สุโพธาลงฺการฏีกา

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

สุโพธาลงฺการฏีกา

คนฺถารมฺภกถา

โย ปาทนีรชวโรทรราธิเตน […ราทิเกน (ก.)],

โลกตฺตเยน’วิกเลน นิรากุเลน;

วิญฺญาปยี นิรุปเมยฺยตมตฺตโน ตํ,

วนฺเท มุนินฺทมภิวนฺทิย วนฺทนียํฯ

ปตฺโต สปตฺตวิชโย ชยโพธิมูเล,

สทฺธมฺมราชปทวิํ ยทนุคฺคเหน;

สตฺตาปสตฺต [สตฺตปฺปสตฺถ (ก.)] วิปุลามลสคฺคุณสฺส,

สทฺธมฺมสารรตนสฺส นมตฺถุ ตสฺสฯ

โย ภาชนตฺตมภิสมฺภุณิ สคฺคุณสฺส,

ตสฺสาปิ ธมฺมรตนสฺส มหารหสฺส;

สมฺภาวิตํ สสิรสาหิตสนฺนเตหิ,

สมฺภาวยามิ สิรสา คณมุตฺตมํ ตํฯ

เย’นนฺตตนฺตรตนากรมนฺถเนน,

มนฺถา’จโลลฺลสิตญาณวเรน ลทฺธา;

สารา มตาติ สุขิตา สุขยนฺติ จญฺเญ,

เต เม ชยนฺติ คุรโว คุรโว คุเณหิฯ

 

๑. โทสาวโพธ ปฐมปริจฺเฉท

รตนตฺตยปฺปณามวณฺณนา

๑.

มุนินฺทวทนมฺโภช-คพฺภสมฺภวสุนฺทรี;

สรณํ ปาณินํ วาณี, มยฺหํ ปีณยตํ มนํฯ

๑. อถายํ คนฺถกาโร คนฺถารมฺเภ ปุพฺพปโยคานุพนฺธสภาวสิทฺธิกวิคุโณเปตานํ ยติโปตานํ ตทุปายนฺตรวิรตา กมนฺตราเปตปรกฺกมสมฺภเวนาธิคตพฺยสนสตมุปลพฺภ ทยาสญฺชาตรสรสหทยตาย ตทุปายภูตํ พนฺธลกฺขณํ วิรจยิตุกาโมภิมตสิทฺธินิมิตฺตมตฺตโนธิคตสทฺธมฺมเทวตานุสฺสรณํ ตาว ทสฺเสตุมาห ‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิฯ นนุ ‘‘พนฺธลกฺขณํ วิรจยิตุกาโม’’ติ วุตฺตํ, กิเมตฺถ ลกฺขณกรเณน อทิฏฺฐลกฺขณาปิ ทิสฺสนฺติ พนฺธนฺตาติ? สจฺจํ, ตถาปิ เต ฆุณกฺขรปฺปกาสา ตพฺพิทูนํ ปโยคานุสาริโน วา สิยุํ, ปุพฺเพ กตสตฺถปริจยา วา สิยุนฺติ วิญฺเญยฺยํฯ วาณี มยฺหํ มนํ ปีณยตนฺติ สมฺพนฺโธฯ วาณีติ วา สรสฺสตฺยปรนามเธยฺยา กาจิ เทวตา, สา สพฺพาวทาตา ยถิจฺฉิตตฺถสาธนปุณฺฑรีกคพฺเภ นิสีทตีติ โลกวาโทฯ วาณีติ ปน ปจฺจุหวิรเหนาภิมตสิทฺธินิพนฺธเนกตาโณ สมฺมาสมฺพุทฺธภาสิโต สทฺธมฺโม, ตโตเยวายํ เทวตา รุปฺปเตฯ ตตฺถ สรสฺสติยา ยถา’สตฺตา ชาตาย มโนสมฺปีณนนฺติ โลโก, สทฺธมฺมเทวตาย ตุ มโนปีณนํ, ตสฺสา สพฺพวชฺชรหิตายจฺจนฺตนิมฺมลาย นิรนฺตรตฺถเนกตาณปฺปวตฺติยา มนโส สมฺปีณนํฯ เตน จ ปสฺสทฺธิ, ตาย ปน สุขํ, เตนาปิ สมาธิ, สมาธิสมฺภเวน ยถาภูตาวโพธสมฺภวโต วิจิตฺตาเนกสทฺทตฺถวิเสสา ปฏิภนฺตฺยนายาเสน, ตโต จ ยถิจฺฉิตสิทฺธินิปฺผตฺตีติ วงฺกวุตฺติยา ตปฺปสาทมาสีสติฯ

กิํวิสิฏฺโฐจฺจาห ‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิฯ อุโภ โลเก มุนาติ ชานาตีติ มุนิ, อินฺทติ ปรมิสฺสริยํ ปวตฺเตติ สพฺพตฺถาติ อินฺโท, มุนิ จ โส อินฺโท จ, มุนีนํ อินฺโทติ วา มุนินฺโท, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ ตโตยํ ตสฺส นิมิตฺตกสญฺญาฯ วิชฺชมาเนสุปิ ปริยายสทฺเทสฺวญฺเญสุ กวิกามิตสฺสตฺถสฺเสกนฺตวาจกตฺเตโน’ จิตฺยสมฺโปสโกยํ มุนินฺทสทฺโท, ตถา หิ โย อุภยโลกชานเนน มุนีนํ ปรมิสฺสริยปุคฺคลานมฺปิ ปรมิสฺสริยํ วตฺเตติ, โส ปรํ ปีเณติ เหตุภาเวน’ตฺเร’ตฺยุ’จิตเมว, ตถา ปทนฺตรานมฺปิ โอจิตฺยํ โปเสติฯ ตถา หิ ตาทิสสฺส วทนารวินฺโททเร สมฺภวา สุนฺทรี, ตโตเยว ปฏิสรณํ, ตสฺมา จ มโน ปีเณตีติฯ ตสฺส วทนํ, ตมิว มุนินฺทวทนํ, อมฺโภชํฯ ตเมว วา ลกฺขิสํโยคิตาทิสธมฺเมน’มฺโภชํ, ปทุมํฯ ตสฺส คพฺโภฯ ตตฺถ สมฺภเวน ปวตฺติยา, อุปฺปตฺติยา วา สุนฺทรี นิรวชฺชา เทวตาฯ วาจา ปน โทสเลเสนาป’สมฺผุฏฺฐาว นิรวชฺชา, ตถา จ วกฺขติ ‘‘คุณาลงฺการสํยุตฺตา’’ [สุโพธาลงฺการ ๑๔ คาถา] อิจฺจาทิฯ ตโตวายํ สรณํ ปาณินํ สตฺตานํ ปฏิภานาทิคุณวิเสสาวหตฺตมตฺเตน ปฏิสรณภูตา เทวตาฯ วาจา ปน สพฺพุปทฺทวนิวารเณน สพฺพหิตสุขสมฺปทาสมฺปาทเนนจฺจนฺตปฏิสรณภูตาฯ สภาวนปุํสกตฺตา เจตฺถ น ลิงฺคปริวตฺตนํฯ มยฺหนฺติ เอกวจเนนตฺตโน นิรภิมานต’มาเนติ สชฺชนมาจารํฯ อภินฺนปทสิเลโส จายํ, สพฺพตฺเถวาวีกตสทฺทปฺปโยคโตฯ สิเลโส จายํ วงฺกวุตฺติยา สพฺพตฺถ สิริํ โปเสติฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘วงฺกวุตฺตีสุ โปเสติ, สิเลโส ตุ สิริํ ปร’’นฺติ [สุโพธาลงฺการ ๑๗๒ คาถา]ฯ อยเมตฺถ สงฺเขเปน นเยน อตฺถวณฺณนาฯ วิตฺถารนเยน ปน นานปฺปกาเรนตฺโถ สํวณฺเณตุํ สกฺกาฯ ตถา สติ คนฺถคารโวปิ สิยาติ ปกาโรยเมวพฺภุปคโตฯ

๑. สุปริสุทฺธพุทฺธิโคจรปรมวิจิตฺตคนฺถการโกยมาจริย- สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาโท สปิฏกตฺตยสพฺพสตฺถปาราวตรเณน สญฺชาตานปฺปกปีติสุขมนุภวํ ปฏิปตฺติปฏิเวธสาสนทฺวยสฺส ปริยตฺติมูลกตฺตา เยน เกนจิ ปริยาเยน ตสฺสา ปริยตฺติยา อตฺถาวโพเธน ‘‘อปฺเปว นาม สาธุชนํ ปริโตเสยฺย’’มิติ ตทธิคโมปายภูตมิทํ ปกรณมารภนฺโต คนฺถารมฺเภ อิฏฺฐเทวตาย ปณามกรณํ สตาจารานุรกฺขณตฺถํ [สทาจารานุรกฺขณตฺถํ (ก.)], วิเสสโต อภิมตคนฺถสฺสานนฺตราเยน ปริสมตฺติยา จ การณมิติ อิฏฺฐเทวตานุสฺสรณํ, คนฺถนฺตรารมฺภปฏิกฺเขปกชนปฏิพาหนปุพฺพกานิ อภิธานาภิเธยฺยกรณปฺปการปโยชนานิ จ ทสฺเสนฺโต ‘‘มุนินฺทวทนมฺโภช…เป.… ปริสฺสโม’’ติ คาถตฺตยมาหฯ เอตฺถ ปฐมคาถาย อิฏฺฐเทวตาสงฺขาตรตนตฺตยปฺปณาโม ทสฺสิโต, ทุติยคาถาย อารมฺภปฏิกฺเขปกชนา นิเสธิตา, ตติยคาถาย อภิธานาทิกํ ทสฺสิตํฯ ตถา หิ โลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตปริยตฺติสงฺขาตสพฺพญฺญุภารติยา มโนสมฺปีณนาสีสนาปเทเสน อตฺตโน นิสฺเสสธมฺมรตเน ปสาโท ปกาสิโตฯ โส ปน ธมฺมปฺปสาโท ตทวินาภาวโต พุทฺธสงฺเฆสุปิ สิทฺโธติ รตนตฺตยวิสยํ ปณามํ วงฺกวุตฺติยา ทสฺเสติฯ โส หิ อตฺถโต ปณามกฺริยาภินิปฺผาทิกา กุสลเจตนาฯ เอตฺถ ผลํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

ปุน สนฺเตสุ รามสมฺมาทฺยลงฺกาเรสุ ปิฏฺฐปิสนํ วิย โหตีทํ อลงฺการกรณนฺติ วทนฺตา วิรุทฺธวาทิโน รามสมฺมาทีนมตฺถิภาวํ อุพฺภาเวตฺวา [อภฺยุปคเมตฺวา (ก.)] เต สุทฺธมาคธิกา น วฬญฺเชนฺตีติ อิมินา ปฏิสิทฺธาฯ นิรากรณผลญฺหิ คนฺถสฺส นิทฺโทสภาโววฯ อปิจ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺการทีปเกน อลงฺการสทฺเทน คนฺถสรีรสงฺขาตสญฺญิโน สญฺญาสงฺขาตอภิธานญฺจ อลงฺการสทฺทสฺส สทฺทาลงฺการาทฺยภิเธยฺยญฺจ สุทฺธมาคธิกตฺตํ วตฺวา อลงฺการสทฺทสฺส วิเสสนภูตอนุรูปสทฺโทปาทาเนน พุทฺธวจนสฺส อุปโยคตฺตํ มาคธิกโวหาเรน ภวตีติ คมฺยมานตฺตา กรณปฺปการญฺจ อลงฺการคนฺถปฺปวตฺติยา อตฺถาลงฺการาทินิสฺสิตตฺตา อิมินา อลงฺการสทฺเทเนว อลงฺการสงฺขรณสงฺขาตปฺปโยชนญฺจ ทสฺเสติฯ

สตฺถปฺปโยชนานํ สาธฺยสาธนลกฺขโณ สมฺพนฺโธ ปน สมฺพนฺธสฺส นิสฺสยภูตสตฺถปฺปโยชนานํ ทสฺสเนเนว ตนฺนิสฺสิตตฺตา สยมฺปิ วุตฺโต โหติฯ วุตฺตํ หิ–

‘‘สตฺถํ ปโยชนญฺเจว, อุโภ สมฺพนฺธนิสฺสยา;

วุตฺตา ตํวุตฺติยาเยว, วุตฺโต ตนฺนิสฺสิโตปิ โส’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ– สมฺพนฺธนิสฺสยา สมฺพนฺธสฺส อาธารภูตา สตฺถํ, ปโยชนญฺจ อุโภ วุตฺตา, ตํวุตฺติยาเยว เตสํ อุภินฺนํ กถเนเนว ตนฺนิสฺสิโต เต นิสฺสาย ปวตฺโต โสปิ สมฺพนฺโธ วุตฺโต ภวตีติฯ

เอตฺถ อภิธานกถนํ โวหารสุขตฺถํ, อภิเธยฺยาทิกถนํ ปน เตหิ ยุตฺตานํเยว คนฺถานํ สุพุทฺธิปุพฺพกาทีนํ อุปาเทยฺยตฺตญฺจ ตพฺพิปรีตานํ อุมฺมตฺตกวจนาทีนมิวอนุปาเทยฺยตฺตญฺจ ปกาสนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘สมฺพนฺธานุคุโณปายํ [สมฺพนฺธฺยนุคุโณปายํ (ก.)], ปุริสตฺถาภิธายกํ;

วีมํสาธิคตํ [วีมํสาธิกตํ (สี.)] วากฺย-มโตนธิคตํ […นธิกตํ (สี.)] ปร’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ– สมฺพนฺธานุคุโณปายํ สาธิยสาธนลกฺขณสมฺพนฺธสฺส นิสฺสยภูตวาจฺจวาจกานํ สมฺพนฺธิภูตานํ อญฺญมญฺญานุรูปคุณปริชานเน การณภูตํ ปุริสตฺถาภิธายกํ จตุพฺพิธธมฺมอตฺถกามโมกฺขสงฺขาตานํ ปุริสตฺถานํ วาจกภูตํ วากฺยํ ‘‘เอกาขฺยาโต ปทจฺจโย, สิยา วากฺยํ สการโก’’ติ [อภิธานปฺปทีปิกา ๑๐๖ คาถา] วุตฺตลกฺขณมชฺฌปติตวากฺยสมุทาโยเปตํ มหาวากฺยสรูปสตฺถํ วีมํสาธิคตํ ญาณคติลกฺขณอุปปริกฺขาย อธิคตํ อธิปฺเปตํ, อโต ปรํ วุตฺตลกฺขณสตฺถโต อญฺญํ อนธิคตํ นาธิปฺเปตนฺติฯ อิทํ ปเนตฺถ คาถานํ นิกฺเขปปฺปโยชนํฯ

โลเก ปทุมคพฺเภ วสนฺติยา สพฺพงฺคธวลาย ยถิจฺฉิตตฺถสาธิกาย สรสฺสตีนามิกาย เทวตาย ‘‘วาณี’’ติ โวหารโต อิมินา อตฺเถน โยเชตฺวา อภินฺนปทสิเลสาลงฺการวเสน วุตฺตตฺตา ปทตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพ – มุนินฺทสฺส โสภาสุคนฺธาทิคุณโยคโต มุขสทิสสฺส, โน เจ มุขสงฺขาตอมฺโภชสฺส คพฺเภ อุทเร สมฺภเวน ปวตฺติยา อุปฺปตฺติยา วา สุนฺทรี นิทฺโทสา, โสภนา วา ปาณินํ สรณํ อโตเยว อหิตาปนยนหิตาวหตฺเถน สพฺพสตฺตานํ ปฏิสฺสรณภูตา วาณี ยถาวุตฺตคุโณเปตา สรสฺสตีเทวตา, โน เจ สพฺพญฺญุภารตีติ วุตฺตสทฺธมฺมรตนํ มยฺหํ มนํ คนฺถวิรจเน พฺยาวฏสฺส เม จิตฺตํ ปีณยตํ อภิมตตฺถสมฺปาทเนน ปีณยตูติฯ

อุภยโลกชานนโต มุนิ จ โส อินฺทภาวปวตฺตนโต อินฺโท เจติ กมฺมธารเยน วา, อคาริยมุนิอนคาริยมุนิเสขมุนิอเสขมุนีนํ จตุนฺนํ ปญฺจโม หุตฺวา อินฺโทติ ฉฏฺฐีตปฺปุริเสน วา มุนินฺโทฯ เทวตาปกฺเข วทนมิว วทนนฺติ อมฺโภเช, สทฺธมฺมปกฺเข อมฺโภชมิว อมฺโภชนฺติ วทเน จ อุปจาเรน คหิเต กมฺมธารโยฯ มุนินฺทสฺส วทนมฺโภชมิติ จ, ตสฺส คพฺโภติ จ, ตสฺมิํ สมฺภโวติ จ, เตน สุนฺทรีติ จ วากฺยํฯ วาณิยา วิเสสนตฺเตปิ เอกนฺตนปุํสกตฺตา สรณสทฺทสฺส น ลิงฺคปริวตฺตนภาโวฯ ปาณินนฺติ รสฺสตฺตํ, ทีฆสฺส พฺยภิจารตฺตาฯ มยฺหนฺติ เอกวจเนน อตฺตโน สาธุคุโณทยการณํ นิรติมานตํ ทีเปติฯ สนฺเตสุปิ อญฺเญสุ ชินปริยาเยสุ มุนินฺทสทฺโท อิฏฺฐมโนสมฺปีณนอมฺโภชตุลฺยตาสุนฺทริตฺตสรณตฺตสงฺขาตานํ อตฺถนฺตรานํ โอจิตฺยํ โปเสตีติ ปยุตฺโตฯ ตถา หิ ตาทิสสฺส มุขํ อมฺโภชตุลฺยํ, ตสฺมิํ มุโขทเร สมฺภวา สุนฺทรี, ตโตเยว ปาณินํ สรณํฯ ตสฺมาเยว มโนสมฺปีณเน ปฏุตฺตํ สุพฺยตฺตมิติ โอจิตฺยํ โหติฯ โลเก ปตฺถฏมิทโมจิตฺยมาทรณียํ โหติฯ ตสฺมิญฺหิ อุตฺตมกวโยเยว อุปเทสกาติฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘โอจิตฺยํ นาม วิญฺเญยฺยํ, โลเก วิขฺยาตมาทรา;

ตตฺโถปเทสปฺปภวา, สุชนา กวิปุงฺควา’’ติ [สุโพธาลงฺการ ๑๐๔ คาถา]ฯ

นิมิตฺตวณฺณนา

๒.

รามสมฺมาทฺยลงฺการา, สนฺติ สนฺโต ปุราตนา;

ตถาปิ ตุ วฬญฺเชนฺติ, สุทฺธมาคธิกา น เตฯ

๒. อเถวมภิคตามิตสิทฺธิสมฺปทาปาทเนกจตุรปรมิฏฺฐเทวตา- ภาวรูปิตสทฺธมฺมรตนสฺโส’ ปทสฺสิตนิปจฺจกาเรน อิฏฺฐเทวตาปูชํ ทสฺเสตฺวา ‘‘นนุ พนฺธลกฺขณมตฺถิเยว ปุพฺพกํ, ตสฺมา กิมเนน ปิฏฺฐปิสเนเน’’ติ ลกฺขณนฺตรารมฺภปฏิกฺเขปกชนปฏิพาหนปุพฺพกมภิเธยฺยปฺปโยชน- สมฺพนฺเธ ทสฺเสตุมาห ‘‘รามสมฺเม’’จฺจาทิฯ รามสมฺมาทีนํ รามสมฺมปภุตีนํ ปุพฺพาจริยานํ, รามสมฺมาทโย วา ตํสมฺพนฺธโตฯ ภวติ หิ ตํสมฺพนฺธโต ตพฺโพหาโร ยถา กิญฺจิปิ เวชฺชสตฺถํ ‘‘พิมฺพิสาโร’’ติฯ อลงฺการา ภูสาวิเสสา, พนฺธาลงฺการปฏิปาทกตฺเถน อลงฺการขฺยา คนฺถวิเสสา วาฯ สนฺโต โสภนาฯ ทฺเวปิ ปุรา ปุพฺพกาเล ภวา ปุราตนา, โปราณิกาฯ อุโภปิ สนฺติฯ ยชฺชปิ สํวิชฺชนฺติฯ ตถาปิ ตูติ นิปาตสมุทาโยยํ วิเสสาภิธานารมฺเภฯ เอวํ สนฺเตปีติ อตฺโถฯ สุทฺธมาคธิกาติ มคเธสุ ภวา, ตตฺถ วิทิตา วา มคธา, สทฺทาฯ เต เอเตสํ สนฺติ, เตสุ วา นิยุตฺตาติ มาคธิกาฯ สุทฺธา จ สกฺกฏาทิภาสิตกาลุสิยาภาเวน วิสุทฺธา, อสมฺมิสฺสา วา อปริจิตตฺตา เต มาคธิกา จาติ สุทฺธมาคธิกา, ยติโปตาฯ เต ยถาวุตฺเต อลงฺกาเร อาภรณวิเสเส น วฬญฺเชนฺติ, ปสาธนวิเสเส นานุภวนฺติฯ คนฺถวิเสเส ปน อุคฺคหณธารณาทิวเสน อตฺตโน สุทฺธมาคธิกตฺตา, รามสมฺมาทีนญฺจ สกฺกฏาทิภาวโตติ อยเมตฺถ สทฺทตฺโถฯ ภาวตฺถเลโสเปตฺถ ปริปูรติ, ตถาวิธปตีติโยคโตฯ สุทฺธมาคธิกา อตฺตโน ปริสุทฺธภาเวน ปุพฺเพ โสภนาปิ เต อลงฺการา อิทานิ มลคฺคหิตภาวปฺปตฺตา ‘‘กิํ เตหิ มลคฺคหิเตหิ อมฺหาทิสานํ สุทฺธสตฺตาน’’นฺติ น วฬญฺเชนฺตีติฯ

‘‘ปตียมานํ ปน กิญฺจิ วตฺถุ,

อตฺเถว วาณีสุ มหากวีนํ;

ยํ ตํ ปสิทฺธาวยวาติริตฺต-

มาภาติ ลาวณฺยมิวงฺคนาสู’’ติฯ

หิ วุตฺตํฯ

๒. สนฺโต วิญฺญูหิ ปสตฺถตฺตา โสภนา ปุราตนา ปุพฺพกาลสมฺภูตา รามสมฺมาทฺยลงฺการา รามสมฺมาทีหิ อาจริเยหิ วิรจิตตฺตา, เตสํ ตํสมฺพนฺธโต ตพฺโพหารสทิสนามตฺตา วา รามสมฺมาทโย นาม อลงฺการา กิสฺมิญฺจิ เวชฺชสตฺเถ ‘‘พิมฺพิสาโร’’ติ โวหาโร วิยฯ อลงฺการา ภูสาวิเสสา, อลงฺการตฺตปฏิปาทนโต อลงฺการนามิกา คนฺถวิเสสา วา สนฺติ กิญฺจาปิ วิชฺชนฺติ, ตถาปิ ตุ เอวํ สนฺเตปิ สุทฺธมาคธิกา สกฺกฏปากตาทีสุ อญฺญภาสาสุ ปริจยาภาวโต เกวลมาคธิกา เต รามสมฺมาทิเก อลงฺกาเร น วฬญฺเชนฺติ ปสาธนวเสน, อุคฺคหณธารณาทิวเสน น เสวนฺติฯ มคเธสุ ภวา, เตสุ วา วิทิตา มคธา, สทฺทาฯ เต เอเตสํ อตฺถิ, เตสุ นิยุตฺตาติ วา มาคธิกาฯ สุทฺธสทฺโท มคธวิเสสโน, มาคธิกวิเสสโน วา โหติฯ สทฺทานํ ตาทิสปตีติวิเสสโยคโต ภาวตฺถเลโสปิ อิธ ทิปฺปติฯ ตถา หิ สุทฺธมาคธิกา อตฺตโน สุทฺธตฺตา เตสํ วินฺยาเสน โสภนตฺเต สติปิ ภาสาย ปุราตนตฺตา อปริสุทฺโธติ อวมญฺญมานา น วฬญฺเชนฺตีติฯ วตฺติจฺฉิตสฺสตฺถสฺส อุปตฺถมฺภกภูโต ภาวตฺถเลโสปิ มหากวีนํ วจเนสุเยว ลพฺภตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺตํ หิ–

‘‘ปตียมานํ ปน กิญฺจิ วตฺถุ,

อตฺเถว วาณีสุ มหากวีนํ;

ยํ ตํ ปสิทฺธาวยวาติริตฺต-

มาภาติ ลาวณฺยมิวงฺคนาสู’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – มหากวีนํ ปูชิตกวีนํ วาณีสุ วจนวิเสเสสุ ปตียมานํ คมฺมมานํ ยํ กิญฺจิ วตฺถุ โย โกจิ อตฺถเลโส อตฺเถว อตฺถิ เอว, ตํ วตฺถุ องฺคนาสุ วนิตาสุ ปสิทฺธาวยวาติริตฺตํ หตฺถปาทาทิปากฏสรีราวยวโต อธิกํ ลาวณฺยมิว มโนโคจรีภูตสุนฺทรตฺตํ วิย ปสิทฺธาวยวาติริตฺตํ ปกาสสทฺทาวยวโต อธิกํ หุตฺวา อาภาติ ทิปฺปตีติฯ

อภิธานาทิวณฺณนา

๓.

เตนาปิ นาม โตเสยฺย-เมเต’ลงฺการวชฺชิเต;

อนุรูเปนา’ลงฺกาเร-เน’สเมโส ปริสฺสโมฯ

๓. เตเนจฺจาทิฯ เยน เต อลงฺกาเร น วฬญฺเชนฺติ, เตน การเณน อลงฺการวชฺชิเต อาภรเณหิ, คนฺถวิเสเสหิ วา รหิเต, อลงฺการา วา ยถาวุตฺตวชฺชิตา เยหิ เต, เอเต ยติโปเต เอสํ ยติโปตานํ อนุรูเปน อิทานิ วิรจิยมานตฺตาภินวภาวโต, ทสพลวทนกมลมชฺฌวาสิตภาสิตวิรจิตภาวโต จ อนุจฺฉวิเกน อลงฺกาเรน อาภรเณน, อลงฺการสตฺเถน วา โตเสยฺยํ อปินาม ยถิจฺฉิตปสาธนวเสน, สวนธารณาทิวเสน วา วฬญฺชเนน สนฺตุฏฺเฐ กเรยฺยํ อปฺเปว นาม ยนฺนูนาติ เอโส ปริสฺสโม อยํ อมฺหากํ ตาทิสสนฺตุฏฺฐิชนกาลงฺการปกรณปฺปโยโคฯ

อลงฺกโรนฺติ อตฺตภาวมเนนาติ อลงฺกาโร, อาภรณํ หารเกยูราทิฯ อลงฺกโรนฺติ พนฺธสรีรมเนนาติ อลงฺกาโรติมินา ปน อลงฺการสทฺเทน ปสาทาทโย สทฺทาลงฺการา, สภาววุตฺยาทโย จ อตฺถาลงฺการา นานปฺปการา สงฺคหิตา, เยหิ สทฺทตฺถสงฺขาตํ พนฺธสรีรํ โสภเต, ยถา หิ ปุริสสรีเร หารเกยูราทฺยลงฺกาโร นฺยสฺยเต, เยน โสภเต, ตถา พนฺธสรีเรปิ สทฺทาลงฺการา, อตฺถาลงฺการา จ นิกฺขิปียนฺติ, ยโต โสภเตฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘ตํ ตุ ปาเปนฺตุลงฺการา, วินฺทนียตรตฺตน’’นฺติ [สุโพธาลงฺการ ๙ คาถา] จ, ‘‘อตฺถาลงฺการสหิเต’’จฺจาทิกญฺจ [สุโพธาลงฺการ ๑๖๔ คาถา]ฯ

อลงฺการวิธานภาเวน ตุ พนฺธสรีรมฺปิ ตทตฺถิยา อลงฺกาโร, ตถา ตปฺปฏิปาทกํ สุโพธาลงฺการนามเธยฺยสตฺถํ อลงฺกตปฏิปาทกตฺเตน มงฺคลสุตฺตนฺติ วิยฯ วกฺขติ หิ ‘‘คนฺโถปิ กวิวาจาน-มลงฺการปฺปกาสโก’’ [สุโพธาลงฺการ ๑๒ คาถา] จฺจาทิฯ อตฺร อุจฺจเต –

‘‘มุขฺโยลงฺการสทฺโทยํ, สทฺทตฺถาลงฺกติสฺสิโต;

สามตฺถิยา ตฺวธิฏฺฐาเน, ตถา สตฺเถปิ ตพฺพตี’’ติฯ

อเนนสฺสาภิเธยฺยาทีนิ วุจฺจนฺติฯ อภิธียเต อิติ อภิเธยฺยํ, สมุทิเตน สตฺเถน วจนียตฺโถฯ โส จ สรีราลงฺการวิภาคกปฺปนาย เตสํ ปฏิปาทนํฯ สุโพธาลงฺกาเรน หิ เต ปฏิปาทียนฺติฯ เยน จ โย ปฏิปาทียติ, ตสฺสายมตฺโถ ภวตีติ อภิเธยฺยสตฺโถปิฯ ทสฺสิตเมว ตุ สรีราลงฺการสงฺขรณํ ปโยชนํ, ตํ นิสฺสาย สุโพธาลงฺการปฺปวตฺติโตฯ ยสฺส หิ ยมุทฺทิสฺส ปวตฺติ โหติ, ตํ ตสฺส ปโยชนํ, ตํ ปน กวิตฺตกิตฺติปสิทฺธาทิลกฺขณํ, ปรมฺปราย ตทตฺถตาย สุโพธาลงฺการสงฺขรณสฺสฯ สตฺถปโยชนานํ, สาธิยสาธนลกฺขโณ สมฺพนฺโธ ตุ นิสฺสยปทสฺสินา ทสฺสิโตเยวฯ ยถาห –

‘‘สตฺถํ ปโยชนญฺเจว, อุโภ สมฺพนฺธนิสฺสยา;

วุตฺตาตํวุตฺติยาเยว, วุตฺโต ตนฺนิสฺสิโตปิ โส’’ติฯ

อภิเธยฺยาทิกถนญฺจ ตํสมงฺคิสฺเสว จ วีมํสาวิเสสสมงฺคีนมุปาทียมานตฺตา, อญฺญาทิสสฺส ปน อุมฺมตฺตกวจนาทิโน วิย เหยฺยตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สมฺพนฺธานุคุโณปายํ, ปุริสตฺถาภิธายกํ;

วีมํสาธิคตํ วากฺย-มโตนธิคตํ ปร’’นฺติฯ

วากฺยนฺติ เจตฺถ วากฺยลกฺขโณเปตมนฺตรวากฺยสนฺนิจยํ มหาวากฺยสรูปํ สตฺถเมวาธิปฺเปตํฯ

๓. เยน เต เต อลงฺกาเรน วฬญฺเชนฺติ, เตน การเณน อลงฺการวชฺชิเต อาภรณวิเสเสหิ, คนฺถวิเสเสหิ วา วชฺชิเต, เต วิรหิเต เยหิ เอเต สุทฺธมาคธิเก เอสํ สุทฺธมาคธิกานํ อนุรูเปน อภินวภาวโต มาคธิกสรูปํ อนุคตรูเปน, ทสพลภาสิตวิรจิตตฺตา วา อนุกูเลน อลงฺกาเรน อาภรณวิเสเสน, คนฺถวิเสเสน วา โตเสยฺยํ อลงฺการวฬญฺชาปเนน, คนฺถวิเสเส [คนฺถวิสเย (ก.)] อุคฺคหณธารณาทิการาปเนน วา สนฺตุฏฺเฐ กเรยฺยํ อปินาม ยํนูน สุนฺทรมิติ, เอโส ปริสฺสโม อยํ มม อลงฺการปกรณปฺปโยโคฯ อปินามาติ เอตฺถ อิติสทฺโท คมฺยมาโนฯ

อลงฺกาเรหิ วชฺชิตา, อลงฺการา วชฺชิตา เยหิ วาติ จฯ รูปสฺส อนุ อนุรูปํ, รูปํ อนุคตํ อนุรูปํ วา, เตน อนุรูเปนฯ อลงฺกโรนฺติ อตฺตภาวมเนเนติ อลงฺกาโร, หารเกยูราทิ อาภรณปกฺเข, คนฺถปกฺเข ตุ อลงฺกโรนฺติ พนฺธสรีรมเนเนติ อลงฺกาโรฯ อิมินา มุขฺยภาเวน ปสาทาทิสทฺทาลงฺการา จ สภาววุตฺยาทิอตฺถาลงฺการา จ ปวุจฺจนฺติฯ อมุขฺยโต ปน อิเมสํ ทฺวินฺนํ อลงฺการานมธิฏฺฐานภูตพนฺธสรีรมฺปิ, ตถา มงฺคลสุตฺตรตนสุตฺตาทิโวหาโร วิย อลงฺการปกาสกํ ‘‘สมฺมา พุชฺฌนฺติ ทฺวิปฺปการา อลงฺการา อเนเน’’ติ อิมินา อตฺเถน ลทฺธสุโพธาลงฺการวรนามเธยฺยสตฺถมฺปิ วุจฺจติฯ วุตฺตมิทเมว –

‘‘มุขฺโยลงฺการสทฺโทยํ, สทฺทตฺถาลงฺกติสฺสิโต;

สามตฺถิยา ตฺวธิฏฺฐาเน, ตถา สตฺเถปิ ตพฺพตี’’ติฯ

เอตฺถ สามตฺถิยํ นาม ตทาธารตปฺปฏิปาทกตฺตโวหารโต ตทาเธยฺยตปฺปฏิปาทนียํ น ภวติ เจ, อญฺญํ กิํ ภวตีติ อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณเมวาติฯ

๔.

เยสํ น สญฺจิตา ปญฺญา-เนกสตฺถนฺตโรจิตา;

สมฺโมหพฺภาหตาเว’เต, นาวพุชฺฌนฺติ กิญฺจิปิฯ

๕.

กิํ เตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ คุรูนี’ห [ครูนิห (ก.)];

เย ตปฺปาทรโชกิณฺณา, เต’ว สาธูวิเวกิโนฯ

๔-๕. เอวํ ลกฺขณารมฺภปฏิกฺเขปกชนปฏิพาหนปุพฺพกมภิเธยฺยาทิกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สตฺถโตว สพฺพตฺถ คุณโทสวิเวจนํฯ อโตเยว วุจฺจติ –

‘‘สพฺพตฺถ สตฺถโตเยว, คุณโทสวิเวจนํ;

ยํ กโรติ วินา สตฺถํ, สาหสํ กิมโตธิก’’นฺติฯ

ตสฺมา คุณโทสวิภาควิจารณํ นาม ตพฺพิทูนํเยว, นาสตฺถญฺญูนํ ปุริสปสูนํฯ ตถา จาห –

‘‘คุณโทสมสตฺถญฺญู, ชโน วิภชเต กถํ;

อธิกาโร กิมนฺธสฺส, รูปเภโทปลทฺธิย’’นฺติ [กาพฺยาทาส ๑.๘]ฯ

เยเนวํ, เตเนตฺถ คุณโทสทสฺสเน ปสนฺนาเนกสตฺถจกฺขุเยวาธิคโต, นญฺโญ ตพฺพิปรีโตตฺยนฺวยพฺยติเรกวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘เยส’’นฺติอาทิคาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ เยสนฺติ อนิยมุทฺเทโส, เยหีติ อตฺโถฯ เยหิ น สญฺจิตา น ราสิกตา, นานาสนฺตานวุตฺตินีปิ เอกตฺตนเยน เอกสฺมิํ สนฺตาเน น วาสิตา นปริภาวิตาติ วุตฺตํ โหติฯ กา สา? ปญฺญา เหยฺโยปาเทยฺยวิเวกรูปาฯ กีทิสีติ อาห ‘‘อเนกสตฺถนฺตโรจิตา’’ติฯ อเนกสฺมิํ ติปิฏกตกฺกพฺยากรณาลงฺการสตฺถาทิเก สตฺถนฺตเร อุจิตา สวนธารณาทิวเสน ปริจิตา สายํ ปญฺญา เยสํ น สญฺจิตาติ ปกตํฯ เอเตติ ยถาอุทฺทิฏฺฐานํ นิยมวจนํฯ สมฺโมหพฺภาหตาติ ยถาวุตฺตายาติสยวติยา ปญฺญายาภาวโต พลปฺปตฺเตน โมเหน อพฺภาหตา วิเสเสน ปหตา, เอวสทฺทิตา โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ยโต เอวํ, ตสฺมาปิ กิญฺจิปิ เหยฺโยปาเทยฺยรูปํ ยํ กิญฺจิเทว อฏฺฐานานิโยชกตาทิสคุรุปาทสุสฺสูสานิสฺสยปฏิลทฺธวิเวกปญฺญาติ- สยาลาเภน นาวพุชฺฌนฺติ, น ชานนฺตีตฺยตฺโถฯ ยโต อาลสิยาทิโทสเลสปริคฺคโหปิ สตตาจริยเสวนวเสน สิโรวิกิณฺณตาทิสคุรุปาทปงฺกชมฺพุชปรายโน จิเรนปิ กาเลน นานาวิธสตฺถนฺตรกตปริจยพเลน ปปฺโปติ ตาทิสํ ปญฺญาเวยตฺติยํฯ เตเนวาห ภควา –

‘‘นิหียติ ปุริโส นิหีนเสวี,

น จ หาเยถ กทาจิ ตุลฺยเสวี;

เสฏฺฐมุปนมํ อุเทติ ขิปฺปํ,

ตสฺมา’ตฺตโน อุตฺตริตรํ ภเชถา’’ติ [อ. นิ. ๓.๒๖]ฯ

ตโต เอตาทิโส ปญฺญวาเยเวตฺถ คุณโทสวิภาควิเวจเน อธิการี, นญฺโญ ตพฺพิปรีโต ปุริสปสูติ อยเมตฺถาธิปฺปาโยฯ รุฬฺโห อตฺถวิเสโสฯ เตนาห ‘‘กิํ เตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ คุรูนิหา’’ติฯ อิหาติ อิมสฺมิํ โลเก เยสํ ชนานํ คุรูนํ กาตพฺพา ปาทสุสฺสูสา ปาทปริจริยา นตฺถิ, เตหิ ชเนหิ ยถาวุตฺตนเยน ปญฺญาเวยตฺติยรสานภิญฺเญหิ กิํ ปโยชนํ, เลสมตฺตมฺปิ นตฺถิ, อนธิคตาเยเวตฺถ เอเตติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ พฺยติเรกมุเขน อาห ‘‘เย’’ติอาทิฯ เย ปุพฺเพ กตปุญฺญตาทิสมฺปตฺติสมฺปนฺนา ตปฺปาทรเชหิ เตสํ คุรูนํ ปาทธูลีหิ โอกิณฺณา โอนทฺธา ควจฺฉิตา, เตว สาธู ยถาวุตฺตนเยน ปญฺญาเวยตฺติเยน อภิญฺญาตา สชฺชนา เอว วิเวกิโน เหยฺโยปาเทยฺยคุณโทสวิภาคนิยมนปญฺญาสมฺปตฺติสมงฺคิโน โหนฺติ, เตเยเวตฺถ คุณโทสวิเวจเน อธิคตาติ อธิปฺปาโยฯ สา จายํ คุรุปาทสุสฺสูสา วิสิฏฺฐาทเรน กรณียาติ วงฺกวุตฺติยา ตทภฺยาเส สาธุชเน นิโยเชติฯ

๔-๕. เย สกลสตฺถปริจิตญฺญาณปาฏวา ยทิ โทสมาโรปยนฺติ, เตสํ ตทฺโทสนิรากรณํ วินา ปเทสาวโพธนมตฺเตน ปณฺฑิตมานีนํ วจนสฺสาคุรุกรณํ วงฺกวุตฺติยา ทสฺเสนฺโต จ ตํทฺวาเรเนว อตฺตโน อนญฺญสาธารณคุรุคารวตํ สาธุชเนหิ ปรมาทเรน สมฺปาเทตพฺพมิติ ทสฺเสตุํ ‘‘เยสํ…เป.… กิโน’’ติ คาถาทฺวยมาหฯ อเนกสตฺถานํ ติปิฏกตกฺกพฺยากรณาทีนํ อเนเกสํ คนฺถานํ อนฺตเร ตตฺวตฺถสงฺขาตอพฺภนฺตเร อุจิตา สวนอุคฺคหณธารณาทิวเสน ปริจิตา ปญฺญา สุตมยา ปญฺญา เยสํ เยหิ น สญฺจิตา, ทฺวินฺนเมกกฺขเณ ปวตฺติยาภาเวปิ อุปจิตสมูหภาวโต, ปุพฺพกาลิกปญฺญาย อปรกาลิกปญฺญาย อนนฺตรอาเสวนาทิปจฺจยลาภโต อวตฺถพาหุลฺลปวตฺติโต วา สญฺจิตพฺพาปิ น ราสิกตาฯ เอเต อีทิสปญฺญาปาฏวรหิตา อิเม สมฺโมหพฺภาหตา ปญฺญาปาฏวาภาวโต พลปฺปตฺเตน โมเหน วิเสเสน ปหตา เอว กิญฺจิปิ เหยฺโยปาเทยฺยํ นาวพุชฺฌนฺติฯ น เอเก อเนเกติ จ, เต จ เต สตฺถา เจติ จ, เตสมนฺตรมิติ จ, ตสฺมิํ อุจิตาติ จ สมฺโมเหน อพฺภาหตาติ จ วิคฺคโหฯ เตน วุตฺตํ–

‘‘คุณโทสมสตฺถญฺญู, ชโน วิภชเต กถํ;

อธิกาโร กิมนฺธสฺส, รูปเภโทปลทฺธิย’’นฺติ [กาพฺยาทาส ๑.๘]ฯ

ตสฺสตฺโถ – อสตฺถญฺญู ชโน คุณโทสํ กถํ วิภชเตฯ ตถา หิ รูปเภโทปลทฺธิยํ นีลปีตาทิรูปวิเสสาวโพธเน อนฺธสฺส อธิกาโร อภิมุขกรณํ กิํ โหติ, น ภวตฺเยว, ตสฺมา อเนกสตฺถนฺตรคตสุปฺปสนฺนปญฺญาจกฺขุนา เอว คุณโทสวิเวจนํ ภวติ, ตทภาเว น ภวตฺเยวฯ อิทเมว วุจฺจเต–

‘‘สพฺพตฺถ สตฺถโตเยว, คุณโทสวิเวจนํ;

ยํ กโรติ วินา สตฺถํ, สาหสํ กิมโตธิก’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – สพฺพตฺถ คุณโทสวิเวจนํ สตฺถโตเยว โหติ, สตฺถํ วินา สตฺโถจิตตาทิสปญฺญํ วินา ยํ กโรติ คุณาคุณวิภาคํ กโรติ, ยํ กรณํ อตฺถิ, อโตธิกํ สาหสํ กิํ อาสุํ กิริยา อนุปปริกฺขนกิริยา นตฺเถวฯ

อิห อิมสฺมิํ โลเก เยสํ อกตปุญฺญานํ ชนานํ คุรูนํ

‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย,

วตฺตา จ วจนกฺขโม;

คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา,

โน จา’ฏฺฐาเน นิโยชโก’’ติ [อ. นิ. ๗.๓๗]ฯ

นิทฺทิฏฺฐคุโณเปตานํ อาจริยานํ กาตพฺพา ปาทสุสฺสูสา ปาทปริจริยา นตฺถิ, เตหิ กิํ ปโยชนํฯ เย กตปุญฺญา ชนา ตปฺปาทรโชกิณฺณา เตสํ คุรูนํ ปาทรเชหิ ควจฺฉิตา, เตว สาธู ชนา เอว วิเวกิโน กลฺยาณมิตฺตคุรุปาสนาหิ อธิคตวิสิฏฺฐวิเวกพุทฺธิโน ภวนฺติ, เต เอว วิเวกํ ชานนฺตีติ ภาโวฯ โสตุมิจฺฉา สุสฺสูสา, ตํ นิสฺสาย กตฺตพฺพปาทปริจริยาปิ ตทตฺถิยา สุสฺสูสา นาม โหติฯ ปาเทสุ สุสฺสูสาติ จ, เตสํ ปาทาติ จ, เตสุ รชานีติ จ, เตหิ โอกิณฺณาติ จ วิคฺคโหฯ สิสฺสานํ สกลาภิพุทฺธิยา คุรุปฏิพทฺธตฺตา อตฺตโน คุณโต อธิกตราเยว เสวิตพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา –

‘‘นิหียติ ปุริโส นิหีนเสวี,

น จ หาเยถ กทาจิ ตุลฺยเสวี;

เสฏฺฐมุปนมํ อุเทติ ขิปฺปํ,

ตสฺมา’ตฺตโน อุตฺตริตรํ ภเชถา’’ติ [อ. นิ. ๓.๒๖]ฯ

๖.

