สุโพธาลงฺการฏีกา

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

สุโพธาลงฺการฏีกา

คนฺถารมฺภกถา

โย ปาทนีรชวโรทรราธิเตน […ราทิเกน (ก.)],

โลกตฺตเยน’วิกเลน นิรากุเลน;

วิญฺญาปยี นิรุปเมยฺยตมตฺตโน ตํ,

วนฺเท มุนินฺทมภิวนฺทิย วนฺทนียํฯ

ปตฺโต สปตฺตวิชโย ชยโพธิมูเล,

สทฺธมฺมราชปทวิํ ยทนุคฺคเหน;

สตฺตาปสตฺต [สตฺตปฺปสตฺถ (ก.)] วิปุลามลสคฺคุณสฺส,

สทฺธมฺมสารรตนสฺส นมตฺถุ ตสฺสฯ

โย ภาชนตฺตมภิสมฺภุณิ สคฺคุณสฺส,

ตสฺสาปิ ธมฺมรตนสฺส มหารหสฺส;

สมฺภาวิตํ สสิรสาหิตสนฺนเตหิ,

สมฺภาวยามิ สิรสา คณมุตฺตมํ ตํฯ

เย’นนฺตตนฺตรตนากรมนฺถเนน,

มนฺถา’จโลลฺลสิตญาณวเรน ลทฺธา;

สารา มตาติ สุขิตา สุขยนฺติ จญฺเญ,

เต เม ชยนฺติ คุรโว คุรโว คุเณหิฯ

 

๑. โทสาวโพธ ปฐมปริจฺเฉท

รตนตฺตยปฺปณามวณฺณนา

๑.

มุนินฺทวทนมฺโภช-คพฺภสมฺภวสุนฺทรี;

สรณํ ปาณินํ วาณี, มยฺหํ ปีณยตํ มนํฯ

๑. อถายํ คนฺถกาโร คนฺถารมฺเภ ปุพฺพปโยคานุพนฺธสภาวสิทฺธิกวิคุโณเปตานํ ยติโปตานํ ตทุปายนฺตรวิรตา กมนฺตราเปตปรกฺกมสมฺภเวนาธิคตพฺยสนสตมุปลพฺภ ทยาสญฺชาตรสรสหทยตาย ตทุปายภูตํ พนฺธลกฺขณํ วิรจยิตุกาโมภิมตสิทฺธินิมิตฺตมตฺตโนธิคตสทฺธมฺมเทวตานุสฺสรณํ ตาว ทสฺเสตุมาห ‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิฯ นนุ ‘‘พนฺธลกฺขณํ วิรจยิตุกาโม’’ติ วุตฺตํ, กิเมตฺถ ลกฺขณกรเณน อทิฏฺฐลกฺขณาปิ ทิสฺสนฺติ พนฺธนฺตาติ? สจฺจํ, ตถาปิ เต ฆุณกฺขรปฺปกาสา ตพฺพิทูนํ ปโยคานุสาริโน วา สิยุํ, ปุพฺเพ กตสตฺถปริจยา วา สิยุนฺติ วิญฺเญยฺยํฯ วาณี มยฺหํ มนํ ปีณยตนฺติ สมฺพนฺโธฯ วาณีติ วา สรสฺสตฺยปรนามเธยฺยา กาจิ เทวตา, สา สพฺพาวทาตา ยถิจฺฉิตตฺถสาธนปุณฺฑรีกคพฺเภ นิสีทตีติ โลกวาโทฯ วาณีติ ปน ปจฺจุหวิรเหนาภิมตสิทฺธินิพนฺธเนกตาโณ สมฺมาสมฺพุทฺธภาสิโต สทฺธมฺโม, ตโตเยวายํ เทวตา รุปฺปเตฯ ตตฺถ สรสฺสติยา ยถา’สตฺตา ชาตาย มโนสมฺปีณนนฺติ โลโก, สทฺธมฺมเทวตาย ตุ มโนปีณนํ, ตสฺสา สพฺพวชฺชรหิตายจฺจนฺตนิมฺมลาย นิรนฺตรตฺถเนกตาณปฺปวตฺติยา มนโส สมฺปีณนํฯ เตน จ ปสฺสทฺธิ, ตาย ปน สุขํ, เตนาปิ สมาธิ, สมาธิสมฺภเวน ยถาภูตาวโพธสมฺภวโต วิจิตฺตาเนกสทฺทตฺถวิเสสา ปฏิภนฺตฺยนายาเสน, ตโต จ ยถิจฺฉิตสิทฺธินิปฺผตฺตีติ วงฺกวุตฺติยา ตปฺปสาทมาสีสติฯ

กิํวิสิฏฺโฐจฺจาห ‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิฯ อุโภ โลเก มุนาติ ชานาตีติ มุนิ, อินฺทติ ปรมิสฺสริยํ ปวตฺเตติ สพฺพตฺถาติ อินฺโท, มุนิ จ โส อินฺโท จ, มุนีนํ อินฺโทติ วา มุนินฺโท, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ ตโตยํ ตสฺส นิมิตฺตกสญฺญาฯ วิชฺชมาเนสุปิ ปริยายสทฺเทสฺวญฺเญสุ กวิกามิตสฺสตฺถสฺเสกนฺตวาจกตฺเตโน’ จิตฺยสมฺโปสโกยํ มุนินฺทสทฺโท, ตถา หิ โย อุภยโลกชานเนน มุนีนํ ปรมิสฺสริยปุคฺคลานมฺปิ ปรมิสฺสริยํ วตฺเตติ, โส ปรํ ปีเณติ เหตุภาเวน’ตฺเร’ตฺยุ’จิตเมว, ตถา ปทนฺตรานมฺปิ โอจิตฺยํ โปเสติฯ ตถา หิ ตาทิสสฺส วทนารวินฺโททเร สมฺภวา สุนฺทรี, ตโตเยว ปฏิสรณํ, ตสฺมา จ มโน ปีเณตีติฯ ตสฺส วทนํ, ตมิว มุนินฺทวทนํ, อมฺโภชํฯ ตเมว วา ลกฺขิสํโยคิตาทิสธมฺเมน’มฺโภชํ, ปทุมํฯ ตสฺส คพฺโภฯ ตตฺถ สมฺภเวน ปวตฺติยา, อุปฺปตฺติยา วา สุนฺทรี นิรวชฺชา เทวตาฯ วาจา ปน โทสเลเสนาป’สมฺผุฏฺฐาว นิรวชฺชา, ตถา จ วกฺขติ ‘‘คุณาลงฺการสํยุตฺตา’’ [สุโพธาลงฺการ ๑๔ คาถา] อิจฺจาทิฯ ตโตวายํ สรณํ ปาณินํ สตฺตานํ ปฏิภานาทิคุณวิเสสาวหตฺตมตฺเตน ปฏิสรณภูตา เทวตาฯ วาจา ปน สพฺพุปทฺทวนิวารเณน สพฺพหิตสุขสมฺปทาสมฺปาทเนนจฺจนฺตปฏิสรณภูตาฯ สภาวนปุํสกตฺตา เจตฺถ น ลิงฺคปริวตฺตนํฯ มยฺหนฺติ เอกวจเนนตฺตโน นิรภิมานต’มาเนติ สชฺชนมาจารํฯ อภินฺนปทสิเลโส จายํ, สพฺพตฺเถวาวีกตสทฺทปฺปโยคโตฯ สิเลโส จายํ วงฺกวุตฺติยา สพฺพตฺถ สิริํ โปเสติฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘วงฺกวุตฺตีสุ โปเสติ, สิเลโส ตุ สิริํ ปร’’นฺติ [สุโพธาลงฺการ ๑๗๒ คาถา]ฯ อยเมตฺถ สงฺเขเปน นเยน อตฺถวณฺณนาฯ วิตฺถารนเยน ปน นานปฺปกาเรนตฺโถ สํวณฺเณตุํ สกฺกาฯ ตถา สติ คนฺถคารโวปิ สิยาติ ปกาโรยเมวพฺภุปคโตฯ

๑. สุปริสุทฺธพุทฺธิโคจรปรมวิจิตฺตคนฺถการโกยมาจริย- สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาโท สปิฏกตฺตยสพฺพสตฺถปาราวตรเณน สญฺชาตานปฺปกปีติสุขมนุภวํ ปฏิปตฺติปฏิเวธสาสนทฺวยสฺส ปริยตฺติมูลกตฺตา เยน เกนจิ ปริยาเยน ตสฺสา ปริยตฺติยา อตฺถาวโพเธน ‘‘อปฺเปว นาม สาธุชนํ ปริโตเสยฺย’’มิติ ตทธิคโมปายภูตมิทํ ปกรณมารภนฺโต คนฺถารมฺเภ อิฏฺฐเทวตาย ปณามกรณํ สตาจารานุรกฺขณตฺถํ [สทาจารานุรกฺขณตฺถํ (ก.)], วิเสสโต อภิมตคนฺถสฺสานนฺตราเยน ปริสมตฺติยา จ การณมิติ อิฏฺฐเทวตานุสฺสรณํ, คนฺถนฺตรารมฺภปฏิกฺเขปกชนปฏิพาหนปุพฺพกานิ อภิธานาภิเธยฺยกรณปฺปการปโยชนานิ จ ทสฺเสนฺโต ‘‘มุนินฺทวทนมฺโภช…เป.… ปริสฺสโม’’ติ คาถตฺตยมาหฯ เอตฺถ ปฐมคาถาย อิฏฺฐเทวตาสงฺขาตรตนตฺตยปฺปณาโม ทสฺสิโต, ทุติยคาถาย อารมฺภปฏิกฺเขปกชนา นิเสธิตา, ตติยคาถาย อภิธานาทิกํ ทสฺสิตํฯ ตถา หิ โลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตปริยตฺติสงฺขาตสพฺพญฺญุภารติยา มโนสมฺปีณนาสีสนาปเทเสน อตฺตโน นิสฺเสสธมฺมรตเน ปสาโท ปกาสิโตฯ โส ปน ธมฺมปฺปสาโท ตทวินาภาวโต พุทฺธสงฺเฆสุปิ สิทฺโธติ รตนตฺตยวิสยํ ปณามํ วงฺกวุตฺติยา ทสฺเสติฯ โส หิ อตฺถโต ปณามกฺริยาภินิปฺผาทิกา กุสลเจตนาฯ เอตฺถ ผลํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

ปุน สนฺเตสุ รามสมฺมาทฺยลงฺกาเรสุ ปิฏฺฐปิสนํ วิย โหตีทํ อลงฺการกรณนฺติ วทนฺตา วิรุทฺธวาทิโน รามสมฺมาทีนมตฺถิภาวํ อุพฺภาเวตฺวา [อภฺยุปคเมตฺวา (ก.)] เต สุทฺธมาคธิกา น วฬญฺเชนฺตีติ อิมินา ปฏิสิทฺธาฯ นิรากรณผลญฺหิ คนฺถสฺส นิทฺโทสภาโววฯ อปิจ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺการทีปเกน อลงฺการสทฺเทน คนฺถสรีรสงฺขาตสญฺญิโน สญฺญาสงฺขาตอภิธานญฺจ อลงฺการสทฺทสฺส สทฺทาลงฺการาทฺยภิเธยฺยญฺจ สุทฺธมาคธิกตฺตํ วตฺวา อลงฺการสทฺทสฺส วิเสสนภูตอนุรูปสทฺโทปาทาเนน พุทฺธวจนสฺส อุปโยคตฺตํ มาคธิกโวหาเรน ภวตีติ คมฺยมานตฺตา กรณปฺปการญฺจ อลงฺการคนฺถปฺปวตฺติยา อตฺถาลงฺการาทินิสฺสิตตฺตา อิมินา อลงฺการสทฺเทเนว อลงฺการสงฺขรณสงฺขาตปฺปโยชนญฺจ ทสฺเสติฯ

สตฺถปฺปโยชนานํ สาธฺยสาธนลกฺขโณ สมฺพนฺโธ ปน สมฺพนฺธสฺส นิสฺสยภูตสตฺถปฺปโยชนานํ ทสฺสเนเนว ตนฺนิสฺสิตตฺตา สยมฺปิ วุตฺโต โหติฯ วุตฺตํ หิ–

‘‘สตฺถํ ปโยชนญฺเจว, อุโภ สมฺพนฺธนิสฺสยา;

วุตฺตา ตํวุตฺติยาเยว, วุตฺโต ตนฺนิสฺสิโตปิ โส’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ– สมฺพนฺธนิสฺสยา สมฺพนฺธสฺส อาธารภูตา สตฺถํ, ปโยชนญฺจ อุโภ วุตฺตา, ตํวุตฺติยาเยว เตสํ อุภินฺนํ กถเนเนว ตนฺนิสฺสิโต เต นิสฺสาย ปวตฺโต โสปิ สมฺพนฺโธ วุตฺโต ภวตีติฯ

เอตฺถ อภิธานกถนํ โวหารสุขตฺถํ, อภิเธยฺยาทิกถนํ ปน เตหิ ยุตฺตานํเยว คนฺถานํ สุพุทฺธิปุพฺพกาทีนํ อุปาเทยฺยตฺตญฺจ ตพฺพิปรีตานํ อุมฺมตฺตกวจนาทีนมิวอนุปาเทยฺยตฺตญฺจ ปกาสนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘สมฺพนฺธานุคุโณปายํ [สมฺพนฺธฺยนุคุโณปายํ (ก.)], ปุริสตฺถาภิธายกํ;

วีมํสาธิคตํ [วีมํสาธิกตํ (สี.)] วากฺย-มโตนธิคตํ […นธิกตํ (สี.)] ปร’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ– สมฺพนฺธานุคุโณปายํ สาธิยสาธนลกฺขณสมฺพนฺธสฺส นิสฺสยภูตวาจฺจวาจกานํ สมฺพนฺธิภูตานํ อญฺญมญฺญานุรูปคุณปริชานเน การณภูตํ ปุริสตฺถาภิธายกํ จตุพฺพิธธมฺมอตฺถกามโมกฺขสงฺขาตานํ ปุริสตฺถานํ วาจกภูตํ วากฺยํ ‘‘เอกาขฺยาโต ปทจฺจโย, สิยา วากฺยํ สการโก’’ติ [อภิธานปฺปทีปิกา ๑๐๖ คาถา] วุตฺตลกฺขณมชฺฌปติตวากฺยสมุทาโยเปตํ มหาวากฺยสรูปสตฺถํ วีมํสาธิคตํ ญาณคติลกฺขณอุปปริกฺขาย อธิคตํ อธิปฺเปตํ, อโต ปรํ วุตฺตลกฺขณสตฺถโต อญฺญํ อนธิคตํ นาธิปฺเปตนฺติฯ อิทํ ปเนตฺถ คาถานํ นิกฺเขปปฺปโยชนํฯ

โลเก ปทุมคพฺเภ วสนฺติยา สพฺพงฺคธวลาย ยถิจฺฉิตตฺถสาธิกาย สรสฺสตีนามิกาย เทวตาย ‘‘วาณี’’ติ โวหารโต อิมินา อตฺเถน โยเชตฺวา อภินฺนปทสิเลสาลงฺการวเสน วุตฺตตฺตา ปทตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพ – มุนินฺทสฺส โสภาสุคนฺธาทิคุณโยคโต มุขสทิสสฺส, โน เจ มุขสงฺขาตอมฺโภชสฺส คพฺเภ อุทเร สมฺภเวน ปวตฺติยา อุปฺปตฺติยา วา สุนฺทรี นิทฺโทสา, โสภนา วา ปาณินํ สรณํ อโตเยว อหิตาปนยนหิตาวหตฺเถน สพฺพสตฺตานํ ปฏิสฺสรณภูตา วาณี ยถาวุตฺตคุโณเปตา สรสฺสตีเทวตา, โน เจ สพฺพญฺญุภารตีติ วุตฺตสทฺธมฺมรตนํ มยฺหํ มนํ คนฺถวิรจเน พฺยาวฏสฺส เม จิตฺตํ ปีณยตํ อภิมตตฺถสมฺปาทเนน ปีณยตูติฯ

อุภยโลกชานนโต มุนิ จ โส อินฺทภาวปวตฺตนโต อินฺโท เจติ กมฺมธารเยน วา, อคาริยมุนิอนคาริยมุนิเสขมุนิอเสขมุนีนํ จตุนฺนํ ปญฺจโม หุตฺวา อินฺโทติ ฉฏฺฐีตปฺปุริเสน วา มุนินฺโทฯ เทวตาปกฺเข วทนมิว วทนนฺติ อมฺโภเช, สทฺธมฺมปกฺเข อมฺโภชมิว อมฺโภชนฺติ วทเน จ อุปจาเรน คหิเต กมฺมธารโยฯ มุนินฺทสฺส วทนมฺโภชมิติ จ, ตสฺส คพฺโภติ จ, ตสฺมิํ สมฺภโวติ จ, เตน สุนฺทรีติ จ วากฺยํฯ วาณิยา วิเสสนตฺเตปิ เอกนฺตนปุํสกตฺตา สรณสทฺทสฺส น ลิงฺคปริวตฺตนภาโวฯ ปาณินนฺติ รสฺสตฺตํ, ทีฆสฺส พฺยภิจารตฺตาฯ มยฺหนฺติ เอกวจเนน อตฺตโน สาธุคุโณทยการณํ นิรติมานตํ ทีเปติฯ สนฺเตสุปิ อญฺเญสุ ชินปริยาเยสุ มุนินฺทสทฺโท อิฏฺฐมโนสมฺปีณนอมฺโภชตุลฺยตาสุนฺทริตฺตสรณตฺตสงฺขาตานํ อตฺถนฺตรานํ โอจิตฺยํ โปเสตีติ ปยุตฺโตฯ ตถา หิ ตาทิสสฺส มุขํ อมฺโภชตุลฺยํ, ตสฺมิํ มุโขทเร สมฺภวา สุนฺทรี, ตโตเยว ปาณินํ สรณํฯ ตสฺมาเยว มโนสมฺปีณเน ปฏุตฺตํ สุพฺยตฺตมิติ โอจิตฺยํ โหติฯ โลเก ปตฺถฏมิทโมจิตฺยมาทรณียํ โหติฯ ตสฺมิญฺหิ อุตฺตมกวโยเยว อุปเทสกาติฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘โอจิตฺยํ นาม วิญฺเญยฺยํ, โลเก วิขฺยาตมาทรา;

ตตฺโถปเทสปฺปภวา, สุชนา กวิปุงฺควา’’ติ [สุโพธาลงฺการ ๑๐๔ คาถา]ฯ

นิมิตฺตวณฺณนา

๒.

รามสมฺมาทฺยลงฺการา, สนฺติ สนฺโต ปุราตนา;

ตถาปิ ตุ วฬญฺเชนฺติ, สุทฺธมาคธิกา น เตฯ

๒. อเถวมภิคตามิตสิทฺธิสมฺปทาปาทเนกจตุรปรมิฏฺฐเทวตา- ภาวรูปิตสทฺธมฺมรตนสฺโส’ ปทสฺสิตนิปจฺจกาเรน อิฏฺฐเทวตาปูชํ ทสฺเสตฺวา ‘‘นนุ พนฺธลกฺขณมตฺถิเยว ปุพฺพกํ, ตสฺมา กิมเนน ปิฏฺฐปิสเนเน’’ติ ลกฺขณนฺตรารมฺภปฏิกฺเขปกชนปฏิพาหนปุพฺพกมภิเธยฺยปฺปโยชน- สมฺพนฺเธ ทสฺเสตุมาห ‘‘รามสมฺเม’’จฺจาทิฯ รามสมฺมาทีนํ รามสมฺมปภุตีนํ ปุพฺพาจริยานํ, รามสมฺมาทโย วา ตํสมฺพนฺธโตฯ ภวติ หิ ตํสมฺพนฺธโต ตพฺโพหาโร ยถา กิญฺจิปิ เวชฺชสตฺถํ ‘‘พิมฺพิสาโร’’ติฯ อลงฺการา ภูสาวิเสสา, พนฺธาลงฺการปฏิปาทกตฺเถน อลงฺการขฺยา คนฺถวิเสสา วาฯ สนฺโต โสภนาฯ ทฺเวปิ ปุรา ปุพฺพกาเล ภวา ปุราตนา, โปราณิกาฯ อุโภปิ สนฺติฯ ยชฺชปิ สํวิชฺชนฺติฯ ตถาปิ ตูติ นิปาตสมุทาโยยํ วิเสสาภิธานารมฺเภฯ เอวํ สนฺเตปีติ อตฺโถฯ สุทฺธมาคธิกาติ มคเธสุ ภวา, ตตฺถ วิทิตา วา มคธา, สทฺทาฯ เต เอเตสํ สนฺติ, เตสุ วา นิยุตฺตาติ มาคธิกาฯ สุทฺธา จ สกฺกฏาทิภาสิตกาลุสิยาภาเวน วิสุทฺธา, อสมฺมิสฺสา วา อปริจิตตฺตา เต มาคธิกา จาติ สุทฺธมาคธิกา, ยติโปตาฯ เต ยถาวุตฺเต อลงฺกาเร อาภรณวิเสเส น วฬญฺเชนฺติ, ปสาธนวิเสเส นานุภวนฺติฯ คนฺถวิเสเส ปน อุคฺคหณธารณาทิวเสน อตฺตโน สุทฺธมาคธิกตฺตา, รามสมฺมาทีนญฺจ สกฺกฏาทิภาวโตติ อยเมตฺถ สทฺทตฺโถฯ ภาวตฺถเลโสเปตฺถ ปริปูรติ, ตถาวิธปตีติโยคโตฯ สุทฺธมาคธิกา อตฺตโน ปริสุทฺธภาเวน ปุพฺเพ โสภนาปิ เต อลงฺการา อิทานิ มลคฺคหิตภาวปฺปตฺตา ‘‘กิํ เตหิ มลคฺคหิเตหิ อมฺหาทิสานํ สุทฺธสตฺตาน’’นฺติ น วฬญฺเชนฺตีติฯ

‘‘ปตียมานํ ปน กิญฺจิ วตฺถุ,

อตฺเถว วาณีสุ มหากวีนํ;

ยํ ตํ ปสิทฺธาวยวาติริตฺต-

มาภาติ ลาวณฺยมิวงฺคนาสู’’ติฯ

หิ วุตฺตํฯ

๒. สนฺโต วิญฺญูหิ ปสตฺถตฺตา โสภนา ปุราตนา ปุพฺพกาลสมฺภูตา รามสมฺมาทฺยลงฺการา รามสมฺมาทีหิ อาจริเยหิ วิรจิตตฺตา, เตสํ ตํสมฺพนฺธโต ตพฺโพหารสทิสนามตฺตา วา รามสมฺมาทโย นาม อลงฺการา กิสฺมิญฺจิ เวชฺชสตฺเถ ‘‘พิมฺพิสาโร’’ติ โวหาโร วิยฯ อลงฺการา ภูสาวิเสสา, อลงฺการตฺตปฏิปาทนโต อลงฺการนามิกา คนฺถวิเสสา วา สนฺติ กิญฺจาปิ วิชฺชนฺติ, ตถาปิ ตุ เอวํ สนฺเตปิ สุทฺธมาคธิกา สกฺกฏปากตาทีสุ อญฺญภาสาสุ ปริจยาภาวโต เกวลมาคธิกา เต รามสมฺมาทิเก อลงฺกาเร น วฬญฺเชนฺติ ปสาธนวเสน, อุคฺคหณธารณาทิวเสน น เสวนฺติฯ มคเธสุ ภวา, เตสุ วา วิทิตา มคธา, สทฺทาฯ เต เอเตสํ อตฺถิ, เตสุ นิยุตฺตาติ วา มาคธิกาฯ สุทฺธสทฺโท มคธวิเสสโน, มาคธิกวิเสสโน วา โหติฯ สทฺทานํ ตาทิสปตีติวิเสสโยคโต ภาวตฺถเลโสปิ อิธ ทิปฺปติฯ ตถา หิ สุทฺธมาคธิกา อตฺตโน สุทฺธตฺตา เตสํ วินฺยาเสน โสภนตฺเต สติปิ ภาสาย ปุราตนตฺตา อปริสุทฺโธติ อวมญฺญมานา น วฬญฺเชนฺตีติฯ วตฺติจฺฉิตสฺสตฺถสฺส อุปตฺถมฺภกภูโต ภาวตฺถเลโสปิ มหากวีนํ วจเนสุเยว ลพฺภตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺตํ หิ–

‘‘ปตียมานํ ปน กิญฺจิ วตฺถุ,

อตฺเถว วาณีสุ มหากวีนํ;

ยํ ตํ ปสิทฺธาวยวาติริตฺต-

มาภาติ ลาวณฺยมิวงฺคนาสู’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – มหากวีนํ ปูชิตกวีนํ วาณีสุ วจนวิเสเสสุ ปตียมานํ คมฺมมานํ ยํ กิญฺจิ วตฺถุ โย โกจิ อตฺถเลโส อตฺเถว อตฺถิ เอว, ตํ วตฺถุ องฺคนาสุ วนิตาสุ ปสิทฺธาวยวาติริตฺตํ หตฺถปาทาทิปากฏสรีราวยวโต อธิกํ ลาวณฺยมิว มโนโคจรีภูตสุนฺทรตฺตํ วิย ปสิทฺธาวยวาติริตฺตํ ปกาสสทฺทาวยวโต อธิกํ หุตฺวา อาภาติ ทิปฺปตีติฯ

อภิธานาทิวณฺณนา

๓.

เตนาปิ นาม โตเสยฺย-เมเต’ลงฺการวชฺชิเต;

อนุรูเปนา’ลงฺกาเร-เน’สเมโส ปริสฺสโมฯ

๓. เตเนจฺจาทิฯ เยน เต อลงฺกาเร น วฬญฺเชนฺติ, เตน การเณน อลงฺการวชฺชิเต อาภรเณหิ, คนฺถวิเสเสหิ วา รหิเต, อลงฺการา วา ยถาวุตฺตวชฺชิตา เยหิ เต, เอเต ยติโปเต เอสํ ยติโปตานํ อนุรูเปน อิทานิ วิรจิยมานตฺตาภินวภาวโต, ทสพลวทนกมลมชฺฌวาสิตภาสิตวิรจิตภาวโต จ อนุจฺฉวิเกน อลงฺกาเรน อาภรเณน, อลงฺการสตฺเถน วา โตเสยฺยํ อปินาม ยถิจฺฉิตปสาธนวเสน, สวนธารณาทิวเสน วา วฬญฺชเนน สนฺตุฏฺเฐ กเรยฺยํ อปฺเปว นาม ยนฺนูนาติ เอโส ปริสฺสโม อยํ อมฺหากํ ตาทิสสนฺตุฏฺฐิชนกาลงฺการปกรณปฺปโยโคฯ

อลงฺกโรนฺติ อตฺตภาวมเนนาติ อลงฺกาโร, อาภรณํ หารเกยูราทิฯ อลงฺกโรนฺติ พนฺธสรีรมเนนาติ อลงฺกาโรติมินา ปน อลงฺการสทฺเทน ปสาทาทโย สทฺทาลงฺการา, สภาววุตฺยาทโย จ อตฺถาลงฺการา นานปฺปการา สงฺคหิตา, เยหิ สทฺทตฺถสงฺขาตํ พนฺธสรีรํ โสภเต, ยถา หิ ปุริสสรีเร หารเกยูราทฺยลงฺกาโร นฺยสฺยเต, เยน โสภเต, ตถา พนฺธสรีเรปิ สทฺทาลงฺการา, อตฺถาลงฺการา จ นิกฺขิปียนฺติ, ยโต โสภเตฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘ตํ ตุ ปาเปนฺตุลงฺการา, วินฺทนียตรตฺตน’’นฺติ [สุโพธาลงฺการ ๙ คาถา] จ, ‘‘อตฺถาลงฺการสหิเต’’จฺจาทิกญฺจ [สุโพธาลงฺการ ๑๖๔ คาถา]ฯ

อลงฺการวิธานภาเวน ตุ พนฺธสรีรมฺปิ ตทตฺถิยา อลงฺกาโร, ตถา ตปฺปฏิปาทกํ สุโพธาลงฺการนามเธยฺยสตฺถํ อลงฺกตปฏิปาทกตฺเตน มงฺคลสุตฺตนฺติ วิยฯ วกฺขติ หิ ‘‘คนฺโถปิ กวิวาจาน-มลงฺการปฺปกาสโก’’ [สุโพธาลงฺการ ๑๒ คาถา] จฺจาทิฯ อตฺร อุจฺจเต –

‘‘มุขฺโยลงฺการสทฺโทยํ, สทฺทตฺถาลงฺกติสฺสิโต;

สามตฺถิยา ตฺวธิฏฺฐาเน, ตถา สตฺเถปิ ตพฺพตี’’ติฯ

อเนนสฺสาภิเธยฺยาทีนิ วุจฺจนฺติฯ อภิธียเต อิติ อภิเธยฺยํ, สมุทิเตน สตฺเถน วจนียตฺโถฯ โส จ สรีราลงฺการวิภาคกปฺปนาย เตสํ ปฏิปาทนํฯ สุโพธาลงฺกาเรน หิ เต ปฏิปาทียนฺติฯ เยน จ โย ปฏิปาทียติ, ตสฺสายมตฺโถ ภวตีติ อภิเธยฺยสตฺโถปิฯ ทสฺสิตเมว ตุ สรีราลงฺการสงฺขรณํ ปโยชนํ, ตํ นิสฺสาย สุโพธาลงฺการปฺปวตฺติโตฯ ยสฺส หิ ยมุทฺทิสฺส ปวตฺติ โหติ, ตํ ตสฺส ปโยชนํ, ตํ ปน กวิตฺตกิตฺติปสิทฺธาทิลกฺขณํ, ปรมฺปราย ตทตฺถตาย สุโพธาลงฺการสงฺขรณสฺสฯ สตฺถปโยชนานํ, สาธิยสาธนลกฺขโณ สมฺพนฺโธ ตุ นิสฺสยปทสฺสินา ทสฺสิโตเยวฯ ยถาห –

‘‘สตฺถํ ปโยชนญฺเจว, อุโภ สมฺพนฺธนิสฺสยา;

วุตฺตาตํวุตฺติยาเยว, วุตฺโต ตนฺนิสฺสิโตปิ โส’’ติฯ

อภิเธยฺยาทิกถนญฺจ ตํสมงฺคิสฺเสว จ วีมํสาวิเสสสมงฺคีนมุปาทียมานตฺตา, อญฺญาทิสสฺส ปน อุมฺมตฺตกวจนาทิโน วิย เหยฺยตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สมฺพนฺธานุคุโณปายํ, ปุริสตฺถาภิธายกํ;

วีมํสาธิคตํ วากฺย-มโตนธิคตํ ปร’’นฺติฯ

วากฺยนฺติ เจตฺถ วากฺยลกฺขโณเปตมนฺตรวากฺยสนฺนิจยํ มหาวากฺยสรูปํ สตฺถเมวาธิปฺเปตํฯ

๓. เยน เต เต อลงฺกาเรน วฬญฺเชนฺติ, เตน การเณน อลงฺการวชฺชิเต อาภรณวิเสเสหิ, คนฺถวิเสเสหิ วา วชฺชิเต, เต วิรหิเต เยหิ เอเต สุทฺธมาคธิเก เอสํ สุทฺธมาคธิกานํ อนุรูเปน อภินวภาวโต มาคธิกสรูปํ อนุคตรูเปน, ทสพลภาสิตวิรจิตตฺตา วา อนุกูเลน อลงฺกาเรน อาภรณวิเสเสน, คนฺถวิเสเสน วา โตเสยฺยํ อลงฺการวฬญฺชาปเนน, คนฺถวิเสเส [คนฺถวิสเย (ก.)] อุคฺคหณธารณาทิการาปเนน วา สนฺตุฏฺเฐ กเรยฺยํ อปินาม ยํนูน สุนฺทรมิติ, เอโส ปริสฺสโม อยํ มม อลงฺการปกรณปฺปโยโคฯ อปินามาติ เอตฺถ อิติสทฺโท คมฺยมาโนฯ

อลงฺกาเรหิ วชฺชิตา, อลงฺการา วชฺชิตา เยหิ วาติ จฯ รูปสฺส อนุ อนุรูปํ, รูปํ อนุคตํ อนุรูปํ วา, เตน อนุรูเปนฯ อลงฺกโรนฺติ อตฺตภาวมเนเนติ อลงฺกาโร, หารเกยูราทิ อาภรณปกฺเข, คนฺถปกฺเข ตุ อลงฺกโรนฺติ พนฺธสรีรมเนเนติ อลงฺกาโรฯ อิมินา มุขฺยภาเวน ปสาทาทิสทฺทาลงฺการา จ สภาววุตฺยาทิอตฺถาลงฺการา จ ปวุจฺจนฺติฯ อมุขฺยโต ปน อิเมสํ ทฺวินฺนํ อลงฺการานมธิฏฺฐานภูตพนฺธสรีรมฺปิ, ตถา มงฺคลสุตฺตรตนสุตฺตาทิโวหาโร วิย อลงฺการปกาสกํ ‘‘สมฺมา พุชฺฌนฺติ ทฺวิปฺปการา อลงฺการา อเนเน’’ติ อิมินา อตฺเถน ลทฺธสุโพธาลงฺการวรนามเธยฺยสตฺถมฺปิ วุจฺจติฯ วุตฺตมิทเมว –

‘‘มุขฺโยลงฺการสทฺโทยํ, สทฺทตฺถาลงฺกติสฺสิโต;

สามตฺถิยา ตฺวธิฏฺฐาเน, ตถา สตฺเถปิ ตพฺพตี’’ติฯ

เอตฺถ สามตฺถิยํ นาม ตทาธารตปฺปฏิปาทกตฺตโวหารโต ตทาเธยฺยตปฺปฏิปาทนียํ น ภวติ เจ, อญฺญํ กิํ ภวตีติ อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณเมวาติฯ

๔.

เยสํ น สญฺจิตา ปญฺญา-เนกสตฺถนฺตโรจิตา;

สมฺโมหพฺภาหตาเว’เต, นาวพุชฺฌนฺติ กิญฺจิปิฯ

๕.

