภโท’ปรูปริ กวีหิ วิกปฺปิยานํ,
โก นาม ปสฺสิตุ มลํ ขลุ ตาส มนฺตํฯ
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิ วิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร
อตฺถาลงฺการาวโพโธ นาม
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