กพฺพนาฏกนิกฺขิตฺต-เนตฺตจิตฺตา กวิชฺชนา;

ยํกิญฺจิ รจยนฺเต’ตํ, น วิมฺหยกรํ ปรํฯ

๗.

เตเย’ว ปฏิภาวนฺโต, โส’ว พนฺโธ สวิมฺหโย;

เยน โตเสนฺติ วิญฺญูเย, ตตฺถาปฺย’วิหิตาทราฯ

๖-๗. เอวเมตฺถานฺวยพฺยติเรกวเสนาธิคเต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘กิํ อมฺหากํ กพฺพนาฏกปริจยาภาเวรจนาวิเสสาภิโยโคปชนิตปริสฺสเมนา’’ติ โอลีนวุตฺติโน โสตุชเน สมุสฺสาเหติ ‘‘กพฺพนาฏกา’’ติอาทินาฯ กวิปฺปโยคสงฺขาโต พนฺโธว กวิโน อิทนฺติ กพฺพํฯ มุตฺตกาทิวากฺยสฺวมุตฺติกาทฺยวยวสภาวา อนฺตรวากฺยสมุทายสมฺปนฺนํ วุตฺตชาติเภทภินฺนํ ปชฺชมยํ คชฺชมยํ ปชฺชคชฺชมยํ จมฺปูนามกญฺจ, มหาวากฺยรูปํ มหากพฺพญฺจ, ตํ ปน มหากพฺพํ สคฺเคหิ สคฺคนามเกหิ ปริจฺเฉทวิเสเสหิ พนฺธฺยเต กรียตีติ สคฺคพนฺโธติ ปวุจฺจติฯ ตสฺส ตุ ลกฺขณํ ‘‘สคฺคพนฺธสฺส มุขํ อิฏฺฐาสีสนํ สิยา ปณาโม วา พนฺธสมฺพนฺธิโน กสฺสจิ อตฺถสฺส นิทฺเทโส วา’’ติอาทินา อเนกธา วณฺเณนฺติฯ ตํ ยถา?

‘‘สคฺคพนฺโธ มหากพฺพ-มุจฺจเต ตฺวสฺส ลกฺขณํ;

ปณาโม วตฺถุนิทฺเทโส, อาสีสาปิ จ ตมฺมุขํฯ

อิติหาสกถุพฺภูตํ, สนฺตสนฺนิสฺสยมฺปิ วา;

จตุวคฺคผลายตฺตํ, จตุโรทาตฺตนายกํฯ

ปุรณฺณวุตุเสลินฺทุ-สวิตูทยวณฺณนํ;

อุยฺยานสลิลกฺกีฬา, มธุปานรตุสฺสวํฯ

วิปฺปลมฺภวิวาเหหิ, กุมาโรทยวฑฺฒิหิ;

มนฺตทูตปฺปยานาชิ-นายกาภฺยูทเยหิปิฯ

อลงฺกตมสํขิตฺต-รสภาวนิรนฺตรํ;

นาติวิตฺถิณฺณสคฺเคหิ, ปิยวุตฺตสุสนฺธิภิฯ

สพฺพตฺถ ภินฺนสคฺคนฺเต-หุเปตํ โลกรญฺชกํ;

กพฺพํ กปฺปนฺตรฏฺฐายิ, ชายเต สาธฺวลงฺกตี’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๔ – ๑๙ คาถา]ฯ

ตตฺถ อิติหาสกถุพฺภูตนฺติ ปุราวุตฺตกถาสนฺนิสฺสยํฯ สนฺตสนฺนิสฺสยนฺติ อิตรโสภนาธิกรณคุณราชจริตาทินิสฺสยํ วาฯ จตุวคฺคผลายตฺตนฺติ ธมฺมาทิจตุวคฺคผลายตฺตํฯ ธมฺโม นาม อพฺภูทยนิพฺพานเหตุโกฯ อตฺโถ นาม วิชฺชาภุมฺยาทีนํ ยถาญฺญายมชฺชนํ, อชฺชิตานญฺจ รกฺขณํฯ กาโม นาม นิรโย วิสโย ปโยโคฯ โมกฺโข นาม สพฺพสํสารทุกฺขนิวตฺติฯ จตุโรทาตฺตนายกนฺติ อุสฺสาหสตฺติมนฺตสตฺติปภูสตฺติโยเคน จตุโร กุสโล จาคาติสยาทิโยเคน อุทาตฺโต อุทาโร นายโก วิปกฺโข, ปฏิปกฺโข จ ยตฺถ, ตํฯ มธุ นาม สุราฯ วิปฺปลมฺโภ วิรโหฯ มนฺโต นีติเวทีหิ สห การียนิจฺฉโยฯ ทูโต สนฺธานปฺปวตฺโต ปุริโสฯ ปยานํ สงฺคามาทินิมิตฺตคมนํฯ อาชิ สนฺธฺยาภาเว วิคฺคโหฯ อสงฺขตฺตรสภาวนิรนฺตรนฺติ อสํขิตฺตา พหุตฺตา รสา สิงฺคารวีราทโย, ภาวา รติอุสฺสาหาทโย, เตหิ นิรนฺตรํ ปตฺถฏํฯ ปิยวุตฺตสุสนฺธิภีติ ปิยานิ สุติสุภคานิ วุตฺตานิ อินฺทวชิราทีนิ อญฺญมญฺญสมฺพนฺธสํสคฺคตาย โสภโน สนฺธิ อญฺญมญฺญสงฺคหา เยสํ สคฺคานํ, เตหีติฯ

ปุนปิ ยถาวุตฺเตสุ องฺเคสุ นครวณฺณนาทีสุ กิญฺจ ยถาสมฺภวํ มธุปานาทิรหิตมฺปิ ตญฺญูนํ มโน รญฺเชติ อุปาทิยเตว สพฺภีติ ทสฺเสตุมาห–

‘‘กพฺพํ น ทุสฺสตงฺเคหิ, นฺยูนมปฺยตฺร เกหิจิ;

พนฺธงฺคสมฺปทา ตญฺญู, กามมาราธยนฺติ เจ’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๒๐]ฯ

ปุนปิ –

‘‘คุณโต ปฐมํ วตฺวา, นายกํ เตน สตฺตุโน;

นิรากรณมิจฺเจส, มคฺโค ปกติสุนฺทโรฯ

วํสวีรสุตาทีนิ, วณฺณยิตฺวา ริปุสฺสปิ;

ตชฺชยา นายกุกฺกํส-กถนญฺจ สุเขติ โน’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๒๑ ๒๒ คาถา] อาหุฯ

สพฺพมฺเปตํ สทฺธมฺมามตรสปานสรสหทยานํ สมฺผปฺปลาปวิปุลวิสปฺปเวโสปทฺทุตกพฺพนาฏกปรมฺมุขานํ สตตจริตสญฺจริตรตนภาชนานํ สปฺปุริสานํ กิํ หทยเขโทปชนิตปริสฺสเมเนติ ตทนุรูปเมโวปทสฺสิตนฺติฯ

นาฏกํ นาม ภรตาทินาฏฺยสตฺเถ นานปฺปการนิรูปิตรูปํ กปฺปํ, ตํลกฺขเณกเทสภูตลกฺขณานิ ปกรณาทีนิ นว รูปกานิฯ นาฏิกา จ เอตฺเถวาวรุมฺภนฺติฯ กพฺพญฺจ นาฏกญฺจ, เตสุ นิกฺขิตฺตํ ฐปิตํ เนตฺตญฺจ จิตฺตญฺจ เยหีติ วิคฺคโหฯ เก เต? กวิโนฯ ตตฺถ นิกฺขิตฺตเนตฺตจิตฺตวจเนน สุตสฺส จินฺตนญฺจ อูหาโปหมุเขน ยถุคฺคหิตนิยามํ, อวิปรีตตฺถนิจฺฉยนํ, นิจฺฉิตสฺส ภาวนา, นิรนฺตราภิโยโค จ ทสฺสิโตฯ กพฺพนาฏกวจเนน สุตํ, จินฺติตํ, ภาวิตญฺจ ทสฺสิตํฯ สุเต ทสฺสิเต ตนฺนิสฺสยํ สุตมยญาณมฺปิ ทสฺสิตเมว สิยาติฯ ‘‘กพฺพนาฏกนิกฺขิตฺตเนตฺตจิตฺตา’’ติ อิมินา สุตจินฺตาภาวนานุกฺกเมน สมฺปาทิตปญฺญาปาฏวานํ กพฺพรจนาย สามตฺถิยํ ทสฺเสติฯ โหติ หิ ตาทิสานํ ตํสุตาทิ พนฺธนการณํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘สาภาวิกี จ ปฏิภา,

สุตญฺจ พหุ นิมฺมลํ;

อมนฺโท จาภิโยโคยํ,

เหตุ โหติห พนฺธเน’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๐๓ คาถา]ฯ

ยํกิญฺจีติ อตฺตโน จิตฺตารุฬฺหํ ยํกิญฺจิ พนฺธชาตํฯ อิมินา ปน อนิยมวจเนน อตฺตโน ตตฺถ อาทราภาวํ ทีเปติฯ รจยนฺติ กโรนฺติฯ เอตํ เตหิ รจิตํ พนฺธชาตํ ปรํ อจฺจนฺตเมว วิมฺหยกรํ น โหติ, ตาทิโสปายสมฺปตฺติสมฺปนฺนสฺส อุเปยฺยสมฺปตฺติสพฺภาวโต อนจฺฉริยเมวาติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ เตสุ กพฺพนาฏเกสุ รจนาวิเสสเอกนฺโตปายภูเตสุ อวิหิตาทราอปิ สุตาทิวเสน อกตาทราปิ เย สปฺปุริสา ปญฺญวนฺโต เยน พนฺธวิเสเสน วิญฺญู คุณโทสวิทุโน สตฺถญฺญุโน ปณฺฑิตชเน โตเสนฺติ ปีเณนฺติฯ โตเสนฺติเยว หิ เต ตาทิเส สาภาวิกิปฏิภาวิรเหปิ เอตาทิเสสุ อตฺเถสุ สุตจินฺตาภาวนาวเสน วายมนฺตาฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘น วิชฺชตี ยชฺชปิ ปุพฺพวาสนา-

คุณานุพนฺธิ ปฏิภานมพฺภุตํ;

สุเตน วาจุ’สฺสหเนนุปาสิตา,

ธุวํ กโรตฺเยว กมปฺยนุคฺคห’’นฺติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๐๔ คาถา]ฯ

ปฏิภาวนฺโต เหยฺโยปาเทยฺยปริจฺเฉทลกฺขณปญฺญาย ปญฺญวนฺโต นาม, เตเยว สปฺปุริสาฯ สวิมฺหโย ‘‘กีทิสายํ, ตาทิโสปายนฺตรรหิตานมฺปิ เอตาทิโส พนฺโธ สิยา’’ติ วิมฺหเยน สห วตฺตมาโนปิฯ โสว พนฺโธ ตเมว พนฺธนํ ตาทิโสปายสมฺปตฺติวิรเหโนเปยฺยสมฺปตฺติยา สพฺภาวโต, นาญฺโญติฯ

๖-๗. อิทานิ กพฺพนาฏเกสุ อปริจิตานมมฺหากํ คนฺถรจนาสภาวาวโพโธว กุโตติ โอสกฺกนฺเต ‘‘กพฺพนาฏกา’’ทิคาถาทฺวเยน สมุสฺสาเหติฯ กพฺพนาฏกนิกฺขิตฺตเนตฺตจิตฺตา กพฺพนาฏเกสุ สุตานุโลกนจินฺตาภาวนาวเสน ฐปิตเนตฺตจิตฺตา กวิชฺชนา กพฺพการกา ยํ กิญฺจิ อตฺตโน อภิมตํ รจยนฺติ กโรนฺติ, เอตํ พนฺธนํ ปรํ อติสเยน น วิมฺหยกรํ อจฺฉริยกรํ น โหติ, นิรนฺตราภิโยคโต สิทฺโธปายมูลปญฺญาสมฺปทาย อุเปยฺยภูตคนฺถสงฺขรณํ ภวตฺเยวาติ อธิปฺปาโยฯ กวิโน อิทํ กพฺพนฺติ จ, นฏกสฺส อิทํ นาฏกํ, นจฺจคีตาทิฯ อิธ ปน ตปฺปฏิปาทกกถาปกาสกคนฺโถ นาฏกํ นามฯ กพฺพญฺจ นาฏกญฺจาติ จ, กพฺพนาฏเกสุ นิกฺขิตฺตํ เนตฺตจิตฺตํ เยหีติ จ วิคฺคโหฯ เย ชนา ตตฺถ เตสุ กพฺพนาฏเกสุ อวิหิตาทราปิ สวนธารณาทิวเสน อกตสมฺภมา เอว วิญฺญู เยน คนฺถรจนาวิเสเสน โตเสนฺติ ปีเณนฺติ, เตเยว ปฏิภาวนฺโต ปฏิภานสงฺขาตปญฺญวนฺโต ภวนฺติฯ โสว พนฺโธ สวิมฺหโย อญฺเญสํ อุปฺปชฺชมานวิมฺหเยน สหิโตฯ ปฏิภา เอเตสํ อตฺถีติ จ, สห วิมฺหเยน วตฺตตีติ จ, อวิหิโต อาทโร เยหีติ จ วิคฺคโหฯ พาหิรสตฺถาภิโยคาภาเวปิ ปุพฺพวาสนาภาเวปิ อิห นิรนฺตราภิโยคํ กโรนฺโต ตาทิสสามตฺถิยํ สาเธตีติ วุตฺตํ โหติฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘น วิชฺชตี ยชฺชปิ ปุพฺพวาสนา-

คุณานุพนฺธิ ปฏิภานมพฺภุตํ;

สุเตน วาจุ’สฺสหเนนุปาสิตา,

ธุวํ กโรตฺเยว กมปฺยนุคฺคห’’นฺติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๐๔ คาถา]ฯ

ตสฺสตฺโถ – ยทิ ปุพฺพวาสนาคุณานุพนฺธี อตีตชาติยา ปริจยวาสนาคุณสฺส อนุพลปฺปทานวเสน อนุพนฺโธ ยสฺสตฺถิ, ตาทิสํ อพฺภุตํ ปฏิภานํ น วิชฺชติปิ, ตถาปิ สุเตน สวเนน อุสฺสหเนน ปคุณกรณาทิวาจุสฺสหเนน วา อุปาสิตา กตคุรุปาสนา วาจา กมปิ อนุคฺคหํ กิญฺจิปิ ปญฺญาปาฏวํ ธุวํ เอกนฺเตน กโรติ เอวาติฯ

เอตฺถ กพฺพํ นาม มุตฺตกกุลกาทิวากฺยวเสน จ อวยวสภาเวหิ เตสํเยว อนฺตรวากฺยาวยวสมูเหหิ ปริปุณฺณํ วุตฺตวิเสเสหิ ปเภทคตํ เกวลํ ปชฺชมยํ วา คชฺชมยํ วา จมฺปูติขฺยาตปชฺชคชฺชมยํ วาติ มหาวากฺยสภาเวน จ ติฏฺฐติฯ นาฏกํ นาม ภรตาทินฏสตฺถคตนานปฺปการทสฺสิตสภาวํฯ กพฺพญฺจ อิเธว ทสฺสิตลกฺขณโต เอกเทสยุตฺตปฺปกรณาทินวรูปกานิ จ นาฏิกา จ ภวนฺติฯ กพฺพลกฺขณํ ปน เอวํ ทฏฺฐพฺพํ–

‘‘สคฺคพนฺโธ มหากพฺพ-มุจฺจเต ตฺวสฺส ลกฺขณํ;

ปณาโม วตฺถุนิทฺเทโส, อาสีสาปิ จ ตมฺมุขํฯ

อิติหาสกถุพฺภูตํ, สนฺตสนฺนิสฺสยมฺปิ วา;

จตุวคฺคผลายตฺตํ, จตุโรทาตฺตนายกํฯ

ปุรณฺณวุตุเสลินฺทุ-สวิตูทยวณฺณนํ;

อุยฺยานสลิลกฺกีฬา, มธุปานรตุสฺสวํฯ

วิปฺปลมฺภวิวาเหหิ, กุมาโรทยวฑฺฒิหิ;

มนฺตทูตปฺปยานาชิ-นายกาภฺยูทเยหิปิฯ

อลงฺกตมสํขิตฺต-รสภาวนิรนฺตรํ;

นาติวิตฺถิณฺณสคฺเคหิ, ปิยวุตฺตสุสนฺธิภิฯ

สพฺพตฺถ ภินฺนสคฺคนฺเต-หุเปตํ โลกรญฺชกํ;

กพฺพํ กปฺปนฺตรฏฺฐายิ, ชายเต สาธฺวลงฺกตี’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๔ – ๑๙ คาถา]ฯ

ตสฺสตฺโถ – สคฺคพนฺโธ สคฺคสงฺขาเตหิ ปริจฺเฉทวิเสเสหิ พนฺโธ ‘‘มหากพฺพ’’นฺติ อุจฺจเตฯ อสฺส ลกฺขณํ ตุ วุจฺจเตติ สมฺพนฺโธ กากกฺขิโคฬกนเยน ตมฺมุขํ ตสฺส กพฺพสฺส อาทิ ปน ปณาโม เทวตานมสฺสนํ วา, วตฺถุนิทฺเทโส –

‘‘อสฺตฺยุตฺตรสฺยาํ ทิคิ เทวตาตฺม,

หิมาลโย นาม นคาธิราช?;

ปูวาปเรง วารินิธี วิคาหฺย,

สฺถิต? ปถิฌา อิว มานทณฺฑ?’’ [กุมารสมฺภว ๑.๑.]ฯ

อิจฺจาทิพนฺธสมฺพนฺธิโน กสฺสจิ วตฺถุโน ทสฺสนํ, อาสีสาปิ ‘‘มยฺหํ ปีณยตํ มน’’ มิจฺจาทิอิฏฺฐาสีสนํ วา ภวติฯ

อิติหาสกถุพฺภูตํ ปุราวุตฺตกถาสนฺนิสฺสยํ วา สนฺตสนฺนิสฺสยมฺปิ โสภนานมฺปิ ราชจริยาทินิสฺสยํ วา จตุวคฺคผลายตฺตํ โลกิยโลกุตฺตรสุขการณํ ธมฺโม, วิชฺชาภูมิอาทีนํ สญฺจโย, สญฺจิตานํ รกฺขา จ อตฺโถ, อปายสํวตฺตนิกปญฺจกามคุณสงฺขาโต กาโม, สพฺพทุกฺขา นิวตฺติเหตุ โมกฺโข จาติ จตุวคฺคผลาธีนํ จตุโรทาตฺตนายกํ อุสฺสาหสตฺติมนฺตสตฺติปภูสตฺติโยคโต จตุโร ทกฺโข จาคาติสยาทิโยเคน อุทาตฺโต อุฬาโร สปกฺโข, วิปกฺโข วา นายโก ยตฺถ, ตํ ยถาวุตฺตํ ปุรณฺณวุตุเสลินฺทุ-สวิตูทยวณฺณนํ ปุรํ นครํ, อณฺณวํ สาครํ, อุตุ เหมนฺตวสนฺตาทิอุตุ, เสลํ ปพฺพโต, อินฺทุสวิตูทโย จนฺทสูริยานํ อุทโย จาติ อิเมสํ วณฺณนํ ยตฺถ, ตํฯ สวิตาติ เอตฺถ ตุปจฺจยนฺโตฯ อุยฺยานสลิลกฺกีฬามธุปานรตุสฺสวํ อุยฺยานกีฬาสุราปานรติกีฬาสงฺขาโต อุสฺสโว ยตฺถ, ตํ วิปฺปลมฺภวิวาเหหิ ทาราวิโยคทารปริคฺคเหหิ จ กุมาโรทยวฑฺฒิหิ กุมารุปฺปตฺติกุมารวฑฺฒีหิ จ มนฺตทูตปฺปยานาชินายกาภฺยูทเยหิ นีติชานนปญฺญา มนฺโต, สนฺธานการโก ทูโต, ยุทฺธาภิคมนํ ปยานํ, ยุทฺธสงฺขาโต อาชิ, สปกฺขนายกสฺส อภิวฑฺฒิสงฺขาโต อภฺยูทโย จาติ อิเมหิ อลงฺกตํ สชฺชิตํ อสํขิตฺต…เป.… นฺตรํ อสํขิตฺตา วิตฺถารา รสา สิงฺคาราทโย อฏฺฐ ภาวา รติอุสฺสาหาทโย จาติ อิเมหิ นิรนฺตรํ วิตฺถิณฺณํ ปิยวุตฺตสุสนฺธิภิ สุติสุภเคหิ อินฺทวชิราทีหิ วุตฺเตหิ ปุพฺพาปรสมฺพนฺธปริจฺเฉทตาย โสภนา สนฺธิ เยสํ สคฺคานํ, เตหิ สพฺพตฺถ สพฺพสฺมิํ ปริจฺเฉเท ภินฺนสคฺคนฺเตหิ ภินฺนสคฺคา ปริโยสานา เยสํ, เตหิ นาติวิตฺถิณฺณสคฺเคหิ นาติวิตฺถารสคฺคสงฺขาเตหิ ปริจฺเฉเทหิ อุเปตํ ยุตฺตํ สาธฺวลงฺกติ โสภนาลงฺการวนฺตํ กพฺพํ โลกรญฺชกํ ตํ สมานํ กปฺปนฺตรฏฺฐายิ กปฺปนิรนฺตรฏฺฐายิ กปฺปนฺตเร ฐายิ วา ชายเตฯ เอตฺถ มธุปานาทิรหิตปุรวณฺณนาทโยปิ ตญฺญูนํ จิตฺตํ อาราเธติ เจ, ตํปฺยทุฏฺฐํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘กพฺพํ น ทุสฺสตงฺเคหิ, นฺยูนมปฺยตฺร เกหิจิ;

พนฺธงฺคสมฺปทา ตญฺญู, กามมาราธยนฺติ เจ’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อตฺร อิเมสุ กพฺพงฺเคสุ มชฺเฌ เกหิจิ องฺเคหิ เกหิจิ อวยเวหิ นฺยูนมปิ อูนมปิ, นิสทฺโทตฺรตพฺภาเวฯ กพฺพํ น ทุสฺสติ, ตํ ปน อทุสฺสนํ พนฺธงฺคสมฺปทา รจิตปุรวณฺณนาทิองฺคสมฺปทา ตญฺญู กพฺพญฺญู ชเน กามํ อิจฺฉานุรูปํ เจ อาราธยนฺติ, เอวํ สนฺเต ภวติฯ ปุนปิ นายกวณฺณนาสุ สปกฺขนายกํ วณฺเณตฺวา เตน นิรากรณภาวมฺปิฯ โน เจ, ปจฺจตฺถิกํ วณฺเณตฺวา อตฺตโน นายเกน ตสฺสาภิภวนมฺปิ วณฺเณตุํ วฏฺฏติฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘คุณโต ปฐมํ วตฺวา, นายกํ เตน สตฺตุโน;

นิรากรณมิจฺเจส, มคฺโค ปกติสุนฺทโรฯ

วํสวีรสุตาทีนิ, วณฺณยิตฺวา ริปุสฺสปิ;

ตชฺชยา นายกุกฺกํส-กถนญฺจ สุเขติ โน’’ติฯ

๘.

พนฺโธ จ นาม สทฺทตฺถา, สหิตา โทสวชฺชิตา;

ปชฺชคชฺชวิมิสฺสานํ, เภเทนา’ยํ ติธา ภเวฯ

๘. เอวเมเตหิ โสตุชนสมุสฺสาหนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กตฺตุมิจฺฉิตพนฺโธติ วุตฺตํ พนฺธสฺส ลกฺขณํ กตฺตุมารภเต ‘‘พนฺโธ จา’’ติอาทิฯ โทสวชฺชิตา โทเสหิ สทฺทนิสฺสิเตหิ, อตฺถนิสฺสิเตหิ จ วิโรเธหิ วชฺชิตา ปริจฺจตฺตา, เต วา วชฺชิตา เยหิ, สทฺทตฺถา สหิตา เอกีภูตาฯ วุตฺตลกฺขณา เยหิ เต ปุพฺพาจริเยหิ สหิตา วุจฺจนฺติฯ สหิตานํ ภาโว สหทยหิลาทการณํ สาธฺยํ สาหิจฺจํฯ อิติ โทสวชฺชิเต สหิเต สทฺทตฺเถ ปสิทฺธภาเวน อนุวทิตฺวา พนฺโธ นาม สภาววุตฺติวงฺกวุตฺติอลงฺการวุตฺติวเสน ติวิโธปีติ อปฺปสิทฺธํ พนฺธสรีรํ วิธียเต ยถา ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติฯ จสทฺโทวตฺตพฺพนฺตรสฺส สมุจฺจโย, กิญฺจีติ อตฺโถฯ

ตตฺถ ชาติคุณกฺริยาทพฺพลกฺขโณ สทฺทานมตฺโถ มุขฺโย จตุพฺพิโธ โหติฯ มุขฺยสฺสตฺถสฺส จตุพฺพิธตฺตา ติวิเธสุ สทฺเทสุ ตพฺพาจโก จตุพฺพิโธ โหติ ชาติสทฺโท คุณสทฺโท กฺริยาสทฺโท ทพฺพสทฺโทติฯ ติวิโธ หิ สทฺโท วาจโก ลกฺขณิโก พฺยญฺชโกติ พฺยาปารเภเทนฯ พฺยาปาโร จ นาม สทฺทสฺส’ตฺถปฺปตีติการิตฺตเมวฯ โส หิ ติวิโธ มุขฺโย ลกฺขโณ พฺยญฺชนสภาโว เจติฯ ตตฺถ ชาตฺยาทินิรนฺตรตฺถวิสโย สทฺทพฺยาปาโร มุขฺโยฯ โสเยว อภิธาติ อุจฺจเตฯ ตํพฺยาปารวา อพฺยวหิตชาตฺยาทิสเกหิ ตมตฺถํ มุขฺยภาเวน โย วทติ โคอาทิโก, โส วาจโกฯ สทฺทนฺตรตฺถวิสยนิทฺทิฏฺโฐ สทฺทพฺยาปาโร ลกฺขโณฯ สา ทุวิธา สุทฺธา, อุปจารมิสฺสา เจติฯ ตตฺถ สุทฺธา ยถา ‘‘โค มุจฺจตุ, มญฺจา อุคฺโฆเสนฺติ, คงฺคายํ โฆโส’’ติฯ เอตฺถ โคสทฺเทน วิเสสนํ โคตฺตสามญฺญเมโวจฺจเต, น ตุ โคพฺยตฺติฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘วิเสสฺยํนาภิธา คจฺเฉ, ขีณสตฺติ วิเสสเน’’ติ [กาพฺยปฺปกาเส ทุติยอุลฺลาเส อาคตนฺยาโย’ยํ]ฯ

สามญฺญสฺส พฺยาปกตฺตา, อสรีรตฺตา จฯ ตตฺถ พนฺธนโมจนานิ น สมฺภวนฺตีติ อตฺตโน นิสฺสยภูตา โคพฺยตฺติ อากฑฺฒียเต, ตถา มญฺจานมุคฺโฆสนํ น สมฺภวตีติ อตฺตโน อุคฺโฆสนกฺริยาสิทฺธฺยตฺถํ มญฺจสมงฺคิโน ปุริสา อากฑฺฒียนฺติฯ ตถา คงฺคาสทฺทวาจฺจสฺส ชลปฺปวาหสฺส โฆสปฺปตฺยากรตา น สมฺภวตีติ คงฺคาสทฺโท อตฺตโนภิเธยฺยสฺโสทกปฺปวาหสฺส นิกฏํ ตฏํ ลกฺเขติฯ อุปจารสฺสาเนกปฺปการตฺตา อุปจารมิสฺสา ลกฺขณาปฺยเนกธา สิยาฯ ยถา กตฺถจิ การเณ การียมุปจริยเต, ยถา ‘‘อายุ ฆต’’นฺติฯ กตฺถจิ การณการิยานมเภโท ยถา ‘‘อายุเยเวท’’นฺติฯ กตฺถจิ อุปมาเน อุปเมยฺยมุปจรียเต, ยถา ‘‘โค พาหิโก’’ติฯ กตฺถจิ อเภโท เตสํ, ยถา ‘‘โคเยวาย’’นฺติฯ กตฺถจิ ตทาธารตาย [ตทตฺถตาย (ก.)] ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ปทีปฏฺฐา กปลฺลิกา ปทีโป’’ติฯ กตฺถจิ ตํกมฺมสมฺพนฺธา ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘อวฑฺฒกีปิ วฑฺฒกี อย’’นฺติฯ กตฺถจิ สํสามิสมฺพนฺธา, ยถา ‘‘ราชสมฺพนฺธี ปุริโส ราชาย’’นฺติฯ กตฺถจิ อวยเว สมุทายพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ปเฏกเทเส ปฏสทฺโท’’ อิจฺจาทิฯ

ลกฺขณาย นิสฺสโย สทฺโท ลกฺขณิโกฯ พฺยญฺชนสภาโว ปน ปรปริยาโย สทฺทสฺส ตติโย พฺยาปาโรฯ ตสฺส นิสฺสโย สทฺโท พฺยญฺชนโกฯ อิจฺเจตํ ติณฺณํ สทฺทานํ วเสน อตฺโถปิ ติวิโธ โหติ วาจฺโจ ลกฺขณิโย พฺยงฺคฺโยติฯ ตตฺถ พฺยงฺคฺโยเยวตฺโถ พนฺธสตฺถา วุจฺจเตฯ เตเนว ปธานพฺยงฺคฺโย พนฺโธ อุตฺตโม, อปธานพฺยงฺคฺโย มชฺฌิโม, อพฺยงฺคฺโย อธโม, พฺยงฺคฺเยน วินา พนฺโธ นิชฺชีโว สิยาติ ปุพฺพาจริยานํ ปวตฺติ, สภาววุตฺติ พนฺโธปิ ตุ นิชฺชีโวติ นาสงฺกนีโยฯ ยสฺมา กวีนํ โลกโวหารโกสลฺลํ สภาววุตฺติเยว คเมติฯ โย หิ สกลโลกฏฺฐิติํ น ชานาติ, โส กวิเยว น โหตีติฯ

อเถตฺถ ติวิธมฺปิ อตฺถํ ตาทิสชนาวโพธตฺถํ สมุทาหริสฺสาม ‘‘มุนินฺทวทนมฺโภเช’’ตฺยาทิฯ เอตฺถ วาณีสทฺทสฺส สทฺธมฺมสงฺขาโต อตฺโถ วาจฺจตฺโถฯ วาณี นาม เจตนา, ตสฺสํ ยาว เทวตตฺถํ นาโรปฺยเต, ตาว ตปฺปตี อตฺตโน มโนสมฺปีณนอาสีสนา น สํคจฺฉตีติ วากฺยสามตฺถิยาเยว วาณิยํ สายโมจิตฺยเภเทน เทวตาสทฺทสฺส อาโรปิโตตฺโถ ลกฺขณิโยฯ ตถา วทนสทฺทสฺสาปิ มุขํ วาจฺจตฺโถฯ อมฺโภชสทฺทสฺส สมาโรปิโตตฺโถ ลกฺขณิโยฯ มโนสมฺปีณนสฺส ตุ อญฺญถา อนุปปตฺติยา ปสฺสทฺธฺยาทิกฺกเมน ยถาภูตาวโพธสมฺภวา อนายาเสน วิจิตฺตาเนกสทฺทตฺถปฏิภาเนน คนฺถปริสมตฺติสงฺขาตา ยถิจฺฉิตตฺถนิปฺผตฺติ โหเตว, อยํ พฺยงฺคฺยตฺโถฯ ตพฺพาจกา สทฺทา วาจกลกฺขณิกพฺยญฺชกา โหนฺตีติ เอวํ สพฺพตฺถ สทฺทตฺถวิจาโร คนฺตพฺโพฯ

ตเมวํ ยถาวุตฺตพนฺธสรีรํ กติวิธมิจฺจาห ‘‘ปชฺเช’’จฺจาทิฯ อยํ ยถาวุตฺโต พนฺโธ พนฺธสรีรํ ติธา ภเว ติปฺปกาเรน สิยา, นาธิกํ นาปฺยูนํฯ กถํ? ปชฺชคชฺชวิมิสฺสานํ เภเทน ปชฺชสภาวาทีนํ วิเสเสน ติธา ภเวติ ปกตํฯ ตตฺถ ปชฺชํ นาม อมฺเหหิเยว วิรจิตวุตฺโตทยาขฺเย ฉนฺทสิ นิรูปิตา วุตฺตชาติปฺปเภทา จตุปฺปทิกตฺถา นิรูปิโต มุตฺตกาทิปิ วุตฺตชาติปฺปกาโรเยวฯ เตเนเวตฺถ เตสมทสฺสนํฯ เตสุ เอกคาถา นิฏฺฐิตตฺถา สปฺปธานา คาถนฺตรานิรเปกฺขา มุตฺตกํ, เอกกฺริยาทาเนน อญฺญมญฺญสาเปกฺขา นิฏฺฐิตตฺถา ปจฺเจกํ อนิฏฺฐิตตฺถา คาถา กุลกํ, นานาภิตฺติโย ภินฺนกิริโย สปฺปธานา คาถา โกโส วิย ฐปิตา โกโส, เอกภิตฺติปโทสาทิกํ วณฺเณตุํ สมุทาเยน ปวตฺตา ภินฺนกฺริยา คาถา สงฺฆาโต, โสปิ จตุพฺพิโธ ปชฺชปฺปกาโร ยถาวุตฺตสคฺคพนฺโธวาติ วิญฺญาตพฺพํฯ คชฺชํ นาม ปาทสนฺนิฏฺฐานรหิโต สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตปฺปพนฺโธฯ ตสฺส ตุ ทฺเว ปการา อาขฺยายิกา, กถาติฯ วิมิสฺสํ ปชฺชคชฺชมยํ นาฏกปฺปกรณาทิ, จมฺปู ชาตกมาลาทิกา จฯ

๘. อิทานิ สญฺชานนาภิลาสีนํ อลงฺการนิสฺสิตํ พนฺธสรีรํ, โสว พนฺโธติ อธิกตํ, ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติ ปสิทฺธกุณฺฑลิตฺตานุวาเทน อปฺปสิทฺธสฺส เทวทตฺตตฺตวิธานํ วิย ทสฺเสนฺโต ‘‘พนฺโธ’’จฺจาทิมาหฯ ตตฺถ พนฺโธ นาม จ พนฺธนํ ปนฯ โทสวชฺชิตา สทฺทตฺถนิสฺสิตโทเสหิ ปริจฺจตฺตา, เต วา วชฺชิตา เอเตหิ ตาทิสาฯ สหิตา อญฺญมญฺญานุรูปตฺเถน สหภาวํ คตาฯ สทฺทตฺถา สทฺโท, อตฺโถ จฯ เอวํปกาเรหิ ตุ อีทิสสทฺทตฺถานํ วิญฺญูนํ ตุฏฺฐิชนกอญฺญมญฺญานุรูปคุณสหิตานํ ภาโวติ วจนตฺเถน ‘‘สาหิจฺจ’’มิติ วทนฺติฯ สทฺทตฺถาติ เอตฺถ สทฺทตฺถานํ กิํ นานากรณนฺติ? สทฺโท ปน อตฺถปฺปตีติยํ อตฺตโน มุขฺยพฺยาปารํ ลกฺขณพฺยาปารํ พฺยญฺชนสภาวพฺยาปารญฺเจติ ติวิธํ พฺยาปารเภเทนฯ กมโต วาจโก ลกฺขณิโก พฺยญฺชนโก เจติ ติวิโธฯ ตถา อตฺโถปิ วาจฺโจ ลกฺขณิโย พฺยงฺคฺโย เจภิ ติวิโธฯ อตฺร ตุ วาจโก สทฺโท อตฺตนา ทีเปตพฺพมุขฺยตฺถสฺส ชาติคุณกฺริยาทพฺพเภเทน จตุพฺพิธตฺตา สยมฺปิ ชาติคุณกฺริยาทพฺพสทฺทวเสน จตุพฺพิโธฯ วาจกสทฺทสฺส มุขฺยพฺยาปาโร ‘‘อภิธา’’ติ จ โวหรียติฯ โส มุขฺยพฺยาปาโร ชาตฺยาทีหิ อพฺยวหิตตฺเถว วตฺตเตฯ ตถา หิ ‘‘โค นีลํ ปาจโก วิสาณิ’’จฺจาโท โคอาทิสทฺทานํ มุขฺยพฺยาปาโร โคปิณฺฑนีลปฏปาจกกตฺตุสิงฺคีติ ทพฺพานํ วิเสสนภูตชาติคุณกฺริยาทพฺเพสฺเวว ปวตฺตติ, น ปน ชาตฺยาทีนํ นิสฺสยภูตโคปิณฺฑาทีสูติฯ วุตฺตํ หิ–

‘‘วิเสสฺยํ นาภิธา คจฺเฉ, ขีณสตฺติ วิเสสเน’’ติ [กาพฺยปฺปกาเส ทุติยอุลฺลาเส อาคตนฺยาโย’ยํ]ฯ

ตสฺสตฺโถ – วิเสสเน วิเสสนภูตชาตฺยาทิมฺหิ ขีณสตฺติ ขีณพฺยาปารวตี อภิธา มุขฺยพฺยาปาโรว วิเสสฺยํ ทพฺพํ น คจฺเฉ น ปาปุณาตีติฯ