กิํ เตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ คุรูนี’ห [ครูนิห (ก.)];

เย ตปฺปาทรโชกิณฺณา, เต’ว สาธูวิเวกิโนฯ

๔-๕. เอวํ ลกฺขณารมฺภปฏิกฺเขปกชนปฏิพาหนปุพฺพกมภิเธยฺยาทิกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สตฺถโตว สพฺพตฺถ คุณโทสวิเวจนํฯ อโตเยว วุจฺจติ –

‘‘สพฺพตฺถ สตฺถโตเยว, คุณโทสวิเวจนํ;

ยํ กโรติ วินา สตฺถํ, สาหสํ กิมโตธิก’’นฺติฯ

ตสฺมา คุณโทสวิภาควิจารณํ นาม ตพฺพิทูนํเยว, นาสตฺถญฺญูนํ ปุริสปสูนํฯ ตถา จาห –

‘‘คุณโทสมสตฺถญฺญู, ชโน วิภชเต กถํ;

อธิกาโร กิมนฺธสฺส, รูปเภโทปลทฺธิย’’นฺติ [กาพฺยาทาส ๑.๘]ฯ

เยเนวํ, เตเนตฺถ คุณโทสทสฺสเน ปสนฺนาเนกสตฺถจกฺขุเยวาธิคโต, นญฺโญ ตพฺพิปรีโตตฺยนฺวยพฺยติเรกวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘เยส’’นฺติอาทิคาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ เยสนฺติ อนิยมุทฺเทโส, เยหีติ อตฺโถฯ เยหิ น สญฺจิตา น ราสิกตา, นานาสนฺตานวุตฺตินีปิ เอกตฺตนเยน เอกสฺมิํ สนฺตาเน น วาสิตา นปริภาวิตาติ วุตฺตํ โหติฯ กา สา? ปญฺญา เหยฺโยปาเทยฺยวิเวกรูปาฯ กีทิสีติ อาห ‘‘อเนกสตฺถนฺตโรจิตา’’ติฯ อเนกสฺมิํ ติปิฏกตกฺกพฺยากรณาลงฺการสตฺถาทิเก สตฺถนฺตเร อุจิตา สวนธารณาทิวเสน ปริจิตา สายํ ปญฺญา เยสํ น สญฺจิตาติ ปกตํฯ เอเตติ ยถาอุทฺทิฏฺฐานํ นิยมวจนํฯ สมฺโมหพฺภาหตาติ ยถาวุตฺตายาติสยวติยา ปญฺญายาภาวโต พลปฺปตฺเตน โมเหน อพฺภาหตา วิเสเสน ปหตา, เอวสทฺทิตา โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ยโต เอวํ, ตสฺมาปิ กิญฺจิปิ เหยฺโยปาเทยฺยรูปํ ยํ กิญฺจิเทว อฏฺฐานานิโยชกตาทิสคุรุปาทสุสฺสูสานิสฺสยปฏิลทฺธวิเวกปญฺญาติ- สยาลาเภน นาวพุชฺฌนฺติ, น ชานนฺตีตฺยตฺโถฯ ยโต อาลสิยาทิโทสเลสปริคฺคโหปิ สตตาจริยเสวนวเสน สิโรวิกิณฺณตาทิสคุรุปาทปงฺกชมฺพุชปรายโน จิเรนปิ กาเลน นานาวิธสตฺถนฺตรกตปริจยพเลน ปปฺโปติ ตาทิสํ ปญฺญาเวยตฺติยํฯ เตเนวาห ภควา –

‘‘นิหียติ ปุริโส นิหีนเสวี,

น จ หาเยถ กทาจิ ตุลฺยเสวี;

เสฏฺฐมุปนมํ อุเทติ ขิปฺปํ,

ตสฺมา’ตฺตโน อุตฺตริตรํ ภเชถา’’ติ [อ. นิ. ๓.๒๖]ฯ

ตโต เอตาทิโส ปญฺญวาเยเวตฺถ คุณโทสวิภาควิเวจเน อธิการี, นญฺโญ ตพฺพิปรีโต ปุริสปสูติ อยเมตฺถาธิปฺปาโยฯ รุฬฺโห อตฺถวิเสโสฯ เตนาห ‘‘กิํ เตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ คุรูนิหา’’ติฯ อิหาติ อิมสฺมิํ โลเก เยสํ ชนานํ คุรูนํ กาตพฺพา ปาทสุสฺสูสา ปาทปริจริยา นตฺถิ, เตหิ ชเนหิ ยถาวุตฺตนเยน ปญฺญาเวยตฺติยรสานภิญฺเญหิ กิํ ปโยชนํ, เลสมตฺตมฺปิ นตฺถิ, อนธิคตาเยเวตฺถ เอเตติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ พฺยติเรกมุเขน อาห ‘‘เย’’ติอาทิฯ เย ปุพฺเพ กตปุญฺญตาทิสมฺปตฺติสมฺปนฺนา ตปฺปาทรเชหิ เตสํ คุรูนํ ปาทธูลีหิ โอกิณฺณา โอนทฺธา ควจฺฉิตา, เตว สาธู ยถาวุตฺตนเยน ปญฺญาเวยตฺติเยน อภิญฺญาตา สชฺชนา เอว วิเวกิโน เหยฺโยปาเทยฺยคุณโทสวิภาคนิยมนปญฺญาสมฺปตฺติสมงฺคิโน โหนฺติ, เตเยเวตฺถ คุณโทสวิเวจเน อธิคตาติ อธิปฺปาโยฯ สา จายํ คุรุปาทสุสฺสูสา วิสิฏฺฐาทเรน กรณียาติ วงฺกวุตฺติยา ตทภฺยาเส สาธุชเน นิโยเชติฯ

๔-๕. เย สกลสตฺถปริจิตญฺญาณปาฏวา ยทิ โทสมาโรปยนฺติ, เตสํ ตทฺโทสนิรากรณํ วินา ปเทสาวโพธนมตฺเตน ปณฺฑิตมานีนํ วจนสฺสาคุรุกรณํ วงฺกวุตฺติยา ทสฺเสนฺโต จ ตํทฺวาเรเนว อตฺตโน อนญฺญสาธารณคุรุคารวตํ สาธุชเนหิ ปรมาทเรน สมฺปาเทตพฺพมิติ ทสฺเสตุํ ‘‘เยสํ…เป.… กิโน’’ติ คาถาทฺวยมาหฯ อเนกสตฺถานํ ติปิฏกตกฺกพฺยากรณาทีนํ อเนเกสํ คนฺถานํ อนฺตเร ตตฺวตฺถสงฺขาตอพฺภนฺตเร อุจิตา สวนอุคฺคหณธารณาทิวเสน ปริจิตา ปญฺญา สุตมยา ปญฺญา เยสํ เยหิ น สญฺจิตา, ทฺวินฺนเมกกฺขเณ ปวตฺติยาภาเวปิ อุปจิตสมูหภาวโต, ปุพฺพกาลิกปญฺญาย อปรกาลิกปญฺญาย อนนฺตรอาเสวนาทิปจฺจยลาภโต อวตฺถพาหุลฺลปวตฺติโต วา สญฺจิตพฺพาปิ น ราสิกตาฯ เอเต อีทิสปญฺญาปาฏวรหิตา อิเม สมฺโมหพฺภาหตา ปญฺญาปาฏวาภาวโต พลปฺปตฺเตน โมเหน วิเสเสน ปหตา เอว กิญฺจิปิ เหยฺโยปาเทยฺยํ นาวพุชฺฌนฺติฯ น เอเก อเนเกติ จ, เต จ เต สตฺถา เจติ จ, เตสมนฺตรมิติ จ, ตสฺมิํ อุจิตาติ จ สมฺโมเหน อพฺภาหตาติ จ วิคฺคโหฯ เตน วุตฺตํ–

‘‘คุณโทสมสตฺถญฺญู, ชโน วิภชเต กถํ;

อธิกาโร กิมนฺธสฺส, รูปเภโทปลทฺธิย’’นฺติ [กาพฺยาทาส ๑.๘]ฯ

ตสฺสตฺโถ – อสตฺถญฺญู ชโน คุณโทสํ กถํ วิภชเตฯ ตถา หิ รูปเภโทปลทฺธิยํ นีลปีตาทิรูปวิเสสาวโพธเน อนฺธสฺส อธิกาโร อภิมุขกรณํ กิํ โหติ, น ภวตฺเยว, ตสฺมา อเนกสตฺถนฺตรคตสุปฺปสนฺนปญฺญาจกฺขุนา เอว คุณโทสวิเวจนํ ภวติ, ตทภาเว น ภวตฺเยวฯ อิทเมว วุจฺจเต–

‘‘สพฺพตฺถ สตฺถโตเยว, คุณโทสวิเวจนํ;

ยํ กโรติ วินา สตฺถํ, สาหสํ กิมโตธิก’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – สพฺพตฺถ คุณโทสวิเวจนํ สตฺถโตเยว โหติ, สตฺถํ วินา สตฺโถจิตตาทิสปญฺญํ วินา ยํ กโรติ คุณาคุณวิภาคํ กโรติ, ยํ กรณํ อตฺถิ, อโตธิกํ สาหสํ กิํ อาสุํ กิริยา อนุปปริกฺขนกิริยา นตฺเถวฯ

อิห อิมสฺมิํ โลเก เยสํ อกตปุญฺญานํ ชนานํ คุรูนํ

‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย,

วตฺตา จ วจนกฺขโม;

คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา,

โน จา’ฏฺฐาเน นิโยชโก’’ติ [อ. นิ. ๗.๓๗]ฯ

นิทฺทิฏฺฐคุโณเปตานํ อาจริยานํ กาตพฺพา ปาทสุสฺสูสา ปาทปริจริยา นตฺถิ, เตหิ กิํ ปโยชนํฯ เย กตปุญฺญา ชนา ตปฺปาทรโชกิณฺณา เตสํ คุรูนํ ปาทรเชหิ ควจฺฉิตา, เตว สาธู ชนา เอว วิเวกิโน กลฺยาณมิตฺตคุรุปาสนาหิ อธิคตวิสิฏฺฐวิเวกพุทฺธิโน ภวนฺติ, เต เอว วิเวกํ ชานนฺตีติ ภาโวฯ โสตุมิจฺฉา สุสฺสูสา, ตํ นิสฺสาย กตฺตพฺพปาทปริจริยาปิ ตทตฺถิยา สุสฺสูสา นาม โหติฯ ปาเทสุ สุสฺสูสาติ จ, เตสํ ปาทาติ จ, เตสุ รชานีติ จ, เตหิ โอกิณฺณาติ จ วิคฺคโหฯ สิสฺสานํ สกลาภิพุทฺธิยา คุรุปฏิพทฺธตฺตา อตฺตโน คุณโต อธิกตราเยว เสวิตพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา –

‘‘นิหียติ ปุริโส นิหีนเสวี,

น จ หาเยถ กทาจิ ตุลฺยเสวี;

เสฏฺฐมุปนมํ อุเทติ ขิปฺปํ,

ตสฺมา’ตฺตโน อุตฺตริตรํ ภเชถา’’ติ [อ. นิ. ๓.๒๖]ฯ

๖.

กพฺพนาฏกนิกฺขิตฺต-เนตฺตจิตฺตา กวิชฺชนา;

ยํกิญฺจิ รจยนฺเต’ตํ, น วิมฺหยกรํ ปรํฯ

๗.

เตเย’ว ปฏิภาวนฺโต, โส’ว พนฺโธ สวิมฺหโย;

เยน โตเสนฺติ วิญฺญูเย, ตตฺถาปฺย’วิหิตาทราฯ

๖-๗. เอวเมตฺถานฺวยพฺยติเรกวเสนาธิคเต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘กิํ อมฺหากํ กพฺพนาฏกปริจยาภาเวรจนาวิเสสาภิโยโคปชนิตปริสฺสเมนา’’ติ โอลีนวุตฺติโน โสตุชเน สมุสฺสาเหติ ‘‘กพฺพนาฏกา’’ติอาทินาฯ กวิปฺปโยคสงฺขาโต พนฺโธว กวิโน อิทนฺติ กพฺพํฯ มุตฺตกาทิวากฺยสฺวมุตฺติกาทฺยวยวสภาวา อนฺตรวากฺยสมุทายสมฺปนฺนํ วุตฺตชาติเภทภินฺนํ ปชฺชมยํ คชฺชมยํ ปชฺชคชฺชมยํ จมฺปูนามกญฺจ, มหาวากฺยรูปํ มหากพฺพญฺจ, ตํ ปน มหากพฺพํ สคฺเคหิ สคฺคนามเกหิ ปริจฺเฉทวิเสเสหิ พนฺธฺยเต กรียตีติ สคฺคพนฺโธติ ปวุจฺจติฯ ตสฺส ตุ ลกฺขณํ ‘‘สคฺคพนฺธสฺส มุขํ อิฏฺฐาสีสนํ สิยา ปณาโม วา พนฺธสมฺพนฺธิโน กสฺสจิ อตฺถสฺส นิทฺเทโส วา’’ติอาทินา อเนกธา วณฺเณนฺติฯ ตํ ยถา?

‘‘สคฺคพนฺโธ มหากพฺพ-มุจฺจเต ตฺวสฺส ลกฺขณํ;

ปณาโม วตฺถุนิทฺเทโส, อาสีสาปิ จ ตมฺมุขํฯ

อิติหาสกถุพฺภูตํ, สนฺตสนฺนิสฺสยมฺปิ วา;

จตุวคฺคผลายตฺตํ, จตุโรทาตฺตนายกํฯ

ปุรณฺณวุตุเสลินฺทุ-สวิตูทยวณฺณนํ;

อุยฺยานสลิลกฺกีฬา, มธุปานรตุสฺสวํฯ

วิปฺปลมฺภวิวาเหหิ, กุมาโรทยวฑฺฒิหิ;

มนฺตทูตปฺปยานาชิ-นายกาภฺยูทเยหิปิฯ

อลงฺกตมสํขิตฺต-รสภาวนิรนฺตรํ;

นาติวิตฺถิณฺณสคฺเคหิ, ปิยวุตฺตสุสนฺธิภิฯ

สพฺพตฺถ ภินฺนสคฺคนฺเต-หุเปตํ โลกรญฺชกํ;

กพฺพํ กปฺปนฺตรฏฺฐายิ, ชายเต สาธฺวลงฺกตี’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๔ – ๑๙ คาถา]ฯ

ตตฺถ อิติหาสกถุพฺภูตนฺติ ปุราวุตฺตกถาสนฺนิสฺสยํฯ สนฺตสนฺนิสฺสยนฺติ อิตรโสภนาธิกรณคุณราชจริตาทินิสฺสยํ วาฯ จตุวคฺคผลายตฺตนฺติ ธมฺมาทิจตุวคฺคผลายตฺตํฯ ธมฺโม นาม อพฺภูทยนิพฺพานเหตุโกฯ อตฺโถ นาม วิชฺชาภุมฺยาทีนํ ยถาญฺญายมชฺชนํ, อชฺชิตานญฺจ รกฺขณํฯ กาโม นาม นิรโย วิสโย ปโยโคฯ โมกฺโข นาม สพฺพสํสารทุกฺขนิวตฺติฯ จตุโรทาตฺตนายกนฺติ อุสฺสาหสตฺติมนฺตสตฺติปภูสตฺติโยเคน จตุโร กุสโล จาคาติสยาทิโยเคน อุทาตฺโต อุทาโร นายโก วิปกฺโข, ปฏิปกฺโข จ ยตฺถ, ตํฯ มธุ นาม สุราฯ วิปฺปลมฺโภ วิรโหฯ มนฺโต นีติเวทีหิ สห การียนิจฺฉโยฯ ทูโต สนฺธานปฺปวตฺโต ปุริโสฯ ปยานํ สงฺคามาทินิมิตฺตคมนํฯ อาชิ สนฺธฺยาภาเว วิคฺคโหฯ อสงฺขตฺตรสภาวนิรนฺตรนฺติ อสํขิตฺตา พหุตฺตา รสา สิงฺคารวีราทโย, ภาวา รติอุสฺสาหาทโย, เตหิ นิรนฺตรํ ปตฺถฏํฯ ปิยวุตฺตสุสนฺธิภีติ ปิยานิ สุติสุภคานิ วุตฺตานิ อินฺทวชิราทีนิ อญฺญมญฺญสมฺพนฺธสํสคฺคตาย โสภโน สนฺธิ อญฺญมญฺญสงฺคหา เยสํ สคฺคานํ, เตหีติฯ

ปุนปิ ยถาวุตฺเตสุ องฺเคสุ นครวณฺณนาทีสุ กิญฺจ ยถาสมฺภวํ มธุปานาทิรหิตมฺปิ ตญฺญูนํ มโน รญฺเชติ อุปาทิยเตว สพฺภีติ ทสฺเสตุมาห–

‘‘กพฺพํ น ทุสฺสตงฺเคหิ, นฺยูนมปฺยตฺร เกหิจิ;

พนฺธงฺคสมฺปทา ตญฺญู, กามมาราธยนฺติ เจ’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๒๐]ฯ

ปุนปิ –

‘‘คุณโต ปฐมํ วตฺวา, นายกํ เตน สตฺตุโน;

นิรากรณมิจฺเจส, มคฺโค ปกติสุนฺทโรฯ

วํสวีรสุตาทีนิ, วณฺณยิตฺวา ริปุสฺสปิ;

ตชฺชยา นายกุกฺกํส-กถนญฺจ สุเขติ โน’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๒๑ ๒๒ คาถา] อาหุฯ

สพฺพมฺเปตํ สทฺธมฺมามตรสปานสรสหทยานํ สมฺผปฺปลาปวิปุลวิสปฺปเวโสปทฺทุตกพฺพนาฏกปรมฺมุขานํ สตตจริตสญฺจริตรตนภาชนานํ สปฺปุริสานํ กิํ หทยเขโทปชนิตปริสฺสเมเนติ ตทนุรูปเมโวปทสฺสิตนฺติฯ

นาฏกํ นาม ภรตาทินาฏฺยสตฺเถ นานปฺปการนิรูปิตรูปํ กปฺปํ, ตํลกฺขเณกเทสภูตลกฺขณานิ ปกรณาทีนิ นว รูปกานิฯ นาฏิกา จ เอตฺเถวาวรุมฺภนฺติฯ กพฺพญฺจ นาฏกญฺจ, เตสุ นิกฺขิตฺตํ ฐปิตํ เนตฺตญฺจ จิตฺตญฺจ เยหีติ วิคฺคโหฯ เก เต? กวิโนฯ ตตฺถ นิกฺขิตฺตเนตฺตจิตฺตวจเนน สุตสฺส จินฺตนญฺจ อูหาโปหมุเขน ยถุคฺคหิตนิยามํ, อวิปรีตตฺถนิจฺฉยนํ, นิจฺฉิตสฺส ภาวนา, นิรนฺตราภิโยโค จ ทสฺสิโตฯ กพฺพนาฏกวจเนน สุตํ, จินฺติตํ, ภาวิตญฺจ ทสฺสิตํฯ สุเต ทสฺสิเต ตนฺนิสฺสยํ สุตมยญาณมฺปิ ทสฺสิตเมว สิยาติฯ ‘‘กพฺพนาฏกนิกฺขิตฺตเนตฺตจิตฺตา’’ติ อิมินา สุตจินฺตาภาวนานุกฺกเมน สมฺปาทิตปญฺญาปาฏวานํ กพฺพรจนาย สามตฺถิยํ ทสฺเสติฯ โหติ หิ ตาทิสานํ ตํสุตาทิ พนฺธนการณํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘สาภาวิกี จ ปฏิภา,

สุตญฺจ พหุ นิมฺมลํ;

อมนฺโท จาภิโยโคยํ,

เหตุ โหติห พนฺธเน’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๐๓ คาถา]ฯ

ยํกิญฺจีติ อตฺตโน จิตฺตารุฬฺหํ ยํกิญฺจิ พนฺธชาตํฯ อิมินา ปน อนิยมวจเนน อตฺตโน ตตฺถ อาทราภาวํ ทีเปติฯ รจยนฺติ กโรนฺติฯ เอตํ เตหิ รจิตํ พนฺธชาตํ ปรํ อจฺจนฺตเมว วิมฺหยกรํ น โหติ, ตาทิโสปายสมฺปตฺติสมฺปนฺนสฺส อุเปยฺยสมฺปตฺติสพฺภาวโต อนจฺฉริยเมวาติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ เตสุ กพฺพนาฏเกสุ รจนาวิเสสเอกนฺโตปายภูเตสุ อวิหิตาทราอปิ สุตาทิวเสน อกตาทราปิ เย สปฺปุริสา ปญฺญวนฺโต เยน พนฺธวิเสเสน วิญฺญู คุณโทสวิทุโน สตฺถญฺญุโน ปณฺฑิตชเน โตเสนฺติ ปีเณนฺติฯ โตเสนฺติเยว หิ เต ตาทิเส สาภาวิกิปฏิภาวิรเหปิ เอตาทิเสสุ อตฺเถสุ สุตจินฺตาภาวนาวเสน วายมนฺตาฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘น วิชฺชตี ยชฺชปิ ปุพฺพวาสนา-

คุณานุพนฺธิ ปฏิภานมพฺภุตํ;

สุเตน วาจุ’สฺสหเนนุปาสิตา,

ธุวํ กโรตฺเยว กมปฺยนุคฺคห’’นฺติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๐๔ คาถา]ฯ

ปฏิภาวนฺโต เหยฺโยปาเทยฺยปริจฺเฉทลกฺขณปญฺญาย ปญฺญวนฺโต นาม, เตเยว สปฺปุริสาฯ สวิมฺหโย ‘‘กีทิสายํ, ตาทิโสปายนฺตรรหิตานมฺปิ เอตาทิโส พนฺโธ สิยา’’ติ วิมฺหเยน สห วตฺตมาโนปิฯ โสว พนฺโธ ตเมว พนฺธนํ ตาทิโสปายสมฺปตฺติวิรเหโนเปยฺยสมฺปตฺติยา สพฺภาวโต, นาญฺโญติฯ

๖-๗. อิทานิ กพฺพนาฏเกสุ อปริจิตานมมฺหากํ คนฺถรจนาสภาวาวโพโธว กุโตติ โอสกฺกนฺเต ‘‘กพฺพนาฏกา’’ทิคาถาทฺวเยน สมุสฺสาเหติฯ กพฺพนาฏกนิกฺขิตฺตเนตฺตจิตฺตา กพฺพนาฏเกสุ สุตานุโลกนจินฺตาภาวนาวเสน ฐปิตเนตฺตจิตฺตา กวิชฺชนา กพฺพการกา ยํ กิญฺจิ อตฺตโน อภิมตํ รจยนฺติ กโรนฺติ, เอตํ พนฺธนํ ปรํ อติสเยน น วิมฺหยกรํ อจฺฉริยกรํ น โหติ, นิรนฺตราภิโยคโต สิทฺโธปายมูลปญฺญาสมฺปทาย อุเปยฺยภูตคนฺถสงฺขรณํ ภวตฺเยวาติ อธิปฺปาโยฯ กวิโน อิทํ กพฺพนฺติ จ, นฏกสฺส อิทํ นาฏกํ, นจฺจคีตาทิฯ อิธ ปน ตปฺปฏิปาทกกถาปกาสกคนฺโถ นาฏกํ นามฯ กพฺพญฺจ นาฏกญฺจาติ จ, กพฺพนาฏเกสุ นิกฺขิตฺตํ เนตฺตจิตฺตํ เยหีติ จ วิคฺคโหฯ เย ชนา ตตฺถ เตสุ กพฺพนาฏเกสุ อวิหิตาทราปิ สวนธารณาทิวเสน อกตสมฺภมา เอว วิญฺญู เยน คนฺถรจนาวิเสเสน โตเสนฺติ ปีเณนฺติ, เตเยว ปฏิภาวนฺโต ปฏิภานสงฺขาตปญฺญวนฺโต ภวนฺติฯ โสว พนฺโธ สวิมฺหโย อญฺเญสํ อุปฺปชฺชมานวิมฺหเยน สหิโตฯ ปฏิภา เอเตสํ อตฺถีติ จ, สห วิมฺหเยน วตฺตตีติ จ, อวิหิโต อาทโร เยหีติ จ วิคฺคโหฯ พาหิรสตฺถาภิโยคาภาเวปิ ปุพฺพวาสนาภาเวปิ อิห นิรนฺตราภิโยคํ กโรนฺโต ตาทิสสามตฺถิยํ สาเธตีติ วุตฺตํ โหติฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘น วิชฺชตี ยชฺชปิ ปุพฺพวาสนา-

คุณานุพนฺธิ ปฏิภานมพฺภุตํ;

สุเตน วาจุ’สฺสหเนนุปาสิตา,

ธุวํ กโรตฺเยว กมปฺยนุคฺคห’’นฺติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๐๔ คาถา]ฯ

ตสฺสตฺโถ – ยทิ ปุพฺพวาสนาคุณานุพนฺธี อตีตชาติยา ปริจยวาสนาคุณสฺส อนุพลปฺปทานวเสน อนุพนฺโธ ยสฺสตฺถิ, ตาทิสํ อพฺภุตํ ปฏิภานํ น วิชฺชติปิ, ตถาปิ สุเตน สวเนน อุสฺสหเนน ปคุณกรณาทิวาจุสฺสหเนน วา อุปาสิตา กตคุรุปาสนา วาจา กมปิ อนุคฺคหํ กิญฺจิปิ ปญฺญาปาฏวํ ธุวํ เอกนฺเตน กโรติ เอวาติฯ

เอตฺถ กพฺพํ นาม มุตฺตกกุลกาทิวากฺยวเสน จ อวยวสภาเวหิ เตสํเยว อนฺตรวากฺยาวยวสมูเหหิ ปริปุณฺณํ วุตฺตวิเสเสหิ ปเภทคตํ เกวลํ ปชฺชมยํ วา คชฺชมยํ วา จมฺปูติขฺยาตปชฺชคชฺชมยํ วาติ มหาวากฺยสภาเวน จ ติฏฺฐติฯ นาฏกํ นาม ภรตาทินฏสตฺถคตนานปฺปการทสฺสิตสภาวํฯ กพฺพญฺจ อิเธว ทสฺสิตลกฺขณโต เอกเทสยุตฺตปฺปกรณาทินวรูปกานิ จ นาฏิกา จ ภวนฺติฯ กพฺพลกฺขณํ ปน เอวํ ทฏฺฐพฺพํ–

‘‘สคฺคพนฺโธ มหากพฺพ-มุจฺจเต ตฺวสฺส ลกฺขณํ;

ปณาโม วตฺถุนิทฺเทโส, อาสีสาปิ จ ตมฺมุขํฯ

อิติหาสกถุพฺภูตํ, สนฺตสนฺนิสฺสยมฺปิ วา;

จตุวคฺคผลายตฺตํ, จตุโรทาตฺตนายกํฯ

ปุรณฺณวุตุเสลินฺทุ-สวิตูทยวณฺณนํ;

อุยฺยานสลิลกฺกีฬา, มธุปานรตุสฺสวํฯ

วิปฺปลมฺภวิวาเหหิ, กุมาโรทยวฑฺฒิหิ;

มนฺตทูตปฺปยานาชิ-นายกาภฺยูทเยหิปิฯ

อลงฺกตมสํขิตฺต-รสภาวนิรนฺตรํ;

นาติวิตฺถิณฺณสคฺเคหิ, ปิยวุตฺตสุสนฺธิภิฯ

สพฺพตฺถ ภินฺนสคฺคนฺเต-หุเปตํ โลกรญฺชกํ;

กพฺพํ กปฺปนฺตรฏฺฐายิ, ชายเต สาธฺวลงฺกตี’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๔ – ๑๙ คาถา]ฯ

ตสฺสตฺโถ – สคฺคพนฺโธ สคฺคสงฺขาเตหิ ปริจฺเฉทวิเสเสหิ พนฺโธ ‘‘มหากพฺพ’’นฺติ อุจฺจเตฯ อสฺส ลกฺขณํ ตุ วุจฺจเตติ สมฺพนฺโธ กากกฺขิโคฬกนเยน ตมฺมุขํ ตสฺส กพฺพสฺส อาทิ ปน ปณาโม เทวตานมสฺสนํ วา, วตฺถุนิทฺเทโส –

‘‘อสฺตฺยุตฺตรสฺยาํ ทิคิ เทวตาตฺม,

หิมาลโย นาม นคาธิราช?;

ปูวาปเรง วารินิธี วิคาหฺย,

สฺถิต? ปถิฌา อิว มานทณฺฑ?’’ [กุมารสมฺภว ๑.๑.]ฯ

อิจฺจาทิพนฺธสมฺพนฺธิโน กสฺสจิ วตฺถุโน ทสฺสนํ, อาสีสาปิ ‘‘มยฺหํ ปีณยตํ มน’’ มิจฺจาทิอิฏฺฐาสีสนํ วา ภวติฯ

อิติหาสกถุพฺภูตํ ปุราวุตฺตกถาสนฺนิสฺสยํ วา สนฺตสนฺนิสฺสยมฺปิ โสภนานมฺปิ ราชจริยาทินิสฺสยํ วา จตุวคฺคผลายตฺตํ โลกิยโลกุตฺตรสุขการณํ ธมฺโม, วิชฺชาภูมิอาทีนํ สญฺจโย, สญฺจิตานํ รกฺขา จ อตฺโถ, อปายสํวตฺตนิกปญฺจกามคุณสงฺขาโต กาโม, สพฺพทุกฺขา นิวตฺติเหตุ โมกฺโข จาติ จตุวคฺคผลาธีนํ จตุโรทาตฺตนายกํ อุสฺสาหสตฺติมนฺตสตฺติปภูสตฺติโยคโต จตุโร ทกฺโข จาคาติสยาทิโยเคน อุทาตฺโต อุฬาโร สปกฺโข, วิปกฺโข วา นายโก ยตฺถ, ตํ ยถาวุตฺตํ ปุรณฺณวุตุเสลินฺทุ-สวิตูทยวณฺณนํ ปุรํ นครํ, อณฺณวํ สาครํ, อุตุ เหมนฺตวสนฺตาทิอุตุ, เสลํ ปพฺพโต, อินฺทุสวิตูทโย จนฺทสูริยานํ อุทโย จาติ อิเมสํ วณฺณนํ ยตฺถ, ตํฯ สวิตาติ เอตฺถ ตุปจฺจยนฺโตฯ อุยฺยานสลิลกฺกีฬามธุปานรตุสฺสวํ อุยฺยานกีฬาสุราปานรติกีฬาสงฺขาโต อุสฺสโว ยตฺถ, ตํ วิปฺปลมฺภวิวาเหหิ ทาราวิโยคทารปริคฺคเหหิ จ กุมาโรทยวฑฺฒิหิ กุมารุปฺปตฺติกุมารวฑฺฒีหิ จ มนฺตทูตปฺปยานาชินายกาภฺยูทเยหิ นีติชานนปญฺญา มนฺโต, สนฺธานการโก ทูโต, ยุทฺธาภิคมนํ ปยานํ, ยุทฺธสงฺขาโต อาชิ, สปกฺขนายกสฺส อภิวฑฺฒิสงฺขาโต อภฺยูทโย จาติ อิเมหิ อลงฺกตํ สชฺชิตํ อสํขิตฺต…เป.… นฺตรํ อสํขิตฺตา วิตฺถารา รสา สิงฺคาราทโย อฏฺฐ ภาวา รติอุสฺสาหาทโย จาติ อิเมหิ นิรนฺตรํ วิตฺถิณฺณํ ปิยวุตฺตสุสนฺธิภิ สุติสุภเคหิ อินฺทวชิราทีหิ วุตฺเตหิ ปุพฺพาปรสมฺพนฺธปริจฺเฉทตาย โสภนา สนฺธิ เยสํ สคฺคานํ, เตหิ สพฺพตฺถ สพฺพสฺมิํ ปริจฺเฉเท ภินฺนสคฺคนฺเตหิ ภินฺนสคฺคา ปริโยสานา เยสํ, เตหิ นาติวิตฺถิณฺณสคฺเคหิ นาติวิตฺถารสคฺคสงฺขาเตหิ ปริจฺเฉเทหิ อุเปตํ ยุตฺตํ สาธฺวลงฺกติ โสภนาลงฺการวนฺตํ กพฺพํ โลกรญฺชกํ ตํ สมานํ กปฺปนฺตรฏฺฐายิ กปฺปนิรนฺตรฏฺฐายิ กปฺปนฺตเร ฐายิ วา ชายเตฯ เอตฺถ มธุปานาทิรหิตปุรวณฺณนาทโยปิ ตญฺญูนํ จิตฺตํ อาราเธติ เจ, ตํปฺยทุฏฺฐํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘กพฺพํ น ทุสฺสตงฺเคหิ, นฺยูนมปฺยตฺร เกหิจิ;

พนฺธงฺคสมฺปทา ตญฺญู, กามมาราธยนฺติ เจ’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อตฺร อิเมสุ กพฺพงฺเคสุ มชฺเฌ เกหิจิ องฺเคหิ เกหิจิ อวยเวหิ นฺยูนมปิ อูนมปิ, นิสทฺโทตฺรตพฺภาเวฯ กพฺพํ น ทุสฺสติ, ตํ ปน อทุสฺสนํ พนฺธงฺคสมฺปทา รจิตปุรวณฺณนาทิองฺคสมฺปทา ตญฺญู กพฺพญฺญู ชเน กามํ อิจฺฉานุรูปํ เจ อาราธยนฺติ, เอวํ สนฺเต ภวติฯ ปุนปิ นายกวณฺณนาสุ สปกฺขนายกํ วณฺเณตฺวา เตน นิรากรณภาวมฺปิฯ โน เจ, ปจฺจตฺถิกํ วณฺเณตฺวา อตฺตโน นายเกน ตสฺสาภิภวนมฺปิ วณฺเณตุํ วฏฺฏติฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘คุณโต ปฐมํ วตฺวา, นายกํ เตน สตฺตุโน;

นิรากรณมิจฺเจส, มคฺโค ปกติสุนฺทโรฯ

วํสวีรสุตาทีนิ, วณฺณยิตฺวา ริปุสฺสปิ;

ตชฺชยา นายกุกฺกํส-กถนญฺจ สุเขติ โน’’ติฯ

๘.

พนฺโธ จ นาม สทฺทตฺถา, สหิตา โทสวชฺชิตา;

ปชฺชคชฺชวิมิสฺสานํ, เภเทนา’ยํ ติธา ภเวฯ

๘. เอวเมเตหิ โสตุชนสมุสฺสาหนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กตฺตุมิจฺฉิตพนฺโธติ วุตฺตํ พนฺธสฺส ลกฺขณํ กตฺตุมารภเต ‘‘พนฺโธ จา’’ติอาทิฯ โทสวชฺชิตา โทเสหิ สทฺทนิสฺสิเตหิ, อตฺถนิสฺสิเตหิ จ วิโรเธหิ วชฺชิตา ปริจฺจตฺตา, เต วา วชฺชิตา เยหิ, สทฺทตฺถา สหิตา เอกีภูตาฯ วุตฺตลกฺขณา เยหิ เต ปุพฺพาจริเยหิ สหิตา วุจฺจนฺติฯ สหิตานํ ภาโว สหทยหิลาทการณํ สาธฺยํ สาหิจฺจํฯ อิติ โทสวชฺชิเต สหิเต สทฺทตฺเถ ปสิทฺธภาเวน อนุวทิตฺวา พนฺโธ นาม สภาววุตฺติวงฺกวุตฺติอลงฺการวุตฺติวเสน ติวิโธปีติ อปฺปสิทฺธํ พนฺธสรีรํ วิธียเต ยถา ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติฯ จสทฺโทวตฺตพฺพนฺตรสฺส สมุจฺจโย, กิญฺจีติ อตฺโถฯ

ตตฺถ ชาติคุณกฺริยาทพฺพลกฺขโณ สทฺทานมตฺโถ มุขฺโย จตุพฺพิโธ โหติฯ มุขฺยสฺสตฺถสฺส จตุพฺพิธตฺตา ติวิเธสุ สทฺเทสุ ตพฺพาจโก จตุพฺพิโธ โหติ ชาติสทฺโท คุณสทฺโท กฺริยาสทฺโท ทพฺพสทฺโทติฯ ติวิโธ หิ สทฺโท วาจโก ลกฺขณิโก พฺยญฺชโกติ พฺยาปารเภเทนฯ พฺยาปาโร จ นาม สทฺทสฺส’ตฺถปฺปตีติการิตฺตเมวฯ โส หิ ติวิโธ มุขฺโย ลกฺขโณ พฺยญฺชนสภาโว เจติฯ ตตฺถ ชาตฺยาทินิรนฺตรตฺถวิสโย สทฺทพฺยาปาโร มุขฺโยฯ โสเยว อภิธาติ อุจฺจเตฯ ตํพฺยาปารวา อพฺยวหิตชาตฺยาทิสเกหิ ตมตฺถํ มุขฺยภาเวน โย วทติ โคอาทิโก, โส วาจโกฯ สทฺทนฺตรตฺถวิสยนิทฺทิฏฺโฐ สทฺทพฺยาปาโร ลกฺขโณฯ สา ทุวิธา สุทฺธา, อุปจารมิสฺสา เจติฯ ตตฺถ สุทฺธา ยถา ‘‘โค มุจฺจตุ, มญฺจา อุคฺโฆเสนฺติ, คงฺคายํ โฆโส’’ติฯ เอตฺถ โคสทฺเทน วิเสสนํ โคตฺตสามญฺญเมโวจฺจเต, น ตุ โคพฺยตฺติฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘วิเสสฺยํนาภิธา คจฺเฉ, ขีณสตฺติ วิเสสเน’’ติ [กาพฺยปฺปกาเส ทุติยอุลฺลาเส อาคตนฺยาโย’ยํ]ฯ

สามญฺญสฺส พฺยาปกตฺตา, อสรีรตฺตา จฯ ตตฺถ พนฺธนโมจนานิ น สมฺภวนฺตีติ อตฺตโน นิสฺสยภูตา โคพฺยตฺติ อากฑฺฒียเต, ตถา มญฺจานมุคฺโฆสนํ น สมฺภวตีติ อตฺตโน อุคฺโฆสนกฺริยาสิทฺธฺยตฺถํ มญฺจสมงฺคิโน ปุริสา อากฑฺฒียนฺติฯ ตถา คงฺคาสทฺทวาจฺจสฺส ชลปฺปวาหสฺส โฆสปฺปตฺยากรตา น สมฺภวตีติ คงฺคาสทฺโท อตฺตโนภิเธยฺยสฺโสทกปฺปวาหสฺส นิกฏํ ตฏํ ลกฺเขติฯ อุปจารสฺสาเนกปฺปการตฺตา อุปจารมิสฺสา ลกฺขณาปฺยเนกธา สิยาฯ ยถา กตฺถจิ การเณ การียมุปจริยเต, ยถา ‘‘อายุ ฆต’’นฺติฯ กตฺถจิ การณการิยานมเภโท ยถา ‘‘อายุเยเวท’’นฺติฯ กตฺถจิ อุปมาเน อุปเมยฺยมุปจรียเต, ยถา ‘‘โค พาหิโก’’ติฯ กตฺถจิ อเภโท เตสํ, ยถา ‘‘โคเยวาย’’นฺติฯ กตฺถจิ ตทาธารตาย [ตทตฺถตาย (ก.)] ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ปทีปฏฺฐา กปลฺลิกา ปทีโป’’ติฯ กตฺถจิ ตํกมฺมสมฺพนฺธา ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘อวฑฺฒกีปิ วฑฺฒกี อย’’นฺติฯ กตฺถจิ สํสามิสมฺพนฺธา, ยถา ‘‘ราชสมฺพนฺธี ปุริโส ราชาย’’นฺติฯ กตฺถจิ อวยเว สมุทายพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ปเฏกเทเส ปฏสทฺโท’’ อิจฺจาทิฯ

ลกฺขณาย นิสฺสโย สทฺโท ลกฺขณิโกฯ พฺยญฺชนสภาโว ปน ปรปริยาโย สทฺทสฺส ตติโย พฺยาปาโรฯ ตสฺส นิสฺสโย สทฺโท พฺยญฺชนโกฯ อิจฺเจตํ ติณฺณํ สทฺทานํ วเสน อตฺโถปิ ติวิโธ โหติ วาจฺโจ ลกฺขณิโย พฺยงฺคฺโยติฯ ตตฺถ พฺยงฺคฺโยเยวตฺโถ พนฺธสตฺถา วุจฺจเตฯ เตเนว ปธานพฺยงฺคฺโย พนฺโธ อุตฺตโม, อปธานพฺยงฺคฺโย มชฺฌิโม, อพฺยงฺคฺโย อธโม, พฺยงฺคฺเยน วินา พนฺโธ นิชฺชีโว สิยาติ ปุพฺพาจริยานํ ปวตฺติ, สภาววุตฺติ พนฺโธปิ ตุ นิชฺชีโวติ นาสงฺกนีโยฯ ยสฺมา กวีนํ โลกโวหารโกสลฺลํ สภาววุตฺติเยว คเมติฯ โย หิ สกลโลกฏฺฐิติํ น ชานาติ, โส กวิเยว น โหตีติฯ

อเถตฺถ ติวิธมฺปิ อตฺถํ ตาทิสชนาวโพธตฺถํ สมุทาหริสฺสาม ‘‘มุนินฺทวทนมฺโภเช’’ตฺยาทิฯ เอตฺถ วาณีสทฺทสฺส สทฺธมฺมสงฺขาโต อตฺโถ วาจฺจตฺโถฯ วาณี นาม เจตนา, ตสฺสํ ยาว เทวตตฺถํ นาโรปฺยเต, ตาว ตปฺปตี อตฺตโน มโนสมฺปีณนอาสีสนา น สํคจฺฉตีติ วากฺยสามตฺถิยาเยว วาณิยํ สายโมจิตฺยเภเทน เทวตาสทฺทสฺส อาโรปิโตตฺโถ ลกฺขณิโยฯ ตถา วทนสทฺทสฺสาปิ มุขํ วาจฺจตฺโถฯ อมฺโภชสทฺทสฺส สมาโรปิโตตฺโถ ลกฺขณิโยฯ มโนสมฺปีณนสฺส ตุ อญฺญถา อนุปปตฺติยา ปสฺสทฺธฺยาทิกฺกเมน ยถาภูตาวโพธสมฺภวา อนายาเสน วิจิตฺตาเนกสทฺทตฺถปฏิภาเนน คนฺถปริสมตฺติสงฺขาตา ยถิจฺฉิตตฺถนิปฺผตฺติ โหเตว, อยํ พฺยงฺคฺยตฺโถฯ ตพฺพาจกา สทฺทา วาจกลกฺขณิกพฺยญฺชกา โหนฺตีติ เอวํ สพฺพตฺถ สทฺทตฺถวิจาโร คนฺตพฺโพฯ