ชาตฺยาทีนํ นิสฺสยโคปิณฺฑาทิกํ อภิธา น วทติ เจ, เอวญฺจ สติ ‘‘โค คจฺฉติ, นีลํ นิวาเสติ, ปาจโก อาคจฺฉติ, สิงฺคี ธาวติ’’จฺจาทีสุ ชาตฺยาทิวิสิฏฺฐโคปิณฺฑาทีนํ โคอาทิสทฺทสฺส กถํ วาจกตฺตํ ยุชฺชตีติ? ทพฺพาธีนชาติคุณาทีสุ วุตฺเตสุ ตพฺพิสิฏฺฐสฺส ทพฺพสฺส ปริยายโต วาจกตฺตาฯ นิปฺปริยายโต ปน สุทฺธลกฺขณพฺยาปารสฺเสว วิสโยฯ ลกฺขณพฺยาปาโรปิ สุทฺโธ อุปจารมิสฺโสติ ทุวิโธฯ ตตฺถ สุทฺโธ ลกฺขณพฺยาปาโร ชาตฺยาทิวชฺชิตตฺถวิสโยฯ ตถา หิ ‘‘โค คจฺฉติ, นีลํ นิวาเสติ, ปาจโก อาคจฺฉติ, สิงฺคี ธาวติ, มญฺจา อุคฺโฆเสนฺติ, คงฺคายํ โฆโส’’ตฺยาทีสุ ชาติคุณกฺริยาสิงฺคทพฺพมญฺจคงฺคาทีนํ คมนาทีหิ โยคาสมฺภวโต ชาติคุณาทโย อติกฺกมฺม ยถากฺกมํ คมนนิวาสนอาคมนธาวนอุคฺโฆสนโฆสาทีนํ นิสฺสยภูตโคปิณฺฑาทโย ปรามสติฯ

มิสฺโส ตุ อุปจารเภเทน พหุวิโธฯ ตถา หิ กตฺถจิ การเณ การิยมุปจรียเต, ยถา ‘‘อายุฆต’’นฺติ, เอตฺถ อายุวฑฺฒนการณภูเต ฆเต การิยภูตอายุโน โวหาโร อาโรปิโต โหติฯ อุปริปิ อุปจาโร ยถาโยคํ โยเชตพฺโพฯ อตํสภาเว หิ ตํสภาวาโรปนํ อุปจาโรฯ กตฺถจิ การณการิยานมเภโท, ยถา ‘‘อายุเยว ฆต’’นฺติฯ กตฺถจิ อุปเมยฺยอุปมาโนปจาโร, ยถา ‘‘โค พาหิโก’’ติฯ กตฺถจิ อุปมานอุปเมยฺยานมเภโท, ยถา ‘‘โคเยวายํ พาหิโก’’ติฯ กตฺถจิ ตทาธารตาย ตทูปจาโร, ยถา ‘‘ปทีปฏฺฐา กปลฺลิกา ปทีโป’’ติฯ กตฺถจิ กฺริยาสมฺพนฺเธน ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘อวฑฺฒกีปิ วฑฺฒกี อย’’นฺติฯ กตฺถจิ สํสามิสมฺพนฺเธน ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ราชวลฺลโภปิ ราชา อย’’นฺติฯ กตฺถจิ อวยเว สมุทายพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ปโฏ ทฑฺโฒ’’ติฯ อิมินา มุเขน อุปจารเภโท ทฏฺฐพฺโพฯ พฺยญฺชนสภาวพฺยาปาโร เอว ‘‘ธน’’นฺติ จ วุจฺจติ, ตสฺส ตติยพฺยาปารสฺส วิสโย ตาทิสวากฺยเมว วาติ ทฏฺฐพฺโพฯ

เอตฺถ พฺยงฺคฺยตฺถํ พนฺธสฺส ชีวิตมิติ จ, พฺยงฺคฺยตฺถปธานํ พนฺธมุตฺตมนฺติ จ, พฺยงฺคฺยตฺถปธานรหิตํ มชฺฌิมนฺติ จ, อพฺยงฺคฺยพนฺธํ อธมมิติ จ วทนฺติฯ โหนฺติ เจตฺถ –

อตฺถปฺปตีติยํ สทฺท-พฺยาปาโร ติวิโธ ภเว;

มุขฺโย ลกฺขณพฺยญฺชน-สภาโว จาติ เอตฺถ ตุฯ

อภิธาปรปริยาโย, พฺยาปาโร ปฐโม ภเว;

ธนนฺตาปรปริยาโย, พฺยาปาโร ตติโย ปุนฯ

มุขฺโย นิรนฺตรตฺเถสุ, ลกฺขณา ตุ ติโรหิเต;

อตฺเถ’ตโร ตุ วากฺยสฺส, อตฺเถเยว ปวตฺตติฯ

พฺยาปารสฺส ปเภเทน, ติธา สทฺโทปิ วาจโก;

ลกฺขณิโก พฺยญฺชโกติ, ตทตฺโถปิ ติธา มโตฯ

วาจฺโจ ลกฺขณิโย พฺยงฺคฺโย-จฺเจวํ สทฺเทสุ วาจโก;

ชาติคุณกฺริยาทพฺพ-เภเทน โส จตุพฺพิโธฯ

วาจฺจตฺถสฺส จตุทฺธาว, ภินฺนตฺตา ชาติอาทิโต;

ชาตฺยาทีนํ ปเภเทน, ตถา ลกฺขณิโก มโตฯ

อุปจารพหุตฺเตน, เภเท สติปิ ตสฺส ตุ;

พฺยญฺชโก ตุ อนญฺญตฺตา, วิสุํ เตหิ น วุจฺจตีติฯ

ลกฺขณโต เอวํ เวทิตพฺพํ – ‘‘มุนินฺทวทนมฺโภเช’’ ตฺยาทิคาถายํ วทนสทฺทสฺส มุขตฺโถ วาจฺจตฺโถ, อาโรปิตอมฺโภชตฺโถ ลกฺขณิยตฺโถฯ อมฺโภชสทฺทสฺส ปทุมตฺโถ วาจฺจตฺโถ, อุปจริตมุขตฺโถ ลกฺขณิยตฺโถฯ วาณิสทฺทสฺส สทฺธมฺมสงฺขาโต อตฺโถ วาจฺจตฺโถ, อาโรปิตเทวตาอตฺโถ ลกฺขณิยตฺโถฯ เอตฺถ อาสีสนา นาม ยถาวุตฺตนเยน ปุญฺญาติสยตา, ตโต อิธ อภิมตตฺถพาธกากุสลนิวารณญฺจ กุสลานมนุพลปฺปทานญฺจ ตโต กายจิตฺตปีฬาวิคโม จ ตโต สุขปฺปฏิลาโภ จ ตโต จิตฺตสมาธานญฺจ ตโตเยว อเนกวิธตฺถาวโพโธ จ ตโต อภิมตคนฺถปริสมตฺติ จ ภวตีตฺยยํ วากฺยสามตฺถิยโต ลทฺธตฺโถ พฺยงฺคฺยตฺโตฯ ตํตํอตฺถปฺปกาสกา สทฺทา วาจกลกฺขณิกพฺยญฺชนกา นาม ภวนฺติฯ เอวํ สทฺทสทฺทตฺถวิจาโร เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ ปกาสิตพนฺธสฺส เภทํ วทติ ‘‘ปชฺชา’’ทินาฯ อยํ วุตฺตลกฺขโณ พนฺโธ ปชฺชคชฺชวิมิสฺสานํ เภเทน คาถาจุณฺณิยตทุภยมิสฺสานํ วเสน ติธา ภเวฯ สทฺโท จ อตฺโถ เจติ จ, สหภาวํ อิตา ปตฺตาติ จ, โทเสหิ วชฺชิตา, โทเส วา วชฺชิตา เยหีติ จ, ปชฺชญฺจ คชฺชญฺจ วิมิสฺสญฺเจติ จ วิคฺคโหฯ อิห ปชฺชํ นาม มุตฺตกกุลกโกสกสงฺฆาตวเสน จตุปฺปเภทํ ฉนฺทสิ นิทฺทิฏฺฐวุตฺตวิเสสวิรจิตํ จตุปฺปทิกคาถาพนฺธํฯ ตตฺถ มุตฺตกํ นาม นิฏฺฐิตตฺถา สปฺปธานา เอกา คาถา, กุลกํ นาม ปจฺเจกมนิฏฺฐิตตฺถา อญฺญมญฺญสาเปกฺขา เอกกฺริยาทฺวาริกา นานาคาถา, โกสโก นาม นานาวิธวณฺณนาภูมิกา ภินฺนกฺริยาทฺวารปฺปวตฺตา สปฺปธานา คาถาราสิ, สงฺฆาโต นาม สญฺจฺยากาลาทิเอกวณฺณนาภูมินิสฺสิตา ภินฺนกฺริยาสมุทาเยน ปวตฺตา คาถาฯ คชฺชํ นาม อนิยตปโท อาขฺยายิกากถาวเสน ทฺวิปฺปเภโท สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺโต วจนปฺปพนฺโธฯ มิสฺโส ปน อิเมหิ ทฺวีหิ สํมิสฺโส นาฏกปกรณาทิ จ ชาตกมาลาทิจมฺปู จฯ

๙.

นิพนฺโธ จา’นิพนฺโธ จ, ปุน ทฺวิธา นิรุปฺปเต;

ตํ ตุ ปาเปนฺตฺย’ลงฺการา, วินฺทนียตรตฺตนํฯ

๙. เอวํ ติปฺปการํ พนฺธสรีรํ วตฺวา อิทานิ อญฺญถาปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘นิพนฺโธจา’นิพนฺโธ จ, ปุน ทฺวิธา นิรุปฺปเต’’ อิติฯ ปุน ภิยฺโย ยถาวุตฺโต ปชฺชมยพนฺโธ ทฺวิธา ทฺวิปฺปกาเรน นิรุปฺปเต นิจฺฉียเตฯ กถํ? นิพนฺโธ จ ตเทกเทสภูเตหิ มุตฺตกาทีหิ จตูหิ สคฺคพนฺธาทิวเสน พนฺโธ จ อนิพนฺโธ จ เกวลํ มุตฺตกวเสนาติ เอวํ ทฺวิธา นิรุปฺปเต อิติ ปกตํฯ นนุ ตสฺเสตสฺส ยถาวุตฺตวาติมยสฺส สกฺกฏํ ปากตํ อปพฺภํโส เปสาจิกํ มิสฺสญฺเจติ ปญฺจวิธตฺตํ วตฺวา ‘‘สกฺกฏํ นาม เทวตาภาสาฯ ปากตํ จตุพฺพิธํ สกฺกเฏหิ วณฺณญฺญตฺตมตฺเตน อุปฺปนฺนตฺตา มหินฺทสินฺธวาทิ ตพฺภวํ, ตสฺสมํ หิริหรกมลาทิ, มหารฏฺฐาทิเทสปสิทฺธํ เทสียํ, ตพฺภวาทีหิ สมฺมิสฺสํ มิสฺสํฯ อาภีราทีนํ วาจา อปพฺภํโส, โส จ ปากตํ วิย จตุพฺพิโธ, ติวิโธ จ นาครอุปนาครวุทฺธเภเทนฯ ปิสาจานํ วจนํ เปสาจิกํฯ สพฺเพสํ วเสน มิสฺส’’นฺติ สกฺกฏาทีนํ ลกฺขณํ วุตฺตํฯ ตถา ‘‘สิงฺคารปฺปธานนจฺจสงฺขาตลาสฺยาทีนํ ปฏิปาทกตฺเถน ลาสฺยาทิกมภินยปฺปธานตฺตา ทสฺสนียํ, อิตรํ กพฺพํ สวนีย’’นฺติ ทุวิธํ วุตฺตํ, เอวํ ปุพฺพาจริเยหิ ภาสาเภเทน วุตฺตํ ปญฺจวิธตฺตํ, วินิโยคเภเทน วุตฺตํ ทุวิธตฺตญฺจ อิธ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตถาปิ ตเทวมิธานุปโยคิตาย น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เอวมลงฺการาธิฏฺฐานภาเวน ปฐมํ พนฺธสรีรํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ หารเกยูราทินา ปุริสสรีรมิว พนฺธสรีรํ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ วินฺทนียตรํ โหตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตํ ตุ’’ อิจฺจาทิฯ ตุสทฺโท วิเสสวจนิจฺฉายํฯ ตํ พนฺธสรีรํ ตุ อลงฺการา อลงฺกริยติ ตํ พนฺธสรีรเมเตหีติ ปสาทาทโย สทฺทาลงฺการา, สภาววุตฺยาทโย อตฺถาลงฺการา จ วินฺทนียตรตฺตนํ อติสเยน วินฺทนียภาวํ อสฺสาทนียภาวํ ปาเปนฺติ นยนฺติฯ สพฺพถา นิทฺโทสภูตานํ สทฺทตฺถานํ อญฺญมญฺญานุรูปโต สหิตภาเวน ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตํ ตาทิสปุริสสรีรมิว วินฺทนียมฺปิ สมานํ อลงฺกาเรหิ ปสาธิเต สติ อจฺจนฺตเมว วินฺทนียํ สิยาติ อธิปฺปาโยฯ

๙. ปุนปิ ตสฺเสว พนฺธสฺส เภทํ กเถตุํ ‘‘นิพนฺโธ จา’’ทิมาหฯ ปุน นิพนฺโธ จ มุตฺตกาทีหิ จตูหิ อวินาภาวโต มหากพฺพาทิสภาเวน นิรนฺตรํ กตฺวา พนฺโธ จ อนิพนฺโธ จ เกวลํ มหากพฺพาทิสภาเวน มุตฺตกตฺตา อนิรนฺตรํ กตฺวา พนฺโธ จาติ โสว พนฺโธ ทฺวิธา นิรุปฺปเต นิจฺฉียเตฯ ปุนปิ โส พนฺโธ สกฺกฏปากตอปพฺภํ สเปสาจิกมิสฺสภาสาเภเทน ปญฺจวิโธฯ สิงฺคารปธานนจฺจสงฺขาตลาสฺยาทีนํ ทสฺสนปฺปธานตฺตา ตาทิสํ นจฺจํทสฺสนียํ, ตทญฺญํ กพฺพํ สวนียมิติ วฬญฺชนเภทโต ทุวิโธ จ โหติฯ โส สพฺโพปิ ปโยชนาภาวโต อิห น คหิโตฯ ตตฺถ สกฺกฏํ นาม เทวตาภาสาฯ ตโต เกหิจิ อกฺขเรหิ ภินฺนํ ปากตํ นามฯ ตํ ปน ตพฺภวตสฺสมเทสิยมิสฺสวเสน จตุพฺพิธํ โหติฯ ตตฺถ สกฺกฏโต วณฺณญฺญตฺตมตฺเตน นิพฺพตฺตํ ตพฺภวํ นาม, ตํ มหินฺทสินฺธวาทิฯ ตสฺสมํ หิริหรกมลาทิฯ เทเส ปสิทฺธํ เทสิยํฯ มิสฺสํ นาม ตพฺภวาทีหิ สมฺมิสฺสํฯ อปพฺภํโส นาม โคปาลกาทีนํ วาจา, โส จ ตพฺภวาทีหิ จตุพฺพิโธ, นาครอุปนาครวุทฺธเภเทน ติวิโธ จ โหติฯ ปิสาจานํ วจนํ เปสาจิกํฯ เตหิ สกฺกฏาทีหิ สมฺมิสฺสํ มิสฺสํ นาม โหติฯ อิทานิ อีทิสปฺปเภทวนฺตพนฺธสฺส อลงฺกาเรน โสภนตฺตํ วตฺตุํ ‘‘ตํ ตุ’’จฺจาทิมาหฯ ตํ ตุ ตํ ปน วุตฺตปฺปการํ พนฺธสรีรํ อลงฺการา ปสาทาทิสทฺทาลงฺการา, สภาววุตฺยาทิอตฺถาลงฺการา จ วินฺทนียตรตฺตนํ อติสยปสาทนียตฺตํ ปาเปนฺติฯ นิรนฺตรํ พนฺโธ นิพนฺโธติ จ, น นิพนฺโธ อนิพนฺโธติ จ, อติสเยน วินฺทนีโย วินฺทนียตโร, ตสฺส ภาโว วินฺทนียตรตฺตนนฺติ จ วิคฺคโหฯ

๑๐.

อนวชฺชํ มุขมฺโภช-มนวชฺชา จ ภารตี;

อลงฺกตาว โสภนฺเต, กิํ นุ’เต นิรลงฺกตา?

๑๐. ตเมว สมตฺเถติ ‘‘อนวชฺช’’ มิจฺจาทินาฯ อนวชฺชํ อญฺญมญฺญานุรูปาธิกตเนตฺตกณฺณาทิอวยเวน ปิฬกติลกกาฬกาทฺยนาหตาย จ สุนฺทรภาวโต อครหิตํ มุขมฺโภชํ วทนารวินฺทญฺจ ตถา อนวชฺชา ปทาทิโทสานภิภูตาย สุนฺทรภาเวน อครหิตา ภารตี จ วาณี อุปจารโต ตปฺปฏิปาทนีโย อตฺโถ จาติ เอเต อลงฺกตาว มุขํ ติลกตาฑงฺกาทินาลงฺกาเรน, สทฺทตฺถา สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ ปสาธิตา สชฺชิตา เอว, นิรลงฺกตา ตถา อปสาธิตา อสชฺชิตา โสภนฺเต กิํ นุ, น โสภนฺเตวาติ วิตกฺเกมีติ อตฺโถฯ นุอิติ วิตกฺเกฯ

๑๐. ตเมว ‘‘อนวชฺช’’ มิจฺจาทินา สมตฺเถติฯ วณฺณสณฺฐานาทิอวยวสมฺปตฺติยา จ ปิฬกติลกกาฬกาทิโทสรหิตตฺตา จ อนินฺทิตํ มุขมฺโภชญฺจ อนวชฺชา ปทโทสวากฺยโทสอตฺถโทเสหิ อมิสฺสตฺตา อครหิตา ภารตี วาณี จ อเภโทปจาเรน ตปฺปฏิปาทนียตฺโถ จาติ อิเม อลงฺกตาว กุณฺฑลติลกาทิอาภรเณหิ จ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ จ สชฺชิตา เอว, นิรลงฺกตา เตหิ อวิภูสิตา โสภนฺเต กิํ นุ, น โสภนฺเตติ มญฺเญฯ นตฺถิ อวชฺชมสฺสาติ จ, มุขเมว อมฺโภชมิติ จ วิคฺคโหฯ กิมิติ ปฏิเสเธ, นุอิติ วิตกฺเกติฯ

๑๑.

วินา คุรูปเทสํ ตํ, พาโล’ลงฺกตฺตุมิจฺฉติ;

สมฺปาปุเณ น วิญฺญูหิ, หสฺสภาวํ กถํ นุ โส?

๑๑. อลงฺกรณญฺจ เตสํ วินา คุรูปเทเสน กโรนฺโต วินา ปหาสํ นาปรํ วิเสสมธิคจฺฉตีติ ทสฺเสตุํ สิเลสาลงฺการมาห ‘‘วินา’’ติอาทิฯ คุรูนํ ปสาธโนปาโยปเทสกานํ, อลงฺการการโณปาโยปเทสกานํ วา อุปเทสํ ‘‘เอตฺถ เอวํ กเต โสเภยฺยา’’ติ อุปทิสนํ วินา ปริจฺจชฺช มุขสฺส, พนฺธสฺส จ อลงฺกรณานภิญฺญตาย พาโล อญฺญาณโก โย โกจิ ปุคฺคโล ตํ มุขํ, พนฺธํ วา อลงฺกตฺตุํ อนุรูปวเสน สชฺเชตุํ อิจฺฉติ อธิปฺเปติ, โส ตาทิโส อญฺญาณปุคฺคโล วิญฺญูหิ ตพฺพิทูหิ ปณฺฑิตชเนหิ หสฺสภาวํ อวหาสํ กถํ เกน ปกาเรน น สมฺปาปุ  ำหผเณยฺยฯ ‘‘กิมิทํ อญฺญาณปุริเสน กริยตี’’ติ หสนฺเตวาติ อธิปฺปาโยฯ นุอิติ วิตกฺเกฯ

๑๑. อิทานิ ปทาทิโทสรหิตพนฺธสรีรสฺส อลงฺกาเรหิ ภูสนมปิ คุรูปเทสสหิตเมว เสฏฺฐนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘วินา คุรูปเทส’’ มิจฺจาทิสิเลสาลงฺการมาหฯ พาโล มุขาทิสรีราลงฺกาเร, พนฺธาลงฺกาเร วา อสมตฺโถ โย โกจิ คุรูปเทสํ วินา สรีราลงฺการกรณสฺส, พนฺธาลงฺการกรณสฺส วา อนุรูโปปเทสมนฺตเรน ตํ สรีรํ, พนฺธํ วา อลงฺกตฺตุํ ติลกตาฑงฺกาทีหิ, สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ วา สชฺเชตุํ อิจฺฉติ เจ, โส วิญฺญูหิ ตทุภยญฺญูหิ หสฺสภาวํ อวหสิตพฺพตํ กถํ น สมฺปาปุเณ, ปาปุณาตฺเยว, ตสฺมา คุรูหิ สาทรโต อุคฺคณฺหิตฺวา กตฺตพฺพนฺติ ภาโวฯ

๑๒.

คนฺโถปิ กวิวาจาน-มลงฺการปฺปกาสโก;

ยาติ ตพฺพจนียตฺตํ, ตพฺโพหารูปจารโตฯ

๑๒. นนุ สทฺทคมฺมา, อตฺถคมฺมา จ อลงฺการาติ คนฺโถ กถนฺติ อาห ‘‘คนฺโถปี’’ติอาทิฯ กวิวาจานํ กวิปฺปโยคานํ สมุทายรูปานํ, ปฏิปาทนียตาย ตพฺพจนียานญฺจ อตฺถานํ อลงฺการปฺปกาสโก อลงฺการานํ ยถาวุตฺตานํ วิภาวิโต คนฺโถปิ กิริยากปฺปสงฺขาตํ สตฺถมฺปิ ตพฺพจนียตฺตํ เตน อลงฺการสทฺเทน วาจฺจตํ ยาติ อุปคจฺฉติฯ กินฺติ อาห ‘‘ตพฺโพหารูปจารโต’’ติฯ ตสฺส กตโวหารสฺส อลงฺการสทฺทสฺส, ตสฺมิํ วา มณฺฑนวิเสเส ปวตฺตสฺส อลงฺการโวหารสฺส อุปจรณํ โสยมิตฺยเภเทน ปริกปฺปนํ อุปจาโรฯ กสฺมา? ปฏิปาทนียปฏิปาทกานํ อเภทวเสน การเณ การียสฺส อุปจริยโตติ อธิปฺปาโยฯ

๑๒. อิทานิ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺการคนฺโถ กถมลงฺกาโรติ อาห ‘‘คนฺโถ’’จฺจาทิฯ กวิวาจานํ กวีหิ วุตฺตวากฺยสงฺขาตานํ, อุปจารโต ตปฺปฏิปาทนียอตฺถสงฺขาตานญฺจ กวิปฺปโยคานํ อลงฺการปฺปกาสโก สทฺทตฺถาลงฺการปฺปกาสโก คนฺโถอปิ กิริยากปฺปสงฺขาตํ สตฺถมฺปิ ตพฺโพหารูปจารโต ตสฺส อลงฺกาโรติ กตโวหารสฺส อลงฺการสทฺทสฺส การเณ การียูปจาเรน ตพฺพจนียตฺตํ เตน อลงฺการสทฺเทน วตฺตพฺพตํ ยาติฯ อปิสทฺโท อลงฺการมเปกฺขติฯ อลงฺกาเร ปกาเสติ, อลงฺการานํ วา ปกาสโกติ จ, เตน วจนีโย, ตสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโหฯ เอตฺถ ภาโวติ วาจฺจวาจกสมฺพนฺโธฯ ตสฺส สทฺทาทิอลงฺการสฺส โวหาโรติ จ, ตพฺโพหารสฺส อลงฺการสทฺทสฺส อุปจาโรติ จ วากฺยนฺติฯ

๑๓.

ทฺวิปฺปการา อลงฺการา, ตตฺถ สทฺทตฺถเภทโต;

สทฺทตฺถา พนฺธนามาว, ตํสชฺชิตตทาวลิฯ

๑๓. อิทานิ ยถาวุตฺตอลงฺการานํ ปเภทํ, ตปฺปสงฺกญฺจ ตํพนฺธสรีรญฺจ เหฏฺฐา วุตฺตมฺปิ เอกโต สมฺพนฺเธตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺวิปฺปการา’’ทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตสฺมิํ กิริยากปฺปสงฺขาเต คนฺเถ, ตสฺมิํ วา พนฺธาลงฺการาธิกาเร อลงฺการา ยถาวุตฺตา ทฺวิปฺปการา โหนฺติฯ กถํ? สทฺทเภทโต, อตฺถเภทโต จ, สทฺทาลงฺการา อตฺถาลงฺการาติ อลงฺการา ทฺวิปฺปการา โหนฺตีติ อตฺโถฯ เยสํ เภเทน เต ทฺวิปฺปการา, เต สทฺทา, อตฺถา จฯ ‘‘พนฺโธ’’ อิติ วุตฺตํ นามํ ยสฺสา อาวลิยา สา พนฺธนามา เอวฯ ตํสชฺชิตตทาวลิ เตหิ อลงฺกาเรหิ สชฺชิตา ปกาสิตา ตํสชฺชิตา, เตสํ สทฺทตฺถานํ อาวลิ สมุทายา, มหาวากฺยํ, อนฺตรวากฺยํ วาฯ ปริปุณฺโณ พนฺโธ มหาวากฺยํ, มุตฺตกาทโยวยวา อนฺตรวากฺยานิ, ตํสชฺชิตตทาวลิกํ ปสิทฺธภาเวน อนุวทิตฺวา อปฺปสิทฺธา สทฺทตฺถา วิธียนฺเตฯ

๑๓. อิทานิ ยถาวุตฺตอลงฺการานํ อวุตฺตเภทญฺจ ตทาธาราธิกตํ ยถาวุตฺตพนฺธสรีรญฺจ เอกโต ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺวิปฺปกาเร’’จฺจาทิมาหฯ ตตฺถ ตสฺมิํ กิริยากปฺปสงฺขาเต อลงฺการคนฺเถ, โน เจ, อลงฺการาธิกาเร วา อลงฺการา วกฺขมานาลงฺการา สทฺทตฺถเภทโต สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺการเภเทน ทฺวิปฺปการา โหนฺติ, เยสํ เภเทน อลงฺการา ภินฺนา, เต สทฺทตฺถา พนฺธนามาวฯ ตํสชฺชิตตทาวลิ เตหิ สทฺทตฺถาลงฺกาเรหิ อลงฺกตา, เตสํ สทฺทตฺถานํ มหากพฺพาทิสมุทายรูปา ปฏิปาฏิพนฺโธติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘พนฺโธ’’ อิติ นามํ ยสฺเสติ จ, เตหิ สทฺทตฺถาลงฺกาเรหิ สชฺชิตาติ จ, เตสํ สทฺทตฺถานํ อาวลีติ จ สมาโสฯ

๑๔.

คุณาลงฺการสํยุตฺตา, อปิ โทสลวงฺกิตา;

ปสํสิยา น วิญฺญูหิ, สา กญฺญา วิย ตาทิสีฯ

๑๔. เอวํ คุเณน อลงฺกาเรน สชฺชิตาปิ สา สทฺทตฺถาวลิ อปฺปเกนปิ โทเสน สํยุตฺตา สตี อสมฺผุสิตพฺพาว วิญฺญูหิ สิยาติ ทสฺเสตุมาห ‘‘คุณ’’ อิจฺจาทิฯ สทฺทาลงฺการาขฺเยน คุเณน, อตฺถาลงฺกาเรน จ สํยุตฺตาปิ วิเสเสน สชฺชิตาปิ สทฺทตฺถาวลิ โทสลเวน โทสเลเสนาปิ องฺกิตา อภิลญฺฉิตา สตี วิญฺญูหิ คุณโทสวิภาควิทูหิ ปณฺฑิตปุริเสหิ น ปสํสิยา เนว ปสํสิตพฺพาฯ กาวิยาติ อาห ‘‘กญฺญา วิยตาทิสี’’ติฯ ยถา หิ กญฺญา ทสวสฺสิกา สนฺนทฺธโยพฺพนาภิมุขภาเวน ชนนยนมโนวิลุพฺภินีคุเณน, อาภรณวิเสเสน จาลงฺกตา เกนจิ กุฏฺฐโทสเลเสน องฺกิตา วิญฺญูนํ อสมฺผุสนียา สิยา, ปเควาปรา, เอวเมว สทฺทตฺถาวลิปิ อปฺปเกนปิ สทฺทรูเปน, อตฺถลกฺขเณน จ โทเสน กุฏฺฐกปฺเปน วชฺชนียา เอว วิญฺญูนํ, ปเคว พหุนาติ วุตฺตํ โหติฯ

๑๔. เอวํ สทฺทตฺถานํ คุณีภูเตหิ อลงฺกาเรหิ สชฺชิตา สทฺทตฺถาวลิ เกนจิ ปทาทิโทเสน อภิลกฺขิตา เจ, อปฺปสตฺถาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘คุณาลงฺการิ’’จฺจาทิมาหฯ คุณาลงฺการสํยุตฺตา อปิ สทฺทาลงฺการสงฺขาตคุเณน, อตฺถาลงฺกาเรน จ วิเสเสน ยุตฺตาปิ สา สทฺทตฺถาวลิ โทสลวงฺกิตา ปทโทสาทินา อณุมตฺเตนปิ โทเสน องฺกิตา ยุตฺตา สหิตา ตาทิสี คุณาลงฺการสํยุตฺตาปิ โทสลวงฺกิตา กญฺญา วิย ทสวสฺสิกา โยพฺพนปฺปตฺตา วนิตาว วิญฺญูหิ คุณโทสปริกฺขเกหิ น ปสํสิยา น ปสํสิตพฺพาฯ ยถา หิ ทสวสฺสิกา อิตฺถี ปิยสภาวสณฺฐิตา มนุญฺเญหิ คุเณหิ, โสภนานุรูปคีเวยฺยาทิอาภรณวิเสเสหิ ยุตฺตาปิ ทิสฺสมาเนน เกนจิ เสตกุฏฺฐลเวน ยุตฺตา สมานา คุณโทสปริกฺขเกหิ ทสฺสนียา น โหติ, เอวํ วุตฺตปฺปการาปิ พนฺธปทฺธติ กุฏฺฐตุลฺเยน เกนจิ ปทาทิโทเสน ยุตฺตา วิญฺญูหิ อสฺสาทนียาติ อธิปฺปาโยฯ โทสานํ ลโว, เตน องฺกิตาติ จ, สา วิย ทิสฺสตีติ ตาทีสีติ จ วิคฺคโหฯ

๑๕.

เตน โทสนิราโสว, มหุสฺสาเหน สาธิโย;

นิทฺโทสา สพฺพถา สา’ยํ, สคุณา น ภเวยฺย กิํฯ

๑๕. ยโต เอวํ, เตน ตสฺมา การณา มหุสฺสาเหน มหตา วายาเมน โทสานํ ปทโทสาทีนมนตฺถนิมิตฺตานํ นิราโสว สตฺถทิฏฺฐิยา สตฺถปฺปภาวโต ปริจฺจาโคเยว สาธิโย สาเธตพฺโพ, ‘‘วิญฺญูหี’’ติ เสโสฯ เอวํ โทสนิราเส โก คุโณ อุปลพฺภตีติ เจฯ สพฺพถา สพฺพปฺปกาเรน นิทฺโทสา โทเสหิ นิคฺคตา สายํ สทฺทตฺถาวลิ สคุณา สทฺทาลงฺการสงฺขาเตหิ คุเณหิ สหิตา น ภเวยฺย กิํ, ภวตฺเยว, คุณรหิตํ ตํอลงฺกตมนุปาเทยฺยํ สิยาติ อธิปฺปาโยฯ

๑๕. เตน ยโต โทสยุตฺตา วิญฺญูหิ อนุปาเทยฺยา, ตสฺมา มหุสฺสาเหน อธิกวายาเมน โทสนิราโสว ปทโทสาทีนํ นิรากรณเมว สาธิโย อเนกสตฺถวิสยาย ปญฺญาย วิญฺญูหิ สาเธตพฺโพ, เอวํ สติ สพฺพถา สพฺพากาเรน นิทฺโทสา โทสรหิตา สา อยํ สทฺทตฺถาวลิ สคุณา สทฺทาลงฺการสงฺขาเตหิ คุเณหิ ยุตฺตา น ภเวยฺย กิํ, คุณยุตฺตา ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ โทสานํ นิราโสติ จ, นตฺถิ โทสา เอติสฺสา, นิคฺคตา โทเสหิ วาติ จ, สห คุเณหิ วตฺตมานาติ จ วิคฺคโหฯ

๑๖.

สา’ลงฺการวิยุตฺตาปิ, คุณยุตฺตา มโนหรา;

นิทฺโทสา โทสรหิตา, คุณยุตฺตา วธู วิยฯ

๑๖. กิํการณเมวํภูโต โทสปริจฺจาเคน คุณาทาเนน พนฺโธติ อาห ‘‘สา’ลงฺกาเร’’จฺจาทิฯ สา สทฺทตฺถาวลิ อลงฺกาเรหิ วิยุตฺตาปิ สตี นิทฺโทสา สพฺพปฺปกาเรน โทเสหิ นิคฺคตา คุเณหิ สทฺทาลงฺการสงฺขาเตหิ สํยุตฺตา ชนานมานนฺทสนฺโทหาภิสนฺทเนกเหตุตาย มโน หรติ อตฺตโน สนฺติกมากฑฺฒตีติ มโนหรา โหตีติฯ ตตฺโถทาหรณมาห ‘‘โทสรหิตา คุณยุตฺตา วธู วิยา’’ติฯ ยถา เยน เกนจิปิ โทเสน วิรหิตา วธู มนาปจาริตาทีหิ คุณวิเสเสหิ สํยุตฺตา สตี เกนจิ อาภรเณน อมณฺฑิตา อปสาธิตาปิ กินฺนาม มธุรา กวีนํ ปสาธนํ กินฺนาม มโนหรา โหติ, เอวมยํ สทฺทตฺถาวลิปิ มโนหรา โหตีติ อตฺโถฯ

๑๖. อิทานิ โทสปริจฺจาเคน คุณาทาเน ปโยชนํ ทสฺเสติ ‘‘สา’ลงฺการวิยุตฺเต’’จฺจาทินาฯ สา สทฺทตฺถาวลิ อลงฺกาเรหิ วิยุตฺตา สตีปิ นิทฺโทสา สพฺพปฺปกาเรน โทสรหิตา คุณยุตฺตา ตโตเยว คุณีภูตา สทฺทาลงฺกาเรน ยุตฺตา โทสรหิตา ทุพฺพณฺณทุสฺสณฺฐานาทิโทเสหิ ปริจฺจตฺตา คุณยุตฺตา หทยงฺคมคุณยุตฺตา วธู วิย องฺคนา วิย มโนหรา สาธุชเน อาราเธติฯ

๑๗.

ปเท วากฺเย ตทตฺเถ จ, โทสา เย วิวิธา มตา;

โสทาหรณเมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺย’หํฯ

๑๗. ยโต เอวํ คุณาลงฺการสํยุตฺตายปิ โทสลวงฺกิตาย วิญฺญูนมนาทรณียตา, อลงฺการวิยุตฺตาปิ โทสาภาเวน คุณยุตฺตาย มโนหรตา, เอวมนตฺถาวหสฺสาปิ โทสสฺส ปริหริตพฺพตา สตฺถทิฏฺฐิยา, ตสฺมา เต โทเส ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘ปเท’’ติอาทินาฯ เตสํ ปทานํ วากฺยานํ อตฺโถ ตทตฺโถ, ตสฺมิํฯ อุทาหรียติ ลกฺขฺยภาเวนาติ อุทาหรณํ, สห อุทาหรเณหีติ โสทาหรณํฯ ลกฺขิยติ ลกฺขิยมเนนาติ ลกฺขณํฯ

๑๗. เอวํ อลงฺการยุตฺตาปิ อปฺปเกน โทเสน ยุตฺตพนฺธสฺส อนุปาเทยฺยตฺตา, อลงฺการอลงฺกรเณ อสติปิ โทสรหิเต วิญฺญูหิ อุปาเทยฺยตฺตา จ มุขฺยสฺส โทสปริหารสฺส อวสฺสํ กตฺตพฺพตฺตา อิทานิ อธิคตโทเส ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘ปเท วากฺเย’’จฺจาทินาฯ ปเท นามาทิจตุพฺพิธปเท จ, วากฺเย ‘‘สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตานํ จโย วากฺยํ สการกกิริยา’’ติ วุตฺตลกฺขเณ วากฺเย จ, ตทตฺเถ จ เตสํ ปทวากฺยานํ อตฺเถ จ วิวิธา อเนกปฺปการา เย โทสา วิญฺญูหิ โทสภาเวน มตา เญยฺยา, เอเตสํ ปทาทิโทสานํ โสทาหรณํ อุทาหรณสหิตํ ลกฺขณํ อหํ กถยามิฯ เอตฺถ จ–

‘‘ปทํ จตุพฺพิธํ วุตฺตํ, นามาขฺยาโตปสคฺคิกํ;

นิปาตกญฺจ ตญฺญูหิ, อสฺโส ขลฺวาภิธาวตี’’ติ [รูปภิทฺธิฏีกายํ นามกณฺเฑ]ฯ

วุตฺตนิยาเมน ปทํ ตาว ทฏฺฐพฺพํฯ อุทาหรียนฺติ ลกฺขิยภาเวนาติ อุทาหรณานีติ จ, สห อุทาหรเณนาติ โสทาหรณนฺติ จ, ลกฺขียติ ลกฺขิยมเนนาติ จ วิคฺคโหฯ

ปทโทสอุทฺเทส

๑๘.

วิรุทฺธตฺถนฺตราฌตฺถ-กิลิฏฺฐานิ วิโรธิ จ;

เนยฺยํ วิเสสนาเปกฺขํ, หีนตฺถกมนตฺถกํฯ

วากฺยโทสอุทฺเทส

๑๙.

โทสา ปทาน, วากฺยาน-เมกตฺถํ ภคฺครีติกํ;

ตถา พฺยากิณฺณคามฺมานิ, ยติหีนํ กมจฺจุตํ;

อติวุตฺตมเปตตฺถํ, สพนฺธผรุสํ ตถา

วากฺยตฺถโทสอุทฺเทส

๒๐.

อปกฺกโม’จิตฺยหีนํ, ภคฺครีติ สสํสยํ;

คามฺมํ ทุฏฺฐาลงฺกตีติ, โทสา วากฺยตฺถนิสฺสิตาฯ

ปทโทสาทิอุทฺเทสวณฺณนา

๑๘-๑๙-๒๐. อิทานิ ยถาปฏิญฺญาเต โทเส อุทฺทิสติ ‘‘วิรุทฺธตฺถนฺตร’’ อิจฺจาทินาฯ วิรุทฺธํ อตฺถนฺตรํ ยสฺส ตํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํฯ กิํ ตํ? ปทํฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ อธิโก อตฺโถ วิเสสฺยสฺส เยน ตํ อธฺยตฺถํฯ นียติ อวุตฺโต เหตุ เอตฺถ อานียตีติ เนยฺยํฯ โทสา ปทานนฺติ เยหิ โทเสหิ ปทานิ ทุฏฺฐานิ, เต วิรุทฺธตฺถนฺตรตาทโย ปทานํ โทสาติ อตฺโถฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ วากฺยานํ โทสาติ สมฺพนฺโธฯ ภคฺคา รีติ กโม ยสฺมิํ ตํ ภคฺครีติกํ, วากฺยํฯ อปกฺกมตาทโย วากฺยตฺถโทสา, วากฺยตฺถานํ โทสโตฯ วากฺยํ ทุฏฺฐํ สิยาติ วากฺยเมว วิเสสฺยเตฯ เตน สพฺพตฺถ นปุํสกลิงฺเคน นิทฺเทโสฯ

๑๘-๑๙-๒๐. อิทานิ กเถตพฺพภาเวน ปฏิญฺญาเต โทเส อุทฺทิสนฺโต ‘‘วิรุทฺธ…เป.… นิสฺสิตา’’ติ อาหฯ กวีหิ อิจฺฉิตตฺถโต วิรุทฺโธ อญฺญตฺโถ ยสฺส ปทสฺสาติ ตํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ นามฯ วิเสสฺยสฺส อธิกตฺถภาวกรณโต อฌตฺถํ นามฯ กวีหิ อิจฺฉิตตฺถสฺสาวีกรเณ อวิสทตฺตา กิลิฏฺฐํ นามฯ เทสกาลกลาทีนํ วิรุทฺธตฺตา วิโรธิ นามฯ อญฺญมาหริตฺวา วตฺตพฺพโต เนยฺยํ นามฯ วิเสสนํ ปตฺวาว สาตฺถกภาวปฺปตฺติโต วิเสสนาเปกฺขํ นามฯ วิเสสฺยสฺส หีนตาปาทนโต หีนตฺถกํ นามฯ อตฺถรหิตตฺตา อนตฺถกํ นามาติ อิเม อฏฺฐ ปทนิสฺสิตตฺตา ปทโทสา นามฯ

วุตฺตตฺถสฺเสว ปุน วจนโต เอกตฺถํ นามฯ ภินฺนกฺกมตฺตา ภคฺครีติกํ นามฯ ตถา สมฺโมหการณตฺตา พฺยากิณฺณํ นามฯ วิสิฏฺฐวจนวิรหโต คามฺมํ นามฯ ยติสมฺปตฺติวิรหโต ยติหีนํ นามฯ ปทตฺถกฺกมโต จุตตฺตา กมจฺจุตํ นามฯ โลกิยํ โวหารมติกฺกมฺม วุตฺตตฺตา อติวุตฺตํ นามฯ สมุทายตฺถโต อปคตตฺตา อเปตตฺถํ นามฯ พนฺธผรุสยุตฺตตฺตา พนฺธผรุสํ นาม, เตน สหิตํ สพนฺธผรุสนฺติ อิเม นว วากฺยานํ ตถา โทสา นามฯ เอตฺถ ตถาสทฺโท ‘‘โทสา’’ติ ปทํ อุปสํหรติฯ

อปคตกฺกมตฺตา อปกฺกมํ นามฯ อุจิตภาวสฺส ปริหีนตฺตา โอจิตฺยหีนํ นามฯ ภินฺนวิภตฺติกฺกมตฺตา ภคฺครีติ นามฯ สํสยชนนโต สสํสยํ นามฯ ทุปฺปตีติกรตฺตา คามฺมํ นามฯ ทูสิตาลงฺการตฺตา ทุฏฺฐาลงฺกติ นามาติเม ฉ วากฺยตฺถนิสฺสิตตฺตา วากฺยตฺถโทสา นามฯ

อญฺโญ อตฺโถ อตฺถนฺตโรฯ วิรุทฺโธ อตฺถนฺตโร ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ โทสปกาสกปทมฺปิ โทสโต อพฺยติริตฺตตฺตา โทโส นามฯ เอวํ สนฺเตปิ สมาเสน ปทสฺส คหิตตฺตา นปุํสกํ โหติฯ เอเสวนโย อิโต ปเรสุปิฯ วิเสสฺยสฺส อธิโก อตฺโถ ยสฺส ตํ, กิลิฏฺฐํ วิย กิลิฏฺฐํฯ ยถา หิ มลคฺคหิโต อาทาโส อตฺตโน กิลิฏฺฐตฺตา มุขาทีนํ ปกาสเน อวิสโท โหติ, เอวมธิปฺเปตตฺถปฺปกาสเน อสมตฺถํ ปทํ กิลิฏฺฐํ นามฯ วิโรโธ อสฺส อตฺถีติ วิโรธิฯ นียติ อวุตฺโต เหตุ เอตฺถาติ เนยฺยํฯ วิเสสเน อเปกฺขา ยสฺส ตํฯ หีโน วิเสสฺยสฺส อตฺโถ เยน ตํฯ นตฺถิ อตฺโถ ยสฺส ตนฺติ วิคฺคโหฯ

ปทโทสานํ อนญฺญตฺเตปิ วิกปฺปนาเภทโต ‘‘ปทานํ โทสา’’ติ วุตฺตํ, ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติฯ วากฺยานํ โทสาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เอโก อตฺโถ ยสฺส ตํฯ ภคฺคารีติ กโม ยสฺส ตํฯ วิสุํ วิสุํ อากิณฺณํ พฺยากิณฺณํฯ คาเม ภโว คามฺโม, อพฺยตฺตานํ โวหาโรฯ ตปฺปกาสกปทมฺปิ อุปจารโต คามฺมํ นามฯ ยติ หีนา เอตฺถาติ ยติหีนํฯ กมโต จุตํ กมจฺจุตํฯ อติกฺกมฺม วุตฺตํ อติวุตฺตํฯ อตฺถโต อเปตํ อเปตตฺถํฯ พนฺเธ ผรุสํ ผรุสตา ยตฺถ ตํฯ อปคโต กโม ยสฺมา ตํฯ โอจิตฺยํ หีนํ ยตฺถ ตํฯ ภคฺคา รีติ ยตฺถ ตํฯ สห สํสเยน วตฺตตีติ ตํฯ คามฺมํ วุตฺตนยเมวฯ ทุฏฺฐา ทูสิตา อลงฺกติ อลงฺกาโร ยตฺถ ตํฯ วากฺยานํ อตฺโถ, ตนฺนิสฺสิตา วากฺยตฺถนิสฺสิตาติ วิคฺคโหฯ เอตฺถ อนตฺถกาเปตตฺถโทสทฺวยํ ปทวากฺยโต ภินฺนํ, อญฺญํ ภคฺครีติโทสทฺวยํ, คามฺมทฺวยํ, กมจฺจุตอปกฺกมทฺวยญฺจ วากฺยวากฺยตฺถโต ภินฺนํฯ

ปทโทสนิทฺเทสวณฺณนา

๒๑.

วิรุทฺธตฺถนฺตรํ ตญฺหิ, ยสฺส’ญฺญตฺโถ วิรุชฺฌติ;

อธิปฺเปเต ยถา เมโฆ, วิสโท สุขเย ชนํฯ

๒๑. อโถทฺเทสกฺกเมน ปทาทิโทเส อุทาหรติ ‘‘วิรุทฺธิ’’ จฺจาทินาฯ หิ ยสฺมา การณา, ปสิทฺธิยํ วา หิสทฺโทฯ ยสฺส ปทสฺส อญฺโญ อธิปฺเปตโต อปโร อตฺโถ อธิปฺเปเต วตฺตุมิจฺฉิเต อตฺเถ วิรุชฺฌตีติ อนุวทิตฺวา ตสฺมา ตํ ‘‘วิรุทฺธตฺถนฺตร’’นฺติ วิธียเตฯ ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติฯ ยถา อิทํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ, ตถา อญฺญมฺปิ ตาทิสํ ทฏฺฐพฺพํฯ น ตฺวิทเมเวติ ยถาสทฺทสฺส อตฺโถฯ เมโฆ วิสโท สุขเย ชนนฺติฯ วิสํ อุทกํ, ตํ ททาตีติ วิสโท เมโฆ วาริวโห ชนํ โลกํ สุขเย สุขยตีติ กวิจฺฉิตตฺโถฯ วิสสทฺโท ครฬสฺส จ วาจโก สิยาติ ครฬโท เมโฆ มารยติ, น ปน สุขยตีติ ‘‘วิสโท’’ติ วิเสสนปทสฺส วิรุทฺธตาฯ

๒๑. อิทานิ อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมน วิรุทฺธตฺถนฺตราทีนํ สลกฺขณลกฺขิยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิรุทฺธิ’’จฺจาทิมาหฯ ยสฺส ปทสฺส อญฺญตฺโถ กวิจฺฉิตตฺถโต อญฺโญ อตฺโถ อธิปฺเปเต อิจฺฉิตตฺเถ หิ ยสฺมา วิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ ปทํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ นามฯ ปสิทฺธิยํ วา หิสทฺโทฯ ตถา เหส อปฺปสิทฺธํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ ‘‘ยสฺส อญฺญตฺโถ อธิปฺเปเต วิรุชฺฌตี’’ติ ปกาเสตฺวา ตสฺมิํ ปกาสิตตฺถวิสเย วตฺตติฯ ‘‘ตํ หี’’ติ โยชิตตฺตา ‘‘ยสฺส อญฺญตฺโถ อธิปฺเปเต วิรุชฺฌตี’’ติ ลกฺขณํ ปสิทฺธภาเวน อนุวทิตฺวา ตํ วิรุทฺธตฺถนฺตรนฺติ อนุวทิตพฺพอปฺปสิทฺธวิรุทฺธตฺถนฺตรํ วิธียเต, ยถา ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติฯ อุปริ ปสิทฺธานุวาเทน อปฺปสิทฺธวิธานเมว ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ยถา…เป.… ชน’’นฺติ อุทาหรณํ ลกฺขิยํ ทสฺเสติฯ ยถา ‘‘เมโฆ วิสโท’’จฺจาทิ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส อุทาหรณํ, เอวมีทิสมญฺญมฺปิ อิมสฺสุทาหรณํ, น เกวลํ ‘‘เมโฆ’’จฺจาทิเมว ภวตีติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาสทฺโท เจตฺถ อิวสทฺทปริยายตฺเถปิ อุทาหรณตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, อุปริปฺเยวํฯ เมโฆ อมฺพุธโร วิสโท วิสสงฺขาตํ ชลํ ททนฺโต ชนํ สุขเย สุขยตีติ กวีหิ อธิปฺเปตตฺโถฯ เอตฺถ วิสสทฺทสฺส ครฬสงฺขาตสปฺปวิสวาจกตฺตา, ‘‘วิสํ ททาตีติ วิสโท’’ติ เอตฺถ วิสสฺส อุทกวิสานํ สาธารณตฺตา วิสทายโก เมโฆ นาเสติเยว, น สุขยตีติ กวินา อธิปฺเปตสฺส สุขการณสฺส เมฆวิเสสนวิสสทฺทสฺส วิรุทฺธอญฺญตฺถตาติ วิสปทํ วิรุทฺธตฺถนฺตรโทเสน ทุฏฺฐนฺติฯ

๒๒.

วิเสสฺยมธิกํ เยนา’-

ธฺยตฺถเมตํ ภเว ยถา;

โอภาสิตาเสสทิโส,

ขชฺโชโต’ยํ วิราชเตฯ

๒๒. เยน ปเทน วิเสสฺยํ วิเสสิตพฺพํ อปรํ ปทํ อตฺถวเสน อธิกํ ภวตีตฺยนุวทิตฺวา เอตํ อฌตฺถํ ภเวติ วิธียเตฯ ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘โอภาสิเต’’จฺจาทิฯ เอวมุปริปิ สุวิญฺเญยฺยํฯ โอภาสิตา ทีปิตา อเสสา นิขิลา ทิสาเยน โสยํ ขชฺโชโต วิราชเต ทิปฺปติฯ เอตฺถ ขชฺโชตสฺสาขิลทิสาภาคาวภาสนมติวุตฺตีติ อธิกตฺถํฯ

๒๒. เยน วิเสสนปเทน วิเสสฺยํ วิเสสิตพฺพํ ปทํ อตฺถวเสน อธิกํ โหติ, เอตํ ยถาวุตฺตลกฺขโณเปตํ ปทํ อฌตฺถํ ภเว อฌตฺถํ นาม ปทโทโส ภเวฯ ยถา ตสฺสุทาหรณเมวํฯ โอภาสิตาเสสทิโส โชติตสพฺพทิโส อยํ ขชฺโชโต อยํ โชติริงฺคโณ วิราชเต ทิปฺปติฯ เอตฺถ วิเสสฺยสฺส ขชฺโชตสฺส สกลทิโสภาสนสฺส อฌตฺถตฺตา [อตฺยุตฺตตฺตา (ก.)] ‘‘โอภาสิตาเสสทิโส’’ติ วิเสสนปทํ อฌตฺถปทโทโส นามฯ โอภาสิตา อเสสทิสา เยนาติ วิคฺคโหฯ

๒๓.

ยสฺส’ตฺถาวคโม ทุกฺโข,

ปกตฺยาทิวิภาคโต;

กิลิฏฺฐํ ตํ ยถา ตาย,

โส’ยมาลิงฺคฺยเต ปิยาฯ

๒๓. ปกตฺยาทิวิภาคโตติ ปจฺจยา ปฐมํ กรียตีติ ปกติฯ อาทิสทฺเทน ปจฺจยาทีนํ ปริคฺคโหฯ ปกตฺยาทีนํวิภาคโต วิภชนโต, ‘‘อยํ ปกติ, อยํ ปจฺจโย, อยมาเทโส’’ติอาทินา ปกติปจฺจยวิภาคกปฺปนโตติ วุตฺตํ โหติฯ ปีเณตีติ ปี, ตาย ปิยา วลฺลภาย โสยํ สามี อาลิงฺคฺยเต สิลิสฺสเตฯ เอตฺถ ‘‘ปิยา’’ติ กิลิฏฺฐํฯ

๒๓. ยสฺส ปทสฺส อตฺถาวคโม อตฺถาวโพโธ ปกตฺยาทิวิภาคโต ‘‘อยํ ปกติ, อยํ ปจฺจโย, อยมาเทโส’’ติอาทินา ปกตฺยาทีนํ วิภชนชานเนน, ‘‘ปกตฺยาทิ นาม กิ’’นฺติ คเวสนโต วา ทุกฺโข, ตํ กิลิฏฺฐํ นามฯ ยถา ตสฺสุทาหรณเมวํฯ ตาย ปิยา วนิตาย โส อยํ วลฺลโภ อาลิงฺคฺยเต สิลิสฺสเตฯ ปจฺจยา ปฐมํ กรียตีติ ปกติฯ สา อาทิ เยสํ ปจฺจยานํ, เตสํ วิภาโคติ วากฺยํฯ ปีเณตีติ ปี, นารีฯ ตาย ปิยา เอตฺถ ปิยาสงฺขาตาย วลฺลภาย กถเน ปีสทฺทสฺส อวิสทตฺตา ‘‘ปิยา’’ติ ปทํ กิลิฏฺฐํฯ

๒๔.

ยํ กิลิฏฺฐปทํ มนฺทา-ภิเธยฺยํ ยมกาทิกํ;

กิลิฏฺฐปทโทเสว, ตมฺปิ อนฺโต กรียติฯ

๒๔. อิทานิ ยมกาทิกมนธิปฺเปตมฺปิ กิลิฏฺเฐเยว อนฺโตคธํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ย’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ยนฺติ อนิยมวจนํ, ตสฺส นิยมวจนํ ยมกาทิกนฺติฯ ยมกมาทิ ยสฺส ปเหฬิกาชาตสฺส ตํ ยมกาทิกํฯ กีทิสนฺติ อาห ‘‘กิลิฏฺฐปท’’นฺติอาทิฯ กิลิฏฺฐานิ อปฺปตีตโทสสภาเว ฐิตตาย มลิตานฺยวิสทานิ ปทานิ ยสฺส ตํ กิลิฏฺฐปทํฯ มนฺโท อปฺปโก อภิเธยฺโย อตฺโถ ยสฺส ตํ มนฺทาภิเธยฺยํ, ตาทิสํ ตมฺปิ ยมกาทิกํ กิลิฏฺฐปทโทเสเยว ยถาวุตฺเต อนฺโต อพฺภนฺตเร กรียติ วิธียติ ตตฺเถว ปกฺขิปียติ, กิลิฏฺฐปทโทสโต น พฺยติริจฺจตีติ อธิปฺปาโยฯ

๒๔. อิทานิ อนธิปฺเปตมปิ ยมกาทิํ กิลิฏฺฐโทเสเยว อนฺโตกรณพฺยาเชน อาวีกโรนฺโต อาห ‘‘ยํ กิลิฏฺเฐ’’จฺจาทิฯ กิลิฏฺฐปทํ อปฺปตีตโทเสน มิสฺสกตฺตา อวิสทปทํ มนฺทาภิเธยฺยํ อปฺปกาภิเธยฺยํ ยํ ยมกาทิกํ ยํ ยมกปฺปเหฬิกาชาตมตฺถิ, ตมฺปิ กิลิฏฺฐปทโทเสเยว ยถาวุตฺตกิลิฏฺฐปทโทเสเยว อนฺโต กรียติ อพฺภนฺตเร กรียติ, กิลิฏฺฐปทโทสโต อพฺยติริตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ กิลิฏฺฐานิ ปทานิ ยสฺส, มนฺโท อภิเธยฺโย ยสฺส, ยมกํ อาทิ ยสฺส ปเหฬิกาชาตสฺส, กิลิฏฺฐปทานํ โทโสติ วิคฺคโหฯ

๒๕.

ปตีตสทฺทรจิตํ, สิลิฏฺฐปทสนฺธิกํ;

ปสาทคุณสํยุตฺตํ, ยมกํ มต’เมทิสํฯ

๒๕. โหตุ กามมนภิมตเมทิสํ ยมกาทิกํ, กิญฺจรหิ อภิมตนฺติ อาห ‘‘ปตีติ’’จฺจาทิฯ อตฺตโน วจนียตฺถปฺปตีตวเสน วาจกาปิ สทฺทา ปตีตาเยว นามาติ ปตีเตหิ ปสิทฺเธหิ สทฺเทหิ ปาฏิปทิเกหิ รจิตํ กตํ ปตีตสทฺทรจิตํฯ สิลิฏฺฐา อญฺญมญฺญาลิงฺคเนน มฏฺฐา ปทานํ สฺยาทฺยนฺตาทีนํ สนฺธโย สนฺธนา ยสฺส ตํ สิลิฏฺฐปทสนฺธิกํฯ ปตีตสทฺทรจิตตฺตาเยว ปสาทสงฺขาเตน คุเณน สทฺทาลงฺกาเรน สํยุตฺตํ สมฺมเทโวเปตํ เอทิสํ ยถาวุตฺตคุณาสยํ รมณียํ ยมกํ มตํ อภิมตนฺติ อตฺโถฯ

๒๕. อิทานิ อธิคเตสุ ยมเกสุ อีทิสํ ยมกมิฏฺฐมิติ สิสฺสานํ อุปทิสนฺโต อาห ‘‘ปตีเต’’จฺจาทิฯ ปตีตสทฺทรจิตํ ‘‘อิมสฺสตฺถสฺสายํ วาจโก’’ติ ปตีเตหิ ปสิทฺเธหิ สทฺเทหิ รจิตํ ปาฏิปทิเกหิ กตํ สิลิฏฺฐปทสนฺธิกํ สิลิฏฺฐา สฺยาทฺยนฺตาทิปทานํ สนฺธโย ยสฺส ตํ ปสาทคุณสํยุตฺตํ ปตีตสทฺทรจิตตฺตาเยว ปสาทสงฺขาเตน สทฺทาลงฺการคุเณน สํยุตฺตํ อีทิสํ เอวํภูตํ คุณาธิกโต รมณียํ อุปริ วกฺขมานยมกสทิสํ ยมกํ มตํ วิญฺญูหิ อภิมตํฯ ปตีตา จ เต สทฺทา จ, เตหิ รจิตํ, สิลิฏฺฐา ปทานํ สนฺธโย ยสฺส, ปสาโทติ คุโณ สทฺทาลงฺกาโร, เตน สํยุตฺตนฺติ วิคฺคโหฯ

๒๖.

อพฺยเปตํ พฺยเปต’ญฺญ-มาวุตฺตาเนกวณฺณชํ;

ยมกํ ตญฺจ ปาทาน-มาทิมชฺฌนฺตโคจรํฯ

๒๖. อิทานิ ตํ ยถาวุตฺตมภิมตํ ทสฺเสตุมุปกฺกมเต ‘‘อพฺยเปเต’’จฺจาทินาฯ อาวุตฺตา อธิวุตฺตา ปุนปฺปุนุจฺจารณุเปตา อเนเกสํ ปติรูปตฺตา, พหุวณฺณา สรพฺยญฺชนรูปา, น เอโก วณฺโณ ตสฺสานุปฺปาสตฺตา, ตถา จ วกฺขติ ‘‘วณฺณาวุตฺติ ปโร ยถา’’ติ [สุโพธาลงฺการ ๑๒๗ คาถา], เตหิ ชาตํ ยมกนฺติ วิญฺญายเตฯ กติวิธํ ตํ วิกปฺปียตีติ อาห ‘‘อพฺยเปตํ พฺยเปตญฺญ’’นฺติฯ ตตฺถ ยํ วณฺณนฺตราพฺยวหิตํ วณฺณสมุทาเยน วุตฺตํฯ ตทพฺยเปตํ ยมกํฯ ยํ ตุ พฺยวหิตํ, ตํ พฺยเปตํฯ ยํ ปน อุภยมิสฺสํ, ตํ อญฺญํ อปรํ อพฺยเปตพฺยเปตนฺติ ติธา ยมกํ ตาว วิกปฺปียเตฯ ตเมตํ ติวิธํ ยมกํ วิสยวิภาคนิรูปนายํ อาทิ จ มชฺโฌ จ อนฺโต จ โคจโร วิสโย ยสฺเสติ อาทิมชฺฌนฺตโคจรํ วิญฺเญยฺยํฯ เกสํ ปาทานํ? ปจฺเจกํ จตุนฺนํคาถาวยวานํฯ สาเปกฺขตฺเตปิ สมาโส คมฺมกตฺตาฯ

ตตฺถ ปาทจตุกฺกสฺส อาทิมชฺฌนฺตภาวีนํ ยมกานํ ยาวนฺโต ปการา สมฺภวนฺติ, เต มูลา สตฺตฯ กถํ? เอกสฺมิํเยว ปาเท กฺวจิ อาทิยมกํ, กฺวจิ มชฺฌยมกํ, กฺวจิ อนฺตยมกํ, กฺวจิ มชฺฌนฺตยมกํ, กฺวจิ มชฺฌาทิยมกํ, กฺวจิ อาทฺยนฺตยมกํ, กฺวจิ สพฺพยมกนฺติฯ เอวํ ปจฺเจกํ มูลภูตา สตฺตาติ จตูสุ อฏฺฐวีสติ โหนฺติฯ ปาทาทิยมกญฺจ ปฐมปาทาทิยมกมพฺยเปตํ ตถา ทุติยตติยจตุตฺถปาทาทิยมกมพฺยเปตํ ปฐมทุติยปาทาทิยมกมพฺยเปตํ ปฐมตติยปาทาทิยมกมพฺยเปตํ ปฐมจตุตฺถปาทาทิยมกมพฺยเปตนฺติอาทินา อเนกธา ปสํสนฺติฯ ยทา จ สพฺพโตยมกํ, ตทา มหายมกาทโย วิกปฺปา ชายนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ

๒๖. อิทานิ อภิมตยมกํ ทีเปติ ‘‘อพฺยเปเต’’จฺจาทินาฯ อาวุตฺเตหิ ปุนปฺปุนํ วุตฺเตหิ อเนกวณฺเณหิ สมุทายรูปตฺตา อเนเกหิ สรพฺยญฺชนสรีเรหิ วณฺเณหิ ชาตํ ยมกํ อญฺเญหิ วณฺเณหิ อพฺยวหิตตฺตา อพฺยเปตํ, วณฺณนฺตเรหิ พฺยวหิตตฺตา พฺยเปตํ, อุภยมิสฺสกตฺตา เตหิ อญฺญํ อพฺยเปตพฺยเปตญฺจาติ ติวิธํ โหติฯ ตญฺจ ยมกํ วิสยวิภาคนิยเมน คาถาปาทานํ อาทิโคจรํ มชฺฌโคจรํ อนฺตโคจรมิติ ติวิธํ โหติฯ เอตฺถ จสทฺโท วตฺตพฺพนฺตเร ปวตฺตติ, วตฺตพฺพนฺตรํ นาม ยถาวุตฺตอพฺยเปตาทิเภทโต อญฺญํ วตฺตพฺพตาย สมุขีภูตํ ปาทานํ อาทิมชฺฌาวสานนฺตรํ, อุปนฺยาโส วากฺยารมฺโภติ จ เอตสฺเสว นามํฯ วิสทิเสน วณฺเณน อเปตํ พฺยเปตํฯ ตพฺพิปรีตมพฺยเปตํฯ อพฺยเปตญฺจ พฺยเปตญฺจ อญฺญญฺจาติ สมาหารทฺวนฺโทฯ อเนเก จ เต วณฺณา จ, อาวุตฺตาเยว อเนกวณฺณา, เตหิ ชาตํ, อาทิ จ มชฺโฌ จ อนฺโต จ, เต โคจรา ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ

ตตฺถ ปาทจตุกฺกสฺส อาทิมชฺฌาวสาเนสุ ลพฺภมานยมกเภทา เอเกกสฺมิํ ปาเท สตฺต สตฺต ภวนฺติฯ กถํ? ปาทาทิยมกํ ปาทมชฺฌยมกํ ปาทนฺตยมกํ มชฺฌนฺตยมกํ มชฺฌาทิยมกํ อาทฺยนฺตยมกํ สพฺพโตยมกนฺติ เอวํ ปจฺเจกํ สตฺต สตฺต กตฺวา จตูสุ มูลภูตยมกา อฏฺฐวีส ภวนฺติฯ เอตฺถ ปาทาทิยมกาทิกมฺปิ อพฺยเปตปฐมปาทาทิยมกํ ตถา ทุติยตติยจตุตฺถปาทาทิยมกมิติ จ อพฺยเปตปฐมทุติยปาทาทิยมกํ ตถา ปฐมตติยปาทาทิยมกํ ปฐมจตุตฺถปาทาทิยมกมิติ จ อพฺยเปตทุติยตติยปาทาทิยมกํ ตถา ทุติยจตุตฺถปาทาทิยมกมิติ จ อพฺยเปตตติยจตุตฺถปาทาทิยมกมิติ จ เอวมพฺยเปตปาทาทิยมกา ทส โหนฺติฯ ตถา พฺยเปตาปิ ทสาติ วีสติ, อพฺยเปตปฐมปาทมชฺฌยมกํ ตถา ทุติยปาทมชฺฌยมกมิจฺจาทินา มชฺฌยมกมฺปิ วีสติวิธํ โหติฯ อพฺยเปตปฐมปาทนฺตยมกํ ตถา ทุติยปาทนฺตยมกมิจฺจาทินา อนฺตยมกมฺปิ วีสติวิธํฯ สํสคฺคเภทโต ปน อเนกวิธํ โหติฯ

อพฺยเปตปฐมปาทาทิยมกวณฺณนา

๒๗.

สุชนา’สุชนา สพฺเพ, คุเณนาปิ วิเวกิโน;

วิเวกํ น สมายนฺติ, อวิเวกิชนนฺติเกฯ

๒๗. ‘‘สุชนา’’อิจฺจาทิฯ สุชนา สชฺชนา, อสุชนา อสชฺชนาติ เอเต สพฺเพ อุภยปกฺขปาติโน วิเสสา ชนา คุเณน สีลาทินา กรณภูเตน, เหตุภูเตน วา วิเวกิโนปิ สาธูสุ ลพฺภมานานมสาธูสฺวนุปลพฺภนโต ปุถุภูตาปิ อวิเวกีนํ ชนานํ อนฺติเก สมีเป เตสํ สนฺนิธาเน วิเวกํ วิภาคํ น สมายนฺติ นปาปุณนฺติ, วิภาควิชานนปญฺญาเวกลฺเลน จ วิเวกิโนปิ ชนา เต เอกโต กตฺวา ปสฺสนฺตีติฯ อิทํ ปฐมปาทาทิยมกมพฺยเปตํฯ

๒๗. อิทานิ อพฺยเปตปฐมปาทาทิยมกสฺส มุขมตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สุชนิ’’จฺจาทิฯ สุชนา สาธุชนา, อสุชนา อสาธุชนา เจติ สพฺเพ อุภยปกฺขิกา สีลาทินา, ปาณาติปาตาทินา คุเณน เหตุนา วิเวกิโน อปิ สาธูสุ ปาณาติปาตาทีนํ, อสาธูสุ สีลาทีนํ อปฺปวตฺติโต คุเณน ปุถุภูตาปิ อวิเวกิชนนฺติเก วิเวกญาณรหิตานํ ชนานํ สนฺติเก วิเวกํ วิภาคํ น สมายนฺติ น ปาปุณนฺติฯ วิเวโก วินาภวนเมเตสมตฺถีติ วิเวกิโนฯ เอตฺถ วิสโยปจาเรน วิเวโกติ ปญฺญา, น วิเวกิโนติ อวิเวกิโน, เตเยว ชนา, เตสํ อนฺติกมิติ จ วิคฺคโหฯ อิทํ อพฺยเปตปฐมปาทาทิยมกํฯ

อพฺยเปตปฐมทุติยปาทาทิยมกวณฺณนา

๒๘.

กุสลา’กุสลา สพฺเพ, ปพลา’ปพลา’ถวา;

โน ยาตา ยาว’โหสิตฺตํ, สุขทุกฺขปฺปทา สิยุํฯ

๒๘. ‘‘กุสลา’’อิจฺจาทิฯ ปพลา อาเสวนปฺปฏิลาภวเสน พลวนฺโต จฯ อถาติ อนนฺตรตฺเถ นิปาโตฯ อปพลา ตทภาวโต ทุพฺพลา จ สพฺเพ กุสลากุสลา ธมฺมา ยาว ยตฺตกํ กาลํ อโหสิตฺตํ วินา อุปฺปตฺติมตฺตํ ผลทานาสมฺภวโต เกวลํ ‘‘อโหสี’’ติ วจนียตฺถนิมิตฺตมตฺตกมฺมภาเวน อโหสิกมฺมตฺตํ โน ยาตา น สมฺปตฺตา, ตาว ตตฺตกํ กาลํ สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ ตํ ปทนฺตีติ สุขทุกฺขปฺปทา สิยุํฯ ยาว สํสารปวตฺติ, ตาว สุขทุกฺขทายกา โหนฺตีติฯ อิทํ ปฐมทุติยปาทาทิยมกมพฺยเปตํฯ

๒๘. ปพลา อาเสวนาทิปจฺจยลาเภน พลวนฺโต วา อถ อปพลา ตทภาเวน ทุพฺพลา วา สพฺเพ กุสลากุสลา อโหสิตฺตํ ผลทานาภาวโต ปวตฺติมตฺตตํ ยาว ยตฺตกํ กาลํ โน ยาตา อปฺปตฺตา, ตาว ตตฺตกํ สุขทุกฺขปฺปทา ยถากฺกมํ สุขทุกฺขปทายิโน สิยุํ ภวนฺติฯ อิทํ อพฺยเปตปฐมทุติยปาทาทิยมกํฯ กุสลปฏิปกฺขา อกุสลาฯ ‘‘อโหสี’’ติ วตฺตพฺพสฺส ภาโว อโหสิตฺตํฯ ‘‘เอหิปสฺสิโก’’ติอาทีสุ วิย กฺริยาปทโตปิ ณาทิปจฺจยา โหนฺติฯ

อพฺยเปตปฐมทุติยตติยปาทาทิยมกวณฺณนา

๒๙.

สาทรํ สา ทรํ หนฺตุ, วิหิตา วิหิตา มยา;

วนฺทนา วนฺทนามาน-ภาชเน รตนตฺตเยฯ

๒๙. ‘‘สาทร’’มิจฺจาทิฯ วนฺทนา ทฺวารตฺตโยปทสฺสิยมานา มาโน จ ปูชา, เตสํ ภาชเน อาธารภูเต รติชนนาทินา อตฺเถน รตนสงฺขาตานํ พุทฺธาทีนํ ตเย สมูหภูเต รตนตฺตเย สาทรํ อาทรสหิตํ กตฺวา มยา วิหิตา กตา, วิหิตา อลํสํสารทุกฺขวิสฏนิรากรณโต วิเสเสน หิตา ปธฺยา สา วนฺทนา โส ปณาโม ทรํ ทรถํ กายจิตฺตปริฬาหํ หนฺตุ หิํสตุฯ มยาติ วุตฺตตฺตา เมติ อตฺถโต วิญฺญายติฯ อิทํ ปน ปฐมทุติยตติยปาทาทิยมกมพฺยเปตํฯ

๒๙. วนฺทนามานภาชเน ทฺวารตฺตเยน วิธิยมานปณามปูชานํ อาธารภูเต รตนตฺตเย รติชนนาทิอตฺเถน รตนสงฺขาตานํ พุทฺธาทีนํ ตเย มยา ยา วนฺทนา สาทรํ อาทรสหิตํ วิหิตา กตา, วิหิตา โลกิย โลกุตฺตร สมฺปตฺติสาธนโต วิเสเสน หิตา สา วนฺทนา ทรํ มยฺหํ กายจิตฺตทรถํ หนฺตุ วินาเสตุฯ อิทํ อพฺยเปตปฐมทุติยตติยปาทาทิยมกํฯ สห อาทเรน วตฺตมานํ สาทรํ, กฺริยาวิเสสนํฯ เอตฺถ กฺริยา นาม วิหิตาสทฺเทน นิทฺทิฏฺฐกรณํฯ กรณญฺหิ วิหิตาสทฺทสฺส วุตฺตกมฺมตฺเตปิ อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิยโต ภิชฺชิตฺวา วิชฺชมานํ ‘‘อกาสิ’’นฺติ กฺริยาย สมฺพนฺธมุเปนฺตํ กมฺมญฺจ โหติ, ภาเว วิหิตสฺส ยุปจฺจยนฺตสฺส นปุํสกตฺตา นปุํสกญฺจ, สตฺตาย เอกตฺตา เอกวจนญฺจ ตพฺพิเสสนตฺตา สาทรสทฺโทปิ นปุํสกทุติเยกวจโน โหติฯ

‘‘วิเสสฺเย ทิสฺสมานา ยา,

ลิงฺคสงฺขฺยาวิภตฺติโย;

ตุลฺยาธิกรเณ ภิยฺโย,

กาตพฺพา ตา วิเสสเน’’ติ [สมฺพนฺธจินฺโต ๑๕ คาถา เภทจินฺตา ๑๙๔ คาถา]ฯ

หิ วุตฺตํฯ เอวํ กฺริยาวิเสสเน คหิเต สามตฺถิยโต ‘‘มยา’’ติ ตติยนฺตสฺส ปฐมนฺตตฺตํ, ‘‘วนฺทนา’’ติ ปฐมนฺตสฺส ฉฏฺฐุนฺตญฺจ โหติฯ วนฺทนา จ มาโน จ, เตสํ ภาชนํฯ ติณฺณํ สมูโห ตยํ, รตนานํ ตยนฺติ จ วิคฺคโหฯ

อพฺยเปตจตุกฺกปาทาทิยมกวณฺณนา

๓๐.

กมลํ ก’มลํ กตฺตุํ-วนโท วนโท’มฺพรํ;

สุคโต สุคโต โลกํ, สหิตํ สหิตํ กรํฯ

๓๐. ‘‘กมล’’มิจฺจาทิฯ กมลํ อรวินฺทํ กํ ชลํ อลงฺกตฺตุํ สชฺชนตฺถาย โหติ, วิกสิตารวินฺทสนฺโทหสมฺภาวิโตทกสฺส วาปาทีสุ ตาทิสรมณียตฺตสมฺปตฺติสมฺภวโต, อวนํ รกฺขํ ททาติ สสฺสสมฺปตฺยาทิการณภาเวนาติ อวนโทฯ วนํ ชลํ ททาติ น ตุจฺโฉติ วนโท เมโฆ อมฺพรํ อากาสํ ชลธารภารภริตมฺพรกุหรสฺส ทสฺสนียตาคุณโยคโต อลํกตฺตุนฺติ อธิกตํฯ สหิตํ สมฺปุณฺณํ หิตํ อภิวุทฺธิํ กรํ กโรนฺโต สุฏฺฐุ คทตีติ สุคโต มญฺชุภาณี ปุพฺพพุทฺธา วิย เนกฺขมฺมาทินา กามจฺฉนฺทาทิเก ปชหนฺโต คนฺตฺวา อรหตฺตมคฺเคน สวาสนสกลกิเลเส สมุจฺฉินฺทิตฺวา โสภนํ นิพฺพานปุรํ คโตติ วา สุคโตติ วุตฺโต โส มหามุนิ อตฺตโน อปริมิตปารมิตาสิมฺปกจคลิตติลกภาเวน โลกํ โลกตฺตยํ, สหิตํ โลกนฺติ วา โยชนียํ อลงฺกตฺตุํ อลํกรณายาติฯ อิทํ ปาทจตุกฺกาทิยมกมพฺยเปตํฯ

๓๐. กมลํ ปทุมํ กํ ชลํ อลงฺกตฺตุํ ปญฺจวิธปทุมสญฺฉนฺนสฺส อุทกสฺส รมณียตฺตา สชฺเชตุํ โหติฯ อวนโท กาเล วุฏฺฐิสมฺปทาย สสฺสสมฺปทาทีนํ การณตฺตา อารกฺขํ เทนฺโต วนโท เมโฆ อมฺพรํ อากาสํ อลงฺกตฺตุํ ชลธารภารภริตมฺพรกุจฺฉิยา ทสฺสนียตฺตา สชฺเชตุํ โหติ, สหิตํ สมฺปุณฺณํ หิตํ อภิวุฑฺฒิํ กรํ กโรนฺโต สุคโต จิตฺรกถี สุนฺทรํ นิพฺพานํ คโต วา โส สุคโต โส ตถาคโต โลกํ โลกตฺตยํ, สหิตํ โลกํ วา อลงฺกตฺตุํ จิตฺรกถาทิการเณหิ ตาทิสสฺส อญฺญสฺส จ โลกรามเณยฺยสฺสาภาวา สชฺเชตุํ โหติฯ สพฺพปทตฺถานํ สตฺตาพฺยภิจาริตฺตา โหตีติ คมฺมํฯ ตโตเยว สพฺเพ ปฐมนฺตภวนกฺริยาย ยุชฺชนฺตีติ วทนฺติฯ อิทํ อพฺยเปตจตุกฺกปาทาทิยมกํฯ

๓๑.

อพฺยเปตาทิยมก-สฺเสโส เลโส นิทสฺสิโต;

เญยฺยานิ’มาเยว ทิสา-ย’ญฺญานิ ยมกานิปิฯ

๓๑. อิจฺเจวมภิมตยมเก อพฺยเปตปาทาทิยมกสฺส ทิสามตฺตํ ทสฺเสตฺวา อุปสํหรติ ‘‘อพฺยเปเต’’จฺจาทินาฯ อพฺยเปตสฺส อพฺยวหิตสฺส จตุนฺนํ ปาทานํ อาโท, อาทิภูตสฺส วา ยมกสฺส เอโส ยถาวุตฺโต เลโส โกจิเทว เภโท นิทสฺสิโต วิกปฺปิโตฯ อปรานิปิ กิํ น วิกปฺปิยนฺตีติเจติ อาห ‘‘เญยฺยานิ’’จฺจาทิฯ อิมาย ทิสาย อิมินา อุปาเยน มคฺเคเนว อญฺญานิ วุตฺตโต อปรานิ ทุติยปาทาทิยมกตติยปาทาทิยมกจตุตฺถปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตานิปิ ปฐมทุติยปาทาทิยมกปฐมตติยปาทาทิยมกานิปิ พฺยเปตานิ, ปฐมจตุตฺถทุติยตติยปาทาทิยมกาทีนิปิ อพฺยเปตพฺยเปตานิ, ตถา มชฺฌนฺตปาทยมกานิ เญยฺยานิ ชานิตพฺพานิ, วิญฺญูนํ ตาทิสาย ทิสาย ทสฺสิตตฺตาติฯ ตตฺถ จ –

‘‘คุณาคุเณน สห เต, สาธโว’สาธโว ชนา;

วิคาหนฺเต สมํ นาถ, จิตฺตํ จิตฺเต กถํ นุ เต’’ฯ

อิจฺจาทินา ทุติยปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตานิ,

‘‘ปิเยน วจสา สพฺเพ,

ปิเยน’ปฺปิยภาณิโน;

ปาทานเต ชิโนกาสิ,

โส ธมฺโม หนฺตุ โว’ปฺปิยํ’’ฯ

อิจฺจาทินา ปฐมทุติยปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตานิ,

‘‘ส’มลํ สมลํ กตฺตุํ, สุจิรํสุจิ รํชเย;

สุจิรํ สุจิรํคํ ตํ, ส’มลํ สมลํภิ โย’’ฯ

อิจฺจาทินา ปฐมจตุตฺถทุติยตติยปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตพฺยเปตานิ,

‘‘มโนหร หร กฺเลสํ, ชิน เจโตภวํ มม;

นนุ ตฺวํ ปารมีสารา-มตภาวิตโมสธํ’’ฯ

อิจฺจาทินา มชฺฌปาทยมกานิ,

‘‘สาธุนา รํชย ชย-ทฺธนินา’ปูรยิ มหิํ;

โย ตํ ชินวรํ ธีร-มตฺถกาโมสิ เจ ตุวํ’’ฯ

อิจฺจาทินา อนฺตปาทยมกานิ ชานิตพฺพานิฯ

๓๑. เอวํ อภิมตยมเกน อพฺยเปตยมกานมุปายาทีนิ นิคเมนฺโต อาห ‘‘อพฺยเปติ’’จฺจาทิฯ อพฺยเปตาทิยมกสฺส วิสทิสวณฺเณหิ อพฺยวหิตาทิยมกสฺส, อพฺยเปตปาทาทิยมกสฺส วา เอโส เลโส ‘‘สุชนิ’’จฺจาทิโก อปฺปโกทาหรณนโย นิทสฺสิโต นิทฺทิฏฺโฐฯ อญฺญานิ ยมกานิปิ อิมาเยว ทิสาย อิมินา นเยเนว เญยฺยานิ วิญฺญูหิ ญาตพฺพานิฯ อาโท ยมกํ, อาทิภูตํ วา ยมกํ, อพฺยเปตญฺจ ตํ อาทิยมกญฺจาติ วากฺยํฯ เอวํ ทสฺสิเตน อิมินา กเมน อพฺยเปตทุติยปาทาทิยมกาทโย ญาตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

ตตฺถ อพฺยเปตทุติยปาทาทิยมกเมวํ เวทิตพฺพํ –

คุณาคุเณน สห เต, สาธโว’สาธโว ชนา;

วิคาหนฺเต สมํ นาถ, จิตฺตํ จิตฺเต กถํ นุ เตฯ

โภ นาถ เต ตุยฺหํ จิตฺเต สาธโว อสาธโว เต ชนา คุณาคุเณน สกสกคุเณน อคุเณน จ สห สมํ เอกชฺฌํ กถํ นุ วิคาหนฺเต, จิตฺตํ อจฺฉริยํ สุชนทุชฺชเนสุ สมเมตฺตา อจฺฉริยาติ อธิปฺปาโยฯ

อพฺยเปตปฐมทุติยปาทาทิยมกเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –

ปิเยน วจสา สพฺเพ, ปิเยน’ปฺปิยภาณิโน;

ปาทานเต ชิโนกาสิ, โส ธมฺโม หนฺตุ โว’ปฺปียํฯ

ชิโน อปฺปิยภาณิโนปิ สพฺเพ ชเน ปิเยน เยน วจสา ปาทานเต อกาสิ, โส ธมฺโม โว อปฺปิยํ หนฺตุฯ เอตฺถ อปิสทฺทปริยายสฺส ปิสทฺทสฺส คหิตตฺตา ยติภงฺโค นตฺถิฯ

ปฐมจตุตฺถทุติยตติยปาทาทิอพฺยเปตพฺยเปตยมกเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –

ส’มลํ สมลํ กตฺตุํ, สุจิรํสุจิ รํชเย;

สุจิรํ สุจิรํคํ ตํ, ส’มลํ สมลํภิ โยติฯ

เอตฺถ ‘‘สมลํ สมลํ, สุจิรํ สุจิร’’นฺติ วิสทิสวณฺเณหิ อพฺยวหิตตฺตา อพฺยเปตํ, ‘‘สมลํ สมล’’นฺติ ปุพฺพปรยุคฬํ [ปุพฺพปรยุคฬทฺวยํ (ก.)] ‘‘กตฺตุ’’มิติ ภินฺนวณฺเณหิ, ‘‘สุจิรํ สุจิร’’นฺติ ปุพฺพปรยุคฬํ [ปุพฺพปรยุคฬทฺวยํ (ก.)] ‘‘ชเย’’ติ ภินฺนวณฺเณหิ จ พฺยวหิตตฺตา พฺยเปตญฺจ โหติฯ สุจิรํสุจิ โสภนรํสินา อุจิ ยุตฺโต โย ชิโน สํ สนฺติํ นิพฺพานํ สมลํภิ อลภิ, อลํ อจฺจนฺตํ อติสเยน สุจิรํคํ วิสุทฺธเทหํ ตํ ชินํ สมลํ ชลฺลิกาสงฺขาเตน, ราคาทิกุจฺฉิตสงฺขาเตน วา มเลน สหิตํ สํ อตฺตานํ อลํกตฺตุํ นิมฺมลํ กตฺวา สชฺเชตุํ สุจิรํ สุจิรกาลํ รํชเย อตฺตนิ อภิรมาเปยฺยฯ

ปาทมชฺฌยมกเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –

มโนหร หร กฺเลสํ, ชิน เจโตภวํ มม;

นนุ ตฺวํ ปารมีสารา-มตภาวิตโมสธนฺติฯ

มโนหร ชิน มม เจโตภวํ กฺเลสํ สนฺตาปํ หร อปนย, ตฺวํ ปารมีสารามตภาวิตํ โอสธํ ทิพฺโพสธํ นนุฯ

ปาทนฺตยมกเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –

สาธุนา รํชย ชย-ทฺธนินา’ปูรยิ มหิํ;

โย ตํ ชินวรํ ธีร-มตฺถกาโมสิ เจ ตุวนฺติฯ

โย ชินวโร สาธุนา ชยทฺธนินา เวเนยฺยชยโฆเสน มหิํ อาปูรยิ, ธีรํ ตํ ชินวรํ ตุวํ สปฺปุริส เจ อตฺถกาโม อสิ, รํชย อภิรมาเปหิฯ อิมินา นิทฺทิฏฺฐยมเกเหว อวเสสา ตติยปาทาทิยมกาทโย วิญฺเญยฺยาฯ

๓๒.