ตเมวํ ยถาวุตฺตพนฺธสรีรํ กติวิธมิจฺจาห ‘‘ปชฺเช’’จฺจาทิฯ อยํ ยถาวุตฺโต พนฺโธ พนฺธสรีรํ ติธา ภเว ติปฺปกาเรน สิยา, นาธิกํ นาปฺยูนํฯ กถํ? ปชฺชคชฺชวิมิสฺสานํ เภเทน ปชฺชสภาวาทีนํ วิเสเสน ติธา ภเวติ ปกตํฯ ตตฺถ ปชฺชํ นาม อมฺเหหิเยว วิรจิตวุตฺโตทยาขฺเย ฉนฺทสิ นิรูปิตา วุตฺตชาติปฺปเภทา จตุปฺปทิกตฺถา นิรูปิโต มุตฺตกาทิปิ วุตฺตชาติปฺปกาโรเยวฯ เตเนเวตฺถ เตสมทสฺสนํฯ เตสุ เอกคาถา นิฏฺฐิตตฺถา สปฺปธานา คาถนฺตรานิรเปกฺขา มุตฺตกํ, เอกกฺริยาทาเนน อญฺญมญฺญสาเปกฺขา นิฏฺฐิตตฺถา ปจฺเจกํ อนิฏฺฐิตตฺถา คาถา กุลกํ, นานาภิตฺติโย ภินฺนกิริโย สปฺปธานา คาถา โกโส วิย ฐปิตา โกโส, เอกภิตฺติปโทสาทิกํ วณฺเณตุํ สมุทาเยน ปวตฺตา ภินฺนกฺริยา คาถา สงฺฆาโต, โสปิ จตุพฺพิโธ ปชฺชปฺปกาโร ยถาวุตฺตสคฺคพนฺโธวาติ วิญฺญาตพฺพํฯ คชฺชํ นาม ปาทสนฺนิฏฺฐานรหิโต สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตปฺปพนฺโธฯ ตสฺส ตุ ทฺเว ปการา อาขฺยายิกา, กถาติฯ วิมิสฺสํ ปชฺชคชฺชมยํ นาฏกปฺปกรณาทิ, จมฺปู ชาตกมาลาทิกา จฯ

๘. อิทานิ สญฺชานนาภิลาสีนํ อลงฺการนิสฺสิตํ พนฺธสรีรํ, โสว พนฺโธติ อธิกตํ, ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติ ปสิทฺธกุณฺฑลิตฺตานุวาเทน อปฺปสิทฺธสฺส เทวทตฺตตฺตวิธานํ วิย ทสฺเสนฺโต ‘‘พนฺโธ’’จฺจาทิมาหฯ ตตฺถ พนฺโธ นาม จ พนฺธนํ ปนฯ โทสวชฺชิตา สทฺทตฺถนิสฺสิตโทเสหิ ปริจฺจตฺตา, เต วา วชฺชิตา เอเตหิ ตาทิสาฯ สหิตา อญฺญมญฺญานุรูปตฺเถน สหภาวํ คตาฯ สทฺทตฺถา สทฺโท, อตฺโถ จฯ เอวํปกาเรหิ ตุ อีทิสสทฺทตฺถานํ วิญฺญูนํ ตุฏฺฐิชนกอญฺญมญฺญานุรูปคุณสหิตานํ ภาโวติ วจนตฺเถน ‘‘สาหิจฺจ’’มิติ วทนฺติฯ สทฺทตฺถาติ เอตฺถ สทฺทตฺถานํ กิํ นานากรณนฺติ? สทฺโท ปน อตฺถปฺปตีติยํ อตฺตโน มุขฺยพฺยาปารํ ลกฺขณพฺยาปารํ พฺยญฺชนสภาวพฺยาปารญฺเจติ ติวิธํ พฺยาปารเภเทนฯ กมโต วาจโก ลกฺขณิโก พฺยญฺชนโก เจติ ติวิโธฯ ตถา อตฺโถปิ วาจฺโจ ลกฺขณิโย พฺยงฺคฺโย เจภิ ติวิโธฯ อตฺร ตุ วาจโก สทฺโท อตฺตนา ทีเปตพฺพมุขฺยตฺถสฺส ชาติคุณกฺริยาทพฺพเภเทน จตุพฺพิธตฺตา สยมฺปิ ชาติคุณกฺริยาทพฺพสทฺทวเสน จตุพฺพิโธฯ วาจกสทฺทสฺส มุขฺยพฺยาปาโร ‘‘อภิธา’’ติ จ โวหรียติฯ โส มุขฺยพฺยาปาโร ชาตฺยาทีหิ อพฺยวหิตตฺเถว วตฺตเตฯ ตถา หิ ‘‘โค นีลํ ปาจโก วิสาณิ’’จฺจาโท โคอาทิสทฺทานํ มุขฺยพฺยาปาโร โคปิณฺฑนีลปฏปาจกกตฺตุสิงฺคีติ ทพฺพานํ วิเสสนภูตชาติคุณกฺริยาทพฺเพสฺเวว ปวตฺตติ, น ปน ชาตฺยาทีนํ นิสฺสยภูตโคปิณฺฑาทีสูติฯ วุตฺตํ หิ–

‘‘วิเสสฺยํ นาภิธา คจฺเฉ, ขีณสตฺติ วิเสสเน’’ติ [กาพฺยปฺปกาเส ทุติยอุลฺลาเส อาคตนฺยาโย’ยํ]ฯ

ตสฺสตฺโถ – วิเสสเน วิเสสนภูตชาตฺยาทิมฺหิ ขีณสตฺติ ขีณพฺยาปารวตี อภิธา มุขฺยพฺยาปาโรว วิเสสฺยํ ทพฺพํ น คจฺเฉ น ปาปุณาตีติฯ

ชาตฺยาทีนํ นิสฺสยโคปิณฺฑาทิกํ อภิธา น วทติ เจ, เอวญฺจ สติ ‘‘โค คจฺฉติ, นีลํ นิวาเสติ, ปาจโก อาคจฺฉติ, สิงฺคี ธาวติ’’จฺจาทีสุ ชาตฺยาทิวิสิฏฺฐโคปิณฺฑาทีนํ โคอาทิสทฺทสฺส กถํ วาจกตฺตํ ยุชฺชตีติ? ทพฺพาธีนชาติคุณาทีสุ วุตฺเตสุ ตพฺพิสิฏฺฐสฺส ทพฺพสฺส ปริยายโต วาจกตฺตาฯ นิปฺปริยายโต ปน สุทฺธลกฺขณพฺยาปารสฺเสว วิสโยฯ ลกฺขณพฺยาปาโรปิ สุทฺโธ อุปจารมิสฺโสติ ทุวิโธฯ ตตฺถ สุทฺโธ ลกฺขณพฺยาปาโร ชาตฺยาทิวชฺชิตตฺถวิสโยฯ ตถา หิ ‘‘โค คจฺฉติ, นีลํ นิวาเสติ, ปาจโก อาคจฺฉติ, สิงฺคี ธาวติ, มญฺจา อุคฺโฆเสนฺติ, คงฺคายํ โฆโส’’ตฺยาทีสุ ชาติคุณกฺริยาสิงฺคทพฺพมญฺจคงฺคาทีนํ คมนาทีหิ โยคาสมฺภวโต ชาติคุณาทโย อติกฺกมฺม ยถากฺกมํ คมนนิวาสนอาคมนธาวนอุคฺโฆสนโฆสาทีนํ นิสฺสยภูตโคปิณฺฑาทโย ปรามสติฯ

มิสฺโส ตุ อุปจารเภเทน พหุวิโธฯ ตถา หิ กตฺถจิ การเณ การิยมุปจรียเต, ยถา ‘‘อายุฆต’’นฺติ, เอตฺถ อายุวฑฺฒนการณภูเต ฆเต การิยภูตอายุโน โวหาโร อาโรปิโต โหติฯ อุปริปิ อุปจาโร ยถาโยคํ โยเชตพฺโพฯ อตํสภาเว หิ ตํสภาวาโรปนํ อุปจาโรฯ กตฺถจิ การณการิยานมเภโท, ยถา ‘‘อายุเยว ฆต’’นฺติฯ กตฺถจิ อุปเมยฺยอุปมาโนปจาโร, ยถา ‘‘โค พาหิโก’’ติฯ กตฺถจิ อุปมานอุปเมยฺยานมเภโท, ยถา ‘‘โคเยวายํ พาหิโก’’ติฯ กตฺถจิ ตทาธารตาย ตทูปจาโร, ยถา ‘‘ปทีปฏฺฐา กปลฺลิกา ปทีโป’’ติฯ กตฺถจิ กฺริยาสมฺพนฺเธน ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘อวฑฺฒกีปิ วฑฺฒกี อย’’นฺติฯ กตฺถจิ สํสามิสมฺพนฺเธน ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ราชวลฺลโภปิ ราชา อย’’นฺติฯ กตฺถจิ อวยเว สมุทายพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ปโฏ ทฑฺโฒ’’ติฯ อิมินา มุเขน อุปจารเภโท ทฏฺฐพฺโพฯ พฺยญฺชนสภาวพฺยาปาโร เอว ‘‘ธน’’นฺติ จ วุจฺจติ, ตสฺส ตติยพฺยาปารสฺส วิสโย ตาทิสวากฺยเมว วาติ ทฏฺฐพฺโพฯ

เอตฺถ พฺยงฺคฺยตฺถํ พนฺธสฺส ชีวิตมิติ จ, พฺยงฺคฺยตฺถปธานํ พนฺธมุตฺตมนฺติ จ, พฺยงฺคฺยตฺถปธานรหิตํ มชฺฌิมนฺติ จ, อพฺยงฺคฺยพนฺธํ อธมมิติ จ วทนฺติฯ โหนฺติ เจตฺถ –

อตฺถปฺปตีติยํ สทฺท-พฺยาปาโร ติวิโธ ภเว;

มุขฺโย ลกฺขณพฺยญฺชน-สภาโว จาติ เอตฺถ ตุฯ

อภิธาปรปริยาโย, พฺยาปาโร ปฐโม ภเว;

ธนนฺตาปรปริยาโย, พฺยาปาโร ตติโย ปุนฯ

มุขฺโย นิรนฺตรตฺเถสุ, ลกฺขณา ตุ ติโรหิเต;

อตฺเถ’ตโร ตุ วากฺยสฺส, อตฺเถเยว ปวตฺตติฯ

พฺยาปารสฺส ปเภเทน, ติธา สทฺโทปิ วาจโก;

ลกฺขณิโก พฺยญฺชโกติ, ตทตฺโถปิ ติธา มโตฯ

วาจฺโจ ลกฺขณิโย พฺยงฺคฺโย-จฺเจวํ สทฺเทสุ วาจโก;

ชาติคุณกฺริยาทพฺพ-เภเทน โส จตุพฺพิโธฯ

วาจฺจตฺถสฺส จตุทฺธาว, ภินฺนตฺตา ชาติอาทิโต;

ชาตฺยาทีนํ ปเภเทน, ตถา ลกฺขณิโก มโตฯ

อุปจารพหุตฺเตน, เภเท สติปิ ตสฺส ตุ;

พฺยญฺชโก ตุ อนญฺญตฺตา, วิสุํ เตหิ น วุจฺจตีติฯ

ลกฺขณโต เอวํ เวทิตพฺพํ – ‘‘มุนินฺทวทนมฺโภเช’’ ตฺยาทิคาถายํ วทนสทฺทสฺส มุขตฺโถ วาจฺจตฺโถ, อาโรปิตอมฺโภชตฺโถ ลกฺขณิยตฺโถฯ อมฺโภชสทฺทสฺส ปทุมตฺโถ วาจฺจตฺโถ, อุปจริตมุขตฺโถ ลกฺขณิยตฺโถฯ วาณิสทฺทสฺส สทฺธมฺมสงฺขาโต อตฺโถ วาจฺจตฺโถ, อาโรปิตเทวตาอตฺโถ ลกฺขณิยตฺโถฯ เอตฺถ อาสีสนา นาม ยถาวุตฺตนเยน ปุญฺญาติสยตา, ตโต อิธ อภิมตตฺถพาธกากุสลนิวารณญฺจ กุสลานมนุพลปฺปทานญฺจ ตโต กายจิตฺตปีฬาวิคโม จ ตโต สุขปฺปฏิลาโภ จ ตโต จิตฺตสมาธานญฺจ ตโตเยว อเนกวิธตฺถาวโพโธ จ ตโต อภิมตคนฺถปริสมตฺติ จ ภวตีตฺยยํ วากฺยสามตฺถิยโต ลทฺธตฺโถ พฺยงฺคฺยตฺโตฯ ตํตํอตฺถปฺปกาสกา สทฺทา วาจกลกฺขณิกพฺยญฺชนกา นาม ภวนฺติฯ เอวํ สทฺทสทฺทตฺถวิจาโร เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ ปกาสิตพนฺธสฺส เภทํ วทติ ‘‘ปชฺชา’’ทินาฯ อยํ วุตฺตลกฺขโณ พนฺโธ ปชฺชคชฺชวิมิสฺสานํ เภเทน คาถาจุณฺณิยตทุภยมิสฺสานํ วเสน ติธา ภเวฯ สทฺโท จ อตฺโถ เจติ จ, สหภาวํ อิตา ปตฺตาติ จ, โทเสหิ วชฺชิตา, โทเส วา วชฺชิตา เยหีติ จ, ปชฺชญฺจ คชฺชญฺจ วิมิสฺสญฺเจติ จ วิคฺคโหฯ อิห ปชฺชํ นาม มุตฺตกกุลกโกสกสงฺฆาตวเสน จตุปฺปเภทํ ฉนฺทสิ นิทฺทิฏฺฐวุตฺตวิเสสวิรจิตํ จตุปฺปทิกคาถาพนฺธํฯ ตตฺถ มุตฺตกํ นาม นิฏฺฐิตตฺถา สปฺปธานา เอกา คาถา, กุลกํ นาม ปจฺเจกมนิฏฺฐิตตฺถา อญฺญมญฺญสาเปกฺขา เอกกฺริยาทฺวาริกา นานาคาถา, โกสโก นาม นานาวิธวณฺณนาภูมิกา ภินฺนกฺริยาทฺวารปฺปวตฺตา สปฺปธานา คาถาราสิ, สงฺฆาโต นาม สญฺจฺยากาลาทิเอกวณฺณนาภูมินิสฺสิตา ภินฺนกฺริยาสมุทาเยน ปวตฺตา คาถาฯ คชฺชํ นาม อนิยตปโท อาขฺยายิกากถาวเสน ทฺวิปฺปเภโท สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺโต วจนปฺปพนฺโธฯ มิสฺโส ปน อิเมหิ ทฺวีหิ สํมิสฺโส นาฏกปกรณาทิ จ ชาตกมาลาทิจมฺปู จฯ

๙.

นิพนฺโธ จา’นิพนฺโธ จ, ปุน ทฺวิธา นิรุปฺปเต;

ตํ ตุ ปาเปนฺตฺย’ลงฺการา, วินฺทนียตรตฺตนํฯ

๙. เอวํ ติปฺปการํ พนฺธสรีรํ วตฺวา อิทานิ อญฺญถาปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘นิพนฺโธจา’นิพนฺโธ จ, ปุน ทฺวิธา นิรุปฺปเต’’ อิติฯ ปุน ภิยฺโย ยถาวุตฺโต ปชฺชมยพนฺโธ ทฺวิธา ทฺวิปฺปกาเรน นิรุปฺปเต นิจฺฉียเตฯ กถํ? นิพนฺโธ จ ตเทกเทสภูเตหิ มุตฺตกาทีหิ จตูหิ สคฺคพนฺธาทิวเสน พนฺโธ จ อนิพนฺโธ จ เกวลํ มุตฺตกวเสนาติ เอวํ ทฺวิธา นิรุปฺปเต อิติ ปกตํฯ นนุ ตสฺเสตสฺส ยถาวุตฺตวาติมยสฺส สกฺกฏํ ปากตํ อปพฺภํโส เปสาจิกํ มิสฺสญฺเจติ ปญฺจวิธตฺตํ วตฺวา ‘‘สกฺกฏํ นาม เทวตาภาสาฯ ปากตํ จตุพฺพิธํ สกฺกเฏหิ วณฺณญฺญตฺตมตฺเตน อุปฺปนฺนตฺตา มหินฺทสินฺธวาทิ ตพฺภวํ, ตสฺสมํ หิริหรกมลาทิ, มหารฏฺฐาทิเทสปสิทฺธํ เทสียํ, ตพฺภวาทีหิ สมฺมิสฺสํ มิสฺสํฯ อาภีราทีนํ วาจา อปพฺภํโส, โส จ ปากตํ วิย จตุพฺพิโธ, ติวิโธ จ นาครอุปนาครวุทฺธเภเทนฯ ปิสาจานํ วจนํ เปสาจิกํฯ สพฺเพสํ วเสน มิสฺส’’นฺติ สกฺกฏาทีนํ ลกฺขณํ วุตฺตํฯ ตถา ‘‘สิงฺคารปฺปธานนจฺจสงฺขาตลาสฺยาทีนํ ปฏิปาทกตฺเถน ลาสฺยาทิกมภินยปฺปธานตฺตา ทสฺสนียํ, อิตรํ กพฺพํ สวนีย’’นฺติ ทุวิธํ วุตฺตํ, เอวํ ปุพฺพาจริเยหิ ภาสาเภเทน วุตฺตํ ปญฺจวิธตฺตํ, วินิโยคเภเทน วุตฺตํ ทุวิธตฺตญฺจ อิธ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตถาปิ ตเทวมิธานุปโยคิตาย น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เอวมลงฺการาธิฏฺฐานภาเวน ปฐมํ พนฺธสรีรํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ หารเกยูราทินา ปุริสสรีรมิว พนฺธสรีรํ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ วินฺทนียตรํ โหตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตํ ตุ’’ อิจฺจาทิฯ ตุสทฺโท วิเสสวจนิจฺฉายํฯ ตํ พนฺธสรีรํ ตุ อลงฺการา อลงฺกริยติ ตํ พนฺธสรีรเมเตหีติ ปสาทาทโย สทฺทาลงฺการา, สภาววุตฺยาทโย อตฺถาลงฺการา จ วินฺทนียตรตฺตนํ อติสเยน วินฺทนียภาวํ อสฺสาทนียภาวํ ปาเปนฺติ นยนฺติฯ สพฺพถา นิทฺโทสภูตานํ สทฺทตฺถานํ อญฺญมญฺญานุรูปโต สหิตภาเวน ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตํ ตาทิสปุริสสรีรมิว วินฺทนียมฺปิ สมานํ อลงฺกาเรหิ ปสาธิเต สติ อจฺจนฺตเมว วินฺทนียํ สิยาติ อธิปฺปาโยฯ

๙. ปุนปิ ตสฺเสว พนฺธสฺส เภทํ กเถตุํ ‘‘นิพนฺโธ จา’’ทิมาหฯ ปุน นิพนฺโธ จ มุตฺตกาทีหิ จตูหิ อวินาภาวโต มหากพฺพาทิสภาเวน นิรนฺตรํ กตฺวา พนฺโธ จ อนิพนฺโธ จ เกวลํ มหากพฺพาทิสภาเวน มุตฺตกตฺตา อนิรนฺตรํ กตฺวา พนฺโธ จาติ โสว พนฺโธ ทฺวิธา นิรุปฺปเต นิจฺฉียเตฯ ปุนปิ โส พนฺโธ สกฺกฏปากตอปพฺภํ สเปสาจิกมิสฺสภาสาเภเทน ปญฺจวิโธฯ สิงฺคารปธานนจฺจสงฺขาตลาสฺยาทีนํ ทสฺสนปฺปธานตฺตา ตาทิสํ นจฺจํทสฺสนียํ, ตทญฺญํ กพฺพํ สวนียมิติ วฬญฺชนเภทโต ทุวิโธ จ โหติฯ โส สพฺโพปิ ปโยชนาภาวโต อิห น คหิโตฯ ตตฺถ สกฺกฏํ นาม เทวตาภาสาฯ ตโต เกหิจิ อกฺขเรหิ ภินฺนํ ปากตํ นามฯ ตํ ปน ตพฺภวตสฺสมเทสิยมิสฺสวเสน จตุพฺพิธํ โหติฯ ตตฺถ สกฺกฏโต วณฺณญฺญตฺตมตฺเตน นิพฺพตฺตํ ตพฺภวํ นาม, ตํ มหินฺทสินฺธวาทิฯ ตสฺสมํ หิริหรกมลาทิฯ เทเส ปสิทฺธํ เทสิยํฯ มิสฺสํ นาม ตพฺภวาทีหิ สมฺมิสฺสํฯ อปพฺภํโส นาม โคปาลกาทีนํ วาจา, โส จ ตพฺภวาทีหิ จตุพฺพิโธ, นาครอุปนาครวุทฺธเภเทน ติวิโธ จ โหติฯ ปิสาจานํ วจนํ เปสาจิกํฯ เตหิ สกฺกฏาทีหิ สมฺมิสฺสํ มิสฺสํ นาม โหติฯ อิทานิ อีทิสปฺปเภทวนฺตพนฺธสฺส อลงฺกาเรน โสภนตฺตํ วตฺตุํ ‘‘ตํ ตุ’’จฺจาทิมาหฯ ตํ ตุ ตํ ปน วุตฺตปฺปการํ พนฺธสรีรํ อลงฺการา ปสาทาทิสทฺทาลงฺการา, สภาววุตฺยาทิอตฺถาลงฺการา จ วินฺทนียตรตฺตนํ อติสยปสาทนียตฺตํ ปาเปนฺติฯ นิรนฺตรํ พนฺโธ นิพนฺโธติ จ, น นิพนฺโธ อนิพนฺโธติ จ, อติสเยน วินฺทนีโย วินฺทนียตโร, ตสฺส ภาโว วินฺทนียตรตฺตนนฺติ จ วิคฺคโหฯ

๑๐.

อนวชฺชํ มุขมฺโภช-มนวชฺชา จ ภารตี;

อลงฺกตาว โสภนฺเต, กิํ นุ’เต นิรลงฺกตา?

๑๐. ตเมว สมตฺเถติ ‘‘อนวชฺช’’ มิจฺจาทินาฯ อนวชฺชํ อญฺญมญฺญานุรูปาธิกตเนตฺตกณฺณาทิอวยเวน ปิฬกติลกกาฬกาทฺยนาหตาย จ สุนฺทรภาวโต อครหิตํ มุขมฺโภชํ วทนารวินฺทญฺจ ตถา อนวชฺชา ปทาทิโทสานภิภูตาย สุนฺทรภาเวน อครหิตา ภารตี จ วาณี อุปจารโต ตปฺปฏิปาทนีโย อตฺโถ จาติ เอเต อลงฺกตาว มุขํ ติลกตาฑงฺกาทินาลงฺกาเรน, สทฺทตฺถา สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ ปสาธิตา สชฺชิตา เอว, นิรลงฺกตา ตถา อปสาธิตา อสชฺชิตา โสภนฺเต กิํ นุ, น โสภนฺเตวาติ วิตกฺเกมีติ อตฺโถฯ นุอิติ วิตกฺเกฯ

๑๐. ตเมว ‘‘อนวชฺช’’ มิจฺจาทินา สมตฺเถติฯ วณฺณสณฺฐานาทิอวยวสมฺปตฺติยา จ ปิฬกติลกกาฬกาทิโทสรหิตตฺตา จ อนินฺทิตํ มุขมฺโภชญฺจ อนวชฺชา ปทโทสวากฺยโทสอตฺถโทเสหิ อมิสฺสตฺตา อครหิตา ภารตี วาณี จ อเภโทปจาเรน ตปฺปฏิปาทนียตฺโถ จาติ อิเม อลงฺกตาว กุณฺฑลติลกาทิอาภรเณหิ จ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ จ สชฺชิตา เอว, นิรลงฺกตา เตหิ อวิภูสิตา โสภนฺเต กิํ นุ, น โสภนฺเตติ มญฺเญฯ นตฺถิ อวชฺชมสฺสาติ จ, มุขเมว อมฺโภชมิติ จ วิคฺคโหฯ กิมิติ ปฏิเสเธ, นุอิติ วิตกฺเกติฯ

๑๑.

วินา คุรูปเทสํ ตํ, พาโล’ลงฺกตฺตุมิจฺฉติ;

สมฺปาปุเณ น วิญฺญูหิ, หสฺสภาวํ กถํ นุ โส?

๑๑. อลงฺกรณญฺจ เตสํ วินา คุรูปเทเสน กโรนฺโต วินา ปหาสํ นาปรํ วิเสสมธิคจฺฉตีติ ทสฺเสตุํ สิเลสาลงฺการมาห ‘‘วินา’’ติอาทิฯ คุรูนํ ปสาธโนปาโยปเทสกานํ, อลงฺการการโณปาโยปเทสกานํ วา อุปเทสํ ‘‘เอตฺถ เอวํ กเต โสเภยฺยา’’ติ อุปทิสนํ วินา ปริจฺจชฺช มุขสฺส, พนฺธสฺส จ อลงฺกรณานภิญฺญตาย พาโล อญฺญาณโก โย โกจิ ปุคฺคโล ตํ มุขํ, พนฺธํ วา อลงฺกตฺตุํ อนุรูปวเสน สชฺเชตุํ อิจฺฉติ อธิปฺเปติ, โส ตาทิโส อญฺญาณปุคฺคโล วิญฺญูหิ ตพฺพิทูหิ ปณฺฑิตชเนหิ หสฺสภาวํ อวหาสํ กถํ เกน ปกาเรน น สมฺปาปุ  ำหผเณยฺยฯ ‘‘กิมิทํ อญฺญาณปุริเสน กริยตี’’ติ หสนฺเตวาติ อธิปฺปาโยฯ นุอิติ วิตกฺเกฯ

๑๑. อิทานิ ปทาทิโทสรหิตพนฺธสรีรสฺส อลงฺกาเรหิ ภูสนมปิ คุรูปเทสสหิตเมว เสฏฺฐนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘วินา คุรูปเทส’’ มิจฺจาทิสิเลสาลงฺการมาหฯ พาโล มุขาทิสรีราลงฺกาเร, พนฺธาลงฺกาเร วา อสมตฺโถ โย โกจิ คุรูปเทสํ วินา สรีราลงฺการกรณสฺส, พนฺธาลงฺการกรณสฺส วา อนุรูโปปเทสมนฺตเรน ตํ สรีรํ, พนฺธํ วา อลงฺกตฺตุํ ติลกตาฑงฺกาทีหิ, สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ วา สชฺเชตุํ อิจฺฉติ เจ, โส วิญฺญูหิ ตทุภยญฺญูหิ หสฺสภาวํ อวหสิตพฺพตํ กถํ น สมฺปาปุเณ, ปาปุณาตฺเยว, ตสฺมา คุรูหิ สาทรโต อุคฺคณฺหิตฺวา กตฺตพฺพนฺติ ภาโวฯ

๑๒.

คนฺโถปิ กวิวาจาน-มลงฺการปฺปกาสโก;

ยาติ ตพฺพจนียตฺตํ, ตพฺโพหารูปจารโตฯ

๑๒. นนุ สทฺทคมฺมา, อตฺถคมฺมา จ อลงฺการาติ คนฺโถ กถนฺติ อาห ‘‘คนฺโถปี’’ติอาทิฯ กวิวาจานํ กวิปฺปโยคานํ สมุทายรูปานํ, ปฏิปาทนียตาย ตพฺพจนียานญฺจ อตฺถานํ อลงฺการปฺปกาสโก อลงฺการานํ ยถาวุตฺตานํ วิภาวิโต คนฺโถปิ กิริยากปฺปสงฺขาตํ สตฺถมฺปิ ตพฺพจนียตฺตํ เตน อลงฺการสทฺเทน วาจฺจตํ ยาติ อุปคจฺฉติฯ กินฺติ อาห ‘‘ตพฺโพหารูปจารโต’’ติฯ ตสฺส กตโวหารสฺส อลงฺการสทฺทสฺส, ตสฺมิํ วา มณฺฑนวิเสเส ปวตฺตสฺส อลงฺการโวหารสฺส อุปจรณํ โสยมิตฺยเภเทน ปริกปฺปนํ อุปจาโรฯ กสฺมา? ปฏิปาทนียปฏิปาทกานํ อเภทวเสน การเณ การียสฺส อุปจริยโตติ อธิปฺปาโยฯ

๑๒. อิทานิ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺการคนฺโถ กถมลงฺกาโรติ อาห ‘‘คนฺโถ’’จฺจาทิฯ กวิวาจานํ กวีหิ วุตฺตวากฺยสงฺขาตานํ, อุปจารโต ตปฺปฏิปาทนียอตฺถสงฺขาตานญฺจ กวิปฺปโยคานํ อลงฺการปฺปกาสโก สทฺทตฺถาลงฺการปฺปกาสโก คนฺโถอปิ กิริยากปฺปสงฺขาตํ สตฺถมฺปิ ตพฺโพหารูปจารโต ตสฺส อลงฺกาโรติ กตโวหารสฺส อลงฺการสทฺทสฺส การเณ การียูปจาเรน ตพฺพจนียตฺตํ เตน อลงฺการสทฺเทน วตฺตพฺพตํ ยาติฯ อปิสทฺโท อลงฺการมเปกฺขติฯ อลงฺกาเร ปกาเสติ, อลงฺการานํ วา ปกาสโกติ จ, เตน วจนีโย, ตสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโหฯ เอตฺถ ภาโวติ วาจฺจวาจกสมฺพนฺโธฯ ตสฺส สทฺทาทิอลงฺการสฺส โวหาโรติ จ, ตพฺโพหารสฺส อลงฺการสทฺทสฺส อุปจาโรติ จ วากฺยนฺติฯ

๑๓.

ทฺวิปฺปการา อลงฺการา, ตตฺถ สทฺทตฺถเภทโต;

สทฺทตฺถา พนฺธนามาว, ตํสชฺชิตตทาวลิฯ

๑๓. อิทานิ ยถาวุตฺตอลงฺการานํ ปเภทํ, ตปฺปสงฺกญฺจ ตํพนฺธสรีรญฺจ เหฏฺฐา วุตฺตมฺปิ เอกโต สมฺพนฺเธตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺวิปฺปการา’’ทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตสฺมิํ กิริยากปฺปสงฺขาเต คนฺเถ, ตสฺมิํ วา พนฺธาลงฺการาธิกาเร อลงฺการา ยถาวุตฺตา ทฺวิปฺปการา โหนฺติฯ กถํ? สทฺทเภทโต, อตฺถเภทโต จ, สทฺทาลงฺการา อตฺถาลงฺการาติ อลงฺการา ทฺวิปฺปการา โหนฺตีติ อตฺโถฯ เยสํ เภเทน เต ทฺวิปฺปการา, เต สทฺทา, อตฺถา จฯ ‘‘พนฺโธ’’ อิติ วุตฺตํ นามํ ยสฺสา อาวลิยา สา พนฺธนามา เอวฯ ตํสชฺชิตตทาวลิ เตหิ อลงฺกาเรหิ สชฺชิตา ปกาสิตา ตํสชฺชิตา, เตสํ สทฺทตฺถานํ อาวลิ สมุทายา, มหาวากฺยํ, อนฺตรวากฺยํ วาฯ ปริปุณฺโณ พนฺโธ มหาวากฺยํ, มุตฺตกาทโยวยวา อนฺตรวากฺยานิ, ตํสชฺชิตตทาวลิกํ ปสิทฺธภาเวน อนุวทิตฺวา อปฺปสิทฺธา สทฺทตฺถา วิธียนฺเตฯ

๑๓. อิทานิ ยถาวุตฺตอลงฺการานํ อวุตฺตเภทญฺจ ตทาธาราธิกตํ ยถาวุตฺตพนฺธสรีรญฺจ เอกโต ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺวิปฺปกาเร’’จฺจาทิมาหฯ ตตฺถ ตสฺมิํ กิริยากปฺปสงฺขาเต อลงฺการคนฺเถ, โน เจ, อลงฺการาธิกาเร วา อลงฺการา วกฺขมานาลงฺการา สทฺทตฺถเภทโต สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺการเภเทน ทฺวิปฺปการา โหนฺติ, เยสํ เภเทน อลงฺการา ภินฺนา, เต สทฺทตฺถา พนฺธนามาวฯ ตํสชฺชิตตทาวลิ เตหิ สทฺทตฺถาลงฺกาเรหิ อลงฺกตา, เตสํ สทฺทตฺถานํ มหากพฺพาทิสมุทายรูปา ปฏิปาฏิพนฺโธติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘พนฺโธ’’ อิติ นามํ ยสฺเสติ จ, เตหิ สทฺทตฺถาลงฺกาเรหิ สชฺชิตาติ จ, เตสํ สทฺทตฺถานํ อาวลีติ จ สมาโสฯ

๑๔.

คุณาลงฺการสํยุตฺตา, อปิ โทสลวงฺกิตา;

ปสํสิยา น วิญฺญูหิ, สา กญฺญา วิย ตาทิสีฯ

๑๔. เอวํ คุเณน อลงฺกาเรน สชฺชิตาปิ สา สทฺทตฺถาวลิ อปฺปเกนปิ โทเสน สํยุตฺตา สตี อสมฺผุสิตพฺพาว วิญฺญูหิ สิยาติ ทสฺเสตุมาห ‘‘คุณ’’ อิจฺจาทิฯ สทฺทาลงฺการาขฺเยน คุเณน, อตฺถาลงฺกาเรน จ สํยุตฺตาปิ วิเสเสน สชฺชิตาปิ สทฺทตฺถาวลิ โทสลเวน โทสเลเสนาปิ องฺกิตา อภิลญฺฉิตา สตี วิญฺญูหิ คุณโทสวิภาควิทูหิ ปณฺฑิตปุริเสหิ น ปสํสิยา เนว ปสํสิตพฺพาฯ กาวิยาติ อาห ‘‘กญฺญา วิยตาทิสี’’ติฯ ยถา หิ กญฺญา ทสวสฺสิกา สนฺนทฺธโยพฺพนาภิมุขภาเวน ชนนยนมโนวิลุพฺภินีคุเณน, อาภรณวิเสเสน จาลงฺกตา เกนจิ กุฏฺฐโทสเลเสน องฺกิตา วิญฺญูนํ อสมฺผุสนียา สิยา, ปเควาปรา, เอวเมว สทฺทตฺถาวลิปิ อปฺปเกนปิ สทฺทรูเปน, อตฺถลกฺขเณน จ โทเสน กุฏฺฐกปฺเปน วชฺชนียา เอว วิญฺญูนํ, ปเคว พหุนาติ วุตฺตํ โหติฯ

๑๔. เอวํ สทฺทตฺถานํ คุณีภูเตหิ อลงฺกาเรหิ สชฺชิตา สทฺทตฺถาวลิ เกนจิ ปทาทิโทเสน อภิลกฺขิตา เจ, อปฺปสตฺถาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘คุณาลงฺการิ’’จฺจาทิมาหฯ คุณาลงฺการสํยุตฺตา อปิ สทฺทาลงฺการสงฺขาตคุเณน, อตฺถาลงฺกาเรน จ วิเสเสน ยุตฺตาปิ สา สทฺทตฺถาวลิ โทสลวงฺกิตา ปทโทสาทินา อณุมตฺเตนปิ โทเสน องฺกิตา ยุตฺตา สหิตา ตาทิสี คุณาลงฺการสํยุตฺตาปิ โทสลวงฺกิตา กญฺญา วิย ทสวสฺสิกา โยพฺพนปฺปตฺตา วนิตาว วิญฺญูหิ คุณโทสปริกฺขเกหิ น ปสํสิยา น ปสํสิตพฺพาฯ ยถา หิ ทสวสฺสิกา อิตฺถี ปิยสภาวสณฺฐิตา มนุญฺเญหิ คุเณหิ, โสภนานุรูปคีเวยฺยาทิอาภรณวิเสเสหิ ยุตฺตาปิ ทิสฺสมาเนน เกนจิ เสตกุฏฺฐลเวน ยุตฺตา สมานา คุณโทสปริกฺขเกหิ ทสฺสนียา น โหติ, เอวํ วุตฺตปฺปการาปิ พนฺธปทฺธติ กุฏฺฐตุลฺเยน เกนจิ ปทาทิโทเสน ยุตฺตา วิญฺญูหิ อสฺสาทนียาติ อธิปฺปาโยฯ โทสานํ ลโว, เตน องฺกิตาติ จ, สา วิย ทิสฺสตีติ ตาทีสีติ จ วิคฺคโหฯ

๑๕.