อจฺจนฺตพหโว เตสํ,

เภทา สมฺเภทโยนิโย;

ตตฺถาปิ เกจิ สุกรา,

เกจิ อจฺจนฺตทุกฺกราฯ

๓๒. กิํ ปน สากลฺเลน น วิกปฺปิตานีติ อาห ‘‘อจฺจนฺติ’’จฺจาทิฯ เตสํ วิกปฺปานํ สมฺเภโท สงฺกโร มิสฺสตฺตมุจฺจารณปฺปกาโร โยนิ ปภโว เยสํ เต สมฺเภทโยนิโย, เภทา ปการา อจฺจนฺตพหโว อติสเยน พหุลา ยถาวุตฺตนเยน สมฺภวนฺติ, ตตฺถาปิ เตสุ วิกปฺเปสุปิ เกจิ วิกปฺปา สุเขน กรียนฺติ ปยุชฺชนฺตีติ สุกรา, ตพฺพิปรีโต จ เกจิ วิกปฺปา อจฺจนฺตทุกฺกราฯ อิติ ทฺวิธา สงฺคยฺหนฺติ, เตสุ สุกรานํ เกสญฺจิ อภิมตยมกานํ มุขมตฺตํ ทสฺสิตํฯ อิทานิ ทุกฺกรานํ เกสญฺจิ มุขมตฺตํ น สพฺพเมวํ เวทิตพฺพํฯ

สมุนฺนเตน เต สตา,

กถํ น เต น เต สิยุํ;

ยโต นเตนเตปิ’โต,

สิยุํ น เต นเต สุภาฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกมชฺฌยมกมพฺยเปตพฺยเปตเมกรูปํ ทุกฺกรํฯ

น ภาสุรา เตปิ สุรา วิภูสิตา,

ตถาสุรา ภูริ สุราปราชิตา;

สภาสุ ราชาปิ ตถา สุราชิโต,

ยถา สุราชนฺติ สุราวินิสฺสฏาฯ

อิทํ จตุกฺกปาทมชฺฌยมกเมกรูปพฺยเปตํฯ

๓๒. สพฺพมิทมนุทฺทิสิตฺวา ลกฺขณาติเทเสน นิคมนํ กิมตฺถมิจฺจาสงฺกายมาห ‘‘อจฺจนฺเต’’จฺจาทิฯ เตสํ ยมกานํ สมฺเภทโยนิโย ปเภทุปฺปตฺติการณภูตา เภทา อุจฺจาวจปการา อจฺจนฺตพหโว, ตตฺถาปิ เตสุปิ เกจิ ยมกา สุกรา สุสาธิยา, เกจิ อจฺจนฺตทุกฺกรา อติสเยน ทุสฺสาธิยาฯ สมฺเภโท โยนิ เยสนฺติ วิคฺคโหฯ

อิห สุกรสฺส อุปทิสิตตฺตา ทุกฺกรยมกปเวโสปายมตฺตมุปทิสียเต –

‘‘มนํ มนํ สตฺถุ ทเทยฺย เจ โย,

มนํ มนํ ปีณยต’สฺส สตฺถุ;

มนํ มนํ เตน ทเทยฺย เจ น,

มนํ มนํป’สฺส น สาธุปุชฺช’’นฺติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกาทิยมกเมกรูปํ อพฺยเปตพฺยเปตํฯ

โย ปุคฺคโล มนํ อตฺตโน จิตฺตํ สตฺถุ ชินสฺส มนํ ขณมตฺตมฺปิ ทเทยฺย เจ, สตฺถุ มุนินฺทสฺส มนํ จิตฺตํ อสฺส ปุคฺคลสฺส มนํ จิตฺตํ ปีณยติ สมฺปีเณติ, เตน ตสฺมา มนํ มนํ จิตฺตํ จิตฺตํ ทเทยฺย เจ น ยทิ โน ทเทยฺย, อสฺส ปุคฺคลสฺส มนํ จิตฺตํ มนํปิ มุหุตฺตมฺปิ สาธุปุชฺชํ สาธูหิ ปูชิตพฺพํ น ภวติฯ

‘‘สมุนฺนเตน เต สตา,

กถํ น เต น เต สิยุํ;

ยโต นเต’นเตปิ’โต,

สิยุํ น เต นเต สุภา’’ติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกมชฺฌยมกเมกรูปมพฺยเปตพฺยเปตํฯ

ยโต เยน การเณน เต ตุยฺหํ สตา โสภเนน สมุนฺนเตน สมฺมา อุนฺนเตน เหตุนา นเตปิ อวนเตปิ อนเตปิ อนวนเตปิ เต เต สุภา เต เต โสภนา น น สิยุํ, ภวนฺเตว, อโต เตน การเณน เต สุภา เต โสภนา นเต อวนเต กถํ น สิยุํ, ภวนฺเตวฯ

‘‘ชินํ ปณาโมนตสชฺชนํ ชนํ,

คุเณ นิเวเสนฺตมสชฺชนํ’ชนํ;

เวเนยฺยเนตฺเต คุณภาชนํ ชนํ,

นเม มเมนฺตํ ขลุ สชฺชนํชน’’นฺติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกนฺตยมกเมกรูปมพฺยเปตพฺยเปตยมกํ ทุกฺกรํฯ

ปณาโมนตสชฺชนํ ปณามิตุกาโมนตสาธุชนวนฺตํ ชนํ เวเนยฺยชนํ อสชฺช ปมาทมกตฺวา คุเณ สีลาทิคุเณ นิเวเสนฺตํ นิโยเชนฺตํ เวเนยฺยเนตฺเต อญฺชนํ อญฺชนภูตํ คุณภาชนํ คุณานมาธารภูตํ สชฺชนํชนํ อิมินา การเณน สาธุชนานํ อญฺชนภูตํ ชนํ สาธุชนํ ขลุ เอกนฺเตน มเมนฺตํ มมายนฺตํ นํ ชินํ นเม นมามิฯ

‘‘สาภาสุ สาภา ภุวเน ชินสฺส,

สาภาย สา ภาสติเยว ชาตุ;

สาภาย สา ภาติ น เจ กถํ น,

สาภา สสาภานมติจฺจ ภาตี’’ติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกาทิยมเกกรูปพฺยเปตํฯ

ภุวเน สตฺตโลเก สาภาสุ วิชฺชมานาภาสุ ชินสฺส สาภา โสภนา อาภา สาภาย วิชฺชมานาย, โสภนาย วา อาภาย อาภาโต ชาตุ เอกนฺเตน ภาสติเยว ทิปฺปเตว, สา ชินาภา สาภาย วิชฺชมานาภาโต อธิกา หุตฺวา เจ น ภาติ ยทิ น ภาสติ, สสาภานํ วิชฺชมานโสภนาภานํ พฺรหฺมาทีนํ สาภา โสภนาภาโย อติจฺจ อติกฺกมฺม กถํ น ภาติ, ภาสติเยวฯ

‘‘น ภาสุรา เตปิ สุรา วิภูสิตา,

ตถาสุรา ภูริ สุราปราชิตา;

สภาสุ ราชาปิ ตถา สุราชิโต,

ยถา สุราชนฺติ สุราวินิสฺสฏา’’ติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกมชฺฌยมเกกรูปพฺยเปตํฯ

สุราวินิสฺสฏา สุราปานโต อปคตา ชนา ยถา สุราชนฺติ, ตถา วิภูสิตา วิเสเสน อลงฺกตา เตปิ สุรา เต เทวา อปิ น ภาสุรา โสภมานา น โหนฺติ, ตถา เอวํ สุราปราชิตา สุราปานเหตุ ปราชิตภาวํ ปตฺตา ภูริ อสุรา พหโว เวปจิตฺติอาทโย อสุราปิ น ภาสุรา น โสภนฺติ, ตถา เอวํ สุราชิโต สุฏฺฐุ อลงฺกโต ราชาปิ สภาสุ น ภาสุโรฯ

‘‘ชินาณตฺติยํ โย’หิตาสา สิตาสา,

อวสฺสํว เต โหนฺตฺย’ตาสา หตาสา;

อโต สพฺพปาเป สตาสา วตาสา,

กโรนฺเตว สนฺติสฺสิตา สามิตาสา’’ติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกนฺตยมกเมกรูปพฺยเปตํฯ

เย สปฺปุริสา ชินาณตฺติยํ พุทฺธสฺส วินยปญฺญตฺติสงฺขาตาณตฺติยํ โอหิตาสา อวีติกฺกมวเสน ปติฏฺฐิตอาสา โหนฺติ สิตาสา ปริสุทฺธาสา, เต สาธโว หตาสา อนุกฺกเมน หตตณฺหา อวสฺสํว เอกนฺเตเนว อตาสา ภยรหิตา ยโต โหนฺติ, อโต ตสฺมา สพฺพปาเป สพฺพากุสเล สตาสา ภยสหิตา วตาสาว นิรวชฺชวตาภิลาสวนฺโต สาธุชนา สนฺติสฺสิตา สนฺตินิสฺสิตาโย สามิตาสา สามิภาวาสาโย กโรนฺเตวฯ

๓๓.

ยมกํ ตํ ปเหฬี จ, เนกนฺตมธุรานิ’ติ;

อุเปกฺขิยนฺติ สพฺพานิ, สิสฺสเขทภยา มยาฯ

๓๓. นนุ ยมกํ นาม กวีนํ สามตฺถิยวิเสสสูจกนฺติ ตตฺถ ตํ โสปโยคํ, ปเหฬิกา จ โสปโยคา กีฬาวิโนทเน สมฺพาธฏฺฐานมนฺตเน ปรพฺยาโมหเน [ปรมพฺยาโมหเน (ก.), กาพฺยาทาส ๓.๙๗] จ, ตสฺมา ตตฺถ กถมุเปกฺขา ภวโตติ อาห ‘‘ยมก’’นฺติอาทิฯ ตํ ยถาวุตฺตํ ยมกญฺจ สุกรทุกฺกรปฺปเภทํฯ ปเหฬิกา ปน ปุพฺพาจริเยหิ โสฬส นิทฺทิฏฺฐา สมาคตาวญฺจิตาทิกาฯ ตตฺถิทํ ลกฺขณํ –

สมาคตา นาม สิยา, คุฬฺหตฺถา ปทสนฺธินา;

วญฺจิตาญฺญตฺถ รุฬฺเหน, ยตฺถ สทฺเทน วญฺจนาฯ

อุกฺกนฺตาติพฺยวหิต-ปฺปโยคา โมหการินี;

สิยา ปมุสฺสิตา ยสฺสา, ทุพฺโพธตฺถา ปทาวลิฯ

สมานรูปา’มุขฺยตฺถา-โรปาหิตปทา สิยา;

ผรุสา ปจฺจยาทีหิ, ชาตสทฺทา กถญฺจิปิฯ

สงฺขฺยาตา นาม สงฺขฺยานํ, ยตฺถ พฺยาโมหการณํ;

อญฺญถา’ภาสเต ยตฺถ, วากฺยตฺโถ สา ปกปฺปิตาฯ

สา นามนฺตริกา ยสฺสา, นาเม นานตฺถกปฺปนา;

นิภูตา’วฏฺฐิตญฺญตฺถา, ตุลฺยตฺถสุติเหตุโตฯ

สมานสทฺทา สา อิฏฺฐ-สทฺทปริยายสาธิตา;

สมฺมุฬฺหา มูฬฺหตาเยว, นิทฺทิฏฺฐตฺถาปิ สาธุกํฯ

ยสฺสา สมฺพนฺธพาหุลฺยา, นามํ สา ปาริหาริกี;

เอกจฺฉนฺนา ภเว พฺยญฺชา-เธยฺยํ นิสฺสยโคปนาฯ

สา ภเว อุภยจฺฉนฺนา, ยสฺสา อุภยโคปนา;

สํกิณฺณา นาม สา ยสฺสา, นานาลกฺขณสงฺกโรติฯ

โทสตฺเตปิ เจสํ สพฺเพสํ อุกฺกนฺตาทีสุ โทสภาเว นาโรปิตพฺพาฯ เอสา หิ [มนโสติ (ก.)] ‘‘พหุคุเณ ปณมติ’’จฺจาทินา [สุโพธาลงฺการ ๔๔ คาถา] วากฺยสํกิณฺณนาเมน น วุตฺตา, ปกปฺปิตา จ สํสยโทสปริหาเรน ‘‘ยาเต ทุติยํ นิลย’’นฺติ [สุโพธาลงฺการ ๑๑๒ คาถา] อาทินา นิทฺทิฏฺฐาฯ

‘‘ปภวา’นตวิตฺติณฺณา, ตวา’ณา มหตี สติ;

จิราย ชยตํ นาถ, ปหุตผลสาธนี’’ติฯ

อยํ สมาคตาฯ

‘‘ภทฺทเมโว’ปเสเวยฺย, วิธูตมทกิพฺพิสํ;

สมฺปาปเย ปุรํ เขมํ, ส ทนฺโต’ตฺตนิเสวิน’’นฺติฯ

อยํ วญฺจิตาฯ

ปมุสฺสิตาทโย ตุ ลกฺขณานุสาเรน, ตตฺโถทาหรณานุสาเรน จ เวทิตพฺพาฯ

เอวํ ปุพฺพาจริเยหิ ปริกปฺปิตา ปเหฬิกา เจติ เอตานิ สพฺพานิ เอกนฺเตน นิยเมน น มธุรานิ อตฺถรสสฺส วา สทฺทรสสฺส วา กสฺสจิ อภาเวน อสฺสาทิตพฺพานิ น โหนฺตีติ อิมินา การเณน สิสฺสานมุปฺปนฺโน เขโทเยว ภยํ ตโต เตสํ เขทโต วา อุปฺปนฺนภยโต มยา อุเปกฺขิยนฺตีติ สมฺพนฺธนียํฯ

๓๓. เอวํ สุกรทุกฺกรวเสน ทุวิธตฺตํ วตฺวา กวีนํ สามตฺถิยปฺปกาสเน สปฺปโยชนยมกานญฺจ, กีฬาวิโนทเน สมฺพาธฏฺฐานสมฺมนฺตเน ปรพฺยาโมหเน จาติ อิเมสุ สปฺปโยชนานญฺจ ปเหฬิกานมวจเน การณํ นิทฺทิสติ ‘‘ยมก’’มิจฺจาทินาฯ ตํ ยมกํ ยถาวุตฺตํ สุกรทุกฺกราทิเภทํ ยมกชาตญฺจ ปเหฬิ จ ปุพฺพาจริเยหิ นิทฺทิฏฺฐา สมาคภาทิกา ปเหฬิกา จ อิติ อิมานิ สพฺพานิ เอกนฺตมธุรานิ น อิติ อสฺสาเทตพฺพสฺส อตฺถรสสฺส, สทฺทรสสฺส วา นิยมโต อภาวา เอกนฺเตน อมธุรานิ, อิติ อิมินา การเณน จ สิสฺสเขทภยา สิสฺสานํ อสหนสงฺขาตาย อสหเนน ชาตาย วา ภีติยา จ มยา อุเปกฺขียนฺติฯ สิสฺสานํ เขโทเยว ภยํ, สิสฺสเขทโต อุปฺปนฺนํ วา ภยํ, ตโตติ วิคฺคโหฯ

เอตฺถ ปเหฬิกา เอวํ ทฏฺฐพฺพา –

สมาคตา จ วญฺจิตุ-กฺกนฺตา ปมุสฺสิตาปิ จ;

สมานรูปา ผรุสา, สงฺขฺยาตา จ ปกปฺปิตาฯ

อโถปิ นามนฺตริกา, นิภูตา จ ปเหฬิกา;

อโถ สมานสทฺทา จ, สมฺมุฬฺหา ปาริหาริกี;

เอกจฺฉนฺโนภยจฺฉนฺนา, สํกิณฺณาติ จ โสฬสาติฯ

ตตฺริทํ ลกฺขณํ –

สมาคตา นาม สิยา, คุฬฺหตฺถา ปทสนฺธินา;

วญฺจิตาญฺญตฺถ รุฬฺเหน, ยตฺถ สทฺเทน วญฺจนาฯ

อุกฺกนฺตาติพฺยวหิต-ปฺปโยคา โมหการินี;

สิยา ปมุสฺสิตา ยสฺสา, ทุพฺโพธตฺถา ปทาวลิฯ

สมานรูปา’มุขฺยตฺถา-โรปาหิตปทา สิยา;

ผรุสา ปจฺจยาทีหิ, ชาตสทฺทา กถญฺจิปิฯ

สงฺขฺยาตา นาม สงฺขฺยานํ, ยตฺถ พฺยาโมหการณํ;

อญฺญถา’ภาสเต ยตฺถ, วากฺยตฺโถ สา ปกปฺปิตาฯ

สา นามนฺตริกา ยสฺสา, นาเม นานตฺถกปฺปนา;

นิภูตา’วฏฺฐิตญฺญตฺถา, ตุลฺยตฺถสุติเหตุโตฯ

สมานสทฺทา สา อิฏฺฐ-สทฺทปริยายสาธิตา;

สมฺมุฬฺหา มูฬฺหตาเยว, นิทฺทิฏฺฐตฺถาปิ สาธุกํฯ

ยสฺสา สมฺพนฺธพาหุลฺยา, นามํ สา ปาริหาริกี;

เอกจฺฉนฺนา ภเว พฺยญฺชา-เธยฺยํ นิสฺสยโคปนาฯ

สา ภเว อุภยจฺฉนฺนา, ยสฺสา อุภยโคปนา;

สํกิณฺณา นาม สา ยสฺสา, นานาลกฺขณสงฺกโรติฯ

อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ปทสนฺธินา ปทานํ สนฺธานโต คุฬฺหตฺถา อปากฏตฺถา สมาคตา นาม สิยาฯ คุฬฺหตฺถาติ ปสิทฺธานุวาเทน อปสิทฺธา สมาคตา วิธียเตฯ อิโต ปรมฺปิ อนุวาทานุวาทฺยภาโว เอวํ เวทิตพฺโพฯ ยตฺถ ปเหฬิกายํ อญฺญตฺถ รุฬฺเหน สทฺเทน อญฺญสฺมิํ อตฺเถ ปสิทฺเธน รุฬฺหิสทฺเทน วญฺจนา วญฺจิตา นาม สิยาฯ

อติพฺยวหิตปฺปโยคา อติสเยน อนฺตริตปยุชฺชมานปทยุตฺตา ตโตเยว โมหการินี สมฺโมหการิกา ปเหฬิกา อุกฺกนฺตา นามฯ ยสฺสา ปเหฬิกาย ปทาวลิ ปทปนฺติ ทุพฺโพธตฺถา ทุรนุโพธาภิเธยฺยา, สา ปมุสฺสิตา นามฯ

อมุขฺยตฺถาโรปาหิตปทา อปฺปธานตฺเถ มุขฺยตฺถปกาสกสทฺทานํ กิญฺจิ สธมฺมํ นิสฺสาย อาโรปนโต อุปฏฺฐิตปทยุตฺตา สมานรูปา นาม สิยาฯ ปจฺจยาทีหิ ปจฺจยาเทสาทีหิ กถญฺจิปิ เยน เกนจิ ปกาเรน ชาตสทฺทา นิปฺผนฺนสทฺทา ผรุสา นามฯ

ยตฺถ ยสฺสํ ปเหฬิกายํ สงฺขฺยานํ คณนํ วุตฺตมปิ พฺยาโมหการณํ โหติ, สา ปเหฬิกา สงฺขฺยาตา นาม สิยาฯ ยตฺถ ยสฺสํ ปเหฬิกายํ วากฺยตฺโถ สมุทายตฺโถ อญฺญถา อญฺเญน ปกาเรน อาภาสเต วิญฺญายเต, สา ปกปฺปิตา นามฯ

ยสฺสา ปเหฬิกาย นาเม ปยุตฺตาภิธาเน นานตฺถกปฺปนา วิวิธาภิเธยฺยกปฺปนา สมฺภวติ, สา ปเหฬิกา นามนฺตริกา นามฯ ตุลฺยตฺถสุติเหตุโต สมานตฺถสทฺทานํ ปโยคเหตุยา อวฏฺฐิตญฺญตฺถา ปติฏฺฐิตอญฺญตฺถา โหติ, สา นิภูตา นามฯ

ยา ปเหฬิกา อิฏฺฐสทฺทปริยายสาธิตา อิจฺฉิตตฺถสทฺทสฺส เววจเนหิ นิปฺผาทิตา โหติ, สา สมานสทฺทา นามฯ สาธุกํ นิทฺทิฏฺฐตฺถาปิ ทสฺสิตอตฺถยุตฺตาปิยา มูฬฺหตาเยว สมฺโมหภาวตฺถํ เอว ภวติ, สา สมฺมุฬฺหา นามฯ

ยสฺสา ปเหฬิกาย วิรจเน นามํ ทสฺสิยมานํ นามํ สมฺพนฺธพาหุลฺยา สมฺพนฺธสฺส พหุลภาวโต ภวติ, สา ปาริหาริกี นามฯ ยสฺสา อาเธยฺยํ พฺยญฺช อภิพฺยญฺชิย ปกาเสตฺวา นิสฺสยโคปนา อาธารคุตฺติ ภวติ, สา เอกจฺฉนฺนา นามฯ

ยสฺสา ปโยเค อุภยโคปนา อุภินฺนมาธาราเธยฺยานํ โคปนา ภวติ, สา อุภยจฺฉนฺนา นามฯ ยสฺสา นานาลกฺขณสงฺกโร สมาคตาทินานาวิธลกฺขณานํ สงฺกโร โหติ, สา สํกิณฺณา นาม สิยาฯ

อิทานิ สมาคตาทีนํ ลกฺขิยํ กเมน เอวํ ญาตพฺพํ –

‘‘ปภวา’นตวิตฺติณฺณา, ตวา’ณา มหตี สตี;

จิราย ชยตํ นาถ, ปหุตผลสาธินี’’ติฯ

อยํ สมาคตาฯ

นาถ ตว ปภวโต ปฏฺฐาย นตวิตฺติณฺณา โอณตวเสน ปตฺถฏา, เอวํ สติ นที วิย ทิสฺสติฯ ปภว ปกฏฺฐตฺต โสภาวนฺตฯ โภ นาถ ตว ตุยฺหํ มหตี สตี มหนฺตี สมานา อาณา อานตวิตฺติณฺณา อตฺตนิ นเตสุ ชเนสุ ปตฺถฏา ปหุตผลสาธินี พหุลตฺถนิปฺผาทนี จิราย จิรกาลํ ชยตํ อุกฺกํสภาเวน ปวตฺตตุฯ เอตฺถ ปภวอานตอิติสนฺธินา อตฺโถ คุฬฺโหฯ

‘‘ภทฺทเมโว’ปเสเวยฺย, วิธูตมทกิพฺพิสํ;

สมฺปาปเย ปุรํ เขมํ, ส ทนฺโต’ตฺตนิเสวิต’’นฺติฯ

อยํ วญฺจิตาฯ

วิธูตมทกิพฺพิสํ วินาสิตมทโทสํ ภทฺทเมว มนฺทปิย [ปินฺทปิสฺส (ก.)] – ภทฺทชาติเกสุ หตฺถีสุ ภทฺทชาติกหตฺถิเมว อุปเสเวยฺยาติ วุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ ภทฺทเมว อุตฺตมปุริสเมว เสเวยฺยาติ อตฺโถฯ เสวนํ กิมตฺถนฺติ เจ? หตฺถิปกฺเข ทนฺโต สิกฺขิโต โส หตฺถิ อตฺตนิเสวิตํ อตฺตานํ ภชิตํ ชนํ เขมํ นิพฺภยํ ปุรํ นครํ สมฺปาเปติฯ ปุริสปกฺเข ปน ทนฺโต ทมิโต โส อริยปุคฺคโล อตฺตนิเสวิตํ อตฺตานมุปเสวิตํ ชนํ เขมํ นิทฺทุกฺขํ ปุรํ นิพฺพานปุรํ ปาเปติฯ เอตฺถ กวิจฺฉิตอุตฺตมตฺถโต อญฺเญน หตฺถิอตฺเถ รุฬฺเหน สทฺเทน วญฺจนา นามฯ

‘‘พหุคุเณ ปณมติ, ทุชฺชนานํปฺยยํ ชโน;

หิตํ ปมุทิโต นิจฺจํ, สุคตํ สมนุสฺสร’’นฺติฯ

อยํ อุกฺกนฺตาฯ อิมสฺสตฺโถ อุปริ อาคมิสฺสติฯ

พฺยากิณฺณโทสตฺเต สติปิ ปเหฬิการุฬฺหตฺตา เอสา อิฏฺฐาฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ปเหฬิกายมารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺฐา กิลิฏฺฐตา’’ติฯ อิห สมฺพนฺธีปทานํ อฏฺฐานฏฺฐาปเนน พฺยวหิตตฺตํ โหติฯ

‘‘มุขผุลฺลํ คิงฺคมกํ, นิยุรุคฺคตฺถนุนฺนตํ;

ปฏจฺจรี วรํ โปโส, ภีรุยา ธารยนฺติยา’’ติฯ

อยํ ปมุสฺสิตาฯ

มุขผุลฺลํ ติลกาทิํ คิงฺคมกํ เอวํนามกํ ปสาธนํ นิยุรุคฺคตฺถนุนฺนตํ นิยุรํ วลยํ, อุคฺคตฺถนํ ปโยธรปฏํ, อุนฺนตํ นลาฏปฏาทิกํ, มุขโต อุนฺนตาภรณญฺจ ธารยนฺติยา ภีรุยา อิตฺถิยา ปฏจฺจรี ชิณฺณวตฺถนิวาสี โปโส ปุริโส วรํ อุตฺตโมฯ เอตฺถ พหุปโยครหิเตหิ สทฺเทหิ รจิตตฺตา อตฺถสฺส ทุรวโพธตาฯ

‘‘นว’คฺครตนาน’สฺมิํ, ทิสฺสนฺติ รตนากเร;

ปุริสาเนตฺถ อฏฺฐนฺนํ, อฏฺฐา’สาธารณา’ปร’’นฺติฯ

อยํ สมานรูปาฯ

อสฺมิํ รตนากเร อคฺครตนานิ นว ทิสฺสนฺติ, เอตฺถ อิเมสุ รตเนสุ อฏฺฐ รตนานิ อฏฺฐนฺนํ ปุริสานํ อสาธารณานิ, อปรํ รตนํ สาธารณํฯ อิมานิ นว โลกุตฺตรานิ จิตฺตีกตาทิอตฺเถน ‘‘รตนานี’’ติ จ ตปฺปภโว สมฺมาสมฺพุทฺโธ ‘‘อากโร’’ติ จ กปฺปิโตติ อมุขฺยตฺเถสุ รตนาทิสทฺทานมาโรปนํ โหติฯ

‘‘วินฺทนฺติ เทวคนฺธพฺพา, หิมวนฺตมหาตเล;

รสวนฺเต สเร สตฺต, น นาคาปิ อุโปสถา’’ติฯ

อยํ ผรุสาฯ

หิมวนฺตมหาตเล หิมาลยสฺส มตฺถเก รสวนฺเต โสทเก สตฺต สเร อโนตตฺตาทิเก เทวคนฺธพฺพา วินฺทนฺติ เสวนฺติ, อุโปสถา นาคาปิ น วินฺทนฺติฯ อยมปรตฺโถฯ หิมวนฺตมหาตเล จนฺทรํสิยุตฺเต มหาปาสาทตเล เทวคนฺธพฺพา กีฬมานา คนฺธพฺพา รสวนฺเต มธุรคุณยุตฺเต สตฺต สเร วีณาย ฉชฺชาทิเก สตฺต สเร วินฺทนฺติ, นาคาปิ อริยาปิ อุโปสถาปิ อุปวุตฺถาปิ น วินฺทนฺติ นานุภวนฺติฯ เอตฺถ ทิพฺพนฺตีติ เทวาฯ อุโปสโถ เอเตสมตฺถีติ อุโปสถาติ วิคฺคโหฯ ลกฺขณกฺกมโต ปสิทฺธปจุรปโยคโต อญฺญทตฺถา เยน เกนจิ เลเสน ปจฺจยาทีนํ ชาตสทฺทสฺส อตฺถิตาฯ

‘‘คีตสทฺเท สรา ทฺเว ทฺเว, ทฺเว ฉชฺชญฺญตฺร ฉสฺสรา;

ปญฺจวณฺณํ ยถา จกฺขุ, ฉพฺพณฺณา นาสิกา ตถา’’ติฯ

อยํ สงฺขฺยาตาฯ

คีตสทฺเท สรา ทฺเว โหนฺติ, ฉชฺช’ญฺญตฺร ฉชฺชโต อญฺญตฺร ฉชฺชํ วชฺเชตฺวา อุสโภ คนฺธาโร มชฺฌิโม ปญฺจโม เธวโต นิสาโทติฯ เอตฺถ ยุคฬโต ทฺเว ทฺเว ฉสฺสรา ฉสรวนฺโตฯ ยถา จกฺขุ ปญฺจวณฺณํ โหติ, ตถา เอวํ นาสิกา ฉพฺพณฺณา โหติ, คีตสทฺเท อีการอการสรทฺวยสพฺภาวโต จ ฉชฺชํ ฐเปตฺวา อุสภาทีสุ สรานํ ติวิธตฺตา จ ‘‘จกฺขู’’ติ สรพฺยญฺชนวเสน ปญฺจวณฺณานํ สพฺภาวโต จ ‘‘นาสิกา’’ติ ฉนฺนํ สพฺภาวโต จ เอวํ วุตฺตํฯ เอตฺถ วุตฺตสงฺขฺยาคีตาทิสทฺทสนฺนิฏฺฐานโต สมฺโมหการินี โหติฯ

‘‘ปาตุ โว อุทิโต ราชา, สิริมา รตฺตมณฺฑโล;

สกนฺติคหนกฺขตฺต-สงฺฆยุตฺโต สุลกฺขโณ’’ติฯ

อยํ ปกปฺปิตาฯ

สิริมา สิริมนฺโต รตฺตมณฺฑโล อนุรตฺตชนปทมณฺฑโล, อนุรตฺตอมจฺจมณฺฑโล วา สกนฺติคหนกฺขตฺตสงฺฆยุตฺโต สกสฺส อตฺตโน อนฺเต สมีเป คหเนหิ อวิรเฬหิ ขตฺตสงฺเฆหิ ขตฺติยสมูเหหิ ยุตฺโต สํยุตฺโต สุลกฺขโณ ปสตฺถปุริสลกฺขโณ อุทิโต ปสิทฺโธ ราชา นรินฺโท โว ตุมฺเห ปาตุ รกฺขตูติ อยํ อนธิปฺเปตตฺโถฯ สิริมา ‘‘ลกฺขิยา วาสฏฺฐานตฺตา’’ติ วุตฺตตฺตา สิริมนฺโต รตฺตมณฺฑโล อุคฺคมเน รตฺตมณฺฑโล สกนฺติคหนกฺขตฺตสงฺฆยุตฺโต กนฺติสหิเตหิ คหนกฺขตฺตตารคเณหิ ยุตฺโต สุลกฺขโณ สุฏฺฐุ สสลกฺขโณ อุทิโต อุคฺคโต ราชา จนฺโท โว ตุมฺเห ปาตูติ อุภยปกฺขสฺส สาธารณคุณคุณีปทปริคฺคเหน อิธ วากฺยตฺถสฺส อญฺญถา ทิสฺสมานตา โหติฯ

‘‘วุจฺจตา’โท อิสิตฺเย’โก, สุมหนฺโตปการวา;

สนาตโน จ น อิสิ, น สขา น สนาตโน’’ติฯ

อยํ นามนฺตริกาฯ

เอโก อาโท ปุพฺเพ ‘‘อิสี’’ติ วุจฺจติ, สุมหนฺโตปการวา อติมหนฺโตปการสมนฺนาคโต สนาตโน จ สสฺสโต จ โหติ, ตถาปิ น อิสิ อิสิ นาม น โหติ, น สขา มิตฺโตปิ น โหติ, น สนาตโน สสฺสโตปิ น โหติ, อยํ คมฺยมานตฺโถฯ สุมหา อติมหนฺโต เอโก อาโท นามาทิมฺหิ อิสีติ วุจฺจติ, อนฺโต มชฺเฌ ปการวา ป-กาเรน สมนฺนาคโต, สนาตโน จ สสฺสโต จ โหติ, อิสิปิ นาม น โหติ, มิตฺโตปิ น โหติ, โส นาตโน ตนอิติ อกฺขรทฺวยรหิโต น โหติฯ อาทิมชฺฌานํ วุตฺตตฺตา อนฺเตติ ญายติ, ‘‘อิสิปตนวิหาโร’’ติ คเหตพฺพํฯ ตตฺถ อิสิปตนนาเมน อิสิอาทีนํ คมฺยมานตฺถตฺตา นานตฺถกปฺปนา โหติฯ

‘‘ธาวนฺตํ อุทยา อตฺถํ, มุหุตฺตํ น นิวตฺตติ;

น จนฺทมณฺฑลํ เอตํ, นาปิ อาทิจฺจมณฺฑล’’นฺติฯ

อยํ นิภูตาฯ

อุทยา อุทยโต ปภุติ อตฺถํ ยาว อตฺถํ ธาวนฺตํ ชวนฺตํ มุหุตฺตํ มุหุตฺตกาลํ น นิวตฺตติ น ปุนาวตฺตติฯ เอตํ จนฺทมณฺฑลมฺปิ น โหติ, อาทิจฺจมณฺฑลมฺปิ น โหติฯ อุทยา ปฏิสนฺธิโต อตฺถํ ยาวจุติฯ ธาวนฺตนฺติ อายุกิจฺจโต อายุจนฺทาทีนมตฺถานํ, ตปฺปกาสกสทฺทานญฺจ ตุลฺยตฺตา เอตฺถ ปติฏฺฐิตจนฺทาทิอตฺถนฺตรานํ สมฺภโวฯ

‘‘เทวิํ กิตฺติมหีนามํ, กฬารตฺถวฺหยํ ปุริํ;

หิตฺวา น สริ โส ธีโร, กโรนฺโตปฺยุ’ยฺยมวฺหย’’นฺติ [กโรนฺโตมุตฺตมวฺหยนฺติ (ก.)]ฯ

อยํ สมานสทฺทาฯ

กิตฺติมหีนามํ กิตฺติมหีนํ ทฺวินฺนํ นาเมน สมนฺนาคตํ เทวิํ อคฺคมเหสิํ กฬารตฺถวฺหยํ ปุริํ กฬารอตฺถานํ ทฺวินฺนํ นาเมน สมนฺนาคตํ ปุริํ นครญฺจ โส ธีโร หิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา อุยฺยมวฺหยํ อุยฺยมนาเมน สมนฺนาคตํ กโรนฺโต อปิ น สริ สมฺปตฺติํ นานุสริ, ยโสธราเทวิญฺจ กปิลวตฺถุปุริญฺจ หิตฺวา วีริยสงฺขาตปธานํ กโรนฺโต มหาสตฺโต สมฺปตฺติํ น สริ, เอตฺถาภิมตยโสธราทิสทฺทานํ ปริยาเยหิ กิตฺติมหีสทฺทาทีหิ รจิตตาฯ

‘‘จตุทฺทิสามุขา พนฺธา, จตฺตาโร สินฺธวา สยํ;

ปริภุญฺชนฺติ นิกฺขิตฺตํ, ติณํ มชฺเฌ ยถาสุข’’นฺติฯ

อยํ สมฺมุฬฺหาฯ

สินฺธวา จตฺตาโร อสฺสา จตุทฺทิสามุขา ยถา จตุทฺทิสาสมฺมุขา โหนฺติ, ตถา พนฺธา มชฺเฌ นิกฺขิตฺตํ ติณํ สยํ ยถาสุขํ ปริภุญฺชนฺติ, อญฺญมญฺญํ ปิฏฺฐิํ กตฺวา พนฺธา วิย ขายติ, เต ปน สมฺมุขํ กตฺวา พนฺธา โหนฺติฯ เอตฺถ ‘‘จตุทฺทิสามุขาพนฺธา’’ติ นิทฺทิฏฺฐตฺตา ปิฏฺฐิํ กตฺวา พนฺธาติ สมฺมุฬฺหตา โหติฯ

‘‘ชโน ชีวนชานนฺท-กรพนฺธุสฺส ภาสิตํ;

สกฺกโรนฺโตว ปปฺโปติ, ปุญฺญาริกฺขยโคจเร’’ติฯ

อยํ ปาริหาริกีฯ

ชีวนชานนฺทกรพนฺธุสฺส ชีวนโต อุทกโต ชาตานํ ปทุมานํ อานนฺทกรสฺส สูริยสฺส พนฺธุสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ภาสิตํ วจนํ สกฺกโรนฺโต ปูเชนฺโต ชโน ปุญฺญาริกฺขยโคจเร ปุญฺญานํ ปฏิปกฺขตฺตา ปุญฺญาริสงฺขาตานํ อกุสลานํ ขยสฺส นิมิตฺตภูตํ นิพฺพานมารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺเน มคฺคผเล ปปฺโปติ ปาปุณาติฯ เอตฺถ ชีวนชานํ อานนฺทกรสฺส พนฺธุสฺเสติ จ, ปุญฺญารีนํ ขยนิมิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตติ จ อิมินา พุทฺโธ มคฺคผลา จ ปารมฺปริเยน สมฺพนฺเธน วุตฺตาติ สมฺพนฺธานํ พาหุลฺลภาโวฯ

‘‘น คณฺหาติ มหนฺตมฺปิ, สทฺทํ น จ วิภูสนํ;

จตุปฺปทสฺส กสฺสาปิ, กณฺโณยํ น กิลาผโล’’ติฯ

อยํ เอกจฺฉนฺนาฯ

กสฺสาปิ จตุปฺปทสฺส กณฺโณ มหนฺตมฺปิ สทฺทํ น คณฺหาติ, อารมฺมณํ น กโรติ, วิภูสนมฺปิ น คณฺหาติฯ ตถาปิ อยํ กณฺโณ อผโล น กิล, สผลโต นิปฺผโล น โหติ กิรฯ อสฺสกณฺโณ รุกฺโขฯ เอตฺถ กณฺโณติ อาเธยฺยํ กตฺวา ตทาธารสฺส อวจนโต นิสฺสยคุตฺติฯ

‘‘อลงฺกโรนฺโต ภุวนํ, สสฺสิริโก สเทวกํ;

กสฺมิํ สญฺชาตสํวทฺโธ, โก เกน นุปลิมฺปตี’’ติฯ

อยํ อุภยจฺฉนฺนาฯ

สสฺสิริโก สเทวกํ ภุวนํ อลงฺกโรนฺโตติ พุทฺโธ วิย ขายติฯ ภุวนํ ภุวนสงฺขาตํ กํ ชลํ สทา เอว อลงฺกโรนฺโต สสฺสิริโก ลกฺขิยสมนฺนาคโต กสฺมิํ ชเล สญฺชาตสํวทฺโธ โก กตโร เกน ชเลน น อุปลิมฺปติ น ลิมฺปติฯ ปทุโมติ วิสชฺชนํฯ ปทุโม หิ ปุํนปุํสกลิงฺโคฯ อิห ชลปทุมานํ ทฺวินฺนมฺปิ ฉาทิตตฺตา อุภยจฺฉนฺนา นามฯ

‘‘อาโท โสเยว โย อนฺเต, มชฺฌิมสฺสาทิ มชฺฌิโม;

สิทฺธนฺตาทีสุ วตฺตนฺตํ, อสงฺขตปทํ วทา’’ติฯ

อยํ สํกิณฺณาฯ

อนฺเต อวสาเน โย โหติ, อาโทปิ โสเยว โหติ, มชฺฌิมสฺส อาทิภูโต มชฺฌิโม เอว โหติ, สิทฺธํ นิปฺผนฺนํ ตาทีสุ อริเยสุ วตฺตนฺตํ อสงฺขตปทํ วท กเถหีติ อยมปรตฺโถฯ อาโท อาทิมฺหิ โสเยว สกาโร เอว อนฺเต ปริโยสาเน โย ยกาโรเยว, มชฺฌิโม มชฺฌิมวณฺโณ มชฺฌิมสฺส สทฺทสฺส อาทิ มกาโร, สิทฺธนฺตาทีสุ มตสมยกาลาทีสุ วตฺตนฺตํ วาจกภาเวน ปวตฺตนฺตํ อสงฺขตปทํ สงฺขตโต อญฺญตฺตา อสงฺขตภูตํ ปญฺญตฺติํ วท กเถหีติฯ สมยสทฺโท หิ นามปญฺญตฺติฯ เอตฺถ สิทฺธนฺตสทฺเทน อาทิสทฺทสฺส สงฺคหิตตฺตา ตาทิอตฺโถ ลพฺภตีติ อตฺถสฺส คุฬฺหตาย สมาคตาลกฺขเณน จ ‘‘โส’’ติ ‘‘โย’’ติ ‘‘อสงฺขตปท’’นฺติ อญฺญตฺถรุฬฺหสทฺเทน วญฺจิตตฺตา วญฺจิตาลกฺขเณน จ สมยสทฺเท นานตฺถกปฺปนโต นามนฺตริกาลกฺขเณน จาติ ตีหิปิ ลกฺขเณหิ มิสฺสิโตติฯ เสเสสุปิ สํกิณฺณตฺตํ เอวเมว เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตลกฺขณานุสาเรเนว สมาคตาทีนํ อนฺวตฺถสญฺญตา เวทิตพฺพาฯ

๓๔.

เทสกาลกลาโลก-ญายาคมวิโรธิ ยํ;

ตํ วิโรธิปทํ เจ’ต-มุทาหรณโต ผุฏํฯ

๓๔. ‘‘เทสิ’’จฺจาทิฯ เทโส ถลชลเทสาทิฯ กาโล รตฺตินฺทิโวฯ กลา นจฺจคีตาทโยฯ โลโก จราจรภูตปฺปวตฺติฯ ญาโย ยุตฺติฯ อาคโม อิธ พุทฺธวจนํฯ อญฺญตฺถ ตุ สุติธมฺมสํหิตา, เต จฯ เตหิ วิโรโธ อสฺส อตฺถีติ เทส…เป.… วิโรธิฯ ยนฺติ อนุวทิตฺวาฯ ตํ วิโรธิปทนฺติ วิธียเตฯ เอตญฺจ ปทํ อุทาหรณโต ลกฺขิยโต ผุฏํ ปากฏํฯ ยโต ชลชาทีนํ ถลาทีสุ ปาตุภาวาทิ, รตฺยาทีสุ สมฺภวนฺตานํ กุสุมาทีนํ ทิวาทีสุ สมฺภโว จ, ‘‘นจฺจคีตาทิจตุสฏฺฐิยา กลาสุ ภินฺนฉชฺโช นาม สตฺตสโร’’ติอาทินา กลาสตฺถาภิหิตลกฺขณาติกฺกมวิโรโธ จ, ‘‘อคฺคิสีตโล, นิสฺสาโร ขทิโร’’ติอาทินา โลกสีมาติกฺกโม จ, วุตฺตายปา’นรุปฺปตฺตสมุปฺปตฺติยา มิทฺธสฺส รูปภาวาปาทนาทิญายวิโรโธ จ, ยถาสกมาคเมน วิโรโธ จ สุเขน จ สกฺกา ปากฏตฺตา วิญฺญาตุํ, ตโต สพฺพเมตํ โนทาหฏนฺติ อธิปฺปาโยฯ

๓๔. เอวํ ยมกปเหฬิกานมทสฺสเน การณํ วตฺวา อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน สมฺปตฺตวิโรธิโทสํ ‘‘เทสกาลิ’’จฺจาทินา วทติฯ ยํ ปทํ เทโส ถลชลปพฺพตาทิฯ กาโล รตฺตินฺทิโว เหมนฺตาทิวเสน ติวิโธ, วสนฺตาทิวเสน ฉพฺพิโธฯ กลา นจฺจคีตาทิจตุสฏฺฐิฯ โลโก ถาวรชงฺคมภูตปวตฺติสงฺขาโตฯ ญาโย ยุตฺติฯ อาคโม อิห พุทฺธวจนํ, อญฺญตฺถ ปน สุติธมฺมสํหิโต จฯ เตหิ วิโรโธ อสฺส อตฺถีติ เทส…เป.… วิโรธิฯ ตํ วิโรธิปทํ นามฯ เอตํ วิโรธิปทํ อุทาหรณโต ลกฺขิยโต ผุฏํ ปริพฺยตฺตํฯ วสฺสิกชาติสุมนาทีนํ ชลชาทิภาโว จ, ปทุมกุมุทาทีนํ ถลชาทิภาโว จ, รตฺติอาทีสุ ลพฺภมานานํ กุมุทาทีนํ ทิวาทีสุ สมฺภโว จ, นจฺจคีตาทิจตุสฏฺฐิยา กลาสุ ‘‘ฉชฺโช อุสโภ คนฺธาโร มชฺฌิโม ปญฺจโม เธวโต นิสาโท’’ติ ทสฺสิตสตฺตสรานเมกเทสสฺส ฉชฺชสฺส ภินฺนสตฺตสโร ฉชฺโช นามาติ สมุทายวเสน โวหารกรณาทีหิ สตฺถาคตตํ, ลกฺขณาติกฺกมญฺจ, ‘‘อคฺคิ สีตโล, จนฺทนํ อุณฺหํ, ขทิรรุกฺโข นิสฺสาโร, เอรณฺโฑ สสาโร’’ อิจฺจาทินา โลกมริยาทาติกฺกโม จ, มิทฺธสฺส อรูปภาวุปปตฺติยา วุตฺตายปิ รูปภาวสาธนสทิสยุตฺติวิโรธิกถนญฺจ, ยถาสกมาคมมติกฺกมฺม กถนญฺจาติ สพฺเพสํ วิรุทฺธสภาวสฺส ปากฏตฺตา อุทาหรณํ น ทสฺสยิสฺสามาติ อธิปฺปาโยฯ อิเมสเมว เทสาทิวิโรธีนมวิรุทฺธตฺตํ เอตฺเถว วิโรธิปทโทสปริหาเร ‘‘โพธิสตฺตปฺปภาเวนา’’ติจฺจาทินา ทิสฺสติฯ เทส…เป.… คเมหิ วิโรโธ, โส อสฺส อตฺถีติ เทส…เป.… วิโรธิฯ นินฺทายํ อยมสฺสตฺถีติ วิวจฺฉิตาฯ

๓๕.

ย’ทปฺปตีต’มานีย, วตฺตพฺพํ เนยฺยมาหุ ตํ;

ยถา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ รตฺติยํฯ

๓๕. ‘‘ย’’มิจฺจาทิฯ อปฺปตีตํ สทฺทโต, อตฺถโต วา อนธิคตํ นหฺยญฺญถาวคโม คนฺถนฺตราภาวโตฯ วกฺขติ หิ ‘‘ทุลฺลภาวคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินี’’ติฯ ยํ กิญฺจิ ปทํ สมานีย อาเนตฺวา วตฺตพฺพํ, ตํ เนยฺยมาหุฯ ยเถตฺยุทาหรติฯ สพฺพาปิ สกลาปิ ทิสา ปุพฺพทิสาทโย ทส ทิสา รตฺติยํ รชนฺยํ ธวลา อุชฺชลา โรจนฺติ ทิปฺปนฺตีติ เอตฺตเก นิทฺทิฏฺเฐ จนฺทมรีจิโน เอตฺถ เนยฺยตฺตํฯ

๓๕. อิทานิ เนยฺยโทสมุทาหรติ ‘‘ย’’มิจฺจาทินาฯ ยํ ปทํ อปฺปตีตํ ปทนฺตเรน, เตนาภิหิตตฺเถน วา ‘‘อิมสฺสตฺโถย’’มิติ อวิญฺญาตํ อานีย วตฺตพฺพํ, ตโตเยว ปทนฺตรมานีย วตฺตพฺพํ โหติ, ตํ เนยฺยมาหุ ‘‘เนยฺยโทโส’’ติ โปราณา อาหุฯ ยถา ตตฺโถทาหรณมีทิสํ ‘‘สพฺพาปิ ธวลา ทิสา โรจนฺติ รตฺติย’’นฺติฯ สพฺพาปิ ทิสา ปุพฺพทกฺขิณาทโย ทส ทิสา ธวลา เสตา รตฺติยํ รชนฺยํ โรจนฺติ ทิปฺปนฺติฯ เอตฺถ ทิสาย วิเสสนํ ธวลคุณํ เกลาสกูฏสุธาภิตฺติจนฺทรํสิอาทีสุ กุโต สญฺชาตมิติ อนิจฺฉิตตฺตา อญฺญนิวตฺตนตฺถํ จนฺทกิรณาทิวาจกปทํ อาเนตฺวา ธวลตา อิมิเนติ วตฺตพฺพตฺตา ธวล ปทํ เนยฺยโทเสน ทุฏฺฐํ โหติฯ ปตีตํ วิญฺญาตํ, น ปตีตํ อปฺปตีตํฯ เอตฺถ อกาโร ปสชฺชปฏิเสเธฯ

๓๖.

เนทิสํ พหุ มญฺญนฺติ, สพฺเพ สพฺพตฺถ วิญฺญุโน;

ทุลฺลภา’วคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินีฯ

๓๖. อปฺปตีตํ นิจฺฉนฺติ วิญฺญูติ ทสฺเสตุมาห ‘‘เน’’ติอาทิฯ อีทิสํ อนนฺตเร วุตฺตปฺปการํ เนยฺยํ สพฺเพปิ วิญฺญุโน เญยฺยวิทู สพฺพตฺถ คชฺชาทิเก น พหุ มญฺญนฺติ น สมฺภาเวนฺติ นปฺปยุชฺชนฺติฯ กิํ น พหุมญฺญนฺตีติ เจ อาห ‘‘ทุลฺลภา’’ติอาทิฯ ตถา หิ อวคตี อตฺถาวคโม สทฺทํ วาจกํ, สามตฺถิยญฺจ ญายํ วิลงฺฆยติ จชติ อนุปทสฺสนโตติ สทฺทสามตฺถิยวิลงฺฆินี ทุลฺลภา น ลภฺยเตฯ ญาโยปตฺโถ วา สทฺโทปตฺโถ วา โยตฺโถ น โหติฯ โส นปฺปตียเต ยถา มนสิ อวฏฺฐิตมตฺเตนาติ อตฺโถฯ ตสฺมา สทฺทโต, อตฺถโต วา ปตีตพฺพมเนยฺยํ, ตพฺพิปรีตํ เนยฺยนฺติ วิญฺเญยฺยํฯ

๓๖. อิมํ อปฺปตีตปทํ วิญฺญูหิ นาภิมตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เนทิส’’มิจฺจาทิฯ อีทิสํ ยถาวุตฺตปฺปการํ เนยฺยํ สพฺเพ วิญฺญุโน สพฺพตฺถ คชฺชปชฺชาทิเก น พหุ มญฺญนฺติ น สมฺภาเวนฺติ นปฺปโยเชนฺติฯ อวคตี อตฺถาวโพโธ สทฺทสามตฺถิยวิลงฺฆินี สทฺทสงฺขาตวาจกญฺจ สามตฺถิยสงฺขาตญายญฺจ อติกฺกมฺม ปวตฺตินี ทุลฺลภา ตาทิสปโยคาภาวโต ทุลฺลภา โหติฯ โย อตฺโถ สทฺทาคโต, ญายาคโต วา น โหติ, โส กตฺตุโน มนสิ ปติฏฺฐิตมตฺเตน ปตีโต น โหตีติ ตํ ปทํ เนยฺยโทสมิติ สพฺเพ กวิโน ปริหรนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ พหุมานํ กโรนฺตีติ วากฺเย พหุมญฺญนฺตีติ นามธาตุฯ สทฺทสามตฺถิยํ วิลงฺฆยติ สีเลนาติ สทฺทสามตฺถิยวิลงฺฆินีฯ

๓๗.

สิยา วิเสสนาเปกฺขํ,

ยํ ตํ ปตฺวา วิเสสนํ;

สาตฺถกํ ตํ ยถา ตํ โส,

ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนาฯ

๓๗. ‘‘สิยา’’อิจฺจาทิฯ ยํ ปทํ วิเสสนํ ปตฺวา อตฺเถน สห วตฺตตีติ สาตฺถกํฯ นิพฺพิเสสนนฺตุ วุตฺตตฺถเมว โหติฯ ตํ วิเสสนาเปกฺขํ สิยาฯ ‘‘ตํ ยเถ’’ตฺยาทินา อุทาหรติฯ ‘‘ปสฺสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘จกฺขุนา’’ติ ลพฺภเตวฯ

๓๗. ‘‘สิยา’’มิจฺจาทิฯ ยํ ปทํ วิเสสนํ ปตฺวา สาตฺถกํ อตฺถสหิตํ, ตทภาเว นิรตฺถกํ โหติ, ตํ วิเสสนาเปกฺขํ นาม สิยาฯ ตํ ยถา ตสฺโสทาหรณเมวํ ‘‘ตํ โส ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนา’’ติฯ โส ปุริโส ตํ ปุริสํ ภิยฺโย เยภุยฺยสา จกฺขุนา ปสฺสติฯ เอตฺถ ‘‘ปสฺสตี’’ติ วุตฺเตเยว ‘‘จกฺขุนา’’ติ ญายติฯ จกฺขุนาติ วิเสสฺยปทํ วิเสสนํ ลทฺธาว สาตฺถกํ โหติฯ วิเสสเน อเปกฺขา อสฺสาติ จ, สห อตฺเถน วตฺตมานํ สาตฺถกมิติ จ สมาโสฯ

๓๘.

หีนํ กเร วิเสสฺยํ ยํ, ตํ หีนตฺถํ ภเว ยถา;

นิปฺปภีกตขชฺโชโต, สมุเทติ ทิวากโรฯ

๓๘. ‘‘หีน’’มิจฺจาทิ ฯ ยํ วิเสสนปทํ วิเสสฺยํ วิเสสิตพฺพํ หีนํ ลามกํ กเร กเรยฺย, ตํ วิเสสนปทํ หีนตฺถํ หีโน อตฺโถ ยสฺส ตํ หีนตฺถํ นาม ภเวยฺยฯ ‘‘ยถา’’อิตฺยาทินา อุทาหรติฯ นิปฺปภีกโต ขชฺโชโต เยน โส ทิวากโร ปภากโร สมุเทติ อุปคจฺฉตีติฯ เอตฺถ ขชฺโชตปฺปภาปหรเณ น ถุติ ทิวากรสฺสาติฯ

๓๘. ‘‘หีนํ กเร’’จฺจาทิฯ ยํ ปทํ วิเสสฺยํ หีนํ กโรติ, ตํ หีนตฺถํ ภเวฯ ยถา ตตฺโถทาหรณเมวํ ‘‘นิปฺปภีกตขชฺโชโต, สมุเทติ ทิวากโร’’ติฯ ปภารหิตกตา ขชฺโชตา เยน โส ทิวากโร สูริโย สมุเทติ อุคฺคจฺฉติฯ ‘‘นิปฺปภีกตขชฺโชโต’’ติ อิมินา วิเสสเนน ลามกาโลกลทฺธยุตฺตสฺส ขชฺโชปนกสฺส อภิภวนปฺปกาสนํ สหสฺสรํสิโน นินฺทาเยว, น ถุตีติ วิเสสฺยํ หีนตฺถํ โหติฯ หีโน อตฺโถ ยสฺเสติ จ, นตฺถิ ปภา เอเตสนฺติ จ, นิปฺปภา กตาติ จ, นิปฺปภีกตา ขชฺโชตา เยนาติ จ วิคฺคโหฯ

๓๙.

ปาทปูรณมตฺตํ ยํ, อนตฺถมิติ ตํ มตํ;

ยถา หิ วนฺเท พุทฺธสฺส, ปาทปงฺเกรุหมฺปิจฯ

๓๙. หิ อปิ จสทฺทานํ ปาทปูรณมตฺตตฺตา อนตฺถกตฺตํฯ วิเสสนวิเสสฺยปทโทโสฯ

๓๙. ‘‘ปาทปูรณิ’’จฺจาทิฯ ยํ ปทํ ปาทปูรณมตฺตํ จตุตฺถํสสงฺขาตสฺส ปาทสฺส ปูรณมตฺตเมว โหติ, ตํ อนตฺถมิติ มตํ ญาตํฯ ยถาสทฺโท วุตฺตตฺโถฯ พุทฺธสฺส ปาทปงฺเกรุหํ ปาทมฺพุชํ วนฺเทติฯ เอตฺถ หิ อปิจาติ อิเมสํ สมตฺตนาทิอตฺเถสุ อปฺปวตฺติโต เกวลํ ปาทปูรณมตฺตโต อนตฺถกตฺตํฯ มตฺตสทฺโท อวธารเณฯ วิเสสนวิเสสฺยปทโทโสฯ

ปทโทสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วากฺยโทสนิทฺเทสวณฺณนา

๔๐.

สทฺทโต อตฺถโต วุตฺตํ, ยตฺถ ภิยฺโยปิ วุจฺจติ;

ตเมกตฺถํ ยถา’ภาติ, วาริโทวาริโท อยํฯ

๔๐. ‘‘สทฺทโต’’อิจฺจาทิฯ สทฺทโต วาจเกน ตสฺมิํเยวตฺเถ ตสฺเสว สทฺทสฺส ปุน ปโยคโต อตฺถโต อภิเธยฺเยน ปุพฺพปฏิปาทิกสฺเสว วตฺถุสฺสาวิเสเสน ปุน ปฏิปาทนโต วุตฺตํ ปยุตฺตํ ยํ ปทตฺถรูปํ ยตฺถ ยสฺมิํ วากฺเย ภิยฺโยปิ วุจฺจติ ปุนปิ ปยุชฺชเต, ตเมกตฺถนฺติ อนุวทิตฺวา ‘‘ยเถ’’จฺจาทินา วิธียเตฯ วาริํ ททาตีติ วาริโทฯ อยํ วาริโท เมโฆ อาภาติ ทิปฺปตีติฯ ชลทานมตฺตาเปกฺขาย อิทํ สทฺทโต เอกตฺถํฯ

๔๐. อิทานิ อุทฺทิฏฺฐกฺกเมน วากฺยโทสํ นิทฺทิสติ ‘‘สทฺทโต’’จฺจาทินาฯ สทฺทโต วาจเกน อตฺถโต อภิเธยฺเยน วุตฺตํ ปยุตฺตํ ยํ ปทตฺถรูปํ ยตฺถ ยสฺมิํ วากฺเย ภิยฺโยปิ ปุนปิ วุจฺจติ ยุชฺชเต, ตํ วากฺยํ เอกตฺถํ นาม โทโสฯ อุทาหรณํ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิฯ วาริโท ชลทายโก อยํ วาริโท เมโฆ อาภาติ ทิปฺปติฯ สมฺปตฺติสาธกํ ‘‘ชลทายโก’’จฺจาทิวิเสสนํ วินา ชลทานมตฺตสฺส วุตฺตตฺตา สทฺทโต เอกตฺถํ นาม โหติฯ

ยถา จ

๔๑.

ติตฺถิยงฺกุรพีชานิ, ชหํ ทิฏฺฐิคตานิ’ห;

ปสาเทติ ปสนฺเน โส, มหามุนิ มหาชเนฯ

๔๑. ติตฺถิยสงฺขาตานํ องฺกุรานํ พีชานิ อุปฺปตฺติเหตุภูตานิ ทิฏฺฐิคตานิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย ชหํ ชหนฺโต ทูรีกโรนฺโต โส มหามุนิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิห โลเก อตฺตนิ ปสนฺเน ปสาทพหุเล มหาชเน ปสาเทตีติ อปรมุทาหรณํฯ ปสาทสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส ‘‘ปสนฺเน ปสาเทตี’’ติ วุตฺตตฺตา อิทมตฺถโต เอกตฺถํฯ

๔๑. ‘‘ติตฺถิยิ’’จฺจาทิฯ โส มหามุนิ ติตฺถิยงฺกุรพีชานิ ติตฺถิยสงฺขาตานํ องฺกุรานํ อุปฺปตฺติการณภูตานิ ทิฏฺฐิคตานิ สสฺสตาทิเภทภินฺนา ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิโย ชหํ ชหนฺโต อปเนนฺโต อิห โลเก ปสนฺเน อตฺตนิ ปสนฺเน มหาชเน ปสาเทติฯ ปสนฺนสทฺเทน วุตฺตปฺปสาทสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส ปสาเทตีติ กฺริยาปเทนปิ วุตฺตตฺตา สทฺเท ภินฺเนปิ อตฺถโต เอกนฺติ อตฺถโต เอกตฺถสฺสุทาหรณํฯ ติตฺถิยา เอว องฺกุรานิ, เตสํ พีชานิ, ทิฏฺฐีสุ คตานิ, ทิฏฺฐิโย เอว คตานีติ วา วิคฺคโหฯ

๔๒.

อารทฺธกฺกมวิจฺเฉทา, ภคฺครีติ ภเว ยถา;

กาปิ ปญฺญา, โกปิ คุโณ, ปกตีปิ อโห ตวฯ

๔๒. อารทฺโธ วตฺตุมุปกฺกมนฺโต, กโม วจนปฏิปาฏิฯ ตสฺส วิจฺเฉโท ภงฺโค, ตโตฯ ‘‘ยเถ’’ติอาทินา อุทาหรติฯ อวุตฺตสฺสปิ ปสาทวสา อชฺฌาหาโรติฯ มหามุนิ ตว เต ปญฺญา กาปิ สาติสยตฺตา อนิทฺธาริตํ สภาววิเสสา กาจิเยว, อโห ปวตฺตมานายปิ วสภาวสฺสานิทฺธาริตตฺตา อจฺฉริยนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ กาปิ โกปีติ สพฺพนามปทกฺกมสฺส ปกตีติ เอตฺถ วิจฺฉินฺนตฺตา ภคฺครีติฯ

๔๒. ‘‘อารทฺธกฺกมิ’’จฺจาทิฯ อารทฺธกฺกมวิจฺเฉทา วตฺถุมารทฺธปทกฺกมสฺส วิจฺเฉทเหตุ ภคฺครีติ ภเว ภคฺครีติวากฺยโทโส ภวติฯ อุทาหรติ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิฯ มหามุนิ ตว ตุยฺหํ ปญฺญา สาติสยภูตา ปญฺญา กาปิ วจนวิสยาติกฺกนฺตตฺตา กาปิเยวฯ คุโณ สีลสมาธิอาทิอนญฺญสาธารณคุณสมูโห โกปิ ปมาณปริคฺคหสฺส เกนจิ เลเสนปิ กตฺตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา โกปิเยวฯ ปกตีปิ อจินฺเตยฺยภูตา ปกตีปิ เอวเมว อโห วิชฺชมานานํเยว ปญฺญาทีนํ สภาวาวโพธสฺส ทุกฺกรตา อจฺฉริยาฯ กาปิ โกปีติ ปทกฺกมสฺส ‘‘ปกตี’’ติ เอตฺถ สุญฺญตฺตา รีติภงฺโคฯ อารทฺโธเยว กโม, ตสฺส วิจฺเฉโท, ภคฺคา รีติ อสฺส, เอตฺถ วาติ วิคฺคโหฯ

๔๓.

ปทานํ ทุพฺพินิกฺเขปา, พฺยาโมโห ยตฺถ ชายติ;

ตํ พฺยากิณฺณนฺติ วิญฺเญยฺยํ, ตทุทาหรณํ ยถาฯ

๔๓. ‘‘ปทาน’’มิจฺจาทิฯ ยตฺถ ยสฺมิํ วากฺเย ปทานํ สฺยาทฺยนฺตาขฺยาติกานํ ทุพฺพินิกฺเขปา ทุฏฺฐปนโต พฺยาโมโห สํมุฬฺหตา ชายติ อุปฺปชฺชติ, ตํ วากฺยํ พฺยากิณฺณนฺติ วิญฺเญยฺยํ ญาตพฺพํฯ ตสฺส พฺยากิณฺณสฺส อุทาหรณํ ลกฺขิยํ ‘‘ยเถ’’ติ ทสฺเสติฯ ยถา อิทํ, ตถา อญฺญมฺปีติ อตฺโถฯ

๔๓. ‘‘ปทานิ’’จฺจาทิฯ ปทานํ สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตปทานํ ทุพฺพินิกฺเขปา ทุฏฺฐปนโต ยตฺถ วากฺเย พฺยาโมโห สํโมโห ชายติ, ตํ พฺยากิณฺณโทโสติ วิญฺเญยฺยํฯ ตทุทาหรณํ ตสฺส พฺยากิณฺณโทสสฺส ลกฺขิยํ ยถา อิมินา วกฺขมานนเยนฯ

๔๔.

พหุคุเณ ปณมติ, ทุชฺชนานํ ปฺยยํ ชโน;

หิตํ ปมุทิโต นิจฺจํ, สุคตํ สมนุสฺสรํฯ

๔๔. พหุอนนฺตตฺตา พหุภูเต คุเณ สีลาทิเก สมนุสฺสรํ สมฺมเทว อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย อนุสฺสรนฺโต คุณวิสยสติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปนฺโต เตเนว การเณน ปมุทิโต หฏฺฐปหฏฺโฐ อยํ ชโน สพฺโพปิ โลโก ทุชฺชนานํ สุชเนตรานมฺปิ เทวทตฺตาทีนํ นิจฺจํ กาลํ หิตํ สุคตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปณมติ นมสฺสตีติ อยํ อตฺโถ กวิวญฺจิโตฯ ตตฺถ ‘‘พหุคุเณ ปณมตี’’ตฺยาทิ พฺยวหิตปทปฺปโยคา โมโห ชายตีติ พฺยากิณฺณํฯ

๔๔. ‘‘พหุคุเณ’’จฺจาทิฯ พหุคุเณ อนนฺตตฺตา พหุภูเต สีลสมาธิอาทิคุเณ สมนุสฺสรํ วิเสสโต อนุสฺสรนฺโต ปมุทิโต ตโตเยว ปหฏฺโฐ อยํ ชโน สตฺตนิกาโย ทุชฺชนานมฺปิ อสปฺปุริสานมฺปิ นิจฺจํ สตตํ หิตํ มิตฺตภูตํ สุคตํ สพฺพญฺญุํ ปณมติ วนฺทติฯ เอตฺถ ปทานํ อฏฺฐานปโยคโต พฺยากิณฺณตฺตํ ปทตฺถานุสาเรเนว คมฺยเตฯ

๔๕.

วิสิฏฺฐวจนา’เปตํ, คามฺมํ’ตฺย’ภิมตํ ยถา;

กญฺเญ กามยมานํ มํ, น กามยสิ กิํ นฺวิ’ทํฯ

๔๕. วิสิฏฺฐสฺส กสฺสจิ อตฺถสฺส วจนโต กถนโต อเปตํ ปริจฺจตฺตํฯ กญฺเญอิตฺยามนฺตนํฯ อหํ ตํ อิจฺฉามิ, ตาทิสํ มํ ตฺวํ กสฺมา นิจฺฉสิ, อิทํ กิํ นุ อิติ คามิกชนวจนตฺตา ‘‘กญฺญิ’’จฺจาทิกํ คามฺมํฯ

๔๕. ‘‘วิสิฏฺเฐ’’จฺจาทิฯ วิสิฏฺฐวจนาเปตํ ปิยภูเตน อุตฺติวิเสเสน วิเสสิตพฺพสฺส กถนโต ปริหีนํ วากฺยํ ‘‘คามฺมโทส’’นฺติ กวีหิ อภิมตํฯ อุทาหรติ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิฯ กญฺเญ เห กญฺเญ กามยมานํ มํ ตุวํ อิจฺฉยมานํ มํ น กามยสิ ตฺวํ น อิจฺฉสิ, อิทํ กิํ นุฯ อีทิเส อิจฺฉาวิฆาเต วุจฺจมาเน เอวํ–

‘‘ยาจนา มทียา ตว การณายํ,

ทิเน ทิเน นิปฺผลตํ อุเปติ;

ทกฺโข สทา มานินิมานภงฺเค,

ส มนฺมโถนฺยตฺร คโต มโต นุ’’อิติ วิยฯ

ปิยตฺถสฺส กถนาภาวโต ‘‘กญฺเญ’’ตฺยาทิกํ วจนํ มิลกฺขุกานํ วจนตฺตา คามฺมํฯ เอตฺถ กญฺญาสทฺโท ทสวสฺสิกาย วตฺตตีติ นิยโม นตฺถิฯ วิสิฏฺฐสฺส อตฺถสฺส วจนโต อเปตนฺติ วากฺยํฯ

๔๖.

ปทสนฺธานโต กิญฺจิ, ทุปฺปตีติกรํ ภเว;

ตมฺปิ คามฺมํตฺย’ภิมตํ, ยถา ยาภวโต ปิยาฯ

๔๖. ‘‘ปเท’’จฺจาทิฯ ปทสนฺธานโต ปุพฺพาปรานํ ปทานํ สนฺธิวเสน ยํ กิญฺจิ วากฺยํ ทุฏฺฐุ อสุติสุภคํ ปตีติมวโพธํ กโรตีติ กรํ ภเว, ตมฺปิ ยถาวุตฺตํ คามฺมนฺตฺยภิมตํฯ ยถาตฺยุทาหรติฯ ภวโต ยา กาจิ วนิตา ปิยา โหตีติ เอโกตฺโถฯ ยภ เมถุเนฯ ยภนํ ยาโภฯ โส วิชฺชเต ยสฺส โส ยาภวาฯ ตสฺส ยาภวโต ปิยาอิตฺยปิ ภวติฯ

๔๖. ‘‘ปทสนฺธานิ’’จฺจาทิฯ กิญฺจิ วากฺยํ ปทสนฺธานโต ปุพฺพาปรปทานํ ฆฏนโต ทุปฺปตีติกรํ ภเว อสพฺภภูตทุฏฺฐตฺถสฺส ปกาสโก โหติ, ตมฺปิ คามฺมนฺติ ยถาวุตฺตคามฺมโทเสน ทูสิตนฺติ [ทุปฺปสิตนฺติ (ก.)] สพฺเพหิ กวีหิ อภิมตํ ญาตํฯ ยถาติ อุทาหรติฯ ภวโต ภวนฺตสฺส ยา กาจิ อิตฺถี ปิยา ภวตีติ อยํ กวินา อิจฺฉิตตฺโถฯ ยาภวโต เมถุนวนฺตสฺส ปิยาติปิ อตฺโถฯ ‘‘ยภ เมถุเน’’ติ หิ ธาตุฯ ยภนํ ยาโภ, โส อสฺส อตฺถีติ ยาภวา, ตสฺส ยาภวโตติ คหิเต อโสตพฺพตฺตา ทุปฺปตีติกรตาฯ ทุฏฺฐาเยว ปตีติ อวโพโธ, ตํ กโรตีติ วิคฺคโหฯ

๔๗.

วุตฺเตสุ สูจิเต ฐาเน, ปทจฺเฉโท ภเว ยติ;

ยํ ตาย หีนํ ตํ วุตฺตํ, ยติหีนนฺติ สา ปนฯ

๔๗. ‘‘วุตฺเตสฺวิ’’จฺจาทิฯ วุตฺเตสุ ฉนฺโทสตฺถปรินิทฺทิฏฺเฐสุ อนุฏฺฐุภาทีสุ สูจิเต ฐาเน ‘‘เอตฺถยตี’’ติ ฉนฺโทวิจิติยา ปกาสิตฏฺฐาเน ปทานํ สฺยาทฺยนฺตานํ เฉโท วิจฺฉิติ วิภาโค อนุวาโท ยํ ยติ ภเวติ วิธียติฯ ตาย ยติยา หีนํ ปริหีนํ วิรุทฺธํ ยํ วากฺยํ, ตํ ยติหีนนฺติ วุตฺตํ, ‘‘ยมนํ วิราโม ยติ, สา หีนา เอตฺถา’’ติ กตฺวาฯ ปนาติ วิเสเส, สา ยติ ปนาติ สมฺพนฺโธฯ

๔๗. ‘‘วุตฺเตสฺว’’จฺจาทิฯ วุตฺเตสุ ฉนฺโทสตฺเถ นิทฺทิฏฺฐอนุฏฺฐุภาทีสุ สูจิเต ฐาเน ‘‘อยเมตฺถ ยตี’’ติ ปกาสิเต ฐาเน ปทจฺเฉโท สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตาทีนํ ปทานํ วิจฺเฉโท ยติ นาม ภเว, ตาย ยติยา ยํ วากฺยํ หีนํ อภิมตฏฺฐาเน วณฺณวิจฺเฉเทน ปริหีนํ, ตํ วากฺยํ ยติหีนนฺติ ยติหีนโทเสน ทุฏฺฐนฺติ วิญฺญูหิ วุตฺตํฯ

๔๘.

ยติ สพฺพตฺถ ปาทนฺเต, วุตฺตฑฺเฒ จ วิเสสโต;

ปุพฺพาปราเนกวณฺณ-ปทมชฺเฌปิ กตฺถจิฯ

๔๘. ‘‘ยติ’’จฺจาทิฯ สพฺพตฺถ ปาทนฺเต สพฺพสฺมิํ จตุตฺถํสสงฺขาตานํ คาถาปาทานํ อนฺเต อวสาเน จ วิเสสโต วิเสเสน เอกนฺเตน วุตฺตฑฺเฒ จ วุตฺตานํ ปาททฺวยสงฺขาเต อฑฺเฒ จ, ตทวสาเน จาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สิยา’’ติ เสโสฯ นนุ ‘‘ปทจฺเฉโท’’ติ วุตฺตตฺตา ปทมชฺเฌ ยติ น โหเตวาติ เจติ อาห ‘‘ปุพฺพ’’อิจฺจาทิฯ กตฺถจิ กิสฺมิญฺจิ ฐาเน, น สพฺพตฺถฯ ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺเฌปิ ยตีติ สมฺพนฺโธฯ ปุพฺเพ จ อปเร จ ปุพฺพาปเรฯ อเนเก วณฺณา อเนกวณฺณาฯ ปุพฺพาปเร อเนกวณฺณา ยสฺส ตํ ตถาฯ ตญฺจ ตํ ปทญฺจ, ตสฺส มชฺเฌปิฯ

๔๘. อิทานิ ยติมฺหิ ลพฺภมานํ สพฺพวิสยํ ทสฺเสติ ‘‘ยติ’’จฺจาทินาฯ สา ปน ยติ สพฺพตฺถ ปาทนฺเต จตุตฺถํสสงฺขาตคาถาปาทานํ อนฺเต จ วิเสสโต นิยมโต วุตฺตฑฺเฒ จ วุตฺตานํ ปาททฺวยสงฺขาเต อฑฺเฒ จ, ตทวสาเน จาติ อธิปฺปาโยฯ กตฺถจิ กิสฺมิญฺจิ ฐาเน ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺเฌปิ ปุพฺพาปรภูตอเนกวณฺณสมนฺนาคตปทานํ มชฺเฌ จ สิยาฯ ปทจฺเฉทสฺส ‘‘ยตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปทมชฺเฌ น โหตีติ สงฺกาปริหรณตฺถํ ‘‘ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺเฌ’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ ปาทนฺโต, วุตฺตฑฺโฒ, ปทมชฺฌญฺจ ยติฏฺฐานนฺติฯ ปทมชฺเฌเยว ลพฺภมานา ยติ กตฺถจิ โหติ, ทฺวกฺขรตฺยกฺขรปทมชฺเฌ ปน น โหติฯ

ตตฺโถทาหรณปจฺจุทาหรณานิ ยถา –

๔๙.

ตํ นเม สิรสา จามี-กรวณฺณํ ตถาคตํ;

สกลาปิ ทิสา สิญฺจ-ตีว โสณฺณรเสหิโยฯ

๔๙. อุทาหรียตีติ อุทาหรณํฯ ปฏิปกฺขมุทาหรณํ ปจฺจุทาหรณํฯ จามีกรสฺเสว สุวณฺณสฺส วิย วณฺโณ ยสฺส ตํ ตถาคตํ สิรสา นมามิฯ กีทิสํ? โย ตถาคโต สกลาปิ ทิสา สพฺพาเยว ทส ทิสา โสณฺณรเสหิ จามีกรวณฺณตฺตา รเสหิ สุวณฺณรเสหิ สิญฺจตีว สิญฺจตีติ มญฺเญ, ตํ ตถาคตนฺติ อเปกฺขเตฯ เอตฺถ ปุพฺพปาทนฺเต วุตฺตฑฺเฒ จ นิยตา ยติฯ จามีกรสทฺโท เจตฺถ จตุรกฺขโรฯ ตตฺถ จามีอิติ ปุพฺพภาโค, กรอิติ ปโรฯ เอตฺถ ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺเฌ ยติฯ สิญฺจตีติ เอตฺถ ปน ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺฌตฺตาภาวา สิญฺจอิตฺยตฺร ยติ ทุฏฺฐาติฯ อิทํ ปจฺจุทาหรณํฯ

๔๙. ตตฺถ ปาทนฺตวุตฺตฑฺเฒสุ ยติยา ปากฏตฺตา ตสฺมิํ ปทมชฺเฌ ยติยา อุทาหรณปจฺจุทาหรณานิ อิฏฺโฐทาหรณปฏิปกฺโขทาหรณานิ ยถาฯ ‘‘ตํ นเม’’จฺจาทิฯ โย ตถาคโต สกลาปิ ทิสา โสณฺณรเสหิ สุวณฺณรสธาราหิ สิญฺจตีว สิญฺจติ มญฺเญ, อิวสทฺโท วิตกฺเกฯ จามีกรวณฺณํ สุวณฺณวณฺณสทิสฉวิวณฺณํ ตํ ตถาคตํ สิรสา นเมฯ เอตฺถ ‘‘จามีกรวณฺณ’’นฺติ ยติยา จามีติ อกฺขรทฺวยมติกฺกมฺม ฐิตตฺตา อนฺเตปิ กรอิติ อกฺขรทฺวเยนานูนตฺตา ปทจฺเฉทสฺส ปุพฺพาปรวณฺณานมเนกตฺตมิติฏฺโฐทาหรณํฯ สิญฺจตีติ ปเท สิญฺจาติ วณฺณทฺวยมติกฺกมฺม ยติยา ทิสฺสมานตฺเตปิ ติอิติ ปรภาเค เอกวณฺณตฺตา อเนกวณฺณาภาโวติ ปจฺจุทาหรณํฯ เอตฺถ อเนกวณฺณตฺตํ ปทวเสเนว ญาตพฺพํฯ จามีกรสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส โสติ วิคฺคโหฯ

๕๐.