เตน โทสนิราโสว, มหุสฺสาเหน สาธิโย;

นิทฺโทสา สพฺพถา สา’ยํ, สคุณา น ภเวยฺย กิํฯ

๑๕. ยโต เอวํ, เตน ตสฺมา การณา มหุสฺสาเหน มหตา วายาเมน โทสานํ ปทโทสาทีนมนตฺถนิมิตฺตานํ นิราโสว สตฺถทิฏฺฐิยา สตฺถปฺปภาวโต ปริจฺจาโคเยว สาธิโย สาเธตพฺโพ, ‘‘วิญฺญูหี’’ติ เสโสฯ เอวํ โทสนิราเส โก คุโณ อุปลพฺภตีติ เจฯ สพฺพถา สพฺพปฺปกาเรน นิทฺโทสา โทเสหิ นิคฺคตา สายํ สทฺทตฺถาวลิ สคุณา สทฺทาลงฺการสงฺขาเตหิ คุเณหิ สหิตา น ภเวยฺย กิํ, ภวตฺเยว, คุณรหิตํ ตํอลงฺกตมนุปาเทยฺยํ สิยาติ อธิปฺปาโยฯ

๑๕. เตน ยโต โทสยุตฺตา วิญฺญูหิ อนุปาเทยฺยา, ตสฺมา มหุสฺสาเหน อธิกวายาเมน โทสนิราโสว ปทโทสาทีนํ นิรากรณเมว สาธิโย อเนกสตฺถวิสยาย ปญฺญาย วิญฺญูหิ สาเธตพฺโพ, เอวํ สติ สพฺพถา สพฺพากาเรน นิทฺโทสา โทสรหิตา สา อยํ สทฺทตฺถาวลิ สคุณา สทฺทาลงฺการสงฺขาเตหิ คุเณหิ ยุตฺตา น ภเวยฺย กิํ, คุณยุตฺตา ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ โทสานํ นิราโสติ จ, นตฺถิ โทสา เอติสฺสา, นิคฺคตา โทเสหิ วาติ จ, สห คุเณหิ วตฺตมานาติ จ วิคฺคโหฯ

๑๖.

สา’ลงฺการวิยุตฺตาปิ, คุณยุตฺตา มโนหรา;

นิทฺโทสา โทสรหิตา, คุณยุตฺตา วธู วิยฯ

๑๖. กิํการณเมวํภูโต โทสปริจฺจาเคน คุณาทาเนน พนฺโธติ อาห ‘‘สา’ลงฺกาเร’’จฺจาทิฯ สา สทฺทตฺถาวลิ อลงฺกาเรหิ วิยุตฺตาปิ สตี นิทฺโทสา สพฺพปฺปกาเรน โทเสหิ นิคฺคตา คุเณหิ สทฺทาลงฺการสงฺขาเตหิ สํยุตฺตา ชนานมานนฺทสนฺโทหาภิสนฺทเนกเหตุตาย มโน หรติ อตฺตโน สนฺติกมากฑฺฒตีติ มโนหรา โหตีติฯ ตตฺโถทาหรณมาห ‘‘โทสรหิตา คุณยุตฺตา วธู วิยา’’ติฯ ยถา เยน เกนจิปิ โทเสน วิรหิตา วธู มนาปจาริตาทีหิ คุณวิเสเสหิ สํยุตฺตา สตี เกนจิ อาภรเณน อมณฺฑิตา อปสาธิตาปิ กินฺนาม มธุรา กวีนํ ปสาธนํ กินฺนาม มโนหรา โหติ, เอวมยํ สทฺทตฺถาวลิปิ มโนหรา โหตีติ อตฺโถฯ

๑๖. อิทานิ โทสปริจฺจาเคน คุณาทาเน ปโยชนํ ทสฺเสติ ‘‘สา’ลงฺการวิยุตฺเต’’จฺจาทินาฯ สา สทฺทตฺถาวลิ อลงฺกาเรหิ วิยุตฺตา สตีปิ นิทฺโทสา สพฺพปฺปกาเรน โทสรหิตา คุณยุตฺตา ตโตเยว คุณีภูตา สทฺทาลงฺกาเรน ยุตฺตา โทสรหิตา ทุพฺพณฺณทุสฺสณฺฐานาทิโทเสหิ ปริจฺจตฺตา คุณยุตฺตา หทยงฺคมคุณยุตฺตา วธู วิย องฺคนา วิย มโนหรา สาธุชเน อาราเธติฯ

๑๗.

ปเท วากฺเย ตทตฺเถ จ, โทสา เย วิวิธา มตา;

โสทาหรณเมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺย’หํฯ

๑๗. ยโต เอวํ คุณาลงฺการสํยุตฺตายปิ โทสลวงฺกิตาย วิญฺญูนมนาทรณียตา, อลงฺการวิยุตฺตาปิ โทสาภาเวน คุณยุตฺตาย มโนหรตา, เอวมนตฺถาวหสฺสาปิ โทสสฺส ปริหริตพฺพตา สตฺถทิฏฺฐิยา, ตสฺมา เต โทเส ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘ปเท’’ติอาทินาฯ เตสํ ปทานํ วากฺยานํ อตฺโถ ตทตฺโถ, ตสฺมิํฯ อุทาหรียติ ลกฺขฺยภาเวนาติ อุทาหรณํ, สห อุทาหรเณหีติ โสทาหรณํฯ ลกฺขิยติ ลกฺขิยมเนนาติ ลกฺขณํฯ

๑๗. เอวํ อลงฺการยุตฺตาปิ อปฺปเกน โทเสน ยุตฺตพนฺธสฺส อนุปาเทยฺยตฺตา, อลงฺการอลงฺกรเณ อสติปิ โทสรหิเต วิญฺญูหิ อุปาเทยฺยตฺตา จ มุขฺยสฺส โทสปริหารสฺส อวสฺสํ กตฺตพฺพตฺตา อิทานิ อธิคตโทเส ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘ปเท วากฺเย’’จฺจาทินาฯ ปเท นามาทิจตุพฺพิธปเท จ, วากฺเย ‘‘สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตานํ จโย วากฺยํ สการกกิริยา’’ติ วุตฺตลกฺขเณ วากฺเย จ, ตทตฺเถ จ เตสํ ปทวากฺยานํ อตฺเถ จ วิวิธา อเนกปฺปการา เย โทสา วิญฺญูหิ โทสภาเวน มตา เญยฺยา, เอเตสํ ปทาทิโทสานํ โสทาหรณํ อุทาหรณสหิตํ ลกฺขณํ อหํ กถยามิฯ เอตฺถ จ–

‘‘ปทํ จตุพฺพิธํ วุตฺตํ, นามาขฺยาโตปสคฺคิกํ;

นิปาตกญฺจ ตญฺญูหิ, อสฺโส ขลฺวาภิธาวตี’’ติ [รูปภิทฺธิฏีกายํ นามกณฺเฑ]ฯ

วุตฺตนิยาเมน ปทํ ตาว ทฏฺฐพฺพํฯ อุทาหรียนฺติ ลกฺขิยภาเวนาติ อุทาหรณานีติ จ, สห อุทาหรเณนาติ โสทาหรณนฺติ จ, ลกฺขียติ ลกฺขิยมเนนาติ จ วิคฺคโหฯ

ปทโทสอุทฺเทส

๑๘.

วิรุทฺธตฺถนฺตราฌตฺถ-กิลิฏฺฐานิ วิโรธิ จ;

เนยฺยํ วิเสสนาเปกฺขํ, หีนตฺถกมนตฺถกํฯ

วากฺยโทสอุทฺเทส

๑๙.

โทสา ปทาน, วากฺยาน-เมกตฺถํ ภคฺครีติกํ;

ตถา พฺยากิณฺณคามฺมานิ, ยติหีนํ กมจฺจุตํ;

อติวุตฺตมเปตตฺถํ, สพนฺธผรุสํ ตถา

วากฺยตฺถโทสอุทฺเทส

๒๐.

อปกฺกโม’จิตฺยหีนํ, ภคฺครีติ สสํสยํ;

คามฺมํ ทุฏฺฐาลงฺกตีติ, โทสา วากฺยตฺถนิสฺสิตาฯ

ปทโทสาทิอุทฺเทสวณฺณนา

๑๘-๑๙-๒๐. อิทานิ ยถาปฏิญฺญาเต โทเส อุทฺทิสติ ‘‘วิรุทฺธตฺถนฺตร’’ อิจฺจาทินาฯ วิรุทฺธํ อตฺถนฺตรํ ยสฺส ตํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํฯ กิํ ตํ? ปทํฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ อธิโก อตฺโถ วิเสสฺยสฺส เยน ตํ อธฺยตฺถํฯ นียติ อวุตฺโต เหตุ เอตฺถ อานียตีติ เนยฺยํฯ โทสา ปทานนฺติ เยหิ โทเสหิ ปทานิ ทุฏฺฐานิ, เต วิรุทฺธตฺถนฺตรตาทโย ปทานํ โทสาติ อตฺโถฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ วากฺยานํ โทสาติ สมฺพนฺโธฯ ภคฺคา รีติ กโม ยสฺมิํ ตํ ภคฺครีติกํ, วากฺยํฯ อปกฺกมตาทโย วากฺยตฺถโทสา, วากฺยตฺถานํ โทสโตฯ วากฺยํ ทุฏฺฐํ สิยาติ วากฺยเมว วิเสสฺยเตฯ เตน สพฺพตฺถ นปุํสกลิงฺเคน นิทฺเทโสฯ

๑๘-๑๙-๒๐. อิทานิ กเถตพฺพภาเวน ปฏิญฺญาเต โทเส อุทฺทิสนฺโต ‘‘วิรุทฺธ…เป.… นิสฺสิตา’’ติ อาหฯ กวีหิ อิจฺฉิตตฺถโต วิรุทฺโธ อญฺญตฺโถ ยสฺส ปทสฺสาติ ตํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ นามฯ วิเสสฺยสฺส อธิกตฺถภาวกรณโต อฌตฺถํ นามฯ กวีหิ อิจฺฉิตตฺถสฺสาวีกรเณ อวิสทตฺตา กิลิฏฺฐํ นามฯ เทสกาลกลาทีนํ วิรุทฺธตฺตา วิโรธิ นามฯ อญฺญมาหริตฺวา วตฺตพฺพโต เนยฺยํ นามฯ วิเสสนํ ปตฺวาว สาตฺถกภาวปฺปตฺติโต วิเสสนาเปกฺขํ นามฯ วิเสสฺยสฺส หีนตาปาทนโต หีนตฺถกํ นามฯ อตฺถรหิตตฺตา อนตฺถกํ นามาติ อิเม อฏฺฐ ปทนิสฺสิตตฺตา ปทโทสา นามฯ

วุตฺตตฺถสฺเสว ปุน วจนโต เอกตฺถํ นามฯ ภินฺนกฺกมตฺตา ภคฺครีติกํ นามฯ ตถา สมฺโมหการณตฺตา พฺยากิณฺณํ นามฯ วิสิฏฺฐวจนวิรหโต คามฺมํ นามฯ ยติสมฺปตฺติวิรหโต ยติหีนํ นามฯ ปทตฺถกฺกมโต จุตตฺตา กมจฺจุตํ นามฯ โลกิยํ โวหารมติกฺกมฺม วุตฺตตฺตา อติวุตฺตํ นามฯ สมุทายตฺถโต อปคตตฺตา อเปตตฺถํ นามฯ พนฺธผรุสยุตฺตตฺตา พนฺธผรุสํ นาม, เตน สหิตํ สพนฺธผรุสนฺติ อิเม นว วากฺยานํ ตถา โทสา นามฯ เอตฺถ ตถาสทฺโท ‘‘โทสา’’ติ ปทํ อุปสํหรติฯ

อปคตกฺกมตฺตา อปกฺกมํ นามฯ อุจิตภาวสฺส ปริหีนตฺตา โอจิตฺยหีนํ นามฯ ภินฺนวิภตฺติกฺกมตฺตา ภคฺครีติ นามฯ สํสยชนนโต สสํสยํ นามฯ ทุปฺปตีติกรตฺตา คามฺมํ นามฯ ทูสิตาลงฺการตฺตา ทุฏฺฐาลงฺกติ นามาติเม ฉ วากฺยตฺถนิสฺสิตตฺตา วากฺยตฺถโทสา นามฯ

อญฺโญ อตฺโถ อตฺถนฺตโรฯ วิรุทฺโธ อตฺถนฺตโร ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ โทสปกาสกปทมฺปิ โทสโต อพฺยติริตฺตตฺตา โทโส นามฯ เอวํ สนฺเตปิ สมาเสน ปทสฺส คหิตตฺตา นปุํสกํ โหติฯ เอเสวนโย อิโต ปเรสุปิฯ วิเสสฺยสฺส อธิโก อตฺโถ ยสฺส ตํ, กิลิฏฺฐํ วิย กิลิฏฺฐํฯ ยถา หิ มลคฺคหิโต อาทาโส อตฺตโน กิลิฏฺฐตฺตา มุขาทีนํ ปกาสเน อวิสโท โหติ, เอวมธิปฺเปตตฺถปฺปกาสเน อสมตฺถํ ปทํ กิลิฏฺฐํ นามฯ วิโรโธ อสฺส อตฺถีติ วิโรธิฯ นียติ อวุตฺโต เหตุ เอตฺถาติ เนยฺยํฯ วิเสสเน อเปกฺขา ยสฺส ตํฯ หีโน วิเสสฺยสฺส อตฺโถ เยน ตํฯ นตฺถิ อตฺโถ ยสฺส ตนฺติ วิคฺคโหฯ

ปทโทสานํ อนญฺญตฺเตปิ วิกปฺปนาเภทโต ‘‘ปทานํ โทสา’’ติ วุตฺตํ, ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติฯ วากฺยานํ โทสาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เอโก อตฺโถ ยสฺส ตํฯ ภคฺคารีติ กโม ยสฺส ตํฯ วิสุํ วิสุํ อากิณฺณํ พฺยากิณฺณํฯ คาเม ภโว คามฺโม, อพฺยตฺตานํ โวหาโรฯ ตปฺปกาสกปทมฺปิ อุปจารโต คามฺมํ นามฯ ยติ หีนา เอตฺถาติ ยติหีนํฯ กมโต จุตํ กมจฺจุตํฯ อติกฺกมฺม วุตฺตํ อติวุตฺตํฯ อตฺถโต อเปตํ อเปตตฺถํฯ พนฺเธ ผรุสํ ผรุสตา ยตฺถ ตํฯ อปคโต กโม ยสฺมา ตํฯ โอจิตฺยํ หีนํ ยตฺถ ตํฯ ภคฺคา รีติ ยตฺถ ตํฯ สห สํสเยน วตฺตตีติ ตํฯ คามฺมํ วุตฺตนยเมวฯ ทุฏฺฐา ทูสิตา อลงฺกติ อลงฺกาโร ยตฺถ ตํฯ วากฺยานํ อตฺโถ, ตนฺนิสฺสิตา วากฺยตฺถนิสฺสิตาติ วิคฺคโหฯ เอตฺถ อนตฺถกาเปตตฺถโทสทฺวยํ ปทวากฺยโต ภินฺนํ, อญฺญํ ภคฺครีติโทสทฺวยํ, คามฺมทฺวยํ, กมจฺจุตอปกฺกมทฺวยญฺจ วากฺยวากฺยตฺถโต ภินฺนํฯ

ปทโทสนิทฺเทสวณฺณนา

๒๑.

วิรุทฺธตฺถนฺตรํ ตญฺหิ, ยสฺส’ญฺญตฺโถ วิรุชฺฌติ;

อธิปฺเปเต ยถา เมโฆ, วิสโท สุขเย ชนํฯ

๒๑. อโถทฺเทสกฺกเมน ปทาทิโทเส อุทาหรติ ‘‘วิรุทฺธิ’’ จฺจาทินาฯ หิ ยสฺมา การณา, ปสิทฺธิยํ วา หิสทฺโทฯ ยสฺส ปทสฺส อญฺโญ อธิปฺเปตโต อปโร อตฺโถ อธิปฺเปเต วตฺตุมิจฺฉิเต อตฺเถ วิรุชฺฌตีติ อนุวทิตฺวา ตสฺมา ตํ ‘‘วิรุทฺธตฺถนฺตร’’นฺติ วิธียเตฯ ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติฯ ยถา อิทํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ, ตถา อญฺญมฺปิ ตาทิสํ ทฏฺฐพฺพํฯ น ตฺวิทเมเวติ ยถาสทฺทสฺส อตฺโถฯ เมโฆ วิสโท สุขเย ชนนฺติฯ วิสํ อุทกํ, ตํ ททาตีติ วิสโท เมโฆ วาริวโห ชนํ โลกํ สุขเย สุขยตีติ กวิจฺฉิตตฺโถฯ วิสสทฺโท ครฬสฺส จ วาจโก สิยาติ ครฬโท เมโฆ มารยติ, น ปน สุขยตีติ ‘‘วิสโท’’ติ วิเสสนปทสฺส วิรุทฺธตาฯ

๒๑. อิทานิ อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมน วิรุทฺธตฺถนฺตราทีนํ สลกฺขณลกฺขิยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิรุทฺธิ’’จฺจาทิมาหฯ ยสฺส ปทสฺส อญฺญตฺโถ กวิจฺฉิตตฺถโต อญฺโญ อตฺโถ อธิปฺเปเต อิจฺฉิตตฺเถ หิ ยสฺมา วิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ ปทํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ นามฯ ปสิทฺธิยํ วา หิสทฺโทฯ ตถา เหส อปฺปสิทฺธํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ ‘‘ยสฺส อญฺญตฺโถ อธิปฺเปเต วิรุชฺฌตี’’ติ ปกาเสตฺวา ตสฺมิํ ปกาสิตตฺถวิสเย วตฺตติฯ ‘‘ตํ หี’’ติ โยชิตตฺตา ‘‘ยสฺส อญฺญตฺโถ อธิปฺเปเต วิรุชฺฌตี’’ติ ลกฺขณํ ปสิทฺธภาเวน อนุวทิตฺวา ตํ วิรุทฺธตฺถนฺตรนฺติ อนุวทิตพฺพอปฺปสิทฺธวิรุทฺธตฺถนฺตรํ วิธียเต, ยถา ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติฯ อุปริ ปสิทฺธานุวาเทน อปฺปสิทฺธวิธานเมว ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ยถา…เป.… ชน’’นฺติ อุทาหรณํ ลกฺขิยํ ทสฺเสติฯ ยถา ‘‘เมโฆ วิสโท’’จฺจาทิ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส อุทาหรณํ, เอวมีทิสมญฺญมฺปิ อิมสฺสุทาหรณํ, น เกวลํ ‘‘เมโฆ’’จฺจาทิเมว ภวตีติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาสทฺโท เจตฺถ อิวสทฺทปริยายตฺเถปิ อุทาหรณตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, อุปริปฺเยวํฯ เมโฆ อมฺพุธโร วิสโท วิสสงฺขาตํ ชลํ ททนฺโต ชนํ สุขเย สุขยตีติ กวีหิ อธิปฺเปตตฺโถฯ เอตฺถ วิสสทฺทสฺส ครฬสงฺขาตสปฺปวิสวาจกตฺตา, ‘‘วิสํ ททาตีติ วิสโท’’ติ เอตฺถ วิสสฺส อุทกวิสานํ สาธารณตฺตา วิสทายโก เมโฆ นาเสติเยว, น สุขยตีติ กวินา อธิปฺเปตสฺส สุขการณสฺส เมฆวิเสสนวิสสทฺทสฺส วิรุทฺธอญฺญตฺถตาติ วิสปทํ วิรุทฺธตฺถนฺตรโทเสน ทุฏฺฐนฺติฯ

๒๒.

วิเสสฺยมธิกํ เยนา’-

ธฺยตฺถเมตํ ภเว ยถา;

โอภาสิตาเสสทิโส,

ขชฺโชโต’ยํ วิราชเตฯ

๒๒. เยน ปเทน วิเสสฺยํ วิเสสิตพฺพํ อปรํ ปทํ อตฺถวเสน อธิกํ ภวตีตฺยนุวทิตฺวา เอตํ อฌตฺถํ ภเวติ วิธียเตฯ ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘โอภาสิเต’’จฺจาทิฯ เอวมุปริปิ สุวิญฺเญยฺยํฯ โอภาสิตา ทีปิตา อเสสา นิขิลา ทิสาเยน โสยํ ขชฺโชโต วิราชเต ทิปฺปติฯ เอตฺถ ขชฺโชตสฺสาขิลทิสาภาคาวภาสนมติวุตฺตีติ อธิกตฺถํฯ

๒๒. เยน วิเสสนปเทน วิเสสฺยํ วิเสสิตพฺพํ ปทํ อตฺถวเสน อธิกํ โหติ, เอตํ ยถาวุตฺตลกฺขโณเปตํ ปทํ อฌตฺถํ ภเว อฌตฺถํ นาม ปทโทโส ภเวฯ ยถา ตสฺสุทาหรณเมวํฯ โอภาสิตาเสสทิโส โชติตสพฺพทิโส อยํ ขชฺโชโต อยํ โชติริงฺคโณ วิราชเต ทิปฺปติฯ เอตฺถ วิเสสฺยสฺส ขชฺโชตสฺส สกลทิโสภาสนสฺส อฌตฺถตฺตา [อตฺยุตฺตตฺตา (ก.)] ‘‘โอภาสิตาเสสทิโส’’ติ วิเสสนปทํ อฌตฺถปทโทโส นามฯ โอภาสิตา อเสสทิสา เยนาติ วิคฺคโหฯ

๒๓.

ยสฺส’ตฺถาวคโม ทุกฺโข,

ปกตฺยาทิวิภาคโต;

กิลิฏฺฐํ ตํ ยถา ตาย,

โส’ยมาลิงฺคฺยเต ปิยาฯ

๒๓. ปกตฺยาทิวิภาคโตติ ปจฺจยา ปฐมํ กรียตีติ ปกติฯ อาทิสทฺเทน ปจฺจยาทีนํ ปริคฺคโหฯ ปกตฺยาทีนํวิภาคโต วิภชนโต, ‘‘อยํ ปกติ, อยํ ปจฺจโย, อยมาเทโส’’ติอาทินา ปกติปจฺจยวิภาคกปฺปนโตติ วุตฺตํ โหติฯ ปีเณตีติ ปี, ตาย ปิยา วลฺลภาย โสยํ สามี อาลิงฺคฺยเต สิลิสฺสเตฯ เอตฺถ ‘‘ปิยา’’ติ กิลิฏฺฐํฯ

๒๓. ยสฺส ปทสฺส อตฺถาวคโม อตฺถาวโพโธ ปกตฺยาทิวิภาคโต ‘‘อยํ ปกติ, อยํ ปจฺจโย, อยมาเทโส’’ติอาทินา ปกตฺยาทีนํ วิภชนชานเนน, ‘‘ปกตฺยาทิ นาม กิ’’นฺติ คเวสนโต วา ทุกฺโข, ตํ กิลิฏฺฐํ นามฯ ยถา ตสฺสุทาหรณเมวํฯ ตาย ปิยา วนิตาย โส อยํ วลฺลโภ อาลิงฺคฺยเต สิลิสฺสเตฯ ปจฺจยา ปฐมํ กรียตีติ ปกติฯ สา อาทิ เยสํ ปจฺจยานํ, เตสํ วิภาโคติ วากฺยํฯ ปีเณตีติ ปี, นารีฯ ตาย ปิยา เอตฺถ ปิยาสงฺขาตาย วลฺลภาย กถเน ปีสทฺทสฺส อวิสทตฺตา ‘‘ปิยา’’ติ ปทํ กิลิฏฺฐํฯ

๒๔.

ยํ กิลิฏฺฐปทํ มนฺทา-ภิเธยฺยํ ยมกาทิกํ;

กิลิฏฺฐปทโทเสว, ตมฺปิ อนฺโต กรียติฯ

๒๔. อิทานิ ยมกาทิกมนธิปฺเปตมฺปิ กิลิฏฺเฐเยว อนฺโตคธํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ย’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ยนฺติ อนิยมวจนํ, ตสฺส นิยมวจนํ ยมกาทิกนฺติฯ ยมกมาทิ ยสฺส ปเหฬิกาชาตสฺส ตํ ยมกาทิกํฯ กีทิสนฺติ อาห ‘‘กิลิฏฺฐปท’’นฺติอาทิฯ กิลิฏฺฐานิ อปฺปตีตโทสสภาเว ฐิตตาย มลิตานฺยวิสทานิ ปทานิ ยสฺส ตํ กิลิฏฺฐปทํฯ มนฺโท อปฺปโก อภิเธยฺโย อตฺโถ ยสฺส ตํ มนฺทาภิเธยฺยํ, ตาทิสํ ตมฺปิ ยมกาทิกํ กิลิฏฺฐปทโทเสเยว ยถาวุตฺเต อนฺโต อพฺภนฺตเร กรียติ วิธียติ ตตฺเถว ปกฺขิปียติ, กิลิฏฺฐปทโทสโต น พฺยติริจฺจตีติ อธิปฺปาโยฯ

๒๔. อิทานิ อนธิปฺเปตมปิ ยมกาทิํ กิลิฏฺฐโทเสเยว อนฺโตกรณพฺยาเชน อาวีกโรนฺโต อาห ‘‘ยํ กิลิฏฺเฐ’’จฺจาทิฯ กิลิฏฺฐปทํ อปฺปตีตโทเสน มิสฺสกตฺตา อวิสทปทํ มนฺทาภิเธยฺยํ อปฺปกาภิเธยฺยํ ยํ ยมกาทิกํ ยํ ยมกปฺปเหฬิกาชาตมตฺถิ, ตมฺปิ กิลิฏฺฐปทโทเสเยว ยถาวุตฺตกิลิฏฺฐปทโทเสเยว อนฺโต กรียติ อพฺภนฺตเร กรียติ, กิลิฏฺฐปทโทสโต อพฺยติริตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ กิลิฏฺฐานิ ปทานิ ยสฺส, มนฺโท อภิเธยฺโย ยสฺส, ยมกํ อาทิ ยสฺส ปเหฬิกาชาตสฺส, กิลิฏฺฐปทานํ โทโสติ วิคฺคโหฯ

๒๕.

ปตีตสทฺทรจิตํ, สิลิฏฺฐปทสนฺธิกํ;

ปสาทคุณสํยุตฺตํ, ยมกํ มต’เมทิสํฯ

๒๕. โหตุ กามมนภิมตเมทิสํ ยมกาทิกํ, กิญฺจรหิ อภิมตนฺติ อาห ‘‘ปตีติ’’จฺจาทิฯ อตฺตโน วจนียตฺถปฺปตีตวเสน วาจกาปิ สทฺทา ปตีตาเยว นามาติ ปตีเตหิ ปสิทฺเธหิ สทฺเทหิ ปาฏิปทิเกหิ รจิตํ กตํ ปตีตสทฺทรจิตํฯ สิลิฏฺฐา อญฺญมญฺญาลิงฺคเนน มฏฺฐา ปทานํ สฺยาทฺยนฺตาทีนํ สนฺธโย สนฺธนา ยสฺส ตํ สิลิฏฺฐปทสนฺธิกํฯ ปตีตสทฺทรจิตตฺตาเยว ปสาทสงฺขาเตน คุเณน สทฺทาลงฺกาเรน สํยุตฺตํ สมฺมเทโวเปตํ เอทิสํ ยถาวุตฺตคุณาสยํ รมณียํ ยมกํ มตํ อภิมตนฺติ อตฺโถฯ

๒๕. อิทานิ อธิคเตสุ ยมเกสุ อีทิสํ ยมกมิฏฺฐมิติ สิสฺสานํ อุปทิสนฺโต อาห ‘‘ปตีเต’’จฺจาทิฯ ปตีตสทฺทรจิตํ ‘‘อิมสฺสตฺถสฺสายํ วาจโก’’ติ ปตีเตหิ ปสิทฺเธหิ สทฺเทหิ รจิตํ ปาฏิปทิเกหิ กตํ สิลิฏฺฐปทสนฺธิกํ สิลิฏฺฐา สฺยาทฺยนฺตาทิปทานํ สนฺธโย ยสฺส ตํ ปสาทคุณสํยุตฺตํ ปตีตสทฺทรจิตตฺตาเยว ปสาทสงฺขาเตน สทฺทาลงฺการคุเณน สํยุตฺตํ อีทิสํ เอวํภูตํ คุณาธิกโต รมณียํ อุปริ วกฺขมานยมกสทิสํ ยมกํ มตํ วิญฺญูหิ อภิมตํฯ ปตีตา จ เต สทฺทา จ, เตหิ รจิตํ, สิลิฏฺฐา ปทานํ สนฺธโย ยสฺส, ปสาโทติ คุโณ สทฺทาลงฺกาโร, เตน สํยุตฺตนฺติ วิคฺคโหฯ

๒๖.

อพฺยเปตํ พฺยเปต’ญฺญ-มาวุตฺตาเนกวณฺณชํ;

ยมกํ ตญฺจ ปาทาน-มาทิมชฺฌนฺตโคจรํฯ

๒๖. อิทานิ ตํ ยถาวุตฺตมภิมตํ ทสฺเสตุมุปกฺกมเต ‘‘อพฺยเปเต’’จฺจาทินาฯ อาวุตฺตา อธิวุตฺตา ปุนปฺปุนุจฺจารณุเปตา อเนเกสํ ปติรูปตฺตา, พหุวณฺณา สรพฺยญฺชนรูปา, น เอโก วณฺโณ ตสฺสานุปฺปาสตฺตา, ตถา จ วกฺขติ ‘‘วณฺณาวุตฺติ ปโร ยถา’’ติ [สุโพธาลงฺการ ๑๒๗ คาถา], เตหิ ชาตํ ยมกนฺติ วิญฺญายเตฯ กติวิธํ ตํ วิกปฺปียตีติ อาห ‘‘อพฺยเปตํ พฺยเปตญฺญ’’นฺติฯ ตตฺถ ยํ วณฺณนฺตราพฺยวหิตํ วณฺณสมุทาเยน วุตฺตํฯ ตทพฺยเปตํ ยมกํฯ ยํ ตุ พฺยวหิตํ, ตํ พฺยเปตํฯ ยํ ปน อุภยมิสฺสํ, ตํ อญฺญํ อปรํ อพฺยเปตพฺยเปตนฺติ ติธา ยมกํ ตาว วิกปฺปียเตฯ ตเมตํ ติวิธํ ยมกํ วิสยวิภาคนิรูปนายํ อาทิ จ มชฺโฌ จ อนฺโต จ โคจโร วิสโย ยสฺเสติ อาทิมชฺฌนฺตโคจรํ วิญฺเญยฺยํฯ เกสํ ปาทานํ? ปจฺเจกํ จตุนฺนํคาถาวยวานํฯ สาเปกฺขตฺเตปิ สมาโส คมฺมกตฺตาฯ

ตตฺถ ปาทจตุกฺกสฺส อาทิมชฺฌนฺตภาวีนํ ยมกานํ ยาวนฺโต ปการา สมฺภวนฺติ, เต มูลา สตฺตฯ กถํ? เอกสฺมิํเยว ปาเท กฺวจิ อาทิยมกํ, กฺวจิ มชฺฌยมกํ, กฺวจิ อนฺตยมกํ, กฺวจิ มชฺฌนฺตยมกํ, กฺวจิ มชฺฌาทิยมกํ, กฺวจิ อาทฺยนฺตยมกํ, กฺวจิ สพฺพยมกนฺติฯ เอวํ ปจฺเจกํ มูลภูตา สตฺตาติ จตูสุ อฏฺฐวีสติ โหนฺติฯ ปาทาทิยมกญฺจ ปฐมปาทาทิยมกมพฺยเปตํ ตถา ทุติยตติยจตุตฺถปาทาทิยมกมพฺยเปตํ ปฐมทุติยปาทาทิยมกมพฺยเปตํ ปฐมตติยปาทาทิยมกมพฺยเปตํ ปฐมจตุตฺถปาทาทิยมกมพฺยเปตนฺติอาทินา อเนกธา ปสํสนฺติฯ ยทา จ สพฺพโตยมกํ, ตทา มหายมกาทโย วิกปฺปา ชายนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ

๒๖. อิทานิ อภิมตยมกํ ทีเปติ ‘‘อพฺยเปเต’’จฺจาทินาฯ อาวุตฺเตหิ ปุนปฺปุนํ วุตฺเตหิ อเนกวณฺเณหิ สมุทายรูปตฺตา อเนเกหิ สรพฺยญฺชนสรีเรหิ วณฺเณหิ ชาตํ ยมกํ อญฺเญหิ วณฺเณหิ อพฺยวหิตตฺตา อพฺยเปตํ, วณฺณนฺตเรหิ พฺยวหิตตฺตา พฺยเปตํ, อุภยมิสฺสกตฺตา เตหิ อญฺญํ อพฺยเปตพฺยเปตญฺจาติ ติวิธํ โหติฯ ตญฺจ ยมกํ วิสยวิภาคนิยเมน คาถาปาทานํ อาทิโคจรํ มชฺฌโคจรํ อนฺตโคจรมิติ ติวิธํ โหติฯ เอตฺถ จสทฺโท วตฺตพฺพนฺตเร ปวตฺตติ, วตฺตพฺพนฺตรํ นาม ยถาวุตฺตอพฺยเปตาทิเภทโต อญฺญํ วตฺตพฺพตาย สมุขีภูตํ ปาทานํ อาทิมชฺฌาวสานนฺตรํ, อุปนฺยาโส วากฺยารมฺโภติ จ เอตสฺเสว นามํฯ วิสทิเสน วณฺเณน อเปตํ พฺยเปตํฯ ตพฺพิปรีตมพฺยเปตํฯ อพฺยเปตญฺจ พฺยเปตญฺจ อญฺญญฺจาติ สมาหารทฺวนฺโทฯ อเนเก จ เต วณฺณา จ, อาวุตฺตาเยว อเนกวณฺณา, เตหิ ชาตํ, อาทิ จ มชฺโฌ จ อนฺโต จ, เต โคจรา ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ

ตตฺถ ปาทจตุกฺกสฺส อาทิมชฺฌาวสาเนสุ ลพฺภมานยมกเภทา เอเกกสฺมิํ ปาเท สตฺต สตฺต ภวนฺติฯ กถํ? ปาทาทิยมกํ ปาทมชฺฌยมกํ ปาทนฺตยมกํ มชฺฌนฺตยมกํ มชฺฌาทิยมกํ อาทฺยนฺตยมกํ สพฺพโตยมกนฺติ เอวํ ปจฺเจกํ สตฺต สตฺต กตฺวา จตูสุ มูลภูตยมกา อฏฺฐวีส ภวนฺติฯ เอตฺถ ปาทาทิยมกาทิกมฺปิ อพฺยเปตปฐมปาทาทิยมกํ ตถา ทุติยตติยจตุตฺถปาทาทิยมกมิติ จ อพฺยเปตปฐมทุติยปาทาทิยมกํ ตถา ปฐมตติยปาทาทิยมกํ ปฐมจตุตฺถปาทาทิยมกมิติ จ อพฺยเปตทุติยตติยปาทาทิยมกํ ตถา ทุติยจตุตฺถปาทาทิยมกมิติ จ อพฺยเปตตติยจตุตฺถปาทาทิยมกมิติ จ เอวมพฺยเปตปาทาทิยมกา ทส โหนฺติฯ ตถา พฺยเปตาปิ ทสาติ วีสติ, อพฺยเปตปฐมปาทมชฺฌยมกํ ตถา ทุติยปาทมชฺฌยมกมิจฺจาทินา มชฺฌยมกมฺปิ วีสติวิธํ โหติฯ อพฺยเปตปฐมปาทนฺตยมกํ ตถา ทุติยปาทนฺตยมกมิจฺจาทินา อนฺตยมกมฺปิ วีสติวิธํฯ สํสคฺคเภทโต ปน อเนกวิธํ โหติฯ

อพฺยเปตปฐมปาทาทิยมกวณฺณนา

๒๗.

สุชนา’สุชนา สพฺเพ, คุเณนาปิ วิเวกิโน;

วิเวกํ น สมายนฺติ, อวิเวกิชนนฺติเกฯ

๒๗. ‘‘สุชนา’’อิจฺจาทิฯ สุชนา สชฺชนา, อสุชนา อสชฺชนาติ เอเต สพฺเพ อุภยปกฺขปาติโน วิเสสา ชนา คุเณน สีลาทินา กรณภูเตน, เหตุภูเตน วา วิเวกิโนปิ สาธูสุ ลพฺภมานานมสาธูสฺวนุปลพฺภนโต ปุถุภูตาปิ อวิเวกีนํ ชนานํ อนฺติเก สมีเป เตสํ สนฺนิธาเน วิเวกํ วิภาคํ น สมายนฺติ นปาปุณนฺติ, วิภาควิชานนปญฺญาเวกลฺเลน จ วิเวกิโนปิ ชนา เต เอกโต กตฺวา ปสฺสนฺตีติฯ อิทํ ปฐมปาทาทิยมกมพฺยเปตํฯ

๒๗. อิทานิ อพฺยเปตปฐมปาทาทิยมกสฺส มุขมตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สุชนิ’’จฺจาทิฯ สุชนา สาธุชนา, อสุชนา อสาธุชนา เจติ สพฺเพ อุภยปกฺขิกา สีลาทินา, ปาณาติปาตาทินา คุเณน เหตุนา วิเวกิโน อปิ สาธูสุ ปาณาติปาตาทีนํ, อสาธูสุ สีลาทีนํ อปฺปวตฺติโต คุเณน ปุถุภูตาปิ อวิเวกิชนนฺติเก วิเวกญาณรหิตานํ ชนานํ สนฺติเก วิเวกํ วิภาคํ น สมายนฺติ น ปาปุณนฺติฯ วิเวโก วินาภวนเมเตสมตฺถีติ วิเวกิโนฯ เอตฺถ วิสโยปจาเรน วิเวโกติ ปญฺญา, น วิเวกิโนติ อวิเวกิโน, เตเยว ชนา, เตสํ อนฺติกมิติ จ วิคฺคโหฯ อิทํ อพฺยเปตปฐมปาทาทิยมกํฯ

อพฺยเปตปฐมทุติยปาทาทิยมกวณฺณนา

๒๘.