สโร สนฺธิมฺหิ ปุพฺพนฺโต, วิย โลเป วิภตฺติยา;

อญฺญถา ตฺว’ญฺญถา ตตฺถ, ยาเทสาทิ ปราทิ’วฯ

๕๐. ‘‘สโร’’จฺจาทิฯ วิภตฺติยา โลเป สติ สนฺธิมฺหิ สํหิตายํ กตายํ สโร ปรปทาทิภูโต ปุพฺพนฺโต วิย ปุพฺพปทสฺส อนฺตภูโต โย สโร, โส วิย โหติ, อเนกวณฺณตฺตาภาเวปิ ตโต วิหิตยติยา เนวตฺถิ ภงฺโคติ อธิปฺปาโยฯ อญฺญถา ตุ วิภตฺติยา อโลเป ตุ สติ สํหิตายํ กตายํ ปุพฺพปทนฺตภูโต สโร เจ, อญฺญถา อญฺเญน ปกาเรน โหติ, ปรปทสฺสาทิสโร วิย โหตีติ อตฺโถฯ ตํ วิภตฺติยา สทฺธิํ วิหาย กตยติยา นตฺถิ ภงฺโคติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ ตสฺสํ ยติยํ ยาเทสาทิ อิวณฺณาทีนํ กาตพฺโพ ยการาเทสาทิ ปราทิว ปรปทสฺส อาทิสโร วิย โหติฯ กตยาเทสาทิสหิตํ พฺยญฺชนํ วิหาย กตาย ยติยา นตฺถิ ภงฺโคติ อธิปฺปาโยฯ

๕๐. อิทานิ เหฏฺฐา วุตฺตสฺส วิรุทฺธตฺเตปิ ยติภงฺคาภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สโร’’จฺจาทิฯ วิภตฺติยา โลเป สนฺธิมฺหิ สติ สโร สนฺธิสโร ปุพฺพนฺโต วิย ปุพฺพปทสฺส อนฺโต วิย โหติ, อญฺญถา ตุ วิภตฺติยา อโลเป สํหิตายํ กตายํ อญฺญถา โหติ, ปุพฺพปทนฺตภูโต สโร ปรปทสฺส อาทิสโร วิย โหติฯ ตตฺถ ยติยํ ยาเทสาทิ อิวณฺณาทีนํ กตฺตพฺพยการาเทสาทิ ปราทิว ปรปทสฺส อาทิสโร วิย โหติ, ปุพฺพนฺตสทิสสรมติกฺกมิตฺวาปิ ปรปทาทิสรสทิสวณฺณมาคมฺม ตํ อนติกฺกมิตฺวาปิ ปรปทาทิสรสทิสยาเทสาทิมติกฺกมิตฺวาปิ ยติยา ปยุตฺตาย สติ อเนกวณฺณตฺตาภาเวปิ ยติภงฺโค น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ปุพฺพสฺส อนฺโตติ จ, โย จ โส อาเทโส จ, โส อาทิ ยสฺส มการาทิโนติ จ, ปรสฺส อาทีติ จ วากฺยํฯ

๕๑.

จาที ปุพฺพปทนฺตาว, นิจฺจํ ปุพฺพปทสฺสิตา;

ปาทโย นิจฺจสมฺพนฺธา, ปราทีว ปเรน ตุฯ

๕๑. นิจฺจํ อนวรตํ ปุพฺพปทํ สิตา นิสฺสิตา จาที จการาทโย นิปาตา ปุพฺพสฺส ปทสฺส อนฺตา อวยวา วิย โหนฺติ, เต อนฺโต กตฺวา ยติ กาตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ ปเรน ปรปเทน นิจฺจสมฺพนฺธา สตตโยคิโน, ตุสทฺโท อฏฺฐานปฺปยุตฺโต, ปาทโย ตุ ปราทีว ปรปทสฺส อาที อวยวา วิย โหนฺติ, ตํ วิหาย ปุพฺพปทนฺเต ยติ กาตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

๕๑. ‘‘จาทิ’’จฺจาทิฯ นิจฺจํ สตตํ ปุพฺพปทสฺสิตา ปุพฺพปทํ นิสฺสาย ปวตฺตา จาที จการาทินิปาตา ปุพฺพปทนฺตาว ปุพฺพปทสฺส อนฺตา อวยวา วิย โหนฺติ, ปเรน ปรปเทน นิจฺจสมฺพนฺธา นิรนฺตรโยคิโน ปาทโย ตุ ปาทิอุปสคฺคา ปน ปราทีว ปรปทสฺส อาที อวยวาวิย โหนฺติฯ จาทโย อาคมฺม เต พหิ กตฺวาปิ ปาทโย อาคมฺม เต อนฺโต กตฺวาปิ ปวตฺโต วิราโม ยติภงฺโคติ อธิปฺปาโยฯ โจอาทิ เยสนฺติ จ, ปุพฺพปทํ สิตาติ จ, โป อาทิ เยสนฺติ จ, นิจฺจํ สมฺพนฺธาติ จ วิคฺคโหฯ เอตฺถ จ ตคฺคุณสํวิญฺญาณตฺตา จการปการาทีนมฺปิ ปริคฺคโหฯ

สพฺพตฺโถทาหรณานิ ยถา

๕๒.

นเม ตํ สิรสา สพฺโพ-ปมาตีตํ ตถาคตํ;

ยสฺส โลกคฺคตํ ปตฺต-สฺโส’ปมา น หิ ยุชฺชติฯ

๕๓.

มุนินฺทํ ตํ สทา วนฺทา-มฺย’นนฺตมติ’มุตฺตมํ;

ยสฺส ปญฺญา จ เมตฺตา จ, นิสฺสีมาติ วิชมฺภติฯ

๕๒-๕๓. สพฺพตฺถาติ ปุพฺพนฺตสทิสาทีสุฯ ‘‘นเมต’’นฺติอาทิคาถาทฺวเย ปทตฺโถ ปากโฏ, อธิปฺปาโย ตุ ยโต โลกคฺคตํ ปตฺโต, ตโต สพฺโพปมาตีโต, ยโต ปญฺญาเมตฺตา โลเก นิรนฺตรมิว วตฺตนฺติ, ตโต อนนฺตมติ, อุตฺตโม จาติฯ เอตฺถ ‘‘สพฺพา อุปมา’’ติ สมาสํ กตฺวา วิภตฺติโลเป สํหิตายญฺจ กตายํ ปรปทาทิอุกาโร ปุพฺพปทนฺตพฺพการฏฺฐอกาโร วิย โหตีติ สพฺโพ อิจฺจตฺร ปาทนฺตยติฯ ปตฺตสฺโสปมา อิจฺจตฺร ยการาเทสสฺส ปราทิสทิสภาโว วิย โหติ, วิภตฺติยา อโลเป สํหิตายํ กตายํ สวิภตฺติยา อกาโร ปรปทาทิ อุกาโร วิย โหตีติ ตํวิภตฺติยา ปสิทฺธํ วิหาย ปตฺตอิจฺจตฺร ปาทนฺตยติฯ ตถา วนฺทามฺยนนฺตอิจฺจตฺร ยการาเทสสฺส ปราทิสทิสภาโว วิหิโตติ มฺยสทฺทํ วชฺเชตฺวา วนฺทาอิจฺจตฺร ปาทนฺตยติฯ ปุพฺพปทสฺสิตานํ จาทีนํ ปุพฺพปทนฺตสทิสตา วุตฺตาติ เมตฺตา จาติ จสทฺทโต ยติ, อปรปทสมฺพนฺธา ปาทโย ปรปทาทิสทิสา โหนฺตีติ นิสฺสีมาติ เอตฺถ นิสทฺทํ วิหาย ตโต อาทิมฺหิ ยติฯ

๕๒-๕๓. สพฺพตฺถ ยถาวุตฺตปุพฺพนฺตสทิสสราทีสุ ปญฺจสุ อุทาหรณานิยถาฯ ‘‘นเม ต’’มิจฺจาทิ, โลกคฺคตํ ปตฺตสฺส ยสฺส พุทฺธสฺส อุปมา น หิ ยุชฺชติ สกลปทตฺถานํ อติกฺกมฺม ฐิตตฺตา น หิ ยุชฺชติฯ สพฺโพปมาตีตํ ตํ ตถาคตํ สิรสา นเม นมามิฯ สพฺโพติ เอตฺถ โอการสฺส ปุพฺพปทนฺตสรสทิสตฺตา ตโต ปราย ยติยา จ สฺโสปมาติ ปรปทาทิสทิสํ วณฺณมนติกฺกมฺม ฐิตาย ยติยา จ อุทาหรณํฯ

‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิฯ ยสฺส สมฺพุทฺธสฺส ปญฺญา จ เมตฺตา จนิสฺสีมา อนนฺตสตฺตอนนฺตเญยฺยวิสยกรณโต สีมารหิตา อติวิชมฺภติฯ อนนฺตมติํ อุทยพฺพยสมฺภเวปิ เญยฺยสฺสานนฺตตฺตา วิสยิมฺหิ วิสยโวหาเรน อนนฺตปญฺญาย สมนฺนาคตํ อุตฺตมํ ตโต เอว ปวรํ ตํ มุนินฺทํ สทา วนฺทามิ, ยาเทสสฺส ปราทิสทิสตฺตา ตมนาคมฺม ยติ ภวติฯ เมตฺตาจนิสฺสีมาติ เอตฺถ จาทีนํ ปุพฺพปทนฺตสทิสตฺตาจ ปาทีนํ ปรปทาทิสทิสตฺตา จ ‘‘จา’’ติ ‘‘นี’’ติ อิเมสมฺปิ ยติ ภวติฯ

จาทิปาทีสุ ปจฺจุทาหรณานิ ยถา

๕๔.

มหาเมตฺตา มหาปญฺญา, จ ยตฺถ ปรโมทยา;

ปณมามิ ชินํ ตํ ป-วรํ วรคุณาลยํฯ

๕๔. ‘‘มหา’’อิจฺจาทิฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ชิเนฯ ปรโมทยาติ มหาเมตฺตาทโย อุกฺกฏฺฐาภิวุฑฺฒิโยฯ ตโตเยว วรคุณาลยํ, เตเนว ปวรํ อุตฺตมํ ตํ ชินนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ ปุพฺพปทนิสฺสิตํ จการํ ปรปทาทิภูตํ กตฺวา ตโต ปุพฺเพ กตา ยติ จ, ปรปทาทิสมฺพนฺธปการํ ปุพฺพปทนฺตภูตํ กตฺวา ปการโต ปรํ กตา ยติ จ วิรุทฺธาติ อุภยตฺถ ปจฺจุทาหรณํฯ

๕๔. จาทิปาทีสุ วิสยภูเตสุ ปจฺจุทาหรณํ ยถาฯ ‘‘มหาเมตฺติ’’จฺจาทิฯ ยตฺถ ยสฺมิํ ชิเน มหาเมตฺตา จ มหาปญฺญา จ อิมา ปรโมทยา อุกฺกฏฺฐาภิวุฑฺฒิโย โหนฺติฯ วรคุณาลยํ อุตฺตมคุณากรํ ปวรํ ตโตเยว อุตฺตมํ ตํ ชินํ ปณมามิฯ เอตฺถ จการํ ปรปทาทิํ กตฺวา ปการํ ปุพฺพปทนฺตํ กตฺวา ยติยา ปวตฺตตฺตา ‘‘จ ยตฺถ, ตํ ปา’’ติทฺวยมปิ ปจฺจุทาหรณํฯ

๕๕.

ปทตฺถกฺกมโต มุตฺตํ, กมจฺจุตมิทํ ยถา;

เขตฺตํ วา เทหิ คามํ วา, เทสํ วา มม โสภนํฯ

๕๕. ‘‘ปท’’อิจฺจาทิฯ ปทานํ อตฺถกฺกมโต มุตฺตํ คฬิตํ กมจฺจุตมิทนฺติ วิธียเตฯ เขตฺตํ วา อิจฺจาทินา อรุจิโตยํ ยาจนกฺกโม วตฺตุโน อวิญฺญุตํ คเมติฯ โย หิ เขตฺตมฺปิ ทาตุํ นิจฺฉติ, กถํ โส คามาทิกํ ทสฺสตีติฯ

๕๕. ‘‘ปทตฺถิ’’จฺจาทิฯ ปทตฺถกฺกมโต ปทานํ อตฺถกฺกมโต มุตฺตํ คฬิตํ อิทํ วากฺยํ กมจฺจุตํ นามฯ อุทาหรติ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิฯ มม โสภนํ เขตฺตํ วา คามํ วา เทสํ วา ชนปทํ วา เทหิฯ เอตฺถ เขตฺตมิจฺจาทิ ยาจนกฺกโม วตฺตุโน อวิญฺญุภาวํ วินา อุจิตปทตฺถกฺกมํ นปฺปกาเสติ, ตถา หิ เขตฺตมปิ ทาตุมนิจฺฉนฺโต คามนิคมชนปทาทิํ กถํ ทสฺสตีติ กมหานิฯ

๕๖.

โลกิยตฺถ’มติกฺกนฺตํ, อติวุตฺตํ มตํ ยถา;

อติสมฺพาธ’มากาส-เมติสฺสา ถนชมฺภเน [ถนชุมฺภเน (สี.)]ฯ

๕๖. ‘‘โลกิ’’จฺจาทิฯ โลเก วิทิโต โลกิโย, ตํ โลกิยตฺถมภิเธยฺยํ อติกฺกนฺตํ อนนุวุตฺตํ ยํ ตํ อติวุตฺตํ มตนฺติ วิธียเตฯ ยเถตฺยาทินา อุทาหรติฯ เอติสฺสา วนิตาย ถนานํ ปโยธรานํ ชมฺภเน พฺยาปเน อากาสํ คคนํ อติสมฺพาธํ อจฺจนฺตปฺปกํฯ

๕๖. ‘‘โลกิยตฺถิ’’จฺจาทิฯ โลกิยตฺถํ โลเก ปสิทฺธมภิเธยฺยํ อติกฺกนฺตํ กถนากาเรน อติกฺกมิตํ วากฺยํ อติวุตฺตมิติ มตํฯ อุทาหรติ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิฯ เอติสฺสา ถนชมฺภเน ถนานํ วิชมฺภเน อากาสํ อติสมฺพาธํ อโนกาสํฯ เอตฺถ ปโยธรานํ มหนฺตตฺตํ วทามาติ โลเก มหนฺตนฺติ ปสิทฺธํ คคนมปิ อติกฺกนฺตตฺตา วากฺยมติวุตฺตโทเสน ทูสิตํฯ

๕๗.

สมุทายตฺถโต’เปตํ, ตํ อเปตตฺถกํ ยถา;

คาวิปุตฺโต พลีพทฺโธ, ติณํ ขาที ปิวี ชลํฯ

๕๗. ‘‘สมุทายิ’’จฺจาทิฯ สมุทายสฺส ปกรณโต ปทสนฺธิโน วากฺยสฺส อตฺโถ อภิเธยฺยํ องฺคงฺคิภูตํ กฺริยาการกสมฺพนฺธีวิเสสลกฺขณํ สํโวหาริกํ, ตโต อเปตํ อปคตํ สุญฺญํ, วินา [น (ก.)] ปทตฺถมตฺเตน ตสฺส กตฺถจิ พฺยภิจาราภาวโต เอตาทิสํ ยํ ตมเปตตฺถกนฺติ วิธิฯ น หิ ‘‘คาวิปุตฺโต’’จฺจาทีสุ สมุทายตฺโถ สมฺภวติฯ

๕๗. ‘‘สมุทายิ’’จฺจาทิฯ สมุทายตฺถโต วิเสสนวิเสสฺยภูตกฺริยาการกสมฺพนฺเธหิ ยุตฺตวากฺยสงฺขาตปทสมุทายสฺส สมฺพนฺธปทตฺตา โวหารานุรูปอตฺถโต อเปตํ อปคตํ, อวยวตฺถมตฺตสฺส วา สพฺพตฺถ ลพฺภมานตฺตา สมุทายตฺถโต สุญฺญํ, ตํ วากฺยํ อเปตตฺถกํ นามฯ ยถิจฺจาทินา อุทาหรติ ‘‘คาวิปุตฺโต พลีพทฺโธ อุสโภ ติณํ ขาทิ, ชลํ ปิวี’’ติฯ เอตฺถ อวยวตฺถมตฺเตน วินา สมุทาเยน คมฺยมานสฺส กสฺสจิ วิเสสตฺถสฺส อภาวา สมุทายตฺถโต อปคตํ นาม โหติฯ

๕๘.

พนฺเธ ผรุสตา ยตฺถ, ตํ พนฺธผรุสํ ยถา;

ขรา ขิลา ปริกฺขีณา, เขตฺเต ขิตฺตํ ผลตฺย’ลํฯ

๕๘. ‘‘พนฺเธ’’จฺจาทิฯ ขราอิจฺจาทิกํ พนฺธผรุสํ สุติสุภคตฺตาภาวโต ขรา กกฺกสา ขิลา ขาณุกาทโย ปริกฺขีณา ขยํ ปตฺตา ยโต, ตสฺมา เขตฺเต เกทาเร ขิตฺตํ วุตฺตํ อลมจฺจนฺตํ ผลติ นิปฺผชฺชติฯ วากฺยโทโสฯ

๕๘. ‘‘พนฺเธ’’จฺจาทิฯ พนฺเธ พนฺธสรีเร ผรุสตา สุติสุขตาภาวโต ผรุสภาโว ยตฺถ วากฺเย ภวติ, ตํ วากฺยํ พนฺธผรุสํ นาม โหติฯ ยถาติ อุทาหรติฯ ขรา กกฺกสา ขิลา ขาณุกาทโย ปริกฺขีณา ยสฺมา ขีณา โหนฺติ, ตสฺมา เขตฺเต ขิตฺตํ วุตฺตํ พีชํ อลํ อติสเยน ผลติ นิปฺผชฺชติฯ

วากฺยโทสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วากฺยตฺถโทสนิทฺเทสวณฺณนา

๕๙.

เญยฺยํ ลกฺขณมนฺวตฺถ-วเสนา’ปกฺกมาทินํ;

อุทาหรณเมเตสํ, ทานิ สนฺทสฺสยามฺย’หํฯ

๕๙. ‘‘เญยฺย’’มิจฺจาทิฯ อปกฺกมาทีนํ ยถาอุทฺทิฏฺฐานํ ลกฺขียติ อุทาหรณมเนนาติ อตฺเถน ลกฺขณํ อนฺวตฺถวเสน อปคโต กโม ยตฺถ ตํ อปกฺกมนฺติอาทินา อตฺถานุคมนวเสน เญยฺยํ วิญฺญาตพฺพํฯ อิทานิ วากฺยโทเส นิทฺทิสิตฺวา อวสรปฺปตฺเต อิมสฺมิํ กาเล เอเตสํ อปกฺกมาทีนํ อุทาหรณํ ลกฺขิยํ อหํ สนฺทสฺสยามิ ปกาเสสฺสามิฯ

๕๙. อิทานิ อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมน อปกฺกมาทิอตฺถโทสานิ วิภาเวติ ‘‘เญยฺย’’มิจฺจาทินาฯ อปกฺกมาทีนํ อปกฺกโมจิตฺยหีนาทีนํ ลกฺขณํ อปกฺกมาทิวิสยพุทฺธิยา อวิปรีตวุตฺติยา ปวตฺติการณํ อนฺวตฺถวเสน อปคโต กโม ยตฺถิจฺจาทิวจนตฺถานุคตญาณวเสน เญยฺยํ ญาตพฺพํ, วิสุํ ลกฺขณํ น วทามาติ วุตฺตํ โหติฯ อิทานิ อหํ เอเตสํ อปกฺกมาทีนํ อุทาหรณํ ลกฺขิยํ สนฺทสฺสยามิฯ อตฺถานุคตมนฺวตฺถํ อนฺวตฺถสฺส ญาณสฺส วโสติ วิคฺคโหฯ

ตตฺถาปกฺกมํ ยถา

๖๐.

ภาวนาทานสีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;

โภคสคฺคาทินิพฺพาน-สาธนานิ น สํสโยฯ

๖๐. ‘‘ภาวนา’’อิจฺจาทิฯ สมฺมา อโลภาทิเหตุสมฺปตฺติยา สกฺกจฺจํ สมฺปาทิตานิ นิปฺผาทิตานิฯ เอตฺถ โภคสคฺคาทินิพฺพานานํ เหตโว ยถากฺกมํ ทานสีลภาวนาโย, น ตุ ภาวนาทานสีลานิฯ

๖๐. ตตฺถ เตสุ อปกฺกมาทีสุ อปกฺกมํ ยถา อปกฺกมสฺโสทาหรณเมวํฯ โอจิตฺยหีนํ ยถาตฺยาทีสุปิ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘ภาวนิ’’จฺจาทิฯ อิห อิมสฺมิํ อตฺตภาเว สมฺมา สมฺปาทิตานิ อโลภาทิเหตุสมฺปตฺติยา สกฺกจฺจํ สมฺปาทิตานิ ราสิกตานิ ภาวนาทานสีลานิ โภคสคฺคาทินิพฺพานสาธนานิ อุปโภคปริโภคานิ, สคฺคุปฺปตฺติอายุอาโรคฺยาทีนิ, นิพฺพานญฺเจติ เอเตสํ สาธกานิฯ น สํสโย สทิสวิสทิสวิปากทาเน สํสโย นาม นตฺถิฯ เอตฺถ โภคสคฺคนิพฺพานานํ เหตุภูตา ปน กมโต ทานสีลภาวนาโย ภวนฺตีติ ผลกฺกมสฺส เหตุกฺกมํ วิรุทฺธมิติ กมาเปตํ นาม โหติฯ

โอจิตฺยหีนํ ยถา

๖๑. ปูชนียตโร โลเก, อห’เมโก นิรนฺตรํฯ

มเยกสฺมิํ คุณา สพฺเพ, ยโต สมุทิตา อหุํฯ

๖๑. ‘‘ปูชนียิ’’จฺจาทิฯ ยโต ยสฺมา การณา สพฺเพ คุณา สีลาทโย เอกสฺมิํ เกวเล มยิ เอว สมุทิตา ราสิภูตา อหุํ อเหสุํ, ตสฺมา การณา อิมสฺมิํ สตฺตโลเก เอโก เกวโล อหเมว นิรนฺตรํ สตตํ ปูชนียตโร อติสเยน ปุชฺโชติฯ เอวมตฺตปสํสนมรุจิตํ สปฺปุริสสฺสฯ

๖๑. ‘‘ปูชนียตเร’’จฺจาทิฯ ยโต ยสฺมา สพฺเพ คุณา สีลาทโย เอกสฺมิํ มยิ อทุติเย มยิ เอว สมุทิตา ราสิภูตา อหุํ อเหสุํ, ตสฺมา โลเก สตฺตโลเก เอโก อทุติโย อหเมว นิรนฺตรํ สตตํ ปูชนียตโร อติสเยน ปูชนีโยฯ เอวํ อตฺตปฺปสํสนโต อุจิตตาย ปริหานีติ โอจิตฺยหีนํ นามฯ

ยถา จ

๖๒.

ยาจิโตหํ กถํ นาม, น ทชฺชามฺยปิ ชีวิตํ;

ตถาปิ ปุตฺตทาเนน, เวธเต หทยํ มมฯ

๖๒. ‘‘ยาจิโต’’อิจฺจาทิฯ เอตฺถ ‘‘ยทิ ยาจิํสุ, ชีวิตมฺปิ ยาจกานํ ทชฺชามี’’ติ ทสฺสิโตทารตายานุจิตํ ปุตฺตทาเน หทยปเวธนกถนํ เวสฺสนฺตรสฺส ยชฺเชวมโวจฯ

๖๒. ยถา จ, เอวมฺปิ โอจิตฺยหีนสฺส อุทาหรณํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘ยาจิโต’’จฺจาทิฯ ยาจิโต ยาจเกหิ ยาจิโต อหํ ชีวิตมปิ กถํ นาม น ทชฺชามิ, ตถาปิ เอวํ ทานชฺฌาสเย สติปิ ปุตฺตทาเนน มม หทยํ เวธเต กมฺปเตฯ เอตฺถ เวสฺสนฺตรสฺส ‘‘ยทิ ยาเจยฺยุํ, ชีวิตมปิ ยาจกานํ ทชฺชามี’’ติ กตปฏิญฺญาย ปุตฺตทาเนน หทยกมฺปนสฺส กถนํ จาคาติสยโยคสงฺขาตอุทารคุณสฺส อนนุจฺฉวิกนฺติ โอจิตฺยหีนํฯ

ภคฺครีติ ยถา

๖๓.

อิตฺถีนํ ทุชฺชนานญฺจ, วิสฺสาโส โนปปชฺชเต;

วิเส สิงฺคิมฺหิ นทิยํ, โรเค ราชกุลมฺหี จฯ

๖๓. ‘‘อิตฺถีน’’มิจฺจาทิฯ โนปปชฺชเต น ยุชฺชติฯ เอตฺถ สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐิยา ปริจฺจาเคน วิเสอิจฺจาทินา อาธาเร สตฺตมีนิทฺเทโส อตฺถรีติยา ภงฺโคฯ อาโท มชฺเฌ จ จการปริจฺจาคา สทฺทรีติยา ภงฺโค, รีตีนํ อนนฺตตฺตา ภงฺคาปฺยนนฺตาฯ อุทาหรณํ ตุ ทิสามตฺตํฯ

๖๓. ‘‘อิตฺถีน’’มิจฺจาทิฯ อิตฺถีนญฺจ ทุชฺชนานญฺจ วิสฺสาโส สหวาสาทีหิ วิสฺสาโส โนปปชฺชเต อนตฺถสํสยานิวตฺติการณตฺตา น ยุชฺชติฯ วิเส ครเฬ จ สิงฺคิมฺหิ สิงฺควติ มหิํ สาโท จ นทิยญฺจ โรเค วฑฺฒมานเก โรเค จ ราชกุลมฺหิ จ วธพนฺธนาทิการเก ราชกุเล จ วิสฺสาโส โนปปชฺชเตฯ เอตฺถ อาโท สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐิยา อารภิตฺวา ตํ ปหาย สตฺตมิยา วุตฺตตฺตา อตฺถรีติ จ, อาทิมชฺเฌสุ จสทฺทปริจฺจาคโต สทฺทรีติ จ ภินฺนาฯ จสทฺทํ ปยุญฺชนฺเตน อาโท เอว วา อนฺเต เอว วา ปจฺเจกํ วา โยเชตพฺพํ โหติฯ อีทิโส ปโยโค รีติภงฺโค นาม โหติฯ รีตีนํ พหุตฺตา รีติภงฺคโทสาปิ พหุวิธาฯ อิทํ ปน มุขมตฺตนิทสฺสนํฯ

สสํสยํ ยถา

๖๔.

มุนินฺทจนฺทิมาโลก-รสโลลวิโลจโน;

ชโน’วกฺกนฺตปนฺโถ’ว, โคปทสฺสนปีณิโตฯ

๖๔. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิฯ จนฺทิมา วิย จนฺทิมา, มุนินฺโทเยว จนฺทิมา, ตสฺส อาโลกนํ ทสฺสนํ, อาโลโก ปกาโส วา, ตสฺมิํ รโส อนุราโค, เตน โลลานิ จปลานิ โลจนานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส ชโน อวกฺกนฺโต โอกฺกนฺโต ปวิฏฺโฐ ปนฺโถ มคฺโค เยน อวกฺกนฺตปนฺโถ เอว คุนฺนํ รํสีนํ, อิฏฺฐตฺถนิปฺผตฺติสูจกภาเวน โคปทตฺถสฺส วา ปทสฺสเนน ปีณิโต มุทิโตติ เอตฺถ โครูปสฺส ปทสฺสเนนาติปิ วิญฺญายตีติ สนฺเทโหฯ

๖๔. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิฯ มุนินฺทจนฺทิมาโลกรสโลลวิโลจโน มุนินฺทสงฺขาตสฺส จนฺทิมสฺส อาโลเก ทสฺสเน ปาตุภาเว วา รเสน อาลเยน จญฺจลเนตฺโต ชโน อวกฺกนฺตปนฺโถว โอติณฺณมคฺโคว พุทฺธสฺส ทสฺสนตฺถาย มคฺคโมติณฺโณติ อธิปฺปาโยฯ โคปทสฺสนปีณิโต โคสงฺขาตรํสิปทสฺสเนน, อภิมงฺคลสมฺมตโคปทสฺสเนน วา สนฺตุฏฺโฐ โหติฯ เอตฺถ โคปทสฺสเนนาติ จ อตฺถสฺส คมฺยมานตฺตา วิญฺญาตุํ สํสโย อุปฺปชฺชตีติ สสํสยํ นามฯ อวกฺกนฺโต ปนฺโถ เยนาติ จ, คุนฺนํ รํสีนํ, คาวสฺส วา ปทสฺสนนฺติ จ, โคปทสฺสเนน ปีณิโตติ จ วิคฺคโหฯ

๖๕.

วากฺยตฺถโต ทุปฺปตีติ-กรํ คามฺมํ มตํ ยถา;

โปโส วีริยวาโส’ยํ, ปรํ หนฺตฺวาน วิสฺสมิฯ

๖๕. ‘‘วากฺย’’อิจฺจาทิฯ ปรํ สตฺตุํ หนฺตฺวาน ปหริตฺวา วีริยวา สูโร โสยํ โปโส ปุริโส วิสฺสมิ วิสฺสตฺโถฯ อยมตฺโถ ตาว น ทุปฺปตีโตฯ ปรํ อจฺจนฺตํ หนฺตฺวาน วีริยวา อุจิตสมฺภโว โสยํ โปโส วิสฺสมีติ ทุปฺปตีโตยมตฺโถฯ

๖๕. อนฺวตฺถวเสน ลกฺขณสฺส อปากฏตฺตา สลกฺขณํ ลกฺขิยมุทาหรติ ‘‘วากฺยตฺถโต’’จฺจาทินาฯ วากฺยตฺถโต ทุปฺปตีติกรํ วิรุทฺธปฺปกาสกํ คามฺมนฺติ มตํฯ ยถาติ อุทาหรติฯ ปรํ สตฺตุํ หนฺตฺวาน มาเรตฺวาน วีริยวา สูโร โส อยํ โปโส วิสฺสมิ วิคตปริสฺสโม อโหสิ, อยมตฺโถ อิฏฺโฐฯ ปรํ อติสเยน หนฺตฺวาน วีติกฺกมํ กตฺวา วีริยวา อุปจิตสมฺภโว อุปจิตสุกฺโก โส อยํ ปุริโส วายาเมน วิสฺสมิ วิคตวายาโม อโหสีติฯ อิมสฺสตฺถสฺส อสพฺภารหตฺตา คามฺมตฺตํฯ วีริยํ อุสฺสาโห สมฺภโว วา อสฺส อตฺถีติ วิคฺคโหฯ

๖๖.

ทุฏฺฐาลงฺกรณํ เตตํ, ยตฺถาลงฺการทูสนํ;

ตสฺสาลงฺการนิทฺเทเส, รูปมาวีภวิสฺสติฯ

๖๖. ‘‘ทุฏฺฐา’’อิจฺจาทิฯ ยตฺถ ยสฺมิํ วากฺเย อลงฺการานํ ทูสนํ วิกฏตา, เอตนฺตุ ทุฏฺฐาลงฺกรณํ ทุฏฺฐาลงฺกรณํ นาม, ตสฺส ทุฏฺฐาลงฺการสฺส รูปํ สรูปํ อลงฺการนิทฺเทเส ตํนามเก ปริจฺเฉเท อาวีภวิสฺสติ ปกาสิสฺสติ, ตตฺเถว ตํ ทสฺสยิสฺสามีติ อธิปฺปาโยฯ

๖๖. ‘‘ทุฏฺฐาลงฺกริ’’จฺจาทิฯ ยตฺถ วากฺเย อลงฺการทูสนํ อลงฺการานํ วิโรโธ โหติ, เอตํ วากฺยตฺถนิสฺสิตํ เอตํ วากฺยํ ทุฏฺฐาลงฺกรณํ ทุฏฺฐาลงฺกาโร นาม, ตสฺส ทุฏฺฐาลงฺกรณโทโสปลกฺขิตวากฺยสฺส รูปํ สรูปํ ลกฺขิยํ อลงฺการนิทฺเทเส อลงฺการานํ นิทสฺสนฏฺฐานภูเต ปริจฺเฉเท อาวีภวิสฺสติฯ เอตฺถ วุตฺเตปิ ปุน ตตฺถาปิ วตฺตพฺพํ สิยาติ น วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ อุทฺเทเส ‘‘ทุฏฺฐาลงฺกตี’’ติ วตฺวา อิทานิ ‘‘ทุฏฺฐาลงฺกรณ’’นฺติ วจนํ อลงฺกติ อลงฺกรณอลงฺการสทฺทานํ ตุลฺยตฺถตฺตา น วิรุชฺฌติฯ

๖๗.

กโต’ตฺร สงฺเขปนยา มยา’ยํ,

โทสานเมสํ ปวโร วิภาโค;

เอโส’ว’ลํ โพธยิตุํ กวีนํ,

ตมตฺถิ เจ เขทกรํ ปรมฺปิฯ

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร

โทสาวโพโธ นาม

ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ

๖๗. เอวํ ‘‘โสทาหรณเมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺยห’’นฺติ กตปฏิญฺญานุรูปํ ปฏิปชฺช ทานิ ‘‘กโตตฺริ’’จฺจาทินา นิกฺขิปนนยํ สงฺขิปติฯ อตฺร อิมสฺมิํ อธิกาเร, ปริจฺเฉเท วา เอสํ ยถาวุตฺตานํ โทสานํ ปทโทสาทีนํ ปวโร อุตฺตโม วิภาโค วิภชนํ สงฺเขปนยา สงฺเขปกฺกเมน, น วิตฺถารโต, ยโต อปริสงฺขฺเยยฺยานํ นตฺถิ ปริยนฺโต มยา กโต นิฏฺฐาปิโตฯ นนุ ‘‘สงฺเขปนยา’’ติ วุตฺตตฺตา ปุราตเนหิ [ปุราตเรหิ (ก.)] ทีปิตา สนฺติ พหู โทสา, เต ปริจฺจตฺตา สิยุนฺติ? เอตฺถ วุจฺจเต, วิตฺถารกฺกมสฺส อนธิปฺเปตตฺตา ‘‘สงฺเขปนยา’’ติ วุตฺตํ, น ปน สพฺพถา ปริจฺจาเคนฯ ตถา หิ–

‘‘นิหนฺตุ โสยํ ชลิตํ, ปตงฺโค อริปาวก’’นฺติอาทีนํ

อกฺขมตฺถนฺตราทิกํ วิรุทฺธตฺถนฺตรานุคตนฺติ จฯ เอตฺถ หิ ปตงฺคสทฺเทน โชติริงฺคณสงฺขาตมตฺถนฺตรมสมตฺถมิจฺฉิตตฺเถ ‘‘วจนฺติ คณฺฑา’’ตฺเยวมาทิกํ อมงฺคลอปยุตฺตปทาทิกํ กิลิฏฺเฐ อนฺโตคธนฺติ จฯ

คชเหสาทิ สมฺพนฺธทูสิตํ โลกวิโรธิ, โสคตาคมาทีสุ ปสิทฺธํ รูปกฺขนฺธาทิกมญฺญตฺร วุตฺตํ อปฺปตีตํ นามฯ อิทํ อาคมวิโรธิอิติ, สมฺพนฺธทูสิตปฺปตีตาทิกํ วิโรธิมฺหิ ปวิฏฺฐนฺติ จ, อาเนตพฺพเหตุตฺตา เหตฺวเปกฺขํ เนยฺยโต น พฺยติริจฺจตีติ จฯ

‘‘เทโว โวหรตุ กฺเลสํ, ราหุขินฺโน ทิวากโร’’

อิจฺจาทิกํ อสามตฺถฺยาภิเธยฺยาทิกํ โอจิตฺยหีเน สงฺคหิตนฺติ จฯ ชิคุจฺฉอสพฺภสํสูจกอตฺถนฺตรกญฺจ คามฺมํ ทุปฺปตีติกเร สงฺคยฺหตีติ จฯ ( ) [(ทุรุจฺจารณํ)?] สพนฺธผรุสเมเวติ จฯ

เอตฺถ ปน โอจิตฺยหีนทุปฺปตีติกรานํ วากฺยตฺถโทสตฺเตปิ ผนฺธผรุสสฺส จ วากฺยโทสตฺเต ปทปทตฺถานํ โทสโต วากฺยเมว ทุฏฺฐํ สิยา, วากฺยญฺจ ปเทหิ วิริจฺจเต, ปเท ทุฏฺเฐ วากฺยตฺโถ จ ทุฏฺโฐ สิยาฯ ปทโทสโต วากฺยวากฺยตฺถานํ นานาภาวาภาวญาปนตฺถํ อสามตฺถิยาภิเธยฺยาทิกํ ปทํ โอจิตฺยหีนาทิวากฺยตฺถโทสาทีสุ อนฺโต กถิตํฯ ตถา หิ ปุราตเนหิ วิรุทฺธตฺถนฺตราทีหิ ปเทหิ วิรจิตํ วากฺยํ วิรุทฺธนฺติอาทินา พหูนิ ทุฏฺฐานิ วากฺยานิ ทสฺสิตานิฯ ‘‘หริสมานยี’’ติ เอตฺถ หปุพฺพํ ริส’มานยีติ อิจฺฉิตตฺถา ปริ ภฏฺฐํ ภฏฺฐํฯ นานตฺถมปฺปสิทฺเธหิ ยุตฺตํ คุฬฺหํ, ยถา ‘‘สกฺโก สหสฺสคู’’ติฯ อิติ ภฏฺฐคุฬฺหตฺถาทโย ปสาทาลงฺการวิรุทฺธาติ จฯ

วากฺเยปิ วิสนฺธิกมิหานุปโยคีติ จ, วากฺยนฺตโรปคตํ วากฺยํ วากฺยคพฺภํ, วากฺยนฺตรปทสมฺมิสฺสํ ‘‘อปาถฺยเมโส ทิสฺสติ, เวชฺชํ ขาทตฺยนารต’’มิจฺจาทิกํ วากฺยสํกิณฺณญฺจ พฺยากิณฺเณ สโมหิตนฺติ จฯ

‘‘กาจุยฺยาเน มยา ทิฏฺฐา, วลฺลรี ปญฺจปลฺลวา;

ปลฺลเว ปลฺลเว มุธา, ยสฺสา กุสุมมญฺจรี’’ติฯ

อิทมวาจกํ ปเหฬิกาย ปมุสฺสิตาสนฺนิสฺสิตนฺติ จ, ตตฺถ จ กวินา อุยฺยานสทฺเทน เคหํ, ลตาวาจินา วลฺลรีสทฺเทน องฺคนา, ปลฺลวสทฺเทน กรจรณทสนจฺฉทา, มญฺจรีสทฺเทน นขโสภา ทนฺตกนฺติโย จ วตฺตุมิจฺฉิตา, วากฺยตฺเถปิ ปทุมินีนํ รตฺติยมุนฺนิทฺทตาทิกํ วิรุทฺธํ วิโรธินิลีนนฺติ จ นาตฺยนุญฺญาตา, น ตุ สพฺพถา ปริจฺจาเคนฯ เอโสว เอวํ ยถาวุตฺตนเยน นิฏฺฐาปิโต อยํ สงฺเขปนโย เอว กวีนํ ปณฺฑิตชนานํ เขทกรํ ‘‘กถํ นาม พนฺเธปีทิสํ สติ สนฺตี’’ติ เอวมาสุหโนปชนํ ปรํ ปทโทเส อสาธุสนฺทิทฺธปริยาย เญยฺยอปฺปตีตตฺถอปฺปโยชก ทุพฺโพธเทสิยาทิกํ, วากฺยโทเส อธิกอูนภคฺคจฺฉนฺทาทิกํ, วากฺยตฺถโทเส อุปกฺกโมปสํหารวิสมญฺเจติ อิจฺเจวมาทิกมปรมฺปิ ทูสนํ อตฺถิ เจ ยทิ ภเวยฺย, ตมฺปิ โพธยิตุมวคเมตุํ อลํ สมตฺถํ ยถาวุตฺตโทสานุสาเรน พุทฺธิมนฺเตหิ สกฺกา อูหิตุนฺติฯ

เอวํ วทโต จ คนฺถการสฺสายมธิปฺปาโย – เย โทสา วิภาคโส น วุตฺตา, เต มยา คนฺถคารวภยา สงฺเขปิตา, ลกฺขณโต ตุ สงฺคหิตาฯ น หิ เตสมนฺตํ โก ชหาเปติฯ