กุสลา’กุสลา สพฺเพ, ปพลา’ปพลา’ถวา;

โน ยาตา ยาว’โหสิตฺตํ, สุขทุกฺขปฺปทา สิยุํฯ

๒๘. ‘‘กุสลา’’อิจฺจาทิฯ ปพลา อาเสวนปฺปฏิลาภวเสน พลวนฺโต จฯ อถาติ อนนฺตรตฺเถ นิปาโตฯ อปพลา ตทภาวโต ทุพฺพลา จ สพฺเพ กุสลากุสลา ธมฺมา ยาว ยตฺตกํ กาลํ อโหสิตฺตํ วินา อุปฺปตฺติมตฺตํ ผลทานาสมฺภวโต เกวลํ ‘‘อโหสี’’ติ วจนียตฺถนิมิตฺตมตฺตกมฺมภาเวน อโหสิกมฺมตฺตํ โน ยาตา น สมฺปตฺตา, ตาว ตตฺตกํ กาลํ สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ ตํ ปทนฺตีติ สุขทุกฺขปฺปทา สิยุํฯ ยาว สํสารปวตฺติ, ตาว สุขทุกฺขทายกา โหนฺตีติฯ อิทํ ปฐมทุติยปาทาทิยมกมพฺยเปตํฯ

๒๘. ปพลา อาเสวนาทิปจฺจยลาเภน พลวนฺโต วา อถ อปพลา ตทภาเวน ทุพฺพลา วา สพฺเพ กุสลากุสลา อโหสิตฺตํ ผลทานาภาวโต ปวตฺติมตฺตตํ ยาว ยตฺตกํ กาลํ โน ยาตา อปฺปตฺตา, ตาว ตตฺตกํ สุขทุกฺขปฺปทา ยถากฺกมํ สุขทุกฺขปทายิโน สิยุํ ภวนฺติฯ อิทํ อพฺยเปตปฐมทุติยปาทาทิยมกํฯ กุสลปฏิปกฺขา อกุสลาฯ ‘‘อโหสี’’ติ วตฺตพฺพสฺส ภาโว อโหสิตฺตํฯ ‘‘เอหิปสฺสิโก’’ติอาทีสุ วิย กฺริยาปทโตปิ ณาทิปจฺจยา โหนฺติฯ

อพฺยเปตปฐมทุติยตติยปาทาทิยมกวณฺณนา

๒๙.

สาทรํ สา ทรํ หนฺตุ, วิหิตา วิหิตา มยา;

วนฺทนา วนฺทนามาน-ภาชเน รตนตฺตเยฯ

๒๙. ‘‘สาทร’’มิจฺจาทิฯ วนฺทนา ทฺวารตฺตโยปทสฺสิยมานา มาโน จ ปูชา, เตสํ ภาชเน อาธารภูเต รติชนนาทินา อตฺเถน รตนสงฺขาตานํ พุทฺธาทีนํ ตเย สมูหภูเต รตนตฺตเย สาทรํ อาทรสหิตํ กตฺวา มยา วิหิตา กตา, วิหิตา อลํสํสารทุกฺขวิสฏนิรากรณโต วิเสเสน หิตา ปธฺยา สา วนฺทนา โส ปณาโม ทรํ ทรถํ กายจิตฺตปริฬาหํ หนฺตุ หิํสตุฯ มยาติ วุตฺตตฺตา เมติ อตฺถโต วิญฺญายติฯ อิทํ ปน ปฐมทุติยตติยปาทาทิยมกมพฺยเปตํฯ

๒๙. วนฺทนามานภาชเน ทฺวารตฺตเยน วิธิยมานปณามปูชานํ อาธารภูเต รตนตฺตเย รติชนนาทิอตฺเถน รตนสงฺขาตานํ พุทฺธาทีนํ ตเย มยา ยา วนฺทนา สาทรํ อาทรสหิตํ วิหิตา กตา, วิหิตา โลกิย โลกุตฺตร สมฺปตฺติสาธนโต วิเสเสน หิตา สา วนฺทนา ทรํ มยฺหํ กายจิตฺตทรถํ หนฺตุ วินาเสตุฯ อิทํ อพฺยเปตปฐมทุติยตติยปาทาทิยมกํฯ สห อาทเรน วตฺตมานํ สาทรํ, กฺริยาวิเสสนํฯ เอตฺถ กฺริยา นาม วิหิตาสทฺเทน นิทฺทิฏฺฐกรณํฯ กรณญฺหิ วิหิตาสทฺทสฺส วุตฺตกมฺมตฺเตปิ อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิยโต ภิชฺชิตฺวา วิชฺชมานํ ‘‘อกาสิ’’นฺติ กฺริยาย สมฺพนฺธมุเปนฺตํ กมฺมญฺจ โหติ, ภาเว วิหิตสฺส ยุปจฺจยนฺตสฺส นปุํสกตฺตา นปุํสกญฺจ, สตฺตาย เอกตฺตา เอกวจนญฺจ ตพฺพิเสสนตฺตา สาทรสทฺโทปิ นปุํสกทุติเยกวจโน โหติฯ

‘‘วิเสสฺเย ทิสฺสมานา ยา,

ลิงฺคสงฺขฺยาวิภตฺติโย;

ตุลฺยาธิกรเณ ภิยฺโย,

กาตพฺพา ตา วิเสสเน’’ติ [สมฺพนฺธจินฺโต ๑๕ คาถา เภทจินฺตา ๑๙๔ คาถา]ฯ

หิ วุตฺตํฯ เอวํ กฺริยาวิเสสเน คหิเต สามตฺถิยโต ‘‘มยา’’ติ ตติยนฺตสฺส ปฐมนฺตตฺตํ, ‘‘วนฺทนา’’ติ ปฐมนฺตสฺส ฉฏฺฐุนฺตญฺจ โหติฯ วนฺทนา จ มาโน จ, เตสํ ภาชนํฯ ติณฺณํ สมูโห ตยํ, รตนานํ ตยนฺติ จ วิคฺคโหฯ

อพฺยเปตจตุกฺกปาทาทิยมกวณฺณนา

๓๐.

กมลํ ก’มลํ กตฺตุํ-วนโท วนโท’มฺพรํ;

สุคโต สุคโต โลกํ, สหิตํ สหิตํ กรํฯ

๓๐. ‘‘กมล’’มิจฺจาทิฯ กมลํ อรวินฺทํ กํ ชลํ อลงฺกตฺตุํ สชฺชนตฺถาย โหติ, วิกสิตารวินฺทสนฺโทหสมฺภาวิโตทกสฺส วาปาทีสุ ตาทิสรมณียตฺตสมฺปตฺติสมฺภวโต, อวนํ รกฺขํ ททาติ สสฺสสมฺปตฺยาทิการณภาเวนาติ อวนโทฯ วนํ ชลํ ททาติ น ตุจฺโฉติ วนโท เมโฆ อมฺพรํ อากาสํ ชลธารภารภริตมฺพรกุหรสฺส ทสฺสนียตาคุณโยคโต อลํกตฺตุนฺติ อธิกตํฯ สหิตํ สมฺปุณฺณํ หิตํ อภิวุทฺธิํ กรํ กโรนฺโต สุฏฺฐุ คทตีติ สุคโต มญฺชุภาณี ปุพฺพพุทฺธา วิย เนกฺขมฺมาทินา กามจฺฉนฺทาทิเก ปชหนฺโต คนฺตฺวา อรหตฺตมคฺเคน สวาสนสกลกิเลเส สมุจฺฉินฺทิตฺวา โสภนํ นิพฺพานปุรํ คโตติ วา สุคโตติ วุตฺโต โส มหามุนิ อตฺตโน อปริมิตปารมิตาสิมฺปกจคลิตติลกภาเวน โลกํ โลกตฺตยํ, สหิตํ โลกนฺติ วา โยชนียํ อลงฺกตฺตุํ อลํกรณายาติฯ อิทํ ปาทจตุกฺกาทิยมกมพฺยเปตํฯ

๓๐. กมลํ ปทุมํ กํ ชลํ อลงฺกตฺตุํ ปญฺจวิธปทุมสญฺฉนฺนสฺส อุทกสฺส รมณียตฺตา สชฺเชตุํ โหติฯ อวนโท กาเล วุฏฺฐิสมฺปทาย สสฺสสมฺปทาทีนํ การณตฺตา อารกฺขํ เทนฺโต วนโท เมโฆ อมฺพรํ อากาสํ อลงฺกตฺตุํ ชลธารภารภริตมฺพรกุจฺฉิยา ทสฺสนียตฺตา สชฺเชตุํ โหติ, สหิตํ สมฺปุณฺณํ หิตํ อภิวุฑฺฒิํ กรํ กโรนฺโต สุคโต จิตฺรกถี สุนฺทรํ นิพฺพานํ คโต วา โส สุคโต โส ตถาคโต โลกํ โลกตฺตยํ, สหิตํ โลกํ วา อลงฺกตฺตุํ จิตฺรกถาทิการเณหิ ตาทิสสฺส อญฺญสฺส จ โลกรามเณยฺยสฺสาภาวา สชฺเชตุํ โหติฯ สพฺพปทตฺถานํ สตฺตาพฺยภิจาริตฺตา โหตีติ คมฺมํฯ ตโตเยว สพฺเพ ปฐมนฺตภวนกฺริยาย ยุชฺชนฺตีติ วทนฺติฯ อิทํ อพฺยเปตจตุกฺกปาทาทิยมกํฯ

๓๑.

อพฺยเปตาทิยมก-สฺเสโส เลโส นิทสฺสิโต;

เญยฺยานิ’มาเยว ทิสา-ย’ญฺญานิ ยมกานิปิฯ

๓๑. อิจฺเจวมภิมตยมเก อพฺยเปตปาทาทิยมกสฺส ทิสามตฺตํ ทสฺเสตฺวา อุปสํหรติ ‘‘อพฺยเปเต’’จฺจาทินาฯ อพฺยเปตสฺส อพฺยวหิตสฺส จตุนฺนํ ปาทานํ อาโท, อาทิภูตสฺส วา ยมกสฺส เอโส ยถาวุตฺโต เลโส โกจิเทว เภโท นิทสฺสิโต วิกปฺปิโตฯ อปรานิปิ กิํ น วิกปฺปิยนฺตีติเจติ อาห ‘‘เญยฺยานิ’’จฺจาทิฯ อิมาย ทิสาย อิมินา อุปาเยน มคฺเคเนว อญฺญานิ วุตฺตโต อปรานิ ทุติยปาทาทิยมกตติยปาทาทิยมกจตุตฺถปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตานิปิ ปฐมทุติยปาทาทิยมกปฐมตติยปาทาทิยมกานิปิ พฺยเปตานิ, ปฐมจตุตฺถทุติยตติยปาทาทิยมกาทีนิปิ อพฺยเปตพฺยเปตานิ, ตถา มชฺฌนฺตปาทยมกานิ เญยฺยานิ ชานิตพฺพานิ, วิญฺญูนํ ตาทิสาย ทิสาย ทสฺสิตตฺตาติฯ ตตฺถ จ –

‘‘คุณาคุเณน สห เต, สาธโว’สาธโว ชนา;

วิคาหนฺเต สมํ นาถ, จิตฺตํ จิตฺเต กถํ นุ เต’’ฯ

อิจฺจาทินา ทุติยปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตานิ,

‘‘ปิเยน วจสา สพฺเพ,

ปิเยน’ปฺปิยภาณิโน;

ปาทานเต ชิโนกาสิ,

โส ธมฺโม หนฺตุ โว’ปฺปิยํ’’ฯ

อิจฺจาทินา ปฐมทุติยปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตานิ,

‘‘ส’มลํ สมลํ กตฺตุํ, สุจิรํสุจิ รํชเย;

สุจิรํ สุจิรํคํ ตํ, ส’มลํ สมลํภิ โย’’ฯ

อิจฺจาทินา ปฐมจตุตฺถทุติยตติยปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตพฺยเปตานิ,

‘‘มโนหร หร กฺเลสํ, ชิน เจโตภวํ มม;

นนุ ตฺวํ ปารมีสารา-มตภาวิตโมสธํ’’ฯ

อิจฺจาทินา มชฺฌปาทยมกานิ,

‘‘สาธุนา รํชย ชย-ทฺธนินา’ปูรยิ มหิํ;

โย ตํ ชินวรํ ธีร-มตฺถกาโมสิ เจ ตุวํ’’ฯ

อิจฺจาทินา อนฺตปาทยมกานิ ชานิตพฺพานิฯ

๓๑. เอวํ อภิมตยมเกน อพฺยเปตยมกานมุปายาทีนิ นิคเมนฺโต อาห ‘‘อพฺยเปติ’’จฺจาทิฯ อพฺยเปตาทิยมกสฺส วิสทิสวณฺเณหิ อพฺยวหิตาทิยมกสฺส, อพฺยเปตปาทาทิยมกสฺส วา เอโส เลโส ‘‘สุชนิ’’จฺจาทิโก อปฺปโกทาหรณนโย นิทสฺสิโต นิทฺทิฏฺโฐฯ อญฺญานิ ยมกานิปิ อิมาเยว ทิสาย อิมินา นเยเนว เญยฺยานิ วิญฺญูหิ ญาตพฺพานิฯ อาโท ยมกํ, อาทิภูตํ วา ยมกํ, อพฺยเปตญฺจ ตํ อาทิยมกญฺจาติ วากฺยํฯ เอวํ ทสฺสิเตน อิมินา กเมน อพฺยเปตทุติยปาทาทิยมกาทโย ญาตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

ตตฺถ อพฺยเปตทุติยปาทาทิยมกเมวํ เวทิตพฺพํ –

คุณาคุเณน สห เต, สาธโว’สาธโว ชนา;

วิคาหนฺเต สมํ นาถ, จิตฺตํ จิตฺเต กถํ นุ เตฯ

โภ นาถ เต ตุยฺหํ จิตฺเต สาธโว อสาธโว เต ชนา คุณาคุเณน สกสกคุเณน อคุเณน จ สห สมํ เอกชฺฌํ กถํ นุ วิคาหนฺเต, จิตฺตํ อจฺฉริยํ สุชนทุชฺชเนสุ สมเมตฺตา อจฺฉริยาติ อธิปฺปาโยฯ

อพฺยเปตปฐมทุติยปาทาทิยมกเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –

ปิเยน วจสา สพฺเพ, ปิเยน’ปฺปิยภาณิโน;

ปาทานเต ชิโนกาสิ, โส ธมฺโม หนฺตุ โว’ปฺปียํฯ

ชิโน อปฺปิยภาณิโนปิ สพฺเพ ชเน ปิเยน เยน วจสา ปาทานเต อกาสิ, โส ธมฺโม โว อปฺปิยํ หนฺตุฯ เอตฺถ อปิสทฺทปริยายสฺส ปิสทฺทสฺส คหิตตฺตา ยติภงฺโค นตฺถิฯ

ปฐมจตุตฺถทุติยตติยปาทาทิอพฺยเปตพฺยเปตยมกเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –

ส’มลํ สมลํ กตฺตุํ, สุจิรํสุจิ รํชเย;

สุจิรํ สุจิรํคํ ตํ, ส’มลํ สมลํภิ โยติฯ

เอตฺถ ‘‘สมลํ สมลํ, สุจิรํ สุจิร’’นฺติ วิสทิสวณฺเณหิ อพฺยวหิตตฺตา อพฺยเปตํ, ‘‘สมลํ สมล’’นฺติ ปุพฺพปรยุคฬํ [ปุพฺพปรยุคฬทฺวยํ (ก.)] ‘‘กตฺตุ’’มิติ ภินฺนวณฺเณหิ, ‘‘สุจิรํ สุจิร’’นฺติ ปุพฺพปรยุคฬํ [ปุพฺพปรยุคฬทฺวยํ (ก.)] ‘‘ชเย’’ติ ภินฺนวณฺเณหิ จ พฺยวหิตตฺตา พฺยเปตญฺจ โหติฯ สุจิรํสุจิ โสภนรํสินา อุจิ ยุตฺโต โย ชิโน สํ สนฺติํ นิพฺพานํ สมลํภิ อลภิ, อลํ อจฺจนฺตํ อติสเยน สุจิรํคํ วิสุทฺธเทหํ ตํ ชินํ สมลํ ชลฺลิกาสงฺขาเตน, ราคาทิกุจฺฉิตสงฺขาเตน วา มเลน สหิตํ สํ อตฺตานํ อลํกตฺตุํ นิมฺมลํ กตฺวา สชฺเชตุํ สุจิรํ สุจิรกาลํ รํชเย อตฺตนิ อภิรมาเปยฺยฯ

ปาทมชฺฌยมกเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –

มโนหร หร กฺเลสํ, ชิน เจโตภวํ มม;

นนุ ตฺวํ ปารมีสารา-มตภาวิตโมสธนฺติฯ

มโนหร ชิน มม เจโตภวํ กฺเลสํ สนฺตาปํ หร อปนย, ตฺวํ ปารมีสารามตภาวิตํ โอสธํ ทิพฺโพสธํ นนุฯ

ปาทนฺตยมกเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –

สาธุนา รํชย ชย-ทฺธนินา’ปูรยิ มหิํ;

โย ตํ ชินวรํ ธีร-มตฺถกาโมสิ เจ ตุวนฺติฯ

โย ชินวโร สาธุนา ชยทฺธนินา เวเนยฺยชยโฆเสน มหิํ อาปูรยิ, ธีรํ ตํ ชินวรํ ตุวํ สปฺปุริส เจ อตฺถกาโม อสิ, รํชย อภิรมาเปหิฯ อิมินา นิทฺทิฏฺฐยมเกเหว อวเสสา ตติยปาทาทิยมกาทโย วิญฺเญยฺยาฯ

๓๒.

อจฺจนฺตพหโว เตสํ,

เภทา สมฺเภทโยนิโย;

ตตฺถาปิ เกจิ สุกรา,

เกจิ อจฺจนฺตทุกฺกราฯ

๓๒. กิํ ปน สากลฺเลน น วิกปฺปิตานีติ อาห ‘‘อจฺจนฺติ’’จฺจาทิฯ เตสํ วิกปฺปานํ สมฺเภโท สงฺกโร มิสฺสตฺตมุจฺจารณปฺปกาโร โยนิ ปภโว เยสํ เต สมฺเภทโยนิโย, เภทา ปการา อจฺจนฺตพหโว อติสเยน พหุลา ยถาวุตฺตนเยน สมฺภวนฺติ, ตตฺถาปิ เตสุ วิกปฺเปสุปิ เกจิ วิกปฺปา สุเขน กรียนฺติ ปยุชฺชนฺตีติ สุกรา, ตพฺพิปรีโต จ เกจิ วิกปฺปา อจฺจนฺตทุกฺกราฯ อิติ ทฺวิธา สงฺคยฺหนฺติ, เตสุ สุกรานํ เกสญฺจิ อภิมตยมกานํ มุขมตฺตํ ทสฺสิตํฯ อิทานิ ทุกฺกรานํ เกสญฺจิ มุขมตฺตํ น สพฺพเมวํ เวทิตพฺพํฯ

สมุนฺนเตน เต สตา,

กถํ น เต น เต สิยุํ;

ยโต นเตนเตปิ’โต,

สิยุํ น เต นเต สุภาฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกมชฺฌยมกมพฺยเปตพฺยเปตเมกรูปํ ทุกฺกรํฯ

น ภาสุรา เตปิ สุรา วิภูสิตา,

ตถาสุรา ภูริ สุราปราชิตา;

สภาสุ ราชาปิ ตถา สุราชิโต,

ยถา สุราชนฺติ สุราวินิสฺสฏาฯ

อิทํ จตุกฺกปาทมชฺฌยมกเมกรูปพฺยเปตํฯ

๓๒. สพฺพมิทมนุทฺทิสิตฺวา ลกฺขณาติเทเสน นิคมนํ กิมตฺถมิจฺจาสงฺกายมาห ‘‘อจฺจนฺเต’’จฺจาทิฯ เตสํ ยมกานํ สมฺเภทโยนิโย ปเภทุปฺปตฺติการณภูตา เภทา อุจฺจาวจปการา อจฺจนฺตพหโว, ตตฺถาปิ เตสุปิ เกจิ ยมกา สุกรา สุสาธิยา, เกจิ อจฺจนฺตทุกฺกรา อติสเยน ทุสฺสาธิยาฯ สมฺเภโท โยนิ เยสนฺติ วิคฺคโหฯ

อิห สุกรสฺส อุปทิสิตตฺตา ทุกฺกรยมกปเวโสปายมตฺตมุปทิสียเต –

‘‘มนํ มนํ สตฺถุ ทเทยฺย เจ โย,

มนํ มนํ ปีณยต’สฺส สตฺถุ;

มนํ มนํ เตน ทเทยฺย เจ น,

มนํ มนํป’สฺส น สาธุปุชฺช’’นฺติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกาทิยมกเมกรูปํ อพฺยเปตพฺยเปตํฯ

โย ปุคฺคโล มนํ อตฺตโน จิตฺตํ สตฺถุ ชินสฺส มนํ ขณมตฺตมฺปิ ทเทยฺย เจ, สตฺถุ มุนินฺทสฺส มนํ จิตฺตํ อสฺส ปุคฺคลสฺส มนํ จิตฺตํ ปีณยติ สมฺปีเณติ, เตน ตสฺมา มนํ มนํ จิตฺตํ จิตฺตํ ทเทยฺย เจ น ยทิ โน ทเทยฺย, อสฺส ปุคฺคลสฺส มนํ จิตฺตํ มนํปิ มุหุตฺตมฺปิ สาธุปุชฺชํ สาธูหิ ปูชิตพฺพํ น ภวติฯ

‘‘สมุนฺนเตน เต สตา,

กถํ น เต น เต สิยุํ;

ยโต นเต’นเตปิ’โต,

สิยุํ น เต นเต สุภา’’ติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกมชฺฌยมกเมกรูปมพฺยเปตพฺยเปตํฯ

ยโต เยน การเณน เต ตุยฺหํ สตา โสภเนน สมุนฺนเตน สมฺมา อุนฺนเตน เหตุนา นเตปิ อวนเตปิ อนเตปิ อนวนเตปิ เต เต สุภา เต เต โสภนา น น สิยุํ, ภวนฺเตว, อโต เตน การเณน เต สุภา เต โสภนา นเต อวนเต กถํ น สิยุํ, ภวนฺเตวฯ

‘‘ชินํ ปณาโมนตสชฺชนํ ชนํ,

คุเณ นิเวเสนฺตมสชฺชนํ’ชนํ;

เวเนยฺยเนตฺเต คุณภาชนํ ชนํ,

นเม มเมนฺตํ ขลุ สชฺชนํชน’’นฺติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกนฺตยมกเมกรูปมพฺยเปตพฺยเปตยมกํ ทุกฺกรํฯ

ปณาโมนตสชฺชนํ ปณามิตุกาโมนตสาธุชนวนฺตํ ชนํ เวเนยฺยชนํ อสชฺช ปมาทมกตฺวา คุเณ สีลาทิคุเณ นิเวเสนฺตํ นิโยเชนฺตํ เวเนยฺยเนตฺเต อญฺชนํ อญฺชนภูตํ คุณภาชนํ คุณานมาธารภูตํ สชฺชนํชนํ อิมินา การเณน สาธุชนานํ อญฺชนภูตํ ชนํ สาธุชนํ ขลุ เอกนฺเตน มเมนฺตํ มมายนฺตํ นํ ชินํ นเม นมามิฯ

‘‘สาภาสุ สาภา ภุวเน ชินสฺส,

สาภาย สา ภาสติเยว ชาตุ;

สาภาย สา ภาติ น เจ กถํ น,

สาภา สสาภานมติจฺจ ภาตี’’ติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกาทิยมเกกรูปพฺยเปตํฯ

ภุวเน สตฺตโลเก สาภาสุ วิชฺชมานาภาสุ ชินสฺส สาภา โสภนา อาภา สาภาย วิชฺชมานาย, โสภนาย วา อาภาย อาภาโต ชาตุ เอกนฺเตน ภาสติเยว ทิปฺปเตว, สา ชินาภา สาภาย วิชฺชมานาภาโต อธิกา หุตฺวา เจ น ภาติ ยทิ น ภาสติ, สสาภานํ วิชฺชมานโสภนาภานํ พฺรหฺมาทีนํ สาภา โสภนาภาโย อติจฺจ อติกฺกมฺม กถํ น ภาติ, ภาสติเยวฯ

‘‘น ภาสุรา เตปิ สุรา วิภูสิตา,

ตถาสุรา ภูริ สุราปราชิตา;

สภาสุ ราชาปิ ตถา สุราชิโต,

ยถา สุราชนฺติ สุราวินิสฺสฏา’’ติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกมชฺฌยมเกกรูปพฺยเปตํฯ

สุราวินิสฺสฏา สุราปานโต อปคตา ชนา ยถา สุราชนฺติ, ตถา วิภูสิตา วิเสเสน อลงฺกตา เตปิ สุรา เต เทวา อปิ น ภาสุรา โสภมานา น โหนฺติ, ตถา เอวํ สุราปราชิตา สุราปานเหตุ ปราชิตภาวํ ปตฺตา ภูริ อสุรา พหโว เวปจิตฺติอาทโย อสุราปิ น ภาสุรา น โสภนฺติ, ตถา เอวํ สุราชิโต สุฏฺฐุ อลงฺกโต ราชาปิ สภาสุ น ภาสุโรฯ

‘‘ชินาณตฺติยํ โย’หิตาสา สิตาสา,

อวสฺสํว เต โหนฺตฺย’ตาสา หตาสา;

อโต สพฺพปาเป สตาสา วตาสา,

กโรนฺเตว สนฺติสฺสิตา สามิตาสา’’ติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกนฺตยมกเมกรูปพฺยเปตํฯ

เย สปฺปุริสา ชินาณตฺติยํ พุทฺธสฺส วินยปญฺญตฺติสงฺขาตาณตฺติยํ โอหิตาสา อวีติกฺกมวเสน ปติฏฺฐิตอาสา โหนฺติ สิตาสา ปริสุทฺธาสา, เต สาธโว หตาสา อนุกฺกเมน หตตณฺหา อวสฺสํว เอกนฺเตเนว อตาสา ภยรหิตา ยโต โหนฺติ, อโต ตสฺมา สพฺพปาเป สพฺพากุสเล สตาสา ภยสหิตา วตาสาว นิรวชฺชวตาภิลาสวนฺโต สาธุชนา สนฺติสฺสิตา สนฺตินิสฺสิตาโย สามิตาสา สามิภาวาสาโย กโรนฺเตวฯ

๓๓.

ยมกํ ตํ ปเหฬี จ, เนกนฺตมธุรานิ’ติ;

อุเปกฺขิยนฺติ สพฺพานิ, สิสฺสเขทภยา มยาฯ

๓๓. นนุ ยมกํ นาม กวีนํ สามตฺถิยวิเสสสูจกนฺติ ตตฺถ ตํ โสปโยคํ, ปเหฬิกา จ โสปโยคา กีฬาวิโนทเน สมฺพาธฏฺฐานมนฺตเน ปรพฺยาโมหเน [ปรมพฺยาโมหเน (ก.), กาพฺยาทาส ๓.๙๗] จ, ตสฺมา ตตฺถ กถมุเปกฺขา ภวโตติ อาห ‘‘ยมก’’นฺติอาทิฯ ตํ ยถาวุตฺตํ ยมกญฺจ สุกรทุกฺกรปฺปเภทํฯ ปเหฬิกา ปน ปุพฺพาจริเยหิ โสฬส นิทฺทิฏฺฐา สมาคตาวญฺจิตาทิกาฯ ตตฺถิทํ ลกฺขณํ –

สมาคตา นาม สิยา, คุฬฺหตฺถา ปทสนฺธินา;

วญฺจิตาญฺญตฺถ รุฬฺเหน, ยตฺถ สทฺเทน วญฺจนาฯ

อุกฺกนฺตาติพฺยวหิต-ปฺปโยคา โมหการินี;

สิยา ปมุสฺสิตา ยสฺสา, ทุพฺโพธตฺถา ปทาวลิฯ

สมานรูปา’มุขฺยตฺถา-โรปาหิตปทา สิยา;

ผรุสา ปจฺจยาทีหิ, ชาตสทฺทา กถญฺจิปิฯ

สงฺขฺยาตา นาม สงฺขฺยานํ, ยตฺถ พฺยาโมหการณํ;

อญฺญถา’ภาสเต ยตฺถ, วากฺยตฺโถ สา ปกปฺปิตาฯ

สา นามนฺตริกา ยสฺสา, นาเม นานตฺถกปฺปนา;

นิภูตา’วฏฺฐิตญฺญตฺถา, ตุลฺยตฺถสุติเหตุโตฯ

สมานสทฺทา สา อิฏฺฐ-สทฺทปริยายสาธิตา;

สมฺมุฬฺหา มูฬฺหตาเยว, นิทฺทิฏฺฐตฺถาปิ สาธุกํฯ

ยสฺสา สมฺพนฺธพาหุลฺยา, นามํ สา ปาริหาริกี;

เอกจฺฉนฺนา ภเว พฺยญฺชา-เธยฺยํ นิสฺสยโคปนาฯ

สา ภเว อุภยจฺฉนฺนา, ยสฺสา อุภยโคปนา;

สํกิณฺณา นาม สา ยสฺสา, นานาลกฺขณสงฺกโรติฯ

โทสตฺเตปิ เจสํ สพฺเพสํ อุกฺกนฺตาทีสุ โทสภาเว นาโรปิตพฺพาฯ เอสา หิ [มนโสติ (ก.)] ‘‘พหุคุเณ ปณมติ’’จฺจาทินา [สุโพธาลงฺการ ๔๔ คาถา] วากฺยสํกิณฺณนาเมน น วุตฺตา, ปกปฺปิตา จ สํสยโทสปริหาเรน ‘‘ยาเต ทุติยํ นิลย’’นฺติ [สุโพธาลงฺการ ๑๑๒ คาถา] อาทินา นิทฺทิฏฺฐาฯ

‘‘ปภวา’นตวิตฺติณฺณา, ตวา’ณา มหตี สติ;

จิราย ชยตํ นาถ, ปหุตผลสาธนี’’ติฯ

อยํ สมาคตาฯ

‘‘ภทฺทเมโว’ปเสเวยฺย, วิธูตมทกิพฺพิสํ;

สมฺปาปเย ปุรํ เขมํ, ส ทนฺโต’ตฺตนิเสวิน’’นฺติฯ

อยํ วญฺจิตาฯ

ปมุสฺสิตาทโย ตุ ลกฺขณานุสาเรน, ตตฺโถทาหรณานุสาเรน จ เวทิตพฺพาฯ

เอวํ ปุพฺพาจริเยหิ ปริกปฺปิตา ปเหฬิกา เจติ เอตานิ สพฺพานิ เอกนฺเตน นิยเมน น มธุรานิ อตฺถรสสฺส วา สทฺทรสสฺส วา กสฺสจิ อภาเวน อสฺสาทิตพฺพานิ น โหนฺตีติ อิมินา การเณน สิสฺสานมุปฺปนฺโน เขโทเยว ภยํ ตโต เตสํ เขทโต วา อุปฺปนฺนภยโต มยา อุเปกฺขิยนฺตีติ สมฺพนฺธนียํฯ

๓๓. เอวํ สุกรทุกฺกรวเสน ทุวิธตฺตํ วตฺวา กวีนํ สามตฺถิยปฺปกาสเน สปฺปโยชนยมกานญฺจ, กีฬาวิโนทเน สมฺพาธฏฺฐานสมฺมนฺตเน ปรพฺยาโมหเน จาติ อิเมสุ สปฺปโยชนานญฺจ ปเหฬิกานมวจเน การณํ นิทฺทิสติ ‘‘ยมก’’มิจฺจาทินาฯ ตํ ยมกํ ยถาวุตฺตํ สุกรทุกฺกราทิเภทํ ยมกชาตญฺจ ปเหฬิ จ ปุพฺพาจริเยหิ นิทฺทิฏฺฐา สมาคภาทิกา ปเหฬิกา จ อิติ อิมานิ สพฺพานิ เอกนฺตมธุรานิ น อิติ อสฺสาเทตพฺพสฺส อตฺถรสสฺส, สทฺทรสสฺส วา นิยมโต อภาวา เอกนฺเตน อมธุรานิ, อิติ อิมินา การเณน จ สิสฺสเขทภยา สิสฺสานํ อสหนสงฺขาตาย อสหเนน ชาตาย วา ภีติยา จ มยา อุเปกฺขียนฺติฯ สิสฺสานํ เขโทเยว ภยํ, สิสฺสเขทโต อุปฺปนฺนํ วา ภยํ, ตโตติ วิคฺคโหฯ

เอตฺถ ปเหฬิกา เอวํ ทฏฺฐพฺพา –

สมาคตา จ วญฺจิตุ-กฺกนฺตา ปมุสฺสิตาปิ จ;

สมานรูปา ผรุสา, สงฺขฺยาตา จ ปกปฺปิตาฯ

อโถปิ นามนฺตริกา, นิภูตา จ ปเหฬิกา;

อโถ สมานสทฺทา จ, สมฺมุฬฺหา ปาริหาริกี;

เอกจฺฉนฺโนภยจฺฉนฺนา, สํกิณฺณาติ จ โสฬสาติฯ

ตตฺริทํ ลกฺขณํ –

สมาคตา นาม สิยา, คุฬฺหตฺถา ปทสนฺธินา;

วญฺจิตาญฺญตฺถ รุฬฺเหน, ยตฺถ สทฺเทน วญฺจนาฯ

อุกฺกนฺตาติพฺยวหิต-ปฺปโยคา โมหการินี;

สิยา ปมุสฺสิตา ยสฺสา, ทุพฺโพธตฺถา ปทาวลิฯ

สมานรูปา’มุขฺยตฺถา-โรปาหิตปทา สิยา;

ผรุสา ปจฺจยาทีหิ, ชาตสทฺทา กถญฺจิปิฯ

สงฺขฺยาตา นาม สงฺขฺยานํ, ยตฺถ พฺยาโมหการณํ;

อญฺญถา’ภาสเต ยตฺถ, วากฺยตฺโถ สา ปกปฺปิตาฯ

สา นามนฺตริกา ยสฺสา, นาเม นานตฺถกปฺปนา;

นิภูตา’วฏฺฐิตญฺญตฺถา, ตุลฺยตฺถสุติเหตุโตฯ

สมานสทฺทา สา อิฏฺฐ-สทฺทปริยายสาธิตา;

สมฺมุฬฺหา มูฬฺหตาเยว, นิทฺทิฏฺฐตฺถาปิ สาธุกํฯ

ยสฺสา สมฺพนฺธพาหุลฺยา, นามํ สา ปาริหาริกี;

เอกจฺฉนฺนา ภเว พฺยญฺชา-เธยฺยํ นิสฺสยโคปนาฯ

สา ภเว อุภยจฺฉนฺนา, ยสฺสา อุภยโคปนา;

สํกิณฺณา นาม สา ยสฺสา, นานาลกฺขณสงฺกโรติฯ

อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ปทสนฺธินา ปทานํ สนฺธานโต คุฬฺหตฺถา อปากฏตฺถา สมาคตา นาม สิยาฯ คุฬฺหตฺถาติ ปสิทฺธานุวาเทน อปสิทฺธา สมาคตา วิธียเตฯ อิโต ปรมฺปิ อนุวาทานุวาทฺยภาโว เอวํ เวทิตพฺโพฯ ยตฺถ ปเหฬิกายํ อญฺญตฺถ รุฬฺเหน สทฺเทน อญฺญสฺมิํ อตฺเถ ปสิทฺเธน รุฬฺหิสทฺเทน วญฺจนา วญฺจิตา นาม สิยาฯ

อติพฺยวหิตปฺปโยคา อติสเยน อนฺตริตปยุชฺชมานปทยุตฺตา ตโตเยว โมหการินี สมฺโมหการิกา ปเหฬิกา อุกฺกนฺตา นามฯ ยสฺสา ปเหฬิกาย ปทาวลิ ปทปนฺติ ทุพฺโพธตฺถา ทุรนุโพธาภิเธยฺยา, สา ปมุสฺสิตา นามฯ

อมุขฺยตฺถาโรปาหิตปทา อปฺปธานตฺเถ มุขฺยตฺถปกาสกสทฺทานํ กิญฺจิ สธมฺมํ นิสฺสาย อาโรปนโต อุปฏฺฐิตปทยุตฺตา สมานรูปา นาม สิยาฯ ปจฺจยาทีหิ ปจฺจยาเทสาทีหิ กถญฺจิปิ เยน เกนจิ ปกาเรน ชาตสทฺทา นิปฺผนฺนสทฺทา ผรุสา นามฯ

ยตฺถ ยสฺสํ ปเหฬิกายํ สงฺขฺยานํ คณนํ วุตฺตมปิ พฺยาโมหการณํ โหติ, สา ปเหฬิกา สงฺขฺยาตา นาม สิยาฯ ยตฺถ ยสฺสํ ปเหฬิกายํ วากฺยตฺโถ สมุทายตฺโถ อญฺญถา อญฺเญน ปกาเรน อาภาสเต วิญฺญายเต, สา ปกปฺปิตา นามฯ

ยสฺสา ปเหฬิกาย นาเม ปยุตฺตาภิธาเน นานตฺถกปฺปนา วิวิธาภิเธยฺยกปฺปนา สมฺภวติ, สา ปเหฬิกา นามนฺตริกา นามฯ ตุลฺยตฺถสุติเหตุโต สมานตฺถสทฺทานํ ปโยคเหตุยา อวฏฺฐิตญฺญตฺถา ปติฏฺฐิตอญฺญตฺถา โหติ, สา นิภูตา นามฯ

ยา ปเหฬิกา อิฏฺฐสทฺทปริยายสาธิตา อิจฺฉิตตฺถสทฺทสฺส เววจเนหิ นิปฺผาทิตา โหติ, สา สมานสทฺทา นามฯ สาธุกํ นิทฺทิฏฺฐตฺถาปิ ทสฺสิตอตฺถยุตฺตาปิยา มูฬฺหตาเยว สมฺโมหภาวตฺถํ เอว ภวติ, สา สมฺมุฬฺหา นามฯ

ยสฺสา ปเหฬิกาย วิรจเน นามํ ทสฺสิยมานํ นามํ สมฺพนฺธพาหุลฺยา สมฺพนฺธสฺส พหุลภาวโต ภวติ, สา ปาริหาริกี นามฯ ยสฺสา อาเธยฺยํ พฺยญฺช อภิพฺยญฺชิย ปกาเสตฺวา นิสฺสยโคปนา อาธารคุตฺติ ภวติ, สา เอกจฺฉนฺนา นามฯ

ยสฺสา ปโยเค อุภยโคปนา อุภินฺนมาธาราเธยฺยานํ โคปนา ภวติ, สา อุภยจฺฉนฺนา นามฯ ยสฺสา นานาลกฺขณสงฺกโร สมาคตาทินานาวิธลกฺขณานํ สงฺกโร โหติ, สา สํกิณฺณา นาม สิยาฯ

อิทานิ สมาคตาทีนํ ลกฺขิยํ กเมน เอวํ ญาตพฺพํ –

‘‘ปภวา’นตวิตฺติณฺณา, ตวา’ณา มหตี สตี;

จิราย ชยตํ นาถ, ปหุตผลสาธินี’’ติฯ

อยํ สมาคตาฯ

นาถ ตว ปภวโต ปฏฺฐาย นตวิตฺติณฺณา โอณตวเสน ปตฺถฏา, เอวํ สติ นที วิย ทิสฺสติฯ ปภว ปกฏฺฐตฺต โสภาวนฺตฯ โภ นาถ ตว ตุยฺหํ มหตี สตี มหนฺตี สมานา อาณา อานตวิตฺติณฺณา อตฺตนิ นเตสุ ชเนสุ ปตฺถฏา ปหุตผลสาธินี พหุลตฺถนิปฺผาทนี จิราย จิรกาลํ ชยตํ อุกฺกํสภาเวน ปวตฺตตุฯ เอตฺถ ปภวอานตอิติสนฺธินา อตฺโถ คุฬฺโหฯ

‘‘ภทฺทเมโว’ปเสเวยฺย, วิธูตมทกิพฺพิสํ;

สมฺปาปเย ปุรํ เขมํ, ส ทนฺโต’ตฺตนิเสวิต’’นฺติฯ

อยํ วญฺจิตาฯ

วิธูตมทกิพฺพิสํ วินาสิตมทโทสํ ภทฺทเมว มนฺทปิย [ปินฺทปิสฺส (ก.)] – ภทฺทชาติเกสุ หตฺถีสุ ภทฺทชาติกหตฺถิเมว อุปเสเวยฺยาติ วุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ ภทฺทเมว อุตฺตมปุริสเมว เสเวยฺยาติ อตฺโถฯ เสวนํ กิมตฺถนฺติ เจ? หตฺถิปกฺเข ทนฺโต สิกฺขิโต โส หตฺถิ อตฺตนิเสวิตํ อตฺตานํ ภชิตํ ชนํ เขมํ นิพฺภยํ ปุรํ นครํ สมฺปาเปติฯ ปุริสปกฺเข ปน ทนฺโต ทมิโต โส อริยปุคฺคโล อตฺตนิเสวิตํ อตฺตานมุปเสวิตํ ชนํ เขมํ นิทฺทุกฺขํ ปุรํ นิพฺพานปุรํ ปาเปติฯ เอตฺถ กวิจฺฉิตอุตฺตมตฺถโต อญฺเญน หตฺถิอตฺเถ รุฬฺเหน สทฺเทน วญฺจนา นามฯ

‘‘พหุคุเณ ปณมติ, ทุชฺชนานํปฺยยํ ชโน;

หิตํ ปมุทิโต นิจฺจํ, สุคตํ สมนุสฺสร’’นฺติฯ

อยํ อุกฺกนฺตาฯ อิมสฺสตฺโถ อุปริ อาคมิสฺสติฯ

พฺยากิณฺณโทสตฺเต สติปิ ปเหฬิการุฬฺหตฺตา เอสา อิฏฺฐาฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ปเหฬิกายมารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺฐา กิลิฏฺฐตา’’ติฯ อิห สมฺพนฺธีปทานํ อฏฺฐานฏฺฐาปเนน พฺยวหิตตฺตํ โหติฯ

‘‘มุขผุลฺลํ คิงฺคมกํ, นิยุรุคฺคตฺถนุนฺนตํ;

ปฏจฺจรี วรํ โปโส, ภีรุยา ธารยนฺติยา’’ติฯ

อยํ ปมุสฺสิตาฯ

มุขผุลฺลํ ติลกาทิํ คิงฺคมกํ เอวํนามกํ ปสาธนํ นิยุรุคฺคตฺถนุนฺนตํ นิยุรํ วลยํ, อุคฺคตฺถนํ ปโยธรปฏํ, อุนฺนตํ นลาฏปฏาทิกํ, มุขโต อุนฺนตาภรณญฺจ ธารยนฺติยา ภีรุยา อิตฺถิยา ปฏจฺจรี ชิณฺณวตฺถนิวาสี โปโส ปุริโส วรํ อุตฺตโมฯ เอตฺถ พหุปโยครหิเตหิ สทฺเทหิ รจิตตฺตา อตฺถสฺส ทุรวโพธตาฯ

‘‘นว’คฺครตนาน’สฺมิํ, ทิสฺสนฺติ รตนากเร;

ปุริสาเนตฺถ อฏฺฐนฺนํ, อฏฺฐา’สาธารณา’ปร’’นฺติฯ

อยํ สมานรูปาฯ

อสฺมิํ รตนากเร อคฺครตนานิ นว ทิสฺสนฺติ, เอตฺถ อิเมสุ รตเนสุ อฏฺฐ รตนานิ อฏฺฐนฺนํ ปุริสานํ อสาธารณานิ, อปรํ รตนํ สาธารณํฯ อิมานิ นว โลกุตฺตรานิ จิตฺตีกตาทิอตฺเถน ‘‘รตนานี’’ติ จ ตปฺปภโว สมฺมาสมฺพุทฺโธ ‘‘อากโร’’ติ จ กปฺปิโตติ อมุขฺยตฺเถสุ รตนาทิสทฺทานมาโรปนํ โหติฯ

‘‘วินฺทนฺติ เทวคนฺธพฺพา, หิมวนฺตมหาตเล;

รสวนฺเต สเร สตฺต, น นาคาปิ อุโปสถา’’ติฯ

อยํ ผรุสาฯ

หิมวนฺตมหาตเล หิมาลยสฺส มตฺถเก รสวนฺเต โสทเก สตฺต สเร อโนตตฺตาทิเก เทวคนฺธพฺพา วินฺทนฺติ เสวนฺติ, อุโปสถา นาคาปิ น วินฺทนฺติฯ อยมปรตฺโถฯ หิมวนฺตมหาตเล จนฺทรํสิยุตฺเต มหาปาสาทตเล เทวคนฺธพฺพา กีฬมานา คนฺธพฺพา รสวนฺเต มธุรคุณยุตฺเต สตฺต สเร วีณาย ฉชฺชาทิเก สตฺต สเร วินฺทนฺติ, นาคาปิ อริยาปิ อุโปสถาปิ อุปวุตฺถาปิ น วินฺทนฺติ นานุภวนฺติฯ เอตฺถ ทิพฺพนฺตีติ เทวาฯ อุโปสโถ เอเตสมตฺถีติ อุโปสถาติ วิคฺคโหฯ ลกฺขณกฺกมโต ปสิทฺธปจุรปโยคโต อญฺญทตฺถา เยน เกนจิ เลเสน ปจฺจยาทีนํ ชาตสทฺทสฺส อตฺถิตาฯ

‘‘คีตสทฺเท สรา ทฺเว ทฺเว, ทฺเว ฉชฺชญฺญตฺร ฉสฺสรา;

ปญฺจวณฺณํ ยถา จกฺขุ, ฉพฺพณฺณา นาสิกา ตถา’’ติฯ

อยํ สงฺขฺยาตาฯ

คีตสทฺเท สรา ทฺเว โหนฺติ, ฉชฺช’ญฺญตฺร ฉชฺชโต อญฺญตฺร ฉชฺชํ วชฺเชตฺวา อุสโภ คนฺธาโร มชฺฌิโม ปญฺจโม เธวโต นิสาโทติฯ เอตฺถ ยุคฬโต ทฺเว ทฺเว ฉสฺสรา ฉสรวนฺโตฯ ยถา จกฺขุ ปญฺจวณฺณํ โหติ, ตถา เอวํ นาสิกา ฉพฺพณฺณา โหติ, คีตสทฺเท อีการอการสรทฺวยสพฺภาวโต จ ฉชฺชํ ฐเปตฺวา อุสภาทีสุ สรานํ ติวิธตฺตา จ ‘‘จกฺขู’’ติ สรพฺยญฺชนวเสน ปญฺจวณฺณานํ สพฺภาวโต จ ‘‘นาสิกา’’ติ ฉนฺนํ สพฺภาวโต จ เอวํ วุตฺตํฯ เอตฺถ วุตฺตสงฺขฺยาคีตาทิสทฺทสนฺนิฏฺฐานโต สมฺโมหการินี โหติฯ

‘‘ปาตุ โว อุทิโต ราชา, สิริมา รตฺตมณฺฑโล;

สกนฺติคหนกฺขตฺต-สงฺฆยุตฺโต สุลกฺขโณ’’ติฯ

อยํ ปกปฺปิตาฯ

สิริมา สิริมนฺโต รตฺตมณฺฑโล อนุรตฺตชนปทมณฺฑโล, อนุรตฺตอมจฺจมณฺฑโล วา สกนฺติคหนกฺขตฺตสงฺฆยุตฺโต สกสฺส อตฺตโน อนฺเต สมีเป คหเนหิ อวิรเฬหิ ขตฺตสงฺเฆหิ ขตฺติยสมูเหหิ ยุตฺโต สํยุตฺโต สุลกฺขโณ ปสตฺถปุริสลกฺขโณ อุทิโต ปสิทฺโธ ราชา นรินฺโท โว ตุมฺเห ปาตุ รกฺขตูติ อยํ อนธิปฺเปตตฺโถฯ สิริมา ‘‘ลกฺขิยา วาสฏฺฐานตฺตา’’ติ วุตฺตตฺตา สิริมนฺโต รตฺตมณฺฑโล อุคฺคมเน รตฺตมณฺฑโล สกนฺติคหนกฺขตฺตสงฺฆยุตฺโต กนฺติสหิเตหิ คหนกฺขตฺตตารคเณหิ ยุตฺโต สุลกฺขโณ สุฏฺฐุ สสลกฺขโณ อุทิโต อุคฺคโต ราชา จนฺโท โว ตุมฺเห ปาตูติ อุภยปกฺขสฺส สาธารณคุณคุณีปทปริคฺคเหน อิธ วากฺยตฺถสฺส อญฺญถา ทิสฺสมานตา โหติฯ

‘‘วุจฺจตา’โท อิสิตฺเย’โก, สุมหนฺโตปการวา;

สนาตโน จ น อิสิ, น สขา น สนาตโน’’ติฯ

อยํ นามนฺตริกาฯ

เอโก อาโท ปุพฺเพ ‘‘อิสี’’ติ วุจฺจติ, สุมหนฺโตปการวา อติมหนฺโตปการสมนฺนาคโต สนาตโน จ สสฺสโต จ โหติ, ตถาปิ น อิสิ อิสิ นาม น โหติ, น สขา มิตฺโตปิ น โหติ, น สนาตโน สสฺสโตปิ น โหติ, อยํ คมฺยมานตฺโถฯ สุมหา อติมหนฺโต เอโก อาโท นามาทิมฺหิ อิสีติ วุจฺจติ, อนฺโต มชฺเฌ ปการวา ป-กาเรน สมนฺนาคโต, สนาตโน จ สสฺสโต จ โหติ, อิสิปิ นาม น โหติ, มิตฺโตปิ น โหติ, โส นาตโน ตนอิติ อกฺขรทฺวยรหิโต น โหติฯ อาทิมชฺฌานํ วุตฺตตฺตา อนฺเตติ ญายติ, ‘‘อิสิปตนวิหาโร’’ติ คเหตพฺพํฯ ตตฺถ อิสิปตนนาเมน อิสิอาทีนํ คมฺยมานตฺถตฺตา นานตฺถกปฺปนา โหติฯ

‘‘ธาวนฺตํ อุทยา อตฺถํ, มุหุตฺตํ น นิวตฺตติ;

น จนฺทมณฺฑลํ เอตํ, นาปิ อาทิจฺจมณฺฑล’’นฺติฯ

อยํ นิภูตาฯ

อุทยา อุทยโต ปภุติ อตฺถํ ยาว อตฺถํ ธาวนฺตํ ชวนฺตํ มุหุตฺตํ มุหุตฺตกาลํ น นิวตฺตติ น ปุนาวตฺตติฯ เอตํ จนฺทมณฺฑลมฺปิ น โหติ, อาทิจฺจมณฺฑลมฺปิ น โหติฯ อุทยา ปฏิสนฺธิโต อตฺถํ ยาวจุติฯ ธาวนฺตนฺติ อายุกิจฺจโต อายุจนฺทาทีนมตฺถานํ, ตปฺปกาสกสทฺทานญฺจ ตุลฺยตฺตา เอตฺถ ปติฏฺฐิตจนฺทาทิอตฺถนฺตรานํ สมฺภโวฯ

‘‘เทวิํ กิตฺติมหีนามํ, กฬารตฺถวฺหยํ ปุริํ;

หิตฺวา น สริ โส ธีโร, กโรนฺโตปฺยุ’ยฺยมวฺหย’’นฺติ [กโรนฺโตมุตฺตมวฺหยนฺติ (ก.)]ฯ

อยํ สมานสทฺทาฯ

กิตฺติมหีนามํ กิตฺติมหีนํ ทฺวินฺนํ นาเมน สมนฺนาคตํ เทวิํ อคฺคมเหสิํ กฬารตฺถวฺหยํ ปุริํ กฬารอตฺถานํ ทฺวินฺนํ นาเมน สมนฺนาคตํ ปุริํ นครญฺจ โส ธีโร หิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา อุยฺยมวฺหยํ อุยฺยมนาเมน สมนฺนาคตํ กโรนฺโต อปิ น สริ สมฺปตฺติํ นานุสริ, ยโสธราเทวิญฺจ กปิลวตฺถุปุริญฺจ หิตฺวา วีริยสงฺขาตปธานํ กโรนฺโต มหาสตฺโต สมฺปตฺติํ น สริ, เอตฺถาภิมตยโสธราทิสทฺทานํ ปริยาเยหิ กิตฺติมหีสทฺทาทีหิ รจิตตาฯ

‘‘จตุทฺทิสามุขา พนฺธา, จตฺตาโร สินฺธวา สยํ;

ปริภุญฺชนฺติ นิกฺขิตฺตํ, ติณํ มชฺเฌ ยถาสุข’’นฺติฯ

อยํ สมฺมุฬฺหาฯ

สินฺธวา จตฺตาโร อสฺสา จตุทฺทิสามุขา ยถา จตุทฺทิสาสมฺมุขา โหนฺติ, ตถา พนฺธา มชฺเฌ นิกฺขิตฺตํ ติณํ สยํ ยถาสุขํ ปริภุญฺชนฺติ, อญฺญมญฺญํ ปิฏฺฐิํ กตฺวา พนฺธา วิย ขายติ, เต ปน สมฺมุขํ กตฺวา พนฺธา โหนฺติฯ เอตฺถ ‘‘จตุทฺทิสามุขาพนฺธา’’ติ นิทฺทิฏฺฐตฺตา ปิฏฺฐิํ กตฺวา พนฺธาติ สมฺมุฬฺหตา โหติฯ

‘‘ชโน ชีวนชานนฺท-กรพนฺธุสฺส ภาสิตํ;

สกฺกโรนฺโตว ปปฺโปติ, ปุญฺญาริกฺขยโคจเร’’ติฯ

อยํ ปาริหาริกีฯ

ชีวนชานนฺทกรพนฺธุสฺส ชีวนโต อุทกโต ชาตานํ ปทุมานํ อานนฺทกรสฺส สูริยสฺส พนฺธุสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ภาสิตํ วจนํ สกฺกโรนฺโต ปูเชนฺโต ชโน ปุญฺญาริกฺขยโคจเร ปุญฺญานํ ปฏิปกฺขตฺตา ปุญฺญาริสงฺขาตานํ อกุสลานํ ขยสฺส นิมิตฺตภูตํ นิพฺพานมารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺเน มคฺคผเล ปปฺโปติ ปาปุณาติฯ เอตฺถ ชีวนชานํ อานนฺทกรสฺส พนฺธุสฺเสติ จ, ปุญฺญารีนํ ขยนิมิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตติ จ อิมินา พุทฺโธ มคฺคผลา จ ปารมฺปริเยน สมฺพนฺเธน วุตฺตาติ สมฺพนฺธานํ พาหุลฺลภาโวฯ

‘‘น คณฺหาติ มหนฺตมฺปิ, สทฺทํ น จ วิภูสนํ;

จตุปฺปทสฺส กสฺสาปิ, กณฺโณยํ น กิลาผโล’’ติฯ

อยํ เอกจฺฉนฺนาฯ

กสฺสาปิ จตุปฺปทสฺส กณฺโณ มหนฺตมฺปิ สทฺทํ น คณฺหาติ, อารมฺมณํ น กโรติ, วิภูสนมฺปิ น คณฺหาติฯ ตถาปิ อยํ กณฺโณ อผโล น กิล, สผลโต นิปฺผโล น โหติ กิรฯ อสฺสกณฺโณ รุกฺโขฯ เอตฺถ กณฺโณติ อาเธยฺยํ กตฺวา ตทาธารสฺส อวจนโต นิสฺสยคุตฺติฯ

‘‘อลงฺกโรนฺโต ภุวนํ, สสฺสิริโก สเทวกํ;

กสฺมิํ สญฺชาตสํวทฺโธ, โก เกน นุปลิมฺปตี’’ติฯ

อยํ อุภยจฺฉนฺนาฯ

สสฺสิริโก สเทวกํ ภุวนํ อลงฺกโรนฺโตติ พุทฺโธ วิย ขายติฯ ภุวนํ ภุวนสงฺขาตํ กํ ชลํ สทา เอว อลงฺกโรนฺโต สสฺสิริโก ลกฺขิยสมนฺนาคโต กสฺมิํ ชเล สญฺชาตสํวทฺโธ โก กตโร เกน ชเลน น อุปลิมฺปติ น ลิมฺปติฯ ปทุโมติ วิสชฺชนํฯ ปทุโม หิ ปุํนปุํสกลิงฺโคฯ อิห ชลปทุมานํ ทฺวินฺนมฺปิ ฉาทิตตฺตา อุภยจฺฉนฺนา นามฯ

‘‘อาโท โสเยว โย อนฺเต, มชฺฌิมสฺสาทิ มชฺฌิโม;

สิทฺธนฺตาทีสุ วตฺตนฺตํ, อสงฺขตปทํ วทา’’ติฯ

อยํ สํกิณฺณาฯ

อนฺเต อวสาเน โย โหติ, อาโทปิ โสเยว โหติ, มชฺฌิมสฺส อาทิภูโต มชฺฌิโม เอว โหติ, สิทฺธํ นิปฺผนฺนํ ตาทีสุ อริเยสุ วตฺตนฺตํ อสงฺขตปทํ วท กเถหีติ อยมปรตฺโถฯ อาโท อาทิมฺหิ โสเยว สกาโร เอว อนฺเต ปริโยสาเน โย ยกาโรเยว, มชฺฌิโม มชฺฌิมวณฺโณ มชฺฌิมสฺส สทฺทสฺส อาทิ มกาโร, สิทฺธนฺตาทีสุ มตสมยกาลาทีสุ วตฺตนฺตํ วาจกภาเวน ปวตฺตนฺตํ อสงฺขตปทํ สงฺขตโต อญฺญตฺตา อสงฺขตภูตํ ปญฺญตฺติํ วท กเถหีติฯ สมยสทฺโท หิ นามปญฺญตฺติฯ เอตฺถ สิทฺธนฺตสทฺเทน อาทิสทฺทสฺส สงฺคหิตตฺตา ตาทิอตฺโถ ลพฺภตีติ อตฺถสฺส คุฬฺหตาย สมาคตาลกฺขเณน จ ‘‘โส’’ติ ‘‘โย’’ติ ‘‘อสงฺขตปท’’นฺติ อญฺญตฺถรุฬฺหสทฺเทน วญฺจิตตฺตา วญฺจิตาลกฺขเณน จ สมยสทฺเท นานตฺถกปฺปนโต นามนฺตริกาลกฺขเณน จาติ ตีหิปิ ลกฺขเณหิ มิสฺสิโตติฯ เสเสสุปิ สํกิณฺณตฺตํ เอวเมว เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตลกฺขณานุสาเรเนว สมาคตาทีนํ อนฺวตฺถสญฺญตา เวทิตพฺพาฯ

๓๔.

เทสกาลกลาโลก-ญายาคมวิโรธิ ยํ;

ตํ วิโรธิปทํ เจ’ต-มุทาหรณโต ผุฏํฯ

๓๔. ‘‘เทสิ’’จฺจาทิฯ เทโส ถลชลเทสาทิฯ กาโล รตฺตินฺทิโวฯ กลา นจฺจคีตาทโยฯ โลโก จราจรภูตปฺปวตฺติฯ ญาโย ยุตฺติฯ อาคโม อิธ พุทฺธวจนํฯ อญฺญตฺถ ตุ สุติธมฺมสํหิตา, เต จฯ เตหิ วิโรโธ อสฺส อตฺถีติ เทส…เป.… วิโรธิฯ ยนฺติ อนุวทิตฺวาฯ ตํ วิโรธิปทนฺติ วิธียเตฯ เอตญฺจ ปทํ อุทาหรณโต ลกฺขิยโต ผุฏํ ปากฏํฯ ยโต ชลชาทีนํ ถลาทีสุ ปาตุภาวาทิ, รตฺยาทีสุ สมฺภวนฺตานํ กุสุมาทีนํ ทิวาทีสุ สมฺภโว จ, ‘‘นจฺจคีตาทิจตุสฏฺฐิยา กลาสุ ภินฺนฉชฺโช นาม สตฺตสโร’’ติอาทินา กลาสตฺถาภิหิตลกฺขณาติกฺกมวิโรโธ จ, ‘‘อคฺคิสีตโล, นิสฺสาโร ขทิโร’’ติอาทินา โลกสีมาติกฺกโม จ, วุตฺตายปา’นรุปฺปตฺตสมุปฺปตฺติยา มิทฺธสฺส รูปภาวาปาทนาทิญายวิโรโธ จ, ยถาสกมาคเมน วิโรโธ จ สุเขน จ สกฺกา ปากฏตฺตา วิญฺญาตุํ, ตโต สพฺพเมตํ โนทาหฏนฺติ อธิปฺปาโยฯ

๓๔. เอวํ ยมกปเหฬิกานมทสฺสเน การณํ วตฺวา อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน สมฺปตฺตวิโรธิโทสํ ‘‘เทสกาลิ’’จฺจาทินา วทติฯ ยํ ปทํ เทโส ถลชลปพฺพตาทิฯ กาโล รตฺตินฺทิโว เหมนฺตาทิวเสน ติวิโธ, วสนฺตาทิวเสน ฉพฺพิโธฯ กลา นจฺจคีตาทิจตุสฏฺฐิฯ โลโก ถาวรชงฺคมภูตปวตฺติสงฺขาโตฯ ญาโย ยุตฺติฯ อาคโม อิห พุทฺธวจนํ, อญฺญตฺถ ปน สุติธมฺมสํหิโต จฯ เตหิ วิโรโธ อสฺส อตฺถีติ เทส…เป.… วิโรธิฯ ตํ วิโรธิปทํ นามฯ เอตํ วิโรธิปทํ อุทาหรณโต ลกฺขิยโต ผุฏํ ปริพฺยตฺตํฯ วสฺสิกชาติสุมนาทีนํ ชลชาทิภาโว จ, ปทุมกุมุทาทีนํ ถลชาทิภาโว จ, รตฺติอาทีสุ ลพฺภมานานํ กุมุทาทีนํ ทิวาทีสุ สมฺภโว จ, นจฺจคีตาทิจตุสฏฺฐิยา กลาสุ ‘‘ฉชฺโช อุสโภ คนฺธาโร มชฺฌิโม ปญฺจโม เธวโต นิสาโท’’ติ ทสฺสิตสตฺตสรานเมกเทสสฺส ฉชฺชสฺส ภินฺนสตฺตสโร ฉชฺโช นามาติ สมุทายวเสน โวหารกรณาทีหิ สตฺถาคตตํ, ลกฺขณาติกฺกมญฺจ, ‘‘อคฺคิ สีตโล, จนฺทนํ อุณฺหํ, ขทิรรุกฺโข นิสฺสาโร, เอรณฺโฑ สสาโร’’ อิจฺจาทินา โลกมริยาทาติกฺกโม จ, มิทฺธสฺส อรูปภาวุปปตฺติยา วุตฺตายปิ รูปภาวสาธนสทิสยุตฺติวิโรธิกถนญฺจ, ยถาสกมาคมมติกฺกมฺม กถนญฺจาติ สพฺเพสํ วิรุทฺธสภาวสฺส ปากฏตฺตา อุทาหรณํ น ทสฺสยิสฺสามาติ อธิปฺปาโยฯ อิเมสเมว เทสาทิวิโรธีนมวิรุทฺธตฺตํ เอตฺเถว วิโรธิปทโทสปริหาเร ‘‘โพธิสตฺตปฺปภาเวนา’’ติจฺจาทินา ทิสฺสติฯ เทส…เป.… คเมหิ วิโรโธ, โส อสฺส อตฺถีติ เทส…เป.… วิโรธิฯ นินฺทายํ อยมสฺสตฺถีติ วิวจฺฉิตาฯ

๓๕.

ย’ทปฺปตีต’มานีย, วตฺตพฺพํ เนยฺยมาหุ ตํ;

ยถา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ รตฺติยํฯ

๓๕. ‘‘ย’’มิจฺจาทิฯ อปฺปตีตํ สทฺทโต, อตฺถโต วา อนธิคตํ นหฺยญฺญถาวคโม คนฺถนฺตราภาวโตฯ วกฺขติ หิ ‘‘ทุลฺลภาวคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินี’’ติฯ ยํ กิญฺจิ ปทํ สมานีย อาเนตฺวา วตฺตพฺพํ, ตํ เนยฺยมาหุฯ ยเถตฺยุทาหรติฯ สพฺพาปิ สกลาปิ ทิสา ปุพฺพทิสาทโย ทส ทิสา รตฺติยํ รชนฺยํ ธวลา อุชฺชลา โรจนฺติ ทิปฺปนฺตีติ เอตฺตเก นิทฺทิฏฺเฐ จนฺทมรีจิโน เอตฺถ เนยฺยตฺตํฯ

๓๕. อิทานิ เนยฺยโทสมุทาหรติ ‘‘ย’’มิจฺจาทินาฯ ยํ ปทํ อปฺปตีตํ ปทนฺตเรน, เตนาภิหิตตฺเถน วา ‘‘อิมสฺสตฺโถย’’มิติ อวิญฺญาตํ อานีย วตฺตพฺพํ, ตโตเยว ปทนฺตรมานีย วตฺตพฺพํ โหติ, ตํ เนยฺยมาหุ ‘‘เนยฺยโทโส’’ติ โปราณา อาหุฯ ยถา ตตฺโถทาหรณมีทิสํ ‘‘สพฺพาปิ ธวลา ทิสา โรจนฺติ รตฺติย’’นฺติฯ สพฺพาปิ ทิสา ปุพฺพทกฺขิณาทโย ทส ทิสา ธวลา เสตา รตฺติยํ รชนฺยํ โรจนฺติ ทิปฺปนฺติฯ เอตฺถ ทิสาย วิเสสนํ ธวลคุณํ เกลาสกูฏสุธาภิตฺติจนฺทรํสิอาทีสุ กุโต สญฺชาตมิติ อนิจฺฉิตตฺตา อญฺญนิวตฺตนตฺถํ จนฺทกิรณาทิวาจกปทํ อาเนตฺวา ธวลตา อิมิเนติ วตฺตพฺพตฺตา ธวล ปทํ เนยฺยโทเสน ทุฏฺฐํ โหติฯ ปตีตํ วิญฺญาตํ, น ปตีตํ อปฺปตีตํฯ เอตฺถ อกาโร ปสชฺชปฏิเสเธฯ

๓๖.

เนทิสํ พหุ มญฺญนฺติ, สพฺเพ สพฺพตฺถ วิญฺญุโน;

ทุลฺลภา’วคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินีฯ

๓๖. อปฺปตีตํ นิจฺฉนฺติ วิญฺญูติ ทสฺเสตุมาห ‘‘เน’’ติอาทิฯ อีทิสํ อนนฺตเร วุตฺตปฺปการํ เนยฺยํ สพฺเพปิ วิญฺญุโน เญยฺยวิทู สพฺพตฺถ คชฺชาทิเก น พหุ มญฺญนฺติ น สมฺภาเวนฺติ นปฺปยุชฺชนฺติฯ กิํ น พหุมญฺญนฺตีติ เจ อาห ‘‘ทุลฺลภา’’ติอาทิฯ ตถา หิ อวคตี อตฺถาวคโม สทฺทํ วาจกํ, สามตฺถิยญฺจ ญายํ วิลงฺฆยติ จชติ อนุปทสฺสนโตติ สทฺทสามตฺถิยวิลงฺฆินี ทุลฺลภา น ลภฺยเตฯ ญาโยปตฺโถ วา สทฺโทปตฺโถ วา โยตฺโถ น โหติฯ โส นปฺปตียเต ยถา มนสิ อวฏฺฐิตมตฺเตนาติ อตฺโถฯ ตสฺมา สทฺทโต, อตฺถโต วา ปตีตพฺพมเนยฺยํ, ตพฺพิปรีตํ เนยฺยนฺติ วิญฺเญยฺยํฯ

๓๖. อิมํ อปฺปตีตปทํ วิญฺญูหิ นาภิมตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เนทิส’’มิจฺจาทิฯ อีทิสํ ยถาวุตฺตปฺปการํ เนยฺยํ สพฺเพ วิญฺญุโน สพฺพตฺถ คชฺชปชฺชาทิเก น พหุ มญฺญนฺติ น สมฺภาเวนฺติ นปฺปโยเชนฺติฯ อวคตี อตฺถาวโพโธ สทฺทสามตฺถิยวิลงฺฆินี สทฺทสงฺขาตวาจกญฺจ สามตฺถิยสงฺขาตญายญฺจ อติกฺกมฺม ปวตฺตินี ทุลฺลภา ตาทิสปโยคาภาวโต ทุลฺลภา โหติฯ โย อตฺโถ สทฺทาคโต, ญายาคโต วา น โหติ, โส กตฺตุโน มนสิ ปติฏฺฐิตมตฺเตน ปตีโต น โหตีติ ตํ ปทํ เนยฺยโทสมิติ สพฺเพ กวิโน ปริหรนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ พหุมานํ กโรนฺตีติ วากฺเย พหุมญฺญนฺตีติ นามธาตุฯ สทฺทสามตฺถิยํ วิลงฺฆยติ สีเลนาติ สทฺทสามตฺถิยวิลงฺฆินีฯ

๓๗.

สิยา วิเสสนาเปกฺขํ,

ยํ ตํ ปตฺวา วิเสสนํ;

สาตฺถกํ ตํ ยถา ตํ โส,

ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนาฯ

๓๗. ‘‘สิยา’’อิจฺจาทิฯ ยํ ปทํ วิเสสนํ ปตฺวา อตฺเถน สห วตฺตตีติ สาตฺถกํฯ นิพฺพิเสสนนฺตุ วุตฺตตฺถเมว โหติฯ ตํ วิเสสนาเปกฺขํ สิยาฯ ‘‘ตํ ยเถ’’ตฺยาทินา อุทาหรติฯ ‘‘ปสฺสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘จกฺขุนา’’ติ ลพฺภเตวฯ

๓๗. ‘‘สิยา’’มิจฺจาทิฯ ยํ ปทํ วิเสสนํ ปตฺวา สาตฺถกํ อตฺถสหิตํ, ตทภาเว นิรตฺถกํ โหติ, ตํ วิเสสนาเปกฺขํ นาม สิยาฯ ตํ ยถา ตสฺโสทาหรณเมวํ ‘‘ตํ โส ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนา’’ติฯ โส ปุริโส ตํ ปุริสํ ภิยฺโย เยภุยฺยสา จกฺขุนา ปสฺสติฯ เอตฺถ ‘‘ปสฺสตี’’ติ วุตฺเตเยว ‘‘จกฺขุนา’’ติ ญายติฯ จกฺขุนาติ วิเสสฺยปทํ วิเสสนํ ลทฺธาว สาตฺถกํ โหติฯ วิเสสเน อเปกฺขา อสฺสาติ จ, สห อตฺเถน วตฺตมานํ สาตฺถกมิติ จ สมาโสฯ

๓๘.

หีนํ กเร วิเสสฺยํ ยํ, ตํ หีนตฺถํ ภเว ยถา;

นิปฺปภีกตขชฺโชโต, สมุเทติ ทิวากโรฯ

๓๘. ‘‘หีน’’มิจฺจาทิ ฯ ยํ วิเสสนปทํ วิเสสฺยํ วิเสสิตพฺพํ หีนํ ลามกํ กเร กเรยฺย, ตํ วิเสสนปทํ หีนตฺถํ หีโน อตฺโถ ยสฺส ตํ หีนตฺถํ นาม ภเวยฺยฯ ‘‘ยถา’’อิตฺยาทินา อุทาหรติฯ นิปฺปภีกโต ขชฺโชโต เยน โส ทิวากโร ปภากโร สมุเทติ อุปคจฺฉตีติฯ เอตฺถ ขชฺโชตปฺปภาปหรเณ น ถุติ ทิวากรสฺสาติฯ

๓๘. ‘‘หีนํ กเร’’จฺจาทิฯ ยํ ปทํ วิเสสฺยํ หีนํ กโรติ, ตํ หีนตฺถํ ภเวฯ ยถา ตตฺโถทาหรณเมวํ ‘‘นิปฺปภีกตขชฺโชโต, สมุเทติ ทิวากโร’’ติฯ ปภารหิตกตา ขชฺโชตา เยน โส ทิวากโร สูริโย สมุเทติ อุคฺคจฺฉติฯ ‘‘นิปฺปภีกตขชฺโชโต’’ติ อิมินา วิเสสเนน ลามกาโลกลทฺธยุตฺตสฺส ขชฺโชปนกสฺส อภิภวนปฺปกาสนํ สหสฺสรํสิโน นินฺทาเยว, น ถุตีติ วิเสสฺยํ หีนตฺถํ โหติฯ หีโน อตฺโถ ยสฺเสติ จ, นตฺถิ ปภา เอเตสนฺติ จ, นิปฺปภา กตาติ จ, นิปฺปภีกตา ขชฺโชตา เยนาติ จ วิคฺคโหฯ

๓๙.

ปาทปูรณมตฺตํ ยํ, อนตฺถมิติ ตํ มตํ;

ยถา หิ วนฺเท พุทฺธสฺส, ปาทปงฺเกรุหมฺปิจฯ

๓๙. หิ อปิ จสทฺทานํ ปาทปูรณมตฺตตฺตา อนตฺถกตฺตํฯ วิเสสนวิเสสฺยปทโทโสฯ

๓๙. ‘‘ปาทปูรณิ’’จฺจาทิฯ ยํ ปทํ ปาทปูรณมตฺตํ จตุตฺถํสสงฺขาตสฺส ปาทสฺส ปูรณมตฺตเมว โหติ, ตํ อนตฺถมิติ มตํ ญาตํฯ ยถาสทฺโท วุตฺตตฺโถฯ พุทฺธสฺส ปาทปงฺเกรุหํ ปาทมฺพุชํ วนฺเทติฯ เอตฺถ หิ อปิจาติ อิเมสํ สมตฺตนาทิอตฺเถสุ อปฺปวตฺติโต เกวลํ ปาทปูรณมตฺตโต อนตฺถกตฺตํฯ มตฺตสทฺโท อวธารเณฯ วิเสสนวิเสสฺยปทโทโสฯ

ปทโทสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วากฺยโทสนิทฺเทสวณฺณนา

๔๐.

สทฺทโต อตฺถโต วุตฺตํ, ยตฺถ ภิยฺโยปิ วุจฺจติ;

ตเมกตฺถํ ยถา’ภาติ, วาริโทวาริโท อยํฯ

๔๐. ‘‘สทฺทโต’’อิจฺจาทิฯ สทฺทโต วาจเกน ตสฺมิํเยวตฺเถ ตสฺเสว สทฺทสฺส ปุน ปโยคโต อตฺถโต อภิเธยฺเยน ปุพฺพปฏิปาทิกสฺเสว วตฺถุสฺสาวิเสเสน ปุน ปฏิปาทนโต วุตฺตํ ปยุตฺตํ ยํ ปทตฺถรูปํ ยตฺถ ยสฺมิํ วากฺเย ภิยฺโยปิ วุจฺจติ ปุนปิ ปยุชฺชเต, ตเมกตฺถนฺติ อนุวทิตฺวา ‘‘ยเถ’’จฺจาทินา วิธียเตฯ วาริํ ททาตีติ วาริโทฯ อยํ วาริโท เมโฆ อาภาติ ทิปฺปตีติฯ ชลทานมตฺตาเปกฺขาย อิทํ สทฺทโต เอกตฺถํฯ

๔๐. อิทานิ อุทฺทิฏฺฐกฺกเมน วากฺยโทสํ นิทฺทิสติ ‘‘สทฺทโต’’จฺจาทินาฯ สทฺทโต วาจเกน อตฺถโต อภิเธยฺเยน วุตฺตํ ปยุตฺตํ ยํ ปทตฺถรูปํ ยตฺถ ยสฺมิํ วากฺเย ภิยฺโยปิ ปุนปิ วุจฺจติ ยุชฺชเต, ตํ วากฺยํ เอกตฺถํ นาม โทโสฯ อุทาหรณํ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิฯ วาริโท ชลทายโก อยํ วาริโท เมโฆ อาภาติ ทิปฺปติฯ สมฺปตฺติสาธกํ ‘‘ชลทายโก’’จฺจาทิวิเสสนํ วินา ชลทานมตฺตสฺส วุตฺตตฺตา สทฺทโต เอกตฺถํ นาม โหติฯ

ยถา จ

๔๑.

ติตฺถิยงฺกุรพีชานิ, ชหํ ทิฏฺฐิคตานิ’ห;

ปสาเทติ ปสนฺเน โส, มหามุนิ มหาชเนฯ

๔๑. ติตฺถิยสงฺขาตานํ องฺกุรานํ พีชานิ อุปฺปตฺติเหตุภูตานิ ทิฏฺฐิคตานิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย ชหํ ชหนฺโต ทูรีกโรนฺโต โส มหามุนิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิห โลเก อตฺตนิ ปสนฺเน ปสาทพหุเล มหาชเน ปสาเทตีติ อปรมุทาหรณํฯ ปสาทสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส ‘‘ปสนฺเน ปสาเทตี’’ติ วุตฺตตฺตา อิทมตฺถโต เอกตฺถํฯ

๔๑. ‘‘ติตฺถิยิ’’จฺจาทิฯ โส มหามุนิ ติตฺถิยงฺกุรพีชานิ ติตฺถิยสงฺขาตานํ องฺกุรานํ อุปฺปตฺติการณภูตานิ ทิฏฺฐิคตานิ สสฺสตาทิเภทภินฺนา ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิโย ชหํ ชหนฺโต อปเนนฺโต อิห โลเก ปสนฺเน อตฺตนิ ปสนฺเน มหาชเน ปสาเทติฯ ปสนฺนสทฺเทน วุตฺตปฺปสาทสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส ปสาเทตีติ กฺริยาปเทนปิ วุตฺตตฺตา สทฺเท ภินฺเนปิ อตฺถโต เอกนฺติ อตฺถโต เอกตฺถสฺสุทาหรณํฯ ติตฺถิยา เอว องฺกุรานิ, เตสํ พีชานิ, ทิฏฺฐีสุ คตานิ, ทิฏฺฐิโย เอว คตานีติ วา วิคฺคโหฯ

๔๒.

อารทฺธกฺกมวิจฺเฉทา, ภคฺครีติ ภเว ยถา;

กาปิ ปญฺญา, โกปิ คุโณ, ปกตีปิ อโห ตวฯ

๔๒. อารทฺโธ วตฺตุมุปกฺกมนฺโต, กโม วจนปฏิปาฏิฯ ตสฺส วิจฺเฉโท ภงฺโค, ตโตฯ ‘‘ยเถ’’ติอาทินา อุทาหรติฯ อวุตฺตสฺสปิ ปสาทวสา อชฺฌาหาโรติฯ มหามุนิ ตว เต ปญฺญา กาปิ สาติสยตฺตา อนิทฺธาริตํ สภาววิเสสา กาจิเยว, อโห ปวตฺตมานายปิ วสภาวสฺสานิทฺธาริตตฺตา อจฺฉริยนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ กาปิ โกปีติ สพฺพนามปทกฺกมสฺส ปกตีติ เอตฺถ วิจฺฉินฺนตฺตา ภคฺครีติฯ

๔๒. ‘‘อารทฺธกฺกมิ’’จฺจาทิฯ อารทฺธกฺกมวิจฺเฉทา วตฺถุมารทฺธปทกฺกมสฺส วิจฺเฉทเหตุ ภคฺครีติ ภเว ภคฺครีติวากฺยโทโส ภวติฯ อุทาหรติ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิฯ มหามุนิ ตว ตุยฺหํ ปญฺญา สาติสยภูตา ปญฺญา กาปิ วจนวิสยาติกฺกนฺตตฺตา กาปิเยวฯ คุโณ สีลสมาธิอาทิอนญฺญสาธารณคุณสมูโห โกปิ ปมาณปริคฺคหสฺส เกนจิ เลเสนปิ กตฺตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา โกปิเยวฯ ปกตีปิ อจินฺเตยฺยภูตา ปกตีปิ เอวเมว อโห วิชฺชมานานํเยว ปญฺญาทีนํ สภาวาวโพธสฺส ทุกฺกรตา อจฺฉริยาฯ กาปิ โกปีติ ปทกฺกมสฺส ‘‘ปกตี’’ติ เอตฺถ สุญฺญตฺตา รีติภงฺโคฯ อารทฺโธเยว กโม, ตสฺส วิจฺเฉโท, ภคฺคา รีติ อสฺส, เอตฺถ วาติ วิคฺคโหฯ

๔๓.

ปทานํ ทุพฺพินิกฺเขปา, พฺยาโมโห ยตฺถ ชายติ;

ตํ พฺยากิณฺณนฺติ วิญฺเญยฺยํ, ตทุทาหรณํ ยถาฯ

๔๓. ‘‘ปทาน’’มิจฺจาทิฯ ยตฺถ ยสฺมิํ วากฺเย ปทานํ สฺยาทฺยนฺตาขฺยาติกานํ ทุพฺพินิกฺเขปา ทุฏฺฐปนโต พฺยาโมโห สํมุฬฺหตา ชายติ อุปฺปชฺชติ, ตํ วากฺยํ พฺยากิณฺณนฺติ วิญฺเญยฺยํ ญาตพฺพํฯ ตสฺส พฺยากิณฺณสฺส อุทาหรณํ ลกฺขิยํ ‘‘ยเถ’’ติ ทสฺเสติฯ ยถา อิทํ, ตถา อญฺญมฺปีติ อตฺโถฯ

๔๓. ‘‘ปทานิ’’จฺจาทิฯ ปทานํ สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตปทานํ ทุพฺพินิกฺเขปา ทุฏฺฐปนโต ยตฺถ วากฺเย พฺยาโมโห สํโมโห ชายติ, ตํ พฺยากิณฺณโทโสติ วิญฺเญยฺยํฯ ตทุทาหรณํ ตสฺส พฺยากิณฺณโทสสฺส ลกฺขิยํ ยถา อิมินา วกฺขมานนเยนฯ

๔๔.

พหุคุเณ ปณมติ, ทุชฺชนานํ ปฺยยํ ชโน;

หิตํ ปมุทิโต นิจฺจํ, สุคตํ สมนุสฺสรํฯ

๔๔. พหุอนนฺตตฺตา พหุภูเต คุเณ สีลาทิเก สมนุสฺสรํ สมฺมเทว อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย อนุสฺสรนฺโต คุณวิสยสติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปนฺโต เตเนว การเณน ปมุทิโต หฏฺฐปหฏฺโฐ อยํ ชโน สพฺโพปิ โลโก ทุชฺชนานํ สุชเนตรานมฺปิ เทวทตฺตาทีนํ นิจฺจํ กาลํ หิตํ สุคตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปณมติ นมสฺสตีติ อยํ อตฺโถ กวิวญฺจิโตฯ ตตฺถ ‘‘พหุคุเณ ปณมตี’’ตฺยาทิ พฺยวหิตปทปฺปโยคา โมโห ชายตีติ พฺยากิณฺณํฯ

๔๔. ‘‘พหุคุเณ’’จฺจาทิฯ พหุคุเณ อนนฺตตฺตา พหุภูเต สีลสมาธิอาทิคุเณ สมนุสฺสรํ วิเสสโต อนุสฺสรนฺโต ปมุทิโต ตโตเยว ปหฏฺโฐ อยํ ชโน สตฺตนิกาโย ทุชฺชนานมฺปิ อสปฺปุริสานมฺปิ นิจฺจํ สตตํ หิตํ มิตฺตภูตํ สุคตํ สพฺพญฺญุํ ปณมติ วนฺทติฯ เอตฺถ ปทานํ อฏฺฐานปโยคโต พฺยากิณฺณตฺตํ ปทตฺถานุสาเรเนว คมฺยเตฯ

๔๕.

วิสิฏฺฐวจนา’เปตํ, คามฺมํ’ตฺย’ภิมตํ ยถา;

กญฺเญ กามยมานํ มํ, น กามยสิ กิํ นฺวิ’ทํฯ

๔๕. วิสิฏฺฐสฺส กสฺสจิ อตฺถสฺส วจนโต กถนโต อเปตํ ปริจฺจตฺตํฯ กญฺเญอิตฺยามนฺตนํฯ อหํ ตํ อิจฺฉามิ, ตาทิสํ มํ ตฺวํ กสฺมา นิจฺฉสิ, อิทํ กิํ นุ อิติ คามิกชนวจนตฺตา ‘‘กญฺญิ’’จฺจาทิกํ คามฺมํฯ

๔๕. ‘‘วิสิฏฺเฐ’’จฺจาทิฯ วิสิฏฺฐวจนาเปตํ ปิยภูเตน อุตฺติวิเสเสน วิเสสิตพฺพสฺส กถนโต ปริหีนํ วากฺยํ ‘‘คามฺมโทส’’นฺติ กวีหิ อภิมตํฯ อุทาหรติ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิฯ กญฺเญ เห กญฺเญ กามยมานํ มํ ตุวํ อิจฺฉยมานํ มํ น กามยสิ ตฺวํ น อิจฺฉสิ, อิทํ กิํ นุฯ อีทิเส อิจฺฉาวิฆาเต วุจฺจมาเน เอวํ–

‘‘ยาจนา มทียา ตว การณายํ,

ทิเน ทิเน นิปฺผลตํ อุเปติ;

ทกฺโข สทา มานินิมานภงฺเค,

ส มนฺมโถนฺยตฺร คโต มโต นุ’’อิติ วิยฯ

ปิยตฺถสฺส กถนาภาวโต ‘‘กญฺเญ’’ตฺยาทิกํ วจนํ มิลกฺขุกานํ วจนตฺตา คามฺมํฯ เอตฺถ กญฺญาสทฺโท ทสวสฺสิกาย วตฺตตีติ นิยโม นตฺถิฯ วิสิฏฺฐสฺส อตฺถสฺส วจนโต อเปตนฺติ วากฺยํฯ

๔๖.

ปทสนฺธานโต กิญฺจิ, ทุปฺปตีติกรํ ภเว;

ตมฺปิ คามฺมํตฺย’ภิมตํ, ยถา ยาภวโต ปิยาฯ

๔๖. ‘‘ปเท’’จฺจาทิฯ ปทสนฺธานโต ปุพฺพาปรานํ ปทานํ สนฺธิวเสน ยํ กิญฺจิ วากฺยํ ทุฏฺฐุ อสุติสุภคํ ปตีติมวโพธํ กโรตีติ กรํ ภเว, ตมฺปิ ยถาวุตฺตํ คามฺมนฺตฺยภิมตํฯ ยถาตฺยุทาหรติฯ ภวโต ยา กาจิ วนิตา ปิยา โหตีติ เอโกตฺโถฯ ยภ เมถุเนฯ ยภนํ ยาโภฯ โส วิชฺชเต ยสฺส โส ยาภวาฯ ตสฺส ยาภวโต ปิยาอิตฺยปิ ภวติฯ

๔๖. ‘‘ปทสนฺธานิ’’จฺจาทิฯ กิญฺจิ วากฺยํ ปทสนฺธานโต ปุพฺพาปรปทานํ ฆฏนโต ทุปฺปตีติกรํ ภเว อสพฺภภูตทุฏฺฐตฺถสฺส ปกาสโก โหติ, ตมฺปิ คามฺมนฺติ ยถาวุตฺตคามฺมโทเสน ทูสิตนฺติ [ทุปฺปสิตนฺติ (ก.)] สพฺเพหิ กวีหิ อภิมตํ ญาตํฯ ยถาติ อุทาหรติฯ ภวโต ภวนฺตสฺส ยา กาจิ อิตฺถี ปิยา ภวตีติ อยํ กวินา อิจฺฉิตตฺโถฯ ยาภวโต เมถุนวนฺตสฺส ปิยาติปิ อตฺโถฯ ‘‘ยภ เมถุเน’’ติ หิ ธาตุฯ ยภนํ ยาโภ, โส อสฺส อตฺถีติ ยาภวา, ตสฺส ยาภวโตติ คหิเต อโสตพฺพตฺตา ทุปฺปตีติกรตาฯ ทุฏฺฐาเยว ปตีติ อวโพโธ, ตํ กโรตีติ วิคฺคโหฯ

๔๗.

วุตฺเตสุ สูจิเต ฐาเน, ปทจฺเฉโท ภเว ยติ;

ยํ ตาย หีนํ ตํ วุตฺตํ, ยติหีนนฺติ สา ปนฯ

๔๗. ‘‘วุตฺเตสฺวิ’’จฺจาทิฯ วุตฺเตสุ ฉนฺโทสตฺถปรินิทฺทิฏฺเฐสุ อนุฏฺฐุภาทีสุ สูจิเต ฐาเน ‘‘เอตฺถยตี’’ติ ฉนฺโทวิจิติยา ปกาสิตฏฺฐาเน ปทานํ สฺยาทฺยนฺตานํ เฉโท วิจฺฉิติ วิภาโค อนุวาโท ยํ ยติ ภเวติ วิธียติฯ ตาย ยติยา หีนํ ปริหีนํ วิรุทฺธํ ยํ วากฺยํ, ตํ ยติหีนนฺติ วุตฺตํ, ‘‘ยมนํ วิราโม ยติ, สา หีนา เอตฺถา’’ติ กตฺวาฯ ปนาติ วิเสเส, สา ยติ ปนาติ สมฺพนฺโธฯ

๔๗. ‘‘วุตฺเตสฺว’’จฺจาทิฯ วุตฺเตสุ ฉนฺโทสตฺเถ นิทฺทิฏฺฐอนุฏฺฐุภาทีสุ สูจิเต ฐาเน ‘‘อยเมตฺถ ยตี’’ติ ปกาสิเต ฐาเน ปทจฺเฉโท สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตาทีนํ ปทานํ วิจฺเฉโท ยติ นาม ภเว, ตาย ยติยา ยํ วากฺยํ หีนํ อภิมตฏฺฐาเน วณฺณวิจฺเฉเทน ปริหีนํ, ตํ วากฺยํ ยติหีนนฺติ ยติหีนโทเสน ทุฏฺฐนฺติ วิญฺญูหิ วุตฺตํฯ

๔๘.

ยติ สพฺพตฺถ ปาทนฺเต, วุตฺตฑฺเฒ จ วิเสสโต;

ปุพฺพาปราเนกวณฺณ-ปทมชฺเฌปิ กตฺถจิฯ

๔๘. ‘‘ยติ’’จฺจาทิฯ สพฺพตฺถ ปาทนฺเต สพฺพสฺมิํ จตุตฺถํสสงฺขาตานํ คาถาปาทานํ อนฺเต อวสาเน จ วิเสสโต วิเสเสน เอกนฺเตน วุตฺตฑฺเฒ จ วุตฺตานํ ปาททฺวยสงฺขาเต อฑฺเฒ จ, ตทวสาเน จาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สิยา’’ติ เสโสฯ นนุ ‘‘ปทจฺเฉโท’’ติ วุตฺตตฺตา ปทมชฺเฌ ยติ น โหเตวาติ เจติ อาห ‘‘ปุพฺพ’’อิจฺจาทิฯ กตฺถจิ กิสฺมิญฺจิ ฐาเน, น สพฺพตฺถฯ ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺเฌปิ ยตีติ สมฺพนฺโธฯ ปุพฺเพ จ อปเร จ ปุพฺพาปเรฯ อเนเก วณฺณา อเนกวณฺณาฯ ปุพฺพาปเร อเนกวณฺณา ยสฺส ตํ ตถาฯ ตญฺจ ตํ ปทญฺจ, ตสฺส มชฺเฌปิฯ

๔๘. อิทานิ ยติมฺหิ ลพฺภมานํ สพฺพวิสยํ ทสฺเสติ ‘‘ยติ’’จฺจาทินาฯ สา ปน ยติ สพฺพตฺถ ปาทนฺเต จตุตฺถํสสงฺขาตคาถาปาทานํ อนฺเต จ วิเสสโต นิยมโต วุตฺตฑฺเฒ จ วุตฺตานํ ปาททฺวยสงฺขาเต อฑฺเฒ จ, ตทวสาเน จาติ อธิปฺปาโยฯ กตฺถจิ กิสฺมิญฺจิ ฐาเน ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺเฌปิ ปุพฺพาปรภูตอเนกวณฺณสมนฺนาคตปทานํ มชฺเฌ จ สิยาฯ ปทจฺเฉทสฺส ‘‘ยตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปทมชฺเฌ น โหตีติ สงฺกาปริหรณตฺถํ ‘‘ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺเฌ’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ ปาทนฺโต, วุตฺตฑฺโฒ, ปทมชฺฌญฺจ ยติฏฺฐานนฺติฯ ปทมชฺเฌเยว ลพฺภมานา ยติ กตฺถจิ โหติ, ทฺวกฺขรตฺยกฺขรปทมชฺเฌ ปน น โหติฯ

ตตฺโถทาหรณปจฺจุทาหรณานิ ยถา –

๔๙.

ตํ นเม สิรสา จามี-กรวณฺณํ ตถาคตํ;

สกลาปิ ทิสา สิญฺจ-ตีว โสณฺณรเสหิโยฯ

๔๙. อุทาหรียตีติ อุทาหรณํฯ ปฏิปกฺขมุทาหรณํ ปจฺจุทาหรณํฯ จามีกรสฺเสว สุวณฺณสฺส วิย วณฺโณ ยสฺส ตํ ตถาคตํ สิรสา นมามิฯ กีทิสํ? โย ตถาคโต สกลาปิ ทิสา สพฺพาเยว ทส ทิสา โสณฺณรเสหิ จามีกรวณฺณตฺตา รเสหิ สุวณฺณรเสหิ สิญฺจตีว สิญฺจตีติ มญฺเญ, ตํ ตถาคตนฺติ อเปกฺขเตฯ เอตฺถ ปุพฺพปาทนฺเต วุตฺตฑฺเฒ จ นิยตา ยติฯ จามีกรสทฺโท เจตฺถ จตุรกฺขโรฯ ตตฺถ จามีอิติ ปุพฺพภาโค, กรอิติ ปโรฯ เอตฺถ ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺเฌ ยติฯ สิญฺจตีติ เอตฺถ ปน ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺฌตฺตาภาวา สิญฺจอิตฺยตฺร ยติ ทุฏฺฐาติฯ อิทํ ปจฺจุทาหรณํฯ

๔๙. ตตฺถ ปาทนฺตวุตฺตฑฺเฒสุ ยติยา ปากฏตฺตา ตสฺมิํ ปทมชฺเฌ ยติยา อุทาหรณปจฺจุทาหรณานิ อิฏฺโฐทาหรณปฏิปกฺโขทาหรณานิ ยถาฯ ‘‘ตํ นเม’’จฺจาทิฯ โย ตถาคโต สกลาปิ ทิสา โสณฺณรเสหิ สุวณฺณรสธาราหิ สิญฺจตีว สิญฺจติ มญฺเญ, อิวสทฺโท วิตกฺเกฯ จามีกรวณฺณํ สุวณฺณวณฺณสทิสฉวิวณฺณํ ตํ ตถาคตํ สิรสา นเมฯ เอตฺถ ‘‘จามีกรวณฺณ’’นฺติ ยติยา จามีติ อกฺขรทฺวยมติกฺกมฺม ฐิตตฺตา อนฺเตปิ กรอิติ อกฺขรทฺวเยนานูนตฺตา ปทจฺเฉทสฺส ปุพฺพาปรวณฺณานมเนกตฺตมิติฏฺโฐทาหรณํฯ สิญฺจตีติ ปเท สิญฺจาติ วณฺณทฺวยมติกฺกมฺม ยติยา ทิสฺสมานตฺเตปิ ติอิติ ปรภาเค เอกวณฺณตฺตา อเนกวณฺณาภาโวติ ปจฺจุทาหรณํฯ เอตฺถ อเนกวณฺณตฺตํ ปทวเสเนว ญาตพฺพํฯ จามีกรสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส โสติ วิคฺคโหฯ

๕๐.

สโร สนฺธิมฺหิ ปุพฺพนฺโต, วิย โลเป วิภตฺติยา;

อญฺญถา ตฺว’ญฺญถา ตตฺถ, ยาเทสาทิ ปราทิ’วฯ

๕๐. ‘‘สโร’’จฺจาทิฯ วิภตฺติยา โลเป สติ สนฺธิมฺหิ สํหิตายํ กตายํ สโร ปรปทาทิภูโต ปุพฺพนฺโต วิย ปุพฺพปทสฺส อนฺตภูโต โย สโร, โส วิย โหติ, อเนกวณฺณตฺตาภาเวปิ ตโต วิหิตยติยา เนวตฺถิ ภงฺโคติ อธิปฺปาโยฯ อญฺญถา ตุ วิภตฺติยา อโลเป ตุ สติ สํหิตายํ กตายํ ปุพฺพปทนฺตภูโต สโร เจ, อญฺญถา อญฺเญน ปกาเรน โหติ, ปรปทสฺสาทิสโร วิย โหตีติ อตฺโถฯ ตํ วิภตฺติยา สทฺธิํ วิหาย กตยติยา นตฺถิ ภงฺโคติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ ตสฺสํ ยติยํ ยาเทสาทิ อิวณฺณาทีนํ กาตพฺโพ ยการาเทสาทิ ปราทิว ปรปทสฺส อาทิสโร วิย โหติฯ กตยาเทสาทิสหิตํ พฺยญฺชนํ วิหาย กตาย ยติยา นตฺถิ ภงฺโคติ อธิปฺปาโยฯ

๕๐. อิทานิ เหฏฺฐา วุตฺตสฺส วิรุทฺธตฺเตปิ ยติภงฺคาภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สโร’’จฺจาทิฯ วิภตฺติยา โลเป สนฺธิมฺหิ สติ สโร สนฺธิสโร ปุพฺพนฺโต วิย ปุพฺพปทสฺส อนฺโต วิย โหติ, อญฺญถา ตุ วิภตฺติยา อโลเป สํหิตายํ กตายํ อญฺญถา โหติ, ปุพฺพปทนฺตภูโต สโร ปรปทสฺส อาทิสโร วิย โหติฯ ตตฺถ ยติยํ ยาเทสาทิ อิวณฺณาทีนํ กตฺตพฺพยการาเทสาทิ ปราทิว ปรปทสฺส อาทิสโร วิย โหติ, ปุพฺพนฺตสทิสสรมติกฺกมิตฺวาปิ ปรปทาทิสรสทิสวณฺณมาคมฺม ตํ อนติกฺกมิตฺวาปิ ปรปทาทิสรสทิสยาเทสาทิมติกฺกมิตฺวาปิ ยติยา ปยุตฺตาย สติ อเนกวณฺณตฺตาภาเวปิ ยติภงฺโค น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ปุพฺพสฺส อนฺโตติ จ, โย จ โส อาเทโส จ, โส อาทิ ยสฺส มการาทิโนติ จ, ปรสฺส อาทีติ จ วากฺยํฯ

๕๑.

จาที ปุพฺพปทนฺตาว, นิจฺจํ ปุพฺพปทสฺสิตา;

ปาทโย นิจฺจสมฺพนฺธา, ปราทีว ปเรน ตุฯ

๕๑. นิจฺจํ อนวรตํ ปุพฺพปทํ สิตา นิสฺสิตา จาที จการาทโย นิปาตา ปุพฺพสฺส ปทสฺส อนฺตา อวยวา วิย โหนฺติ, เต อนฺโต กตฺวา ยติ กาตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ ปเรน ปรปเทน นิจฺจสมฺพนฺธา สตตโยคิโน, ตุสทฺโท อฏฺฐานปฺปยุตฺโต, ปาทโย ตุ ปราทีว ปรปทสฺส อาที อวยวา วิย โหนฺติ, ตํ วิหาย ปุพฺพปทนฺเต ยติ กาตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

๕๑. ‘‘จาทิ’’จฺจาทิฯ นิจฺจํ สตตํ ปุพฺพปทสฺสิตา ปุพฺพปทํ นิสฺสาย ปวตฺตา จาที จการาทินิปาตา ปุพฺพปทนฺตาว ปุพฺพปทสฺส อนฺตา อวยวา วิย โหนฺติ, ปเรน ปรปเทน นิจฺจสมฺพนฺธา นิรนฺตรโยคิโน ปาทโย ตุ ปาทิอุปสคฺคา ปน ปราทีว ปรปทสฺส อาที อวยวาวิย โหนฺติฯ จาทโย อาคมฺม เต พหิ กตฺวาปิ ปาทโย อาคมฺม เต อนฺโต กตฺวาปิ ปวตฺโต วิราโม ยติภงฺโคติ อธิปฺปาโยฯ โจอาทิ เยสนฺติ จ, ปุพฺพปทํ สิตาติ จ, โป อาทิ เยสนฺติ จ, นิจฺจํ สมฺพนฺธาติ จ วิคฺคโหฯ เอตฺถ จ ตคฺคุณสํวิญฺญาณตฺตา จการปการาทีนมฺปิ ปริคฺคโหฯ

สพฺพตฺโถทาหรณานิ ยถา

๕๒.

นเม ตํ สิรสา สพฺโพ-ปมาตีตํ ตถาคตํ;

ยสฺส โลกคฺคตํ ปตฺต-สฺโส’ปมา น หิ ยุชฺชติฯ

๕๓.

มุนินฺทํ ตํ สทา วนฺทา-มฺย’นนฺตมติ’มุตฺตมํ;

ยสฺส ปญฺญา จ เมตฺตา จ, นิสฺสีมาติ วิชมฺภติฯ

๕๒-๕๓. สพฺพตฺถาติ ปุพฺพนฺตสทิสาทีสุฯ ‘‘นเมต’’นฺติอาทิคาถาทฺวเย ปทตฺโถ ปากโฏ, อธิปฺปาโย ตุ ยโต โลกคฺคตํ ปตฺโต, ตโต สพฺโพปมาตีโต, ยโต ปญฺญาเมตฺตา โลเก นิรนฺตรมิว วตฺตนฺติ, ตโต อนนฺตมติ, อุตฺตโม จาติฯ เอตฺถ ‘‘สพฺพา อุปมา’’ติ สมาสํ กตฺวา วิภตฺติโลเป สํหิตายญฺจ กตายํ ปรปทาทิอุกาโร ปุพฺพปทนฺตพฺพการฏฺฐอกาโร วิย โหตีติ สพฺโพ อิจฺจตฺร ปาทนฺตยติฯ ปตฺตสฺโสปมา อิจฺจตฺร ยการาเทสสฺส ปราทิสทิสภาโว วิย โหติ, วิภตฺติยา อโลเป สํหิตายํ กตายํ สวิภตฺติยา อกาโร ปรปทาทิ อุกาโร วิย โหตีติ ตํวิภตฺติยา ปสิทฺธํ วิหาย ปตฺตอิจฺจตฺร ปาทนฺตยติฯ ตถา วนฺทามฺยนนฺตอิจฺจตฺร ยการาเทสสฺส ปราทิสทิสภาโว วิหิโตติ มฺยสทฺทํ วชฺเชตฺวา วนฺทาอิจฺจตฺร ปาทนฺตยติฯ ปุพฺพปทสฺสิตานํ จาทีนํ ปุพฺพปทนฺตสทิสตา วุตฺตาติ เมตฺตา จาติ จสทฺทโต ยติ, อปรปทสมฺพนฺธา ปาทโย ปรปทาทิสทิสา โหนฺตีติ นิสฺสีมาติ เอตฺถ นิสทฺทํ วิหาย ตโต อาทิมฺหิ ยติฯ

๕๒-๕๓. สพฺพตฺถ ยถาวุตฺตปุพฺพนฺตสทิสสราทีสุ ปญฺจสุ อุทาหรณานิยถาฯ ‘‘นเม ต’’มิจฺจาทิ, โลกคฺคตํ ปตฺตสฺส ยสฺส พุทฺธสฺส อุปมา น หิ ยุชฺชติ สกลปทตฺถานํ อติกฺกมฺม ฐิตตฺตา น หิ ยุชฺชติฯ สพฺโพปมาตีตํ ตํ ตถาคตํ สิรสา นเม นมามิฯ สพฺโพติ เอตฺถ โอการสฺส ปุพฺพปทนฺตสรสทิสตฺตา ตโต ปราย ยติยา จ สฺโสปมาติ ปรปทาทิสทิสํ วณฺณมนติกฺกมฺม ฐิตาย ยติยา จ อุทาหรณํฯ

‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิฯ ยสฺส สมฺพุทฺธสฺส ปญฺญา จ เมตฺตา จนิสฺสีมา อนนฺตสตฺตอนนฺตเญยฺยวิสยกรณโต สีมารหิตา อติวิชมฺภติฯ อนนฺตมติํ อุทยพฺพยสมฺภเวปิ เญยฺยสฺสานนฺตตฺตา วิสยิมฺหิ วิสยโวหาเรน อนนฺตปญฺญาย สมนฺนาคตํ อุตฺตมํ ตโต เอว ปวรํ ตํ มุนินฺทํ สทา วนฺทามิ, ยาเทสสฺส ปราทิสทิสตฺตา ตมนาคมฺม ยติ ภวติฯ เมตฺตาจนิสฺสีมาติ เอตฺถ จาทีนํ ปุพฺพปทนฺตสทิสตฺตาจ ปาทีนํ ปรปทาทิสทิสตฺตา จ ‘‘จา’’ติ ‘‘นี’’ติ อิเมสมฺปิ ยติ ภวติฯ

จาทิปาทีสุ ปจฺจุทาหรณานิ ยถา

๕๔.

มหาเมตฺตา มหาปญฺญา, จ ยตฺถ ปรโมทยา;

ปณมามิ ชินํ ตํ ป-วรํ วรคุณาลยํฯ

๕๔. ‘‘มหา’’อิจฺจาทิฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ชิเนฯ ปรโมทยาติ มหาเมตฺตาทโย อุกฺกฏฺฐาภิวุฑฺฒิโยฯ ตโตเยว วรคุณาลยํ, เตเนว ปวรํ อุตฺตมํ ตํ ชินนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ ปุพฺพปทนิสฺสิตํ จการํ ปรปทาทิภูตํ กตฺวา ตโต ปุพฺเพ กตา ยติ จ, ปรปทาทิสมฺพนฺธปการํ ปุพฺพปทนฺตภูตํ กตฺวา ปการโต ปรํ กตา ยติ จ วิรุทฺธาติ อุภยตฺถ ปจฺจุทาหรณํฯ

๕๔. จาทิปาทีสุ วิสยภูเตสุ ปจฺจุทาหรณํ ยถาฯ ‘‘มหาเมตฺติ’’จฺจาทิฯ ยตฺถ ยสฺมิํ ชิเน มหาเมตฺตา จ มหาปญฺญา จ อิมา ปรโมทยา อุกฺกฏฺฐาภิวุฑฺฒิโย โหนฺติฯ วรคุณาลยํ อุตฺตมคุณากรํ ปวรํ ตโตเยว อุตฺตมํ ตํ ชินํ ปณมามิฯ เอตฺถ จการํ ปรปทาทิํ กตฺวา ปการํ ปุพฺพปทนฺตํ กตฺวา ยติยา ปวตฺตตฺตา ‘‘จ ยตฺถ, ตํ ปา’’ติทฺวยมปิ ปจฺจุทาหรณํฯ

๕๕.

ปทตฺถกฺกมโต มุตฺตํ, กมจฺจุตมิทํ ยถา;

เขตฺตํ วา เทหิ คามํ วา, เทสํ วา มม โสภนํฯ

๕๕. ‘‘ปท’’อิจฺจาทิฯ ปทานํ อตฺถกฺกมโต มุตฺตํ คฬิตํ กมจฺจุตมิทนฺติ วิธียเตฯ เขตฺตํ วา อิจฺจาทินา อรุจิโตยํ ยาจนกฺกโม วตฺตุโน อวิญฺญุตํ คเมติฯ โย หิ เขตฺตมฺปิ ทาตุํ นิจฺฉติ, กถํ โส คามาทิกํ ทสฺสตีติฯ

๕๕. ‘‘ปทตฺถิ’’จฺจาทิฯ ปทตฺถกฺกมโต ปทานํ อตฺถกฺกมโต มุตฺตํ คฬิตํ อิทํ วากฺยํ กมจฺจุตํ นามฯ อุทาหรติ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิฯ มม โสภนํ เขตฺตํ วา คามํ วา เทสํ วา ชนปทํ วา เทหิฯ เอตฺถ เขตฺตมิจฺจาทิ ยาจนกฺกโม วตฺตุโน อวิญฺญุภาวํ วินา อุจิตปทตฺถกฺกมํ นปฺปกาเสติ, ตถา หิ เขตฺตมปิ ทาตุมนิจฺฉนฺโต คามนิคมชนปทาทิํ กถํ ทสฺสตีติ กมหานิฯ

๕๖.

โลกิยตฺถ’มติกฺกนฺตํ, อติวุตฺตํ มตํ ยถา;

อติสมฺพาธ’มากาส-เมติสฺสา ถนชมฺภเน [ถนชุมฺภเน (สี.)]ฯ

๕๖. ‘‘โลกิ’’จฺจาทิฯ โลเก วิทิโต โลกิโย, ตํ โลกิยตฺถมภิเธยฺยํ อติกฺกนฺตํ อนนุวุตฺตํ ยํ ตํ อติวุตฺตํ มตนฺติ วิธียเตฯ ยเถตฺยาทินา อุทาหรติฯ เอติสฺสา วนิตาย ถนานํ ปโยธรานํ ชมฺภเน พฺยาปเน อากาสํ คคนํ อติสมฺพาธํ อจฺจนฺตปฺปกํฯ

๕๖. ‘‘โลกิยตฺถิ’’จฺจาทิฯ โลกิยตฺถํ โลเก ปสิทฺธมภิเธยฺยํ อติกฺกนฺตํ กถนากาเรน อติกฺกมิตํ วากฺยํ อติวุตฺตมิติ มตํฯ อุทาหรติ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิฯ เอติสฺสา ถนชมฺภเน ถนานํ วิชมฺภเน อากาสํ อติสมฺพาธํ อโนกาสํฯ เอตฺถ ปโยธรานํ มหนฺตตฺตํ วทามาติ โลเก มหนฺตนฺติ ปสิทฺธํ คคนมปิ อติกฺกนฺตตฺตา วากฺยมติวุตฺตโทเสน ทูสิตํฯ

๕๗.

สมุทายตฺถโต’เปตํ, ตํ อเปตตฺถกํ ยถา;

คาวิปุตฺโต พลีพทฺโธ, ติณํ ขาที ปิวี ชลํฯ

๕๗. ‘‘สมุทายิ’’จฺจาทิฯ สมุทายสฺส ปกรณโต ปทสนฺธิโน วากฺยสฺส อตฺโถ อภิเธยฺยํ องฺคงฺคิภูตํ กฺริยาการกสมฺพนฺธีวิเสสลกฺขณํ สํโวหาริกํ, ตโต อเปตํ อปคตํ สุญฺญํ, วินา [น (ก.)] ปทตฺถมตฺเตน ตสฺส กตฺถจิ พฺยภิจาราภาวโต เอตาทิสํ ยํ ตมเปตตฺถกนฺติ วิธิฯ น หิ ‘‘คาวิปุตฺโต’’จฺจาทีสุ สมุทายตฺโถ สมฺภวติฯ

๕๗. ‘‘สมุทายิ’’จฺจาทิฯ สมุทายตฺถโต วิเสสนวิเสสฺยภูตกฺริยาการกสมฺพนฺเธหิ ยุตฺตวากฺยสงฺขาตปทสมุทายสฺส สมฺพนฺธปทตฺตา โวหารานุรูปอตฺถโต อเปตํ อปคตํ, อวยวตฺถมตฺตสฺส วา สพฺพตฺถ ลพฺภมานตฺตา สมุทายตฺถโต สุญฺญํ, ตํ วากฺยํ อเปตตฺถกํ นามฯ ยถิจฺจาทินา อุทาหรติ ‘‘คาวิปุตฺโต พลีพทฺโธ อุสโภ ติณํ ขาทิ, ชลํ ปิวี’’ติฯ เอตฺถ อวยวตฺถมตฺเตน วินา สมุทาเยน คมฺยมานสฺส กสฺสจิ วิเสสตฺถสฺส อภาวา สมุทายตฺถโต อปคตํ นาม โหติฯ

๕๘.

พนฺเธ ผรุสตา ยตฺถ, ตํ พนฺธผรุสํ ยถา;

ขรา ขิลา ปริกฺขีณา, เขตฺเต ขิตฺตํ ผลตฺย’ลํฯ

๕๘. ‘‘พนฺเธ’’จฺจาทิฯ ขราอิจฺจาทิกํ พนฺธผรุสํ สุติสุภคตฺตาภาวโต ขรา กกฺกสา ขิลา ขาณุกาทโย ปริกฺขีณา ขยํ ปตฺตา ยโต, ตสฺมา เขตฺเต เกทาเร ขิตฺตํ วุตฺตํ อลมจฺจนฺตํ ผลติ นิปฺผชฺชติฯ วากฺยโทโสฯ

๕๘. ‘‘พนฺเธ’’จฺจาทิฯ พนฺเธ พนฺธสรีเร ผรุสตา สุติสุขตาภาวโต ผรุสภาโว ยตฺถ วากฺเย ภวติ, ตํ วากฺยํ พนฺธผรุสํ นาม โหติฯ ยถาติ อุทาหรติฯ ขรา กกฺกสา ขิลา ขาณุกาทโย ปริกฺขีณา ยสฺมา ขีณา โหนฺติ, ตสฺมา เขตฺเต ขิตฺตํ วุตฺตํ พีชํ อลํ อติสเยน ผลติ นิปฺผชฺชติฯ

วากฺยโทสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วากฺยตฺถโทสนิทฺเทสวณฺณนา

๕๙.

เญยฺยํ ลกฺขณมนฺวตฺถ-วเสนา’ปกฺกมาทินํ;

อุทาหรณเมเตสํ, ทานิ สนฺทสฺสยามฺย’หํฯ

๕๙. ‘‘เญยฺย’’มิจฺจาทิฯ อปกฺกมาทีนํ ยถาอุทฺทิฏฺฐานํ ลกฺขียติ อุทาหรณมเนนาติ อตฺเถน ลกฺขณํ อนฺวตฺถวเสน อปคโต กโม ยตฺถ ตํ อปกฺกมนฺติอาทินา อตฺถานุคมนวเสน เญยฺยํ วิญฺญาตพฺพํฯ อิทานิ วากฺยโทเส นิทฺทิสิตฺวา อวสรปฺปตฺเต อิมสฺมิํ กาเล เอเตสํ อปกฺกมาทีนํ อุทาหรณํ ลกฺขิยํ อหํ สนฺทสฺสยามิ ปกาเสสฺสามิฯ

๕๙. อิทานิ อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมน อปกฺกมาทิอตฺถโทสานิ วิภาเวติ ‘‘เญยฺย’’มิจฺจาทินาฯ อปกฺกมาทีนํ อปกฺกโมจิตฺยหีนาทีนํ ลกฺขณํ อปกฺกมาทิวิสยพุทฺธิยา อวิปรีตวุตฺติยา ปวตฺติการณํ อนฺวตฺถวเสน อปคโต กโม ยตฺถิจฺจาทิวจนตฺถานุคตญาณวเสน เญยฺยํ ญาตพฺพํ, วิสุํ ลกฺขณํ น วทามาติ วุตฺตํ โหติฯ อิทานิ อหํ เอเตสํ อปกฺกมาทีนํ อุทาหรณํ ลกฺขิยํ สนฺทสฺสยามิฯ อตฺถานุคตมนฺวตฺถํ อนฺวตฺถสฺส ญาณสฺส วโสติ วิคฺคโหฯ

ตตฺถาปกฺกมํ ยถา

๖๐.

ภาวนาทานสีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;

โภคสคฺคาทินิพฺพาน-สาธนานิ น สํสโยฯ

๖๐. ‘‘ภาวนา’’อิจฺจาทิฯ สมฺมา อโลภาทิเหตุสมฺปตฺติยา สกฺกจฺจํ สมฺปาทิตานิ นิปฺผาทิตานิฯ เอตฺถ โภคสคฺคาทินิพฺพานานํ เหตโว ยถากฺกมํ ทานสีลภาวนาโย, น ตุ ภาวนาทานสีลานิฯ

๖๐. ตตฺถ เตสุ อปกฺกมาทีสุ อปกฺกมํ ยถา อปกฺกมสฺโสทาหรณเมวํฯ โอจิตฺยหีนํ ยถาตฺยาทีสุปิ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘ภาวนิ’’จฺจาทิฯ อิห อิมสฺมิํ อตฺตภาเว สมฺมา สมฺปาทิตานิ อโลภาทิเหตุสมฺปตฺติยา สกฺกจฺจํ สมฺปาทิตานิ ราสิกตานิ ภาวนาทานสีลานิ โภคสคฺคาทินิพฺพานสาธนานิ อุปโภคปริโภคานิ, สคฺคุปฺปตฺติอายุอาโรคฺยาทีนิ, นิพฺพานญฺเจติ เอเตสํ สาธกานิฯ น สํสโย สทิสวิสทิสวิปากทาเน สํสโย นาม นตฺถิฯ เอตฺถ โภคสคฺคนิพฺพานานํ เหตุภูตา ปน กมโต ทานสีลภาวนาโย ภวนฺตีติ ผลกฺกมสฺส เหตุกฺกมํ วิรุทฺธมิติ กมาเปตํ นาม โหติฯ

โอจิตฺยหีนํ ยถา

๖๑. ปูชนียตโร โลเก, อห’เมโก นิรนฺตรํฯ

มเยกสฺมิํ คุณา สพฺเพ, ยโต สมุทิตา อหุํฯ

๖๑. ‘‘ปูชนียิ’’จฺจาทิฯ ยโต ยสฺมา การณา สพฺเพ คุณา สีลาทโย เอกสฺมิํ เกวเล มยิ เอว สมุทิตา ราสิภูตา อหุํ อเหสุํ, ตสฺมา การณา อิมสฺมิํ สตฺตโลเก เอโก เกวโล อหเมว นิรนฺตรํ สตตํ ปูชนียตโร อติสเยน ปุชฺโชติฯ เอวมตฺตปสํสนมรุจิตํ สปฺปุริสสฺสฯ

๖๑. ‘‘ปูชนียตเร’’จฺจาทิฯ ยโต ยสฺมา สพฺเพ คุณา สีลาทโย เอกสฺมิํ มยิ อทุติเย มยิ เอว สมุทิตา ราสิภูตา อหุํ อเหสุํ, ตสฺมา โลเก สตฺตโลเก เอโก อทุติโย อหเมว นิรนฺตรํ สตตํ ปูชนียตโร อติสเยน ปูชนีโยฯ เอวํ อตฺตปฺปสํสนโต อุจิตตาย ปริหานีติ โอจิตฺยหีนํ นามฯ

ยถา จ

๖๒.

ยาจิโตหํ กถํ นาม, น ทชฺชามฺยปิ ชีวิตํ;

ตถาปิ ปุตฺตทาเนน, เวธเต หทยํ มมฯ

๖๒. ‘‘ยาจิโต’’อิจฺจาทิฯ เอตฺถ ‘‘ยทิ ยาจิํสุ, ชีวิตมฺปิ ยาจกานํ ทชฺชามี’’ติ ทสฺสิโตทารตายานุจิตํ ปุตฺตทาเน หทยปเวธนกถนํ เวสฺสนฺตรสฺส ยชฺเชวมโวจฯ

๖๒. ยถา จ, เอวมฺปิ โอจิตฺยหีนสฺส อุทาหรณํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘ยาจิโต’’จฺจาทิฯ ยาจิโต ยาจเกหิ ยาจิโต อหํ ชีวิตมปิ กถํ นาม น ทชฺชามิ, ตถาปิ เอวํ ทานชฺฌาสเย สติปิ ปุตฺตทาเนน มม หทยํ เวธเต กมฺปเตฯ เอตฺถ เวสฺสนฺตรสฺส ‘‘ยทิ ยาเจยฺยุํ, ชีวิตมปิ ยาจกานํ ทชฺชามี’’ติ กตปฏิญฺญาย ปุตฺตทาเนน หทยกมฺปนสฺส กถนํ จาคาติสยโยคสงฺขาตอุทารคุณสฺส อนนุจฺฉวิกนฺติ โอจิตฺยหีนํฯ

ภคฺครีติ ยถา

๖๓.

อิตฺถีนํ ทุชฺชนานญฺจ, วิสฺสาโส โนปปชฺชเต;

วิเส สิงฺคิมฺหิ นทิยํ, โรเค ราชกุลมฺหี จฯ

๖๓. ‘‘อิตฺถีน’’มิจฺจาทิฯ โนปปชฺชเต น ยุชฺชติฯ เอตฺถ สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐิยา ปริจฺจาเคน วิเสอิจฺจาทินา อาธาเร สตฺตมีนิทฺเทโส อตฺถรีติยา ภงฺโคฯ อาโท มชฺเฌ จ จการปริจฺจาคา สทฺทรีติยา ภงฺโค, รีตีนํ อนนฺตตฺตา ภงฺคาปฺยนนฺตาฯ อุทาหรณํ ตุ ทิสามตฺตํฯ

๖๓. ‘‘อิตฺถีน’’มิจฺจาทิฯ อิตฺถีนญฺจ ทุชฺชนานญฺจ วิสฺสาโส สหวาสาทีหิ วิสฺสาโส โนปปชฺชเต อนตฺถสํสยานิวตฺติการณตฺตา น ยุชฺชติฯ วิเส ครเฬ จ สิงฺคิมฺหิ สิงฺควติ มหิํ สาโท จ นทิยญฺจ โรเค วฑฺฒมานเก โรเค จ ราชกุลมฺหิ จ วธพนฺธนาทิการเก ราชกุเล จ วิสฺสาโส โนปปชฺชเตฯ เอตฺถ อาโท สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐิยา อารภิตฺวา ตํ ปหาย สตฺตมิยา วุตฺตตฺตา อตฺถรีติ จ, อาทิมชฺเฌสุ จสทฺทปริจฺจาคโต สทฺทรีติ จ ภินฺนาฯ จสทฺทํ ปยุญฺชนฺเตน อาโท เอว วา อนฺเต เอว วา ปจฺเจกํ วา โยเชตพฺพํ โหติฯ อีทิโส ปโยโค รีติภงฺโค นาม โหติฯ รีตีนํ พหุตฺตา รีติภงฺคโทสาปิ พหุวิธาฯ อิทํ ปน มุขมตฺตนิทสฺสนํฯ

สสํสยํ ยถา

๖๔.

มุนินฺทจนฺทิมาโลก-รสโลลวิโลจโน;

ชโน’วกฺกนฺตปนฺโถ’ว, โคปทสฺสนปีณิโตฯ

๖๔. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิฯ จนฺทิมา วิย จนฺทิมา, มุนินฺโทเยว จนฺทิมา, ตสฺส อาโลกนํ ทสฺสนํ, อาโลโก ปกาโส วา, ตสฺมิํ รโส อนุราโค, เตน โลลานิ จปลานิ โลจนานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส ชโน อวกฺกนฺโต โอกฺกนฺโต ปวิฏฺโฐ ปนฺโถ มคฺโค เยน อวกฺกนฺตปนฺโถ เอว คุนฺนํ รํสีนํ, อิฏฺฐตฺถนิปฺผตฺติสูจกภาเวน โคปทตฺถสฺส วา ปทสฺสเนน ปีณิโต มุทิโตติ เอตฺถ โครูปสฺส ปทสฺสเนนาติปิ วิญฺญายตีติ สนฺเทโหฯ

๖๔. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิฯ มุนินฺทจนฺทิมาโลกรสโลลวิโลจโน มุนินฺทสงฺขาตสฺส จนฺทิมสฺส อาโลเก ทสฺสเน ปาตุภาเว วา รเสน อาลเยน จญฺจลเนตฺโต ชโน อวกฺกนฺตปนฺโถว โอติณฺณมคฺโคว พุทฺธสฺส ทสฺสนตฺถาย มคฺคโมติณฺโณติ อธิปฺปาโยฯ โคปทสฺสนปีณิโต โคสงฺขาตรํสิปทสฺสเนน, อภิมงฺคลสมฺมตโคปทสฺสเนน วา สนฺตุฏฺโฐ โหติฯ เอตฺถ โคปทสฺสเนนาติ จ อตฺถสฺส คมฺยมานตฺตา วิญฺญาตุํ สํสโย อุปฺปชฺชตีติ สสํสยํ นามฯ อวกฺกนฺโต ปนฺโถ เยนาติ จ, คุนฺนํ รํสีนํ, คาวสฺส วา ปทสฺสนนฺติ จ, โคปทสฺสเนน ปีณิโตติ จ วิคฺคโหฯ

๖๕.

วากฺยตฺถโต ทุปฺปตีติ-กรํ คามฺมํ มตํ ยถา;

โปโส วีริยวาโส’ยํ, ปรํ หนฺตฺวาน วิสฺสมิฯ

๖๕. ‘‘วากฺย’’อิจฺจาทิฯ ปรํ สตฺตุํ หนฺตฺวาน ปหริตฺวา วีริยวา สูโร โสยํ โปโส ปุริโส วิสฺสมิ วิสฺสตฺโถฯ อยมตฺโถ ตาว น ทุปฺปตีโตฯ ปรํ อจฺจนฺตํ หนฺตฺวาน วีริยวา อุจิตสมฺภโว โสยํ โปโส วิสฺสมีติ ทุปฺปตีโตยมตฺโถฯ

๖๕. อนฺวตฺถวเสน ลกฺขณสฺส อปากฏตฺตา สลกฺขณํ ลกฺขิยมุทาหรติ ‘‘วากฺยตฺถโต’’จฺจาทินาฯ วากฺยตฺถโต ทุปฺปตีติกรํ วิรุทฺธปฺปกาสกํ คามฺมนฺติ มตํฯ ยถาติ อุทาหรติฯ ปรํ สตฺตุํ หนฺตฺวาน มาเรตฺวาน วีริยวา สูโร โส อยํ โปโส วิสฺสมิ วิคตปริสฺสโม อโหสิ, อยมตฺโถ อิฏฺโฐฯ ปรํ อติสเยน หนฺตฺวาน วีติกฺกมํ กตฺวา วีริยวา อุปจิตสมฺภโว อุปจิตสุกฺโก โส อยํ ปุริโส วายาเมน วิสฺสมิ วิคตวายาโม อโหสีติฯ อิมสฺสตฺถสฺส อสพฺภารหตฺตา คามฺมตฺตํฯ วีริยํ อุสฺสาโห สมฺภโว วา อสฺส อตฺถีติ วิคฺคโหฯ

๖๖.

ทุฏฺฐาลงฺกรณํ เตตํ, ยตฺถาลงฺการทูสนํ;

ตสฺสาลงฺการนิทฺเทเส, รูปมาวีภวิสฺสติฯ

๖๖. ‘‘ทุฏฺฐา’’อิจฺจาทิฯ ยตฺถ ยสฺมิํ วากฺเย อลงฺการานํ ทูสนํ วิกฏตา, เอตนฺตุ ทุฏฺฐาลงฺกรณํ ทุฏฺฐาลงฺกรณํ นาม, ตสฺส ทุฏฺฐาลงฺการสฺส รูปํ สรูปํ อลงฺการนิทฺเทเส ตํนามเก ปริจฺเฉเท อาวีภวิสฺสติ ปกาสิสฺสติ, ตตฺเถว ตํ ทสฺสยิสฺสามีติ อธิปฺปาโยฯ

๖๖. ‘‘ทุฏฺฐาลงฺกริ’’จฺจาทิฯ ยตฺถ วากฺเย อลงฺการทูสนํ อลงฺการานํ วิโรโธ โหติ, เอตํ วากฺยตฺถนิสฺสิตํ เอตํ วากฺยํ ทุฏฺฐาลงฺกรณํ ทุฏฺฐาลงฺกาโร นาม, ตสฺส ทุฏฺฐาลงฺกรณโทโสปลกฺขิตวากฺยสฺส รูปํ สรูปํ ลกฺขิยํ อลงฺการนิทฺเทเส อลงฺการานํ นิทสฺสนฏฺฐานภูเต ปริจฺเฉเท อาวีภวิสฺสติฯ เอตฺถ วุตฺเตปิ ปุน ตตฺถาปิ วตฺตพฺพํ สิยาติ น วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ อุทฺเทเส ‘‘ทุฏฺฐาลงฺกตี’’ติ วตฺวา อิทานิ ‘‘ทุฏฺฐาลงฺกรณ’’นฺติ วจนํ อลงฺกติ อลงฺกรณอลงฺการสทฺทานํ ตุลฺยตฺถตฺตา น วิรุชฺฌติฯ

๖๗.

กโต’ตฺร สงฺเขปนยา มยา’ยํ,

โทสานเมสํ ปวโร วิภาโค;

เอโส’ว’ลํ โพธยิตุํ กวีนํ,

ตมตฺถิ เจ เขทกรํ ปรมฺปิฯ

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร

โทสาวโพโธ นาม

ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ

๖๗. เอวํ ‘‘โสทาหรณเมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺยห’’นฺติ กตปฏิญฺญานุรูปํ ปฏิปชฺช ทานิ ‘‘กโตตฺริ’’จฺจาทินา นิกฺขิปนนยํ สงฺขิปติฯ อตฺร อิมสฺมิํ อธิกาเร, ปริจฺเฉเท วา เอสํ ยถาวุตฺตานํ โทสานํ ปทโทสาทีนํ ปวโร อุตฺตโม วิภาโค วิภชนํ สงฺเขปนยา สงฺเขปกฺกเมน, น วิตฺถารโต, ยโต อปริสงฺขฺเยยฺยานํ นตฺถิ ปริยนฺโต มยา กโต นิฏฺฐาปิโตฯ นนุ ‘‘สงฺเขปนยา’’ติ วุตฺตตฺตา ปุราตเนหิ [ปุราตเรหิ (ก.)] ทีปิตา สนฺติ พหู โทสา, เต ปริจฺจตฺตา สิยุนฺติ? เอตฺถ วุจฺจเต, วิตฺถารกฺกมสฺส อนธิปฺเปตตฺตา ‘‘สงฺเขปนยา’’ติ วุตฺตํ, น ปน สพฺพถา ปริจฺจาเคนฯ ตถา หิ–

‘‘นิหนฺตุ โสยํ ชลิตํ, ปตงฺโค อริปาวก’’นฺติอาทีนํ

อกฺขมตฺถนฺตราทิกํ วิรุทฺธตฺถนฺตรานุคตนฺติ จฯ เอตฺถ หิ ปตงฺคสทฺเทน โชติริงฺคณสงฺขาตมตฺถนฺตรมสมตฺถมิจฺฉิตตฺเถ ‘‘วจนฺติ คณฺฑา’’ตฺเยวมาทิกํ อมงฺคลอปยุตฺตปทาทิกํ กิลิฏฺเฐ อนฺโตคธนฺติ จฯ

คชเหสาทิ สมฺพนฺธทูสิตํ โลกวิโรธิ, โสคตาคมาทีสุ ปสิทฺธํ รูปกฺขนฺธาทิกมญฺญตฺร วุตฺตํ อปฺปตีตํ นามฯ อิทํ อาคมวิโรธิอิติ, สมฺพนฺธทูสิตปฺปตีตาทิกํ วิโรธิมฺหิ ปวิฏฺฐนฺติ จ, อาเนตพฺพเหตุตฺตา เหตฺวเปกฺขํ เนยฺยโต น พฺยติริจฺจตีติ จฯ

‘‘เทโว โวหรตุ กฺเลสํ, ราหุขินฺโน ทิวากโร’’

อิจฺจาทิกํ อสามตฺถฺยาภิเธยฺยาทิกํ โอจิตฺยหีเน สงฺคหิตนฺติ จฯ ชิคุจฺฉอสพฺภสํสูจกอตฺถนฺตรกญฺจ คามฺมํ ทุปฺปตีติกเร สงฺคยฺหตีติ จฯ ( ) [(ทุรุจฺจารณํ)?] สพนฺธผรุสเมเวติ จฯ

เอตฺถ ปน โอจิตฺยหีนทุปฺปตีติกรานํ วากฺยตฺถโทสตฺเตปิ ผนฺธผรุสสฺส จ วากฺยโทสตฺเต ปทปทตฺถานํ โทสโต วากฺยเมว ทุฏฺฐํ สิยา, วากฺยญฺจ ปเทหิ วิริจฺจเต, ปเท ทุฏฺเฐ วากฺยตฺโถ จ ทุฏฺโฐ สิยาฯ ปทโทสโต วากฺยวากฺยตฺถานํ นานาภาวาภาวญาปนตฺถํ อสามตฺถิยาภิเธยฺยาทิกํ ปทํ โอจิตฺยหีนาทิวากฺยตฺถโทสาทีสุ อนฺโต กถิตํฯ ตถา หิ ปุราตเนหิ วิรุทฺธตฺถนฺตราทีหิ ปเทหิ วิรจิตํ วากฺยํ วิรุทฺธนฺติอาทินา พหูนิ ทุฏฺฐานิ วากฺยานิ ทสฺสิตานิฯ ‘‘หริสมานยี’’ติ เอตฺถ หปุพฺพํ ริส’มานยีติ อิจฺฉิตตฺถา ปริ ภฏฺฐํ ภฏฺฐํฯ นานตฺถมปฺปสิทฺเธหิ ยุตฺตํ คุฬฺหํ, ยถา ‘‘สกฺโก สหสฺสคู’’ติฯ อิติ ภฏฺฐคุฬฺหตฺถาทโย ปสาทาลงฺการวิรุทฺธาติ จฯ

วากฺเยปิ วิสนฺธิกมิหานุปโยคีติ จ, วากฺยนฺตโรปคตํ วากฺยํ วากฺยคพฺภํ, วากฺยนฺตรปทสมฺมิสฺสํ ‘‘อปาถฺยเมโส ทิสฺสติ, เวชฺชํ ขาทตฺยนารต’’มิจฺจาทิกํ วากฺยสํกิณฺณญฺจ พฺยากิณฺเณ สโมหิตนฺติ จฯ

‘‘กาจุยฺยาเน มยา ทิฏฺฐา, วลฺลรี ปญฺจปลฺลวา;

ปลฺลเว ปลฺลเว มุธา, ยสฺสา กุสุมมญฺจรี’’ติฯ

อิทมวาจกํ ปเหฬิกาย ปมุสฺสิตาสนฺนิสฺสิตนฺติ จ, ตตฺถ จ กวินา อุยฺยานสทฺเทน เคหํ, ลตาวาจินา วลฺลรีสทฺเทน องฺคนา, ปลฺลวสทฺเทน กรจรณทสนจฺฉทา, มญฺจรีสทฺเทน นขโสภา ทนฺตกนฺติโย จ วตฺตุมิจฺฉิตา, วากฺยตฺเถปิ ปทุมินีนํ รตฺติยมุนฺนิทฺทตาทิกํ วิรุทฺธํ วิโรธินิลีนนฺติ จ นาตฺยนุญฺญาตา, น ตุ สพฺพถา ปริจฺจาเคนฯ เอโสว เอวํ ยถาวุตฺตนเยน นิฏฺฐาปิโต อยํ สงฺเขปนโย เอว กวีนํ ปณฺฑิตชนานํ เขทกรํ ‘‘กถํ นาม พนฺเธปีทิสํ สติ สนฺตี’’ติ เอวมาสุหโนปชนํ ปรํ ปทโทเส อสาธุสนฺทิทฺธปริยาย เญยฺยอปฺปตีตตฺถอปฺปโยชก ทุพฺโพธเทสิยาทิกํ, วากฺยโทเส อธิกอูนภคฺคจฺฉนฺทาทิกํ, วากฺยตฺถโทเส อุปกฺกโมปสํหารวิสมญฺเจติ อิจฺเจวมาทิกมปรมฺปิ ทูสนํ อตฺถิ เจ ยทิ ภเวยฺย, ตมฺปิ โพธยิตุมวคเมตุํ อลํ สมตฺถํ ยถาวุตฺตโทสานุสาเรน พุทฺธิมนฺเตหิ สกฺกา อูหิตุนฺติฯ

เอวํ วทโต จ คนฺถการสฺสายมธิปฺปาโย – เย โทสา วิภาคโส น วุตฺตา, เต มยา คนฺถคารวภยา สงฺเขปิตา, ลกฺขณโต ตุ สงฺคหิตาฯ น หิ เตสมนฺตํ โก ชหาเปติฯ

ตตฺถ สทฺทสตฺถวิรุทฺธมสาธุฯ ยํ กฺริยาทินิมิตฺตมุปาทาย อตฺถนฺตเรปิ วตฺตเต, ตํ สญฺญาภาเวเนว ปยุตฺตํ สนฺทิทฺธํ, ยถา ‘‘รวิมฺหิหิมหา’’ติ, อิทํ ปน วิเสสนตฺเถ สาธุ โหติฯ ปสิทฺธสญฺญาสทฺทสฺส ปริยายนฺตเรน ปริกปฺปิตปทํ ปริยายเญยฺยํ, ยถา ‘‘วฬวามุเขเน’’ติ เอตฺถ ‘‘อสฺสวนิตานเนน’’ อิติฯ ยํ อจฺจนฺตาพฺยภิจารีภาเวน วิเสสฺยสฺส คุณํ วทติ, ตํ อปฺปตีตตฺถํ, ยถา ‘‘กณฺหมสี’’ติฯ อธิคตตฺถานุปโยคํ อปฺปโยชกํ, ยถา ‘‘อติเผนิลํ สาครมลงฺฆี’’ติฯ ‘‘มนุญฺญทฺธนโย ปาเท, ขาทโย กนิ ภนฺติ เต’’ อิจฺจาทิโก ทุพฺโพโธ, กนิ กญฺเญ ขาทโย คคฺฆริกาฯ ‘‘อิเม ลาวณฺยตลฺลา เต, คลฺลา โลลวิโลจเน’’อิจฺจาทิโก เทสิโย, ตลฺโล ชลาสยวิเสโส, คลฺโล กโปโลฯ ‘‘สคฺคเสวีนํ ริปูนมิตฺถีนมกงฺกโณ ปาณิฯ เนตฺตมนญฺชน’’นฺติอาทิกํ อธิกํฯ ‘‘อกงฺกโณ ปาณี’’ติอาทินา เวธพฺยสฺส คมฺมมานตฺตา ‘‘สคฺคเสวีน’’นฺติ อธิกนฺติฯ ยตฺถ วตฺตพฺพสฺส อูนตา, ตํ อูนํ, ยถา ‘‘ติโลกติลกํ มุนิ’’นฺติอาทิฯ เอตฺถ ‘‘วนฺทามี’’ติ อูนํ, ฉนฺโทภงฺคานฺวิตํ วโจ ภคฺคจฺฉนฺทํ ปากฏํฯ อารมฺภาวสาเนน วิสมํ อุปกฺกโมปสํหารวิสมํ, ตํ ปน อารทฺธกฺกมปริจฺจาเคนาปเรน นิกฺขิปนํ เวทิตพฺพํฯ

อิติ สุโพธาลงฺกาเร มหาสามินามิกาฏีกายํ

โทสาวโพธปริจฺเฉโทฯ

๖๗. เอวํ ‘‘โสทาหรณเมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺยห’’นฺติ กตปฏิญฺญานุรูปํ สมฺปาเทตฺวา อิทานิ ‘‘กโตตฺเร’’จฺจาทินา นิคเมนฺโต โทเส สงฺขิปติฯ อตฺร อิมสฺมิํ อธิกาเร, ปริจฺเฉเท วา เอสํ โทสานํ ยถาวุตฺตปทโทสาทีนํ ปวโร ลกฺขณาวิโรธลกฺขิยโต อุตฺตโม วิภาโค อสงฺกรโต วิภชนํ สงฺเขปนยา วิตฺถาราปนิยสงฺเขปกฺกเมน มยา กโต วุตฺโต เอโสว ยถาวุตฺโต เอโส สงฺเขปกฺกโม เอว กวีนํ วิรจยนฺตานํ เขทกรํ พนฺธสรีเร อีทิสํ อีทิสปฺปโยคํ กถํ นาม กโรมีติ เอวํ ปวตฺตเขทมุปฺปาทยนฺตํ ปรมฺปิ อสาธุสนฺทิทฺธาทิ อญฺญมฺปิ ทูสนมตฺถิ เจ, ตํ สพฺพํ โพธยิตุํ โพเธตุํ อลํ สมตฺโถ โหติฯ นิยติ อวุตฺโตปิ อตฺโถ เอเตนาติ จ, สงฺเขโป จ โส นโย จาติ วิคฺคโหฯ

อิหานิทฺทิฏฺฐํ

‘‘นิหนฺตุ โสยํ ชลิตํ, ปตงฺโค อริปาวก’’นฺติอาทิกํ

อกฺขมตฺถนฺตราทิกํ วิรุทฺธตฺถนฺตเร อนุปตตฺตา น วุตฺตํ, เอตฺถ สูริยวาจโก ปตงฺคสทฺโท โชติริงฺคณวาจโกปิ โหตีติ วตฺตุมิจฺฉิตอมิตฺตคฺคิวินาเส อสมตฺถญฺญตฺโถ โหติฯ

‘‘วจนฺติ คณฺฑิ’’จฺจาทิกํ อาคเม อปฺปสิทฺธํ ลกฺขณมตฺเตน สาธิยํฯ อปฺปยุตฺตปทาทิโทโส กิลิฏฺฐปทโทเส อนฺโตคโธ โหตีติ น วุตฺโตฯ

คชเหสาตุรงฺคโกญฺจนาทาทิสมฺพนฺธทูสิตญฺจฯ ชินาคมาทีสุ ปสิทฺธรูปกฺขนฺธาทิกมญฺญตฺร ปยุตฺตมปฺปตีตนฺนามาตีทํ ทฺวยํ ยถากฺกมํ โลกวิโรธมาคมวิโรธญฺจ โหตีติ วิโรธิปเท อนฺโตคธํ โหติฯ เหตฺวเปกฺขํ อาเนตพฺพเหตุตฺตา เนยฺเย อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํฯ

‘‘เทโว โวหรตุ กฺเลสํ, ราหุขินฺโน ทิวากโร’’

อิจฺจาทิกํ อสมตฺถาภิธายิจฺจาทิ โอจิตฺยหีเน อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํฯ เอตฺถ ทิวากโร สยํ ราหุคหิโต อญฺเญสํ กิเลสาปนยเน อสมตฺโถติ ตมสามตฺถิยํ วิเสสนภูเตน ‘‘ราหุขินฺโน’’ติ ปเทน ญายติฯ

ชิคุจฺฉาวมงฺคลอสพฺภานํ ติณฺณมญฺญตฺรสฺส โชตกํ วาจกํ วา อตฺถนฺตรํ วา คามฺมํ ทุปฺปตีติกรตฺตา วากฺยตฺถคามฺมโทเสเยว อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํฯ ทุรุจฺจารณภูตลกฺขณํ กฏฺฐํ พนฺธผรุสโต อพฺยติริตฺตนฺติ น วุตฺตนฺติฯ ‘‘หริสมานยี’’ติ วตฺตพฺเพ หปุพฺพํ ริส’มานยิอิจฺจาทิกํ อิจฺฉิตตฺถโต ปริภฏฺฐตฺตา ภฏฺฐญฺจ ‘‘สกฺโก สหสฺสคู’’อิจฺจาทิกํ อปสิทฺธวิสเย ปริยุตฺตคุฬฺหญฺเจติ อิเม อตฺถคุฬฺหาทโย ปสาทาลงฺการวิรุทฺธตฺตา ปสาทคุณาทาเนเนว ปริจฺจตฺตาติ น วุตฺตํฯ เอตฺถ หิ สหสฺสํ คาโว จกฺขูนิ อสฺสาติ สหสฺสคูติ สกฺกสฺส นามํ คุฬฺหํ นาม โหติฯ

วากฺยโทเสปิ วิสนฺธิวากฺยํ อิธ อนุปโยคิตฺตา น วุตฺตํฯ วากฺยมชฺฌปติตวากฺยยุตฺตํ วากฺยคพฺภญฺจ, วากฺยนฺตรปทสมฺมิสฺสํฯ

‘‘อปาถฺยเมโส ทิสฺสติ, เวชฺชํ ขาทตฺยนารตํ’’

อิจฺจาทิกํ วากฺยสํกิณฺณญฺจ พฺยากิณฺเณ อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํฯ เอตฺถ เอโส ภิสกฺโก อนารตํ นิจฺจํ อปาถฺยํ โรคสฺส อหิตํ ทิสฺสติ วทติฯ เอโส โรคี อนารตํ สตตํ อปาถฺยํ อหิตํ ขาทติฯ เวชฺชํ ภิสกฺกํ ทิสฺสติ กุชฺฌติฯ เอวํ อเนกวากฺเยหิปิ สนฺธิวากฺยํ สํกิณฺณํ นามฯ

‘‘กาจุยฺยาเน มยา ทิฏฺฐา, วลฺลรี ปญฺจปลฺลวา;

ปลฺลเว ปลฺลเว มุธา, ยสฺสา กุสุมมญฺจรี’’ติฯ

อิทมวาจกํ ปเหฬิกาสุ ปมุสฺสิตาสนฺนิสฺสิตมิติ น วุตฺตํฯ นนุ เจตฺถ อตฺตนา ปเหฬิกาย อทสฺสิตตฺตา อวาจกสฺส ปมุสฺสิตาย อนฺโตคธกรณํ อสิทฺเธน อสิทฺธสาธนนฺติ? นยิทเมวํ, ‘‘อุเปกฺขิยนฺติ สพฺพานิ, สิสฺสเขทภยา มยา’’ติ จ อุปริ กิลิฏฺฐปทโทสปริหาเร ‘‘ปเหฬิกายมารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺฐา กิลิฏฺฐตา’’ติ เจติ อิมินา ปุราตเนหิ นิทฺทิฏฺฐโสฬสปเหฬิกาโยปิ ทสฺสิตาติ สิทฺเธน อสิทฺธสาธนํ โหติฯ ตตฺถ กวินา อุยฺยานสทฺเทน เคหญฺจ ลตาปริยายวลฺลรีสทฺเทน องฺคนา จ ปลฺลวสทฺเทน กรจรณาธรา จ มญฺจรีสทฺเทน นขทนฺตกนฺติโย จ วตฺตุมิจฺฉิตาฯ

วากฺยตฺถโทเสปิ ปทุมินีนํ รตฺติยํ ปพุชฺฌนาทิกํ วิรุทฺธํ วิโรธิปเทเยว อนฺโตคธตฺตา น วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กโตตฺร สงฺเขปนยา’’ติ วุตฺตํ, น ปน เตสํ สพฺพถา ปริจฺจตฺตตฺตาติฯ เอตฺถ โอจิตฺยหีนทุปฺปตีติกรานํ ทฺวินฺนํ วากฺยตฺถโทสตฺเต สติ พนฺธผรุสสฺส วากฺยโทสตฺเต สติ วิโรธิโน ปทโทสตฺเต สติ ‘‘อสมตฺถาภิธายิ’’อาทิปทํ, ‘‘ชิคุจฺฉาทิตฺตยปกาสกา’’ทิปทํ, กฏฺฐปทํ, ปทุมินีนํ รตฺติยํ ผุลฺลตาทิ [ทุนฺนิทฺทตาทิ (ก.)] วากฺยตฺถญฺเจติ อิเม จตฺตาโร โทสา ภินฺนชาติเกสุ โอจิตฺยาทีสุ กถํ สงฺคหิตาติ? สจฺจํ, ตถาปิ ปทานํ ทุฏฺฐตฺเต สติ วากฺยวากฺยตฺถานมทุฏฺฐตา นาม นตฺถีติ ปทโทเสน สนฺธิวากฺยวากฺยตฺถโทสานมนญฺญตฺตํ สิสฺสานํ ญาปนตฺถํ ปทโทสาทิกํ วากฺยตฺถโทสาทีสุ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิมินาเยว ปุราตเนหิ วิรุทฺธตฺถนฺตราทิปเทหิ วิจริตํ วากฺยํ วิรุทฺธนฺติอาทินา ทุฏฺฐานิ พหูนิ วากฺยานิ ทสฺสิตานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิมาเยว [อิมิสฺสาเยว (ก.)] คาถาย ‘‘ตมตฺถิ เจ เขทกรํ ปรมฺปี’’ติ เอตฺถ ปรสทฺเทนอสาธุสนฺทิทฺธปริยายเญยฺยาปฺปตีตตฺถอปฺปโยชก- ทุพฺโพธเทสิยาทิปทโทเส จ อธิกอูนภคฺคจฺฉนฺทาทิวากฺยโทเส จ อุปกฺกโมปสํหารวิสมสงฺขาเต วากฺยตฺถโทเส จ ปริคฺคณฺหาติฯ เอตฺถ สทฺทสตฺถวิรุทฺธมสาธุ นามฯ กฺริยานิปฺผตฺติการณมุปาทาย อตฺถนฺตเร ปวตฺตนามํ วิเสสนตฺเถน วินา สญฺญาภาชเน ปยุตฺตํ สนฺทิทฺธํ นาม, ยถา ‘‘รวิมฺหิ หิมหา’’ติฯ เอตฺถ หิมหา รวีติ วิเสสเน กเต โทโส นตฺถิฯ ปสิทฺธสญฺญาสทฺทสฺส ปริยายนาเมน กปฺปิตปทํ ปริยายเญยฺยํ นาม, ยถา ‘‘วฬวามุขสฺส อสฺสวนิตานน’’นฺติฯ อติสยา วินา ภาวิตตฺเถน วิเสสฺยสฺส คุณวาจกํ ปทํ อปฺปตีตตฺถํ นาม, ยถา ‘‘กณฺหมสี’’ติฯ อธิคตตฺตานุปโยคิปทํ อปฺปโยชกํ นาม, ยถา ‘‘อติเผนิลํ สาครมลงฺฆี’’ติฯ อปฺปสิทฺธวจนํ ทุพฺโพธํ นาม, ยถา–

‘‘มนุญฺญทฺธนโย ปาเท, ขาทโย กนิ ภนฺติ เต’’ติฯ

กนิ เห กญฺเญ เต ตวปาเท มนุญฺญทฺธนโย มโนหรสทฺทสมนฺนาคตา ขาทโย คคฺฆริกา ภนฺติ ทิพฺพนฺตีติฯ กิสฺมิญฺจิ เทเสเยว สิทฺธนามํ เทสิยํ นามฯ ยถา–

‘‘อิเม ลาวณฺยตลฺลา เต, คลฺลา โลลวิโลจเน’’ติฯ

เห โลลวิโลจเน เต ตว อิเม คลฺลา กโปลา ลาวณฺยตลฺลา มนุญฺญตลฺลา ชลาสยวิเสสา ภวนฺติฯ เกนจิ เลเสน ปกาสิตมตฺถมุปาทาย ปยุตฺตมธิกํ นามฯ ยถา–

‘‘ตฺวยิ ราชติ ราชินฺท, ริปูนํ สคฺคเสวินํ;

ถีนํ อกงฺกโณ ปาณิ, สิยา เนตฺตมนญฺชน’’นฺติฯ

เอตฺถ ‘‘อกงฺกโณ ปาณิ, เนตฺตมนญฺชน’’นฺติ อิมินาเยวถีนํ วิธวตฺตํ คมฺยมานํ โหตีติ ตปฺปกาสนตฺถํ ปยุตฺตํ ‘‘สคฺคเสวิน’’นฺติ อิทํ อธิกํ นามฯ วตฺตพฺพยุตฺตโต อูนํ วากฺยํ อูนํ นามฯ ‘‘ติโลกติลกํ มุนิ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘วนฺทามี’’ติ วตฺตพฺพสฺส อวุตฺตตฺตา อูนํฯ ฉนฺโทหานิสํยุตฺตํ ภคฺคจฺฉนฺทํ นามฯ อิทํ เตสํ เตสํ ฉนฺทานํ อกฺขรคณนโต อูนาธิกวเสน ปากฏํ โหติฯ อาทฺยนฺตโต วิสมํ อุปกฺกโมปสํหารวิสมํ นามฯ อิทํ อารทฺธกฺกมํ ปริจฺจชิตฺวา กมนฺตเรน นิยมนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย

ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