ตตฺถ สทฺทสตฺถวิรุทฺธมสาธุฯ ยํ กฺริยาทินิมิตฺตมุปาทาย อตฺถนฺตเรปิ วตฺตเต, ตํ สญฺญาภาเวเนว ปยุตฺตํ สนฺทิทฺธํ, ยถา ‘‘รวิมฺหิหิมหา’’ติ, อิทํ ปน วิเสสนตฺเถ สาธุ โหติฯ ปสิทฺธสญฺญาสทฺทสฺส ปริยายนฺตเรน ปริกปฺปิตปทํ ปริยายเญยฺยํ, ยถา ‘‘วฬวามุเขเน’’ติ เอตฺถ ‘‘อสฺสวนิตานเนน’’ อิติฯ ยํ อจฺจนฺตาพฺยภิจารีภาเวน วิเสสฺยสฺส คุณํ วทติ, ตํ อปฺปตีตตฺถํ, ยถา ‘‘กณฺหมสี’’ติฯ อธิคตตฺถานุปโยคํ อปฺปโยชกํ, ยถา ‘‘อติเผนิลํ สาครมลงฺฆี’’ติฯ ‘‘มนุญฺญทฺธนโย ปาเท, ขาทโย กนิ ภนฺติ เต’’ อิจฺจาทิโก ทุพฺโพโธ, กนิ กญฺเญ ขาทโย คคฺฆริกาฯ ‘‘อิเม ลาวณฺยตลฺลา เต, คลฺลา โลลวิโลจเน’’อิจฺจาทิโก เทสิโย, ตลฺโล ชลาสยวิเสโส, คลฺโล กโปโลฯ ‘‘สคฺคเสวีนํ ริปูนมิตฺถีนมกงฺกโณ ปาณิฯ เนตฺตมนญฺชน’’นฺติอาทิกํ อธิกํฯ ‘‘อกงฺกโณ ปาณี’’ติอาทินา เวธพฺยสฺส คมฺมมานตฺตา ‘‘สคฺคเสวีน’’นฺติ อธิกนฺติฯ ยตฺถ วตฺตพฺพสฺส อูนตา, ตํ อูนํ, ยถา ‘‘ติโลกติลกํ มุนิ’’นฺติอาทิฯ เอตฺถ ‘‘วนฺทามี’’ติ อูนํ, ฉนฺโทภงฺคานฺวิตํ วโจ ภคฺคจฺฉนฺทํ ปากฏํฯ อารมฺภาวสาเนน วิสมํ อุปกฺกโมปสํหารวิสมํ, ตํ ปน อารทฺธกฺกมปริจฺจาเคนาปเรน นิกฺขิปนํ เวทิตพฺพํฯ

อิติ สุโพธาลงฺกาเร มหาสามินามิกาฏีกายํ

โทสาวโพธปริจฺเฉโทฯ

๖๗. เอวํ ‘‘โสทาหรณเมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺยห’’นฺติ กตปฏิญฺญานุรูปํ สมฺปาเทตฺวา อิทานิ ‘‘กโตตฺเร’’จฺจาทินา นิคเมนฺโต โทเส สงฺขิปติฯ อตฺร อิมสฺมิํ อธิกาเร, ปริจฺเฉเท วา เอสํ โทสานํ ยถาวุตฺตปทโทสาทีนํ ปวโร ลกฺขณาวิโรธลกฺขิยโต อุตฺตโม วิภาโค อสงฺกรโต วิภชนํ สงฺเขปนยา วิตฺถาราปนิยสงฺเขปกฺกเมน มยา กโต วุตฺโต เอโสว ยถาวุตฺโต เอโส สงฺเขปกฺกโม เอว กวีนํ วิรจยนฺตานํ เขทกรํ พนฺธสรีเร อีทิสํ อีทิสปฺปโยคํ กถํ นาม กโรมีติ เอวํ ปวตฺตเขทมุปฺปาทยนฺตํ ปรมฺปิ อสาธุสนฺทิทฺธาทิ อญฺญมฺปิ ทูสนมตฺถิ เจ, ตํ สพฺพํ โพธยิตุํ โพเธตุํ อลํ สมตฺโถ โหติฯ นิยติ อวุตฺโตปิ อตฺโถ เอเตนาติ จ, สงฺเขโป จ โส นโย จาติ วิคฺคโหฯ

อิหานิทฺทิฏฺฐํ

‘‘นิหนฺตุ โสยํ ชลิตํ, ปตงฺโค อริปาวก’’นฺติอาทิกํ

อกฺขมตฺถนฺตราทิกํ วิรุทฺธตฺถนฺตเร อนุปตตฺตา น วุตฺตํ, เอตฺถ สูริยวาจโก ปตงฺคสทฺโท โชติริงฺคณวาจโกปิ โหตีติ วตฺตุมิจฺฉิตอมิตฺตคฺคิวินาเส อสมตฺถญฺญตฺโถ โหติฯ

‘‘วจนฺติ คณฺฑิ’’จฺจาทิกํ อาคเม อปฺปสิทฺธํ ลกฺขณมตฺเตน สาธิยํฯ อปฺปยุตฺตปทาทิโทโส กิลิฏฺฐปทโทเส อนฺโตคโธ โหตีติ น วุตฺโตฯ

คชเหสาตุรงฺคโกญฺจนาทาทิสมฺพนฺธทูสิตญฺจฯ ชินาคมาทีสุ ปสิทฺธรูปกฺขนฺธาทิกมญฺญตฺร ปยุตฺตมปฺปตีตนฺนามาตีทํ ทฺวยํ ยถากฺกมํ โลกวิโรธมาคมวิโรธญฺจ โหตีติ วิโรธิปเท อนฺโตคธํ โหติฯ เหตฺวเปกฺขํ อาเนตพฺพเหตุตฺตา เนยฺเย อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํฯ

‘‘เทโว โวหรตุ กฺเลสํ, ราหุขินฺโน ทิวากโร’’

อิจฺจาทิกํ อสมตฺถาภิธายิจฺจาทิ โอจิตฺยหีเน อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํฯ เอตฺถ ทิวากโร สยํ ราหุคหิโต อญฺเญสํ กิเลสาปนยเน อสมตฺโถติ ตมสามตฺถิยํ วิเสสนภูเตน ‘‘ราหุขินฺโน’’ติ ปเทน ญายติฯ

ชิคุจฺฉาวมงฺคลอสพฺภานํ ติณฺณมญฺญตฺรสฺส โชตกํ วาจกํ วา อตฺถนฺตรํ วา คามฺมํ ทุปฺปตีติกรตฺตา วากฺยตฺถคามฺมโทเสเยว อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํฯ ทุรุจฺจารณภูตลกฺขณํ กฏฺฐํ พนฺธผรุสโต อพฺยติริตฺตนฺติ น วุตฺตนฺติฯ ‘‘หริสมานยี’’ติ วตฺตพฺเพ หปุพฺพํ ริส’มานยิอิจฺจาทิกํ อิจฺฉิตตฺถโต ปริภฏฺฐตฺตา ภฏฺฐญฺจ ‘‘สกฺโก สหสฺสคู’’อิจฺจาทิกํ อปสิทฺธวิสเย ปริยุตฺตคุฬฺหญฺเจติ อิเม อตฺถคุฬฺหาทโย ปสาทาลงฺการวิรุทฺธตฺตา ปสาทคุณาทาเนเนว ปริจฺจตฺตาติ น วุตฺตํฯ เอตฺถ หิ สหสฺสํ คาโว จกฺขูนิ อสฺสาติ สหสฺสคูติ สกฺกสฺส นามํ คุฬฺหํ นาม โหติฯ

วากฺยโทเสปิ วิสนฺธิวากฺยํ อิธ อนุปโยคิตฺตา น วุตฺตํฯ วากฺยมชฺฌปติตวากฺยยุตฺตํ วากฺยคพฺภญฺจ, วากฺยนฺตรปทสมฺมิสฺสํฯ

‘‘อปาถฺยเมโส ทิสฺสติ, เวชฺชํ ขาทตฺยนารตํ’’

อิจฺจาทิกํ วากฺยสํกิณฺณญฺจ พฺยากิณฺเณ อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํฯ เอตฺถ เอโส ภิสกฺโก อนารตํ นิจฺจํ อปาถฺยํ โรคสฺส อหิตํ ทิสฺสติ วทติฯ เอโส โรคี อนารตํ สตตํ อปาถฺยํ อหิตํ ขาทติฯ เวชฺชํ ภิสกฺกํ ทิสฺสติ กุชฺฌติฯ เอวํ อเนกวากฺเยหิปิ สนฺธิวากฺยํ สํกิณฺณํ นามฯ

‘‘กาจุยฺยาเน มยา ทิฏฺฐา, วลฺลรี ปญฺจปลฺลวา;

ปลฺลเว ปลฺลเว มุธา, ยสฺสา กุสุมมญฺจรี’’ติฯ

อิทมวาจกํ ปเหฬิกาสุ ปมุสฺสิตาสนฺนิสฺสิตมิติ น วุตฺตํฯ นนุ เจตฺถ อตฺตนา ปเหฬิกาย อทสฺสิตตฺตา อวาจกสฺส ปมุสฺสิตาย อนฺโตคธกรณํ อสิทฺเธน อสิทฺธสาธนนฺติ? นยิทเมวํ, ‘‘อุเปกฺขิยนฺติ สพฺพานิ, สิสฺสเขทภยา มยา’’ติ จ อุปริ กิลิฏฺฐปทโทสปริหาเร ‘‘ปเหฬิกายมารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺฐา กิลิฏฺฐตา’’ติ เจติ อิมินา ปุราตเนหิ นิทฺทิฏฺฐโสฬสปเหฬิกาโยปิ ทสฺสิตาติ สิทฺเธน อสิทฺธสาธนํ โหติฯ ตตฺถ กวินา อุยฺยานสทฺเทน เคหญฺจ ลตาปริยายวลฺลรีสทฺเทน องฺคนา จ ปลฺลวสทฺเทน กรจรณาธรา จ มญฺจรีสทฺเทน นขทนฺตกนฺติโย จ วตฺตุมิจฺฉิตาฯ

วากฺยตฺถโทเสปิ ปทุมินีนํ รตฺติยํ ปพุชฺฌนาทิกํ วิรุทฺธํ วิโรธิปเทเยว อนฺโตคธตฺตา น วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กโตตฺร สงฺเขปนยา’’ติ วุตฺตํ, น ปน เตสํ สพฺพถา ปริจฺจตฺตตฺตาติฯ เอตฺถ โอจิตฺยหีนทุปฺปตีติกรานํ ทฺวินฺนํ วากฺยตฺถโทสตฺเต สติ พนฺธผรุสสฺส วากฺยโทสตฺเต สติ วิโรธิโน ปทโทสตฺเต สติ ‘‘อสมตฺถาภิธายิ’’อาทิปทํ, ‘‘ชิคุจฺฉาทิตฺตยปกาสกา’’ทิปทํ, กฏฺฐปทํ, ปทุมินีนํ รตฺติยํ ผุลฺลตาทิ [ทุนฺนิทฺทตาทิ (ก.)] วากฺยตฺถญฺเจติ อิเม จตฺตาโร โทสา ภินฺนชาติเกสุ โอจิตฺยาทีสุ กถํ สงฺคหิตาติ? สจฺจํ, ตถาปิ ปทานํ ทุฏฺฐตฺเต สติ วากฺยวากฺยตฺถานมทุฏฺฐตา นาม นตฺถีติ ปทโทเสน สนฺธิวากฺยวากฺยตฺถโทสานมนญฺญตฺตํ สิสฺสานํ ญาปนตฺถํ ปทโทสาทิกํ วากฺยตฺถโทสาทีสุ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิมินาเยว ปุราตเนหิ วิรุทฺธตฺถนฺตราทิปเทหิ วิจริตํ วากฺยํ วิรุทฺธนฺติอาทินา ทุฏฺฐานิ พหูนิ วากฺยานิ ทสฺสิตานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิมาเยว [อิมิสฺสาเยว (ก.)] คาถาย ‘‘ตมตฺถิ เจ เขทกรํ ปรมฺปี’’ติ เอตฺถ ปรสทฺเทนอสาธุสนฺทิทฺธปริยายเญยฺยาปฺปตีตตฺถอปฺปโยชก- ทุพฺโพธเทสิยาทิปทโทเส จ อธิกอูนภคฺคจฺฉนฺทาทิวากฺยโทเส จ อุปกฺกโมปสํหารวิสมสงฺขาเต วากฺยตฺถโทเส จ ปริคฺคณฺหาติฯ เอตฺถ สทฺทสตฺถวิรุทฺธมสาธุ นามฯ กฺริยานิปฺผตฺติการณมุปาทาย อตฺถนฺตเร ปวตฺตนามํ วิเสสนตฺเถน วินา สญฺญาภาชเน ปยุตฺตํ สนฺทิทฺธํ นาม, ยถา ‘‘รวิมฺหิ หิมหา’’ติฯ เอตฺถ หิมหา รวีติ วิเสสเน กเต โทโส นตฺถิฯ ปสิทฺธสญฺญาสทฺทสฺส ปริยายนาเมน กปฺปิตปทํ ปริยายเญยฺยํ นาม, ยถา ‘‘วฬวามุขสฺส อสฺสวนิตานน’’นฺติฯ อติสยา วินา ภาวิตตฺเถน วิเสสฺยสฺส คุณวาจกํ ปทํ อปฺปตีตตฺถํ นาม, ยถา ‘‘กณฺหมสี’’ติฯ อธิคตตฺตานุปโยคิปทํ อปฺปโยชกํ นาม, ยถา ‘‘อติเผนิลํ สาครมลงฺฆี’’ติฯ อปฺปสิทฺธวจนํ ทุพฺโพธํ นาม, ยถา–

‘‘มนุญฺญทฺธนโย ปาเท, ขาทโย กนิ ภนฺติ เต’’ติฯ

กนิ เห กญฺเญ เต ตวปาเท มนุญฺญทฺธนโย มโนหรสทฺทสมนฺนาคตา ขาทโย คคฺฆริกา ภนฺติ ทิพฺพนฺตีติฯ กิสฺมิญฺจิ เทเสเยว สิทฺธนามํ เทสิยํ นามฯ ยถา–

‘‘อิเม ลาวณฺยตลฺลา เต, คลฺลา โลลวิโลจเน’’ติฯ

เห โลลวิโลจเน เต ตว อิเม คลฺลา กโปลา ลาวณฺยตลฺลา มนุญฺญตลฺลา ชลาสยวิเสสา ภวนฺติฯ เกนจิ เลเสน ปกาสิตมตฺถมุปาทาย ปยุตฺตมธิกํ นามฯ ยถา–

‘‘ตฺวยิ ราชติ ราชินฺท, ริปูนํ สคฺคเสวินํ;

ถีนํ อกงฺกโณ ปาณิ, สิยา เนตฺตมนญฺชน’’นฺติฯ

เอตฺถ ‘‘อกงฺกโณ ปาณิ, เนตฺตมนญฺชน’’นฺติ อิมินาเยวถีนํ วิธวตฺตํ คมฺยมานํ โหตีติ ตปฺปกาสนตฺถํ ปยุตฺตํ ‘‘สคฺคเสวิน’’นฺติ อิทํ อธิกํ นามฯ วตฺตพฺพยุตฺตโต อูนํ วากฺยํ อูนํ นามฯ ‘‘ติโลกติลกํ มุนิ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘วนฺทามี’’ติ วตฺตพฺพสฺส อวุตฺตตฺตา อูนํฯ ฉนฺโทหานิสํยุตฺตํ ภคฺคจฺฉนฺทํ นามฯ อิทํ เตสํ เตสํ ฉนฺทานํ อกฺขรคณนโต อูนาธิกวเสน ปากฏํ โหติฯ อาทฺยนฺตโต วิสมํ อุปกฺกโมปสํหารวิสมํ นามฯ อิทํ อารทฺธกฺกมํ ปริจฺจชิตฺวา กมนฺตเรน นิยมนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย

ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ

๒. โทสปริหาราวโพธปริจฺเฉทวณฺณนา

๖๘.

กทาจิ กวิโกสลฺลา, วิโรโธ สกโลปฺย’ยํ;

โทสสงฺขฺยมติกฺกมฺม, คุณวีถิํ วิคาหเตฯ

๖๙.

เตน วุตฺตวิโรธาน-มวิโรโธ ยถา สิยา;

ตถา โทสปริหารา-วโพโธ ทานิ นียเตฯ

๖๘-๖๙. อิจฺเจวํ โทสวิภาคํ ปริจฺฉิชฺช อิทานิ ยถาวุตฺตโทสปริหารกฺกมมุปทิสิตุมาห ‘‘กทาจี’’ตฺยาทิฯ สกโลปิ อยํ วิโรโธ วิรุทฺธตฺถนฺตราทิกโต น โกจิ เอโก เอว โทเสสุ, โทสานํ วา สงฺขฺยํ คณนํ โทสภาวํ อติกฺกมฺม ปริจฺฉิชฺช คุณานํ วีถิํ ปทวิํ คุณสภาวตํ วิคาหเต อพฺภุปคจฺฉติ กทาจิ, น สพฺพทาฯ กวิโน ปยุชฺชกสฺส โกสลฺลา ตาทิสวิสยปริคฺคหลกฺขณเนปุญฺญการณา, น ตุ ยถา ตถา เจติฯ ‘‘เตเน’’จฺจาทิฯ เยเนวํ, เตน การเณน วุตฺตานํ วิรุทฺธตฺถนฺตราทีนํ วิโรธานํ ยถา เยน ปกาเรน อวิโรโธ นิทฺโทสตา สิยา ภเวยฺย, ตถา เตน ปกาเรน โทสานํ ปริหาโร ทูรีกรณํ อวพุชฺฌติ ญายติ เอเตนาติ อวโพโธ, ตสฺส อวโพโธ, ตนฺนามิโก ปริจฺเฉโท อิทานิ นียเต อานียเต วุจฺจเตติ อตฺโถฯ

๖๘-๖๙. เอวํ โทสวิภาคํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อิทานิ ยถาวุตฺตโทสานํ ปริหารตฺถมารภนฺโต ‘‘กทาจี’’ตฺยาทิมาหฯ สกโลปิ อยํ วิโรโธ ปทโทสาทิโก โทสสงฺขฺยํ โทสานํ, โทเสสุ วา คณนํ โทสภาวํ อติกฺกมฺม กทาจิ กวิโกสลฺลา กวิโน พฺยากรณาภิธานฉนฺโทอลงฺกติอาทีสุ ปริจยลกฺขเณน ปญฺญาปาฏเวน ยโต คุณวีถิํ คุณปทวิํ เกวลํ คุณสภาวํ วิคาหเต อพฺภุปคจฺฉติ, เตน การเณน วุตฺตวิโรธานํ ยถาวุตฺตปทโทสาทิวิโรธานํ อวิโรโธ อวิรุทฺธตา ยถา สิยา เยน ปกาเรน ภเวยฺย, ตถา เตน ปกาเรน โทสปริหาราวโพโธ ยถาวุตฺตปทโทสาทิสมฺพนฺธิโน ปริหรณกฺกมสฺส อวโพธการณตฺตา ตนฺนามิกปริจฺเฉโท อิทานิ ลทฺธาวสเร นียเต วุจฺจเตฯ ยถาวุตฺตโทสา กวิสามตฺถิเยน นิทฺโทสตฺตํ ภชนฺติ, ตสฺส สามตฺถิยสฺส อุปเทสํ ทสฺสามาติ อธิปฺปาโยฯ

ปทโทสปริหารวณฺณนา

ตตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส ปริหาโร ยถา –

๗๐.

วินฺทนฺตํ ปากสาลีนํ, สาลีนํ ทสฺสนา สุขํ;

ตํ กถํ นาม เมโฆ’ยํ, วิสโท สุขเย ชนํฯ

๗๐. ‘‘วินฺทนฺต’’มิจฺจาทิฯ ปาเกน ปริณตภาเวน สาลีนํ ยุตฺตานํ, มนุญฺญานํ วา สาลีนํ รตฺตสาลิอาทีนํ สาลิชาตีนํ ทสฺสนา สุขํ เจตสิกํ โสมนสฺสํ วินฺทนฺตํ ตํ ชนํ วิสโท อยํ เมโฆ อมฺพุโท กถํ นาม สุขเยติฯ เอตฺถ ตาทิสสฺส ชนสฺส อสุขปฺปทานํ ครฬสฺส เมฆสฺสานุรูปนฺติ วิรุทฺธตฺถนฺตรตา ปริหฏาฯ

๗๐. ตตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส ปริหาโร ยถา เอวํฯ ‘‘วินฺทนฺติ’’จฺจาทิฯ ปากสาลีนํ ปริณาเมน ยุตฺตานํ, มนุญฺญานํ วา สาลีนํ รตฺตสาลิอาทีนํ ทสฺสนา ทสฺสนเหตุ สุขํ เจตสิกโสมนสฺสํ วินฺทนฺตํ อนุโภนฺตํ ตํ ชนํ ตํ กสฺสกชนํ วิสโท ชลทายโก อยํ เมโฆ กถํ นาม สุขเย, น สุขยเตวฯ ตาทิสสฺส ชนสฺส ทุกฺขทานํ ครฬทายกสฺส เมฆสฺสาปิ อนุรูปมิติ วิรุทฺธญฺญตฺโถ อปนีโต โหติฯ ปาเกน สาลิโนติ วิคฺคโหฯ สุขํ กโรตีติ สุขเยติ นามธาตุฯ

ยถา วา –

๗๑.

วินายโกปิ นาโคสิ,

โคตโมปิ มหามติ;

ปณีโตปิ รสาเปโต,

จิตฺตา เม สามิ เต คติฯ

๗๑. ‘‘วินายโกปิ’’จฺจาทิฯ วีนํ ปกฺขีนํ นายโก, ครุโฬ, สตฺเต วิเนตีติ วินายโก, วุทฺโธ, ภควา จฯ ตตฺถ ยทา วินายโก ครุโฬ, ตทา ตุ นาโค ปนฺนโคสีติ วิรุทฺธํ, ปกฺขนฺตเร ตฺววิรุทฺธํ ภควโต อาคุสฺส ราคาทิโน อภาวโตฯ อิเมสํ คุนฺนํ อติสเยน โค โคตโม หีนปสุ, โคตมวํสาวติณฺณตฺตา โคตโม ภควา จฯ หีนปสุ จ ตฺวํ มหามติ อสีติ วิรุทฺธํ อจฺจนฺตหีนปสุโน มหติยา ปญฺญาย อภาวโตฯ ปกฺขนฺตเร ตุ น พฺยาฆาโตฯ ปณีโต มธุโร รโส, อุตฺตโม จ สุคโตฯ ตตฺถ มธุรรสโต อเปโต อปคโตสีติ วิรุชฺฌติ, ภควโต ตุ รเสหิ สิงฺคาราทีหิ อเปโตติ ยุชฺชติฯ เม มมฯ สามีติ อามนฺตนํฯ เต ตว คติ ปวตฺติ จิตฺตา อพฺภุตาติฯ เอตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ วิโรธาลงฺการํ สิลาฆนียนฺติ เตน ตํ ปริหฏํฯ

๗๑. ยถา วา อุตฺตโทสสฺส ปริหาโร อีทิโส วาฯ ‘‘วินายโก’’จฺจาทิฯ เห สามิ ตฺวํ วินายโกปิ ครุโฬปิ นาโคสิ ปนฺนโค อสิฯ โน เจ, วินายโกปิ สตฺเต วิเนนฺโต เอว นาโคสิ นิกฺกิเลโส อสิฯ โคตโมปิ ปสุตโมปิ มหามติ มหาปญฺญวาสิฯ โน เจ, โคตโมปิ โคตฺตโต โคตโมเยว มหามติ มหาปญฺญวาสิฯ ปณีโตปิ มธุโรปิ รสาเปโต มธุรรสโต อปคโตสิฯ โน เจ, ปณีโตปิ อุตฺตโม เอว รสาเปโต สิงฺคาราทิรสโต อปคโตสิฯ เต ตุยฺหํ คติ ปวตฺติ เม มยฺหํ จิตฺตา อจฺฉริยาฯ เอตฺถ ครุฬสฺส นาคตฺตญฺจ ปสุตมสฺส ปญฺญวนฺตตฺตญฺจ ปณีตสฺส นิรสตฺตญฺจ วิรุทฺธํ, ตถาปิ อญฺญปกฺขสฺส อวิรุทฺธตฺตา วิรุทฺธตฺถนฺตรโทโส ปสตฺเถน วิรุทฺธาลงฺกาเรน นิรากโตฯ วีนํ ปกฺขีนํ นายโก, ครุโฬฯ สตฺเต วิเนตีติ วินายโก, พุทฺโธฯ นตฺถิ อาคุ [อโค (ก.)] เอตสฺสาติ นาโค, พุทฺโธฯ คุนฺนมติสเยน โคตโม, ปสุฯ มหตี มติ อสฺสาติ มหามติ, พุทฺโธฯ ปธานตฺตํ นีโต ปณีโต, มธุโร รโสฯ รสโต อเปโตติ รสาเปโต, พุทฺโธติ วิคฺคโหฯ

อฌตฺถสฺส ยถา –

๗๒.

กถํ ตาทิคุณาภาเว,

โลกํ โตเสติ ทุชฺชโน;

โอภาสิตาเสสทิโส,

ขชฺโชโต นาม กิํ ภเวฯ

๗๒. ‘‘กถ’’มิจฺจาทิฯ ทุชฺชโน ตาทิโน คุณา โลกํ โตเสนฺติ, ตาทีนํ คุณานํ อตฺตนิ อภาเว สติ โลกํ สตฺตโลกํ กถํ โตเสติ, น โตเสตีติ อตฺโถฯ วุตฺตเมวตฺถนฺตเรน สาเธติ ‘‘ขชฺโชโต นาม โอภาสิตา ทีปิตา อเสสทิสา เยน ตถาวิโธ กิํ ภเว, น ภเวยฺย ตาทิโน คุณสฺส อภาวโต’’ติฯ เอตฺถ ขชฺโชตสฺส อธิกตฺถภาเวน สิโต โอภาสิตาเสสทิสตฺตโทโส ‘‘กถํ ตาทิคุณาภาเว’’ติอาทิวโจภงฺคิยา ปริหโฏฯ

๗๒. อฌตฺถสฺส ยถาติ เอตฺถ ปริหาโร อชฺฌาหาโร, เอวมุปริปิฯ ‘‘กถิ’’จฺจาทิฯ ทุชฺชโน คุณหีนชโน ตาทิคุณาภาเว สนฺโตสชนนการณานํ ตาทิสานํ สีลาทิคุณานํ อตฺตนิ อวิชฺชมานตฺเต สติ โลกํ สตฺตโลกํ กถํ โตเสติ, น โตเสติเยว, ตถา หิ ขชฺโชโต นาม โอภาสิตาเสสทิโส กิํ ภเว, น ภวตฺเยวฯ เอตฺถ ขชฺโชตสฺส สกลทิโสภาสนสงฺขาตมธิกตฺถโทโส ‘‘กถํ ตาทิคุณาภาเว’’จฺจาทิวากฺยลีลาย นิรากโตฯ ตาที จ เต คุณา เจติ วิคฺคโหฯ

๗๓.

ปเหฬิกายมารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺฐา กิลิฏฺฐตา;

ปิยา สุขา’ลิงฺคิตํ ก-มาลิงฺคติ นุ โน อิติฯ

๗๓. ‘‘ปเหฬิกายํ’’อิจฺจาทิฯ กิลิฏฺฐตา กิลิฏฺฐปทโทโส ปเหฬิกาย วิสเย อารุฬฺหา สหี น หิ โน ทุฏฺโฐ สิยาฯ กีทิสีติ อาห ‘‘ปิเย’’จฺจาทิฯ อิตีติ นิทสฺสเนฯ ปิยา วลฺลภาย อาลิงฺคิตํ กํ ชนํ สุขํ กายิกํ เจตสิกญฺจ โน อาลิงฺคติ น สํยุชฺชติ นุฯ นุอิติ ปริวิตกฺเก นิปาโตฯ เอตฺถ ปิยาติ กิลิฏฺฐํ ปเหฬิกาย สมาโรเปน ปริหฏํฯ

๗๓. ‘‘ปเหฬิเก’’จฺจาทิฯ กิลิฏฺฐตา กิลิฏฺฐปทโทสสงฺขาตา ปเหฬิกายํ วิสเย อารุฬฺหา เจ, น หิ ทุฏฺฐา ทุฏฺฐา น โหติฯ กิมุทาหรณํ? ปิยา สุขาลิงฺคิตํ กมาลิงฺคติ นุ โน อิติ, อิติสทฺทสฺส นิทสฺสนตฺถตฺตา เสสอุทาหรณานเมตมุปลกฺขณนฺติ ญาตพฺพํฯ โน เจ, เอวํปการานมุทาหรณานมปริคฺคเหตพฺพตฺตา อิติสทฺโท ปการตฺโถติฯ ปิยา วลฺลภาย อาลิงฺคิตํ อุปคุหิตํ กํ นาม ชนํ สุขํ กายิกมานสิกํ โน อาลิงฺคติ นุ, อาลิงฺคเตวาติฯ เอตฺถ ปิยาติ กิลิฏฺฐปทํ ปเหฬิกายมาโรปเนน นิรากตํ โหติฯ

๗๔.

ยมเก โน ปโยเชยฺย, กิลิฏฺฐปท’มิจฺฉิเต;

ตโต ยมก’มญฺญํ ตุ, สพฺพเมตํมยํ วิยฯ

๗๔. ‘‘ยมเก’’จฺจาทิฯ ตโต อญฺญนฺติ อิจฺฉิตยมกโต อญฺญํฯ ตุอิติ วิเสสโชตโกฯ เอตํมยํ วิยาติ เอเตน กิลิฏฺฐปเทน นิพฺพตฺตํ วิยฯ

๗๔. ‘‘ยมเก’’จฺจาทิฯ กิลิฏฺฐปทํ อิจฺฉิเต ยมเก อิฏฺฐยมเก โน ปโยเชยฺย นปฺปยุชฺเชยฺย, ตโต อิฏฺฐยมกโต อญฺญํ สพฺพํ ยมกํ ปน เอตํมยํ วิย อิมินา กิลิฏฺฐปทโทเสน กตํ วิย โหติฯ เอตฺถ อิฏฺฐยมกํ วุตฺตนเยน ญาตพฺพํ, เอเตน นิพฺพตฺตํ เอตํมยนฺติ วิคฺคโหฯ

เทสวิโรธิโน ยถา –

๗๕.

โพธิสตฺตปฺปภาเวน, ถเลปิ ชลชานฺย’หุํ;

นุทนฺตานิ’ว สุจิรา-วาสกฺเลสํ ตหิํ ชเลฯ

๗๕. ‘‘โพธิสตฺเต’’จฺจาทิฯ โพธิสตฺตสฺส มายาเทวิยา สุตสฺส วกฺขมานสฺส วิเสสสฺส ตทุปฺปนฺนทิเน สมฺภวา ปภาเวน ปุญฺญปฺปภาวโต ชลชานิ อมฺพุชานิ ถเลปิ อหุํ อเหสุํ อจินฺตนียตฺตา ปุญฺญปฺปภาวสฺสฯ กิํ ปน วาปฺยาทีสุ กิํ กโรนฺตาว ตหิํ ตสฺมิญฺจ ชเล สุจิรํ สพฺพทาว อาวสนมาวาโส เตน ชาโต กฺเลโส ตํ นุทนฺตานิว ทูรโต ชหนฺตานิเวติฯ อจินฺตนียตฺตา ปุญฺญปฺปภาวสฺส อีทิสมฺปิ อจฺฉริยมโหสีติ น เทสวิโรโธฯ

๗๕. โพธิสตฺตปฺปภาเวน โพธิสตฺตสฺส อจินฺเตยฺยานุภาเวน ชลชานิ ชลชสทิสตฺตา ตนฺนามกานิ ปทุมเกรวาทีนิ ตหิํ ชเล วิสยตฺเตน ปสิทฺเธ ตสฺมิํ อุทเก สุจิราวาสกฺเลสํ อติจิรํ นิวาสโต ชาตอายาสํ นุทนฺตานิ อิว จชนฺตานิ อิว ถเลปิ อหุํ อเหสุํ, วาปิอาทีสุ กา กถาฯ เอตฺถ ชลชานํ ถลุปฺปตฺติกถนสงฺขาตํ เทสวิโรธํ อจินฺเตยฺยปุญฺญปฺปภาเวน อีทิสานํ อจฺฉริยานํ ปาตุภาวโต ‘‘โพธิสตฺตปฺปภาเวนา’’ติ อิมินา นิรากโรติฯ โพธิยํ จตุมคฺคปญฺญายํ สตฺโตติ จ, ตสฺส ปภาโวติ จ, สุจิรํ อาวาโสติ จ, เตน ภูโต กฺเลโสติ จ วากฺยํฯ

กาลวิโรธิโน ยถา –

๗๖.

มหานุภาวปิสุโน, มุนิโน มนฺทมารุโต;

สพฺโพตุกมยํ วายิ, ธุนนฺโต กุสุมํ สมํฯ

๗๖. ‘‘มหา’’อิจฺจาทิฯ มนฺโท มุทุภูโต มารุโต อยํ สพฺโพตุกํ สพฺเพสุ อุตูสุ ปุปฺผนกํ กุสุมํ ปุปฺผํ สมํ เอกโต กตฺวา ธุนนฺโต วิกิรนฺโต มุนิโน มุนิสทิสตฺตา ภวิสฺสนฺตมุนิภาเวน จ โพธิสตฺตสฺส, มุนิโนเยว วา สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมสมเย มหานุภาวสฺส ปิสุโน สูจโก วายิ ปวายตีติฯ เอตฺถ ยทฺยเปกทา สพฺโพตุกาสมฺภโว นานาอุตูสุ นานากุสุมสฺส สมฺภวา, ตถาปิ ภควโต มหานุภาวปิสุนมีทิสเมกปทิกํ สมฺภวตีติ กาลวิโรโธ อิมินา ปริหโฏฯ

๗๖. ‘‘มหานุภาเว’’จฺจาทิฯ อยํ มนฺทมารุโต อจณฺฑสมีรโณ สพฺโพตุกํ วสนฺตาทีสุ สพฺพอุตูสุ วิกสนฺตํ กุสุมํ ปุปฺผชาตํ สมํ เอกโต กตฺวา ธุนนฺโต กมฺเปนฺโต มุนิโน เอกนฺตภาวิตฺตา มุนิสงฺขาตสฺส โพธิสตฺตสฺส, สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมสมเย ภูตตฺตา มุนิโน สพฺพญฺญุโน วา มหานุภาวปิสุโน มหนฺตํ ปุญฺญปฺปภาวํ ปกาเสนฺโต วายิ สมฺปวายีติฯ เอตฺถ นานากาเล สมฺภวนฺตานมฺปิ กุสุมานํ เอกกาเล สมฺภวสฺส กาลวิโรธตฺเตปิ ภควโต ปุญฺญานุภาโว ตาทิสมจฺฉริยเมกกฺขเณ ชเนตุํ สมตฺโถติ กาลวิโรธํ ‘‘มหานุภาวปิสุโน’’ติ อิมินา นิรากโรติฯ มหานุภาวสฺส, มหานุภาวํ วา ปิสุโนติ วากฺยํฯ

กลาวิโรธิโน ยถา –

๗๗.

นิมุคฺคมนโส พุทฺธ-คุเณ ปญฺจสิขสฺสปิ;

ตนฺติสฺสรวิโรโธ โส, น สมฺปีเณติ กํ ชนํฯ

๗๗. ‘‘นิมุคฺคิ’’จฺจาทิฯ พุทฺธสฺส คุเณ สีลาทิเก อปริมาเณ นิมุคฺคํ โอคาฬฺหํ มนํ จิตฺตํ ยสฺส ตสฺส ปญฺจสิขสฺส คนฺธพฺพเทวปุตฺตสฺสปิ วีณาย ตนฺติยา สโร กิริยากาลมานลกฺขณวิลมฺพิตทุตมชฺฌเภทภินฺโน ฉชฺชาทิโก ตสฺส วิโรโธ กลาสตฺถปรินิทฺทิฏฺฐกมเวสมํ กํ ชนํ น สมฺปีเณติ, ปีเณติเยวฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โลกิยคุณานุพนฺธพุทฺธีนํ วิกฺเขปปฺปวตฺติปิ ตถาวิธํ ปีเณตีติฯ ‘‘พุทฺธคุเณ นิมุคฺคมนโส’’ติ อิมินา กลาวิโรโธ ปริหโฏฯ

๗๗. ‘‘นิมุคฺคิ’’จฺจาทิฯ พุทฺธคุเณ สพฺพญฺญุโน วิมฺหยชนกสีลาทิคุณสมฺภาเร นิมุคฺคมนโส โอติณฺณจิตฺตสฺส ปญฺจสิขสฺสปิ คนฺธพฺพเทวปุตฺตสฺสาปิ โส ตนฺติสฺสรวิโรโธ วีณาย ตนฺติยา ฆฏฺฏนกิริยา, อทฺธมตฺติกาทิกาโล, หตฺถาทีนํ สนฺนิเวสลกฺขโณ มาโนติ อิเมหิ ตีหิ ลกฺขเณหิ ยุตฺตสฺส มนฺทสีฆมชฺฌิมปฺปมาเณหิ ภินฺนสฺส ฉชฺชาทิสตฺตสรสฺส กลาสตฺถาคตกฺกมสฺส วินาสสงฺขาโต วิโรโธ กํ ชนํ น สมฺปีเณติ, สมฺปีเณติ เอวฯ เอตฺถ อกนฺติยา การณภูโต กลาสตฺถาคตกฺกมภงฺโค โลกุตฺตรพุทฺธคุณานุคตพุทฺธิยา ชาโตติ โส ภงฺโค ‘‘นิมุคฺคมนโส พุทฺธคุเณ’’ติ วุตฺตตฺตา ปีติยา การณเมเวติ น วิโรโธฯ นิมุคฺโค มโน อสฺสาติ จ, ตนฺติยา สโรติ จ, เตสํ วิโรโธติ จ วากฺยํฯ

โลกวิโรธิโน ยถา –

๗๘.

คณเย จกฺกวาฬํ โส, จนฺทนายปิ สีตลํ;

สมฺโพธิสตฺตหทโย, ปทิตฺตงฺคารปูริตํฯ

๗๘. ‘‘คณเย’’จฺจาทิฯ จนฺทนาย อปิ สีตลํ คณเย จินฺเตสิฯ กินฺตํ? ปทิตฺตงฺคารปูริตํ จกฺกวาฬํฯ โก โส? สมฺโพธิยํ สพฺพญฺญุตญฺญาเณ สตฺตํ ปริพทฺธํ หทยํ จิตฺตํ ยสฺส โสฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณานุพนฺธพุทฺธิโน หิ ตาทิโส มโนพนฺโธติ น โลกวิโรโธฯ

๗๘. ‘‘คณเย’’จฺจาทิฯ สมฺโพธิสตฺตหทโย สพฺพญฺญุตญฺญาเณ อาสตฺตจิตฺโต โส โพธิสตฺโต ปทิตฺตงฺคารปูริตํ อาทิตฺตงฺคาเรหิ ปริปุณฺณํ จกฺกวาฬํ จกฺกวาฬคพฺภํ จนฺทนายปิ จนฺทนโต อปิ สีตลํ อติสีตลํ กตฺวา คณเย จินฺเตยฺยาติฯ อิฏฺฐตฺถลุทฺธสฺส จิตฺตปฺปวตฺติยา อีทิสตฺตา อคฺคิโน จนฺทนโตปิ อธิกสีตตฺตกปฺปนา ‘‘จนฺทนํ สีตลํ, อคฺคิ อุณฺโห’’ติ ปวตฺตโลกสีมาย วิรุทฺธา น โหติฯ สมฺโพธิยํ สตฺตหทยํ ยสฺเสติ จ, ปทิตฺตานิ องฺคารานีติ จ, เตหิ ปูริตนฺติ จ วิคฺคโหฯ

ญายวิโรธิโน ยถา –

๗๙.

ปริจฺจตฺตภโวปิ ตฺว-มุปนีตภโว อสิ;

อจินฺตฺยคุณสาราย, นโม เต มุนิปุงฺควฯ

๗๙. ‘‘ปริจฺจตฺเต’’จฺจาทิฯ มุนิปุงฺคว มุนีนํ อุตฺตม ปริจฺจตฺโต วิสฏฺโฐ ภโว สุคติทุคฺคติสงฺขาโต เยนาติ ปริจฺจตฺตภโวปิ ตฺวํ อุปนีโต อานีโต ปวตฺติโต ภโว วุฑฺฒิ เยนาติ อุปนีตภโว อสิฯ ตสฺมา การณา อจินฺตฺยคุณสาราย เต นโม อตฺถูติ เสโสฯ อีทิสํ น ญายวิรุทฺธเมวํวิธตฺตา มุนิปุงฺควสฺสฯ

๗๙. ‘‘ปริจฺจตฺเต’’จฺจาทิฯ มุนิปุงฺคว มุนิเสฏฺฐ ตฺวํ ปริจฺจตฺตภโวปิ อปนีตสุคติทุคฺคติภโวปิ อุปนีตภโว โลกสฺสานีตอภิวุทฺธิโก อสิ ภวสิ, อจินฺตฺยคุณสาราย ตโต เอว จินฺตาวิสยาติกฺกนฺตสารคุณสฺส เต ตุยฺหํ นโม อตฺถูติ สพฺพาการโต ภวสฺส ปริจฺจตฺตตฺตา อตฺตนิ อวิชฺชมานํ สุคติภวํ โลกสฺส เทตีติ เอตํ ญายาคตํ น โหตีติ ปฏิภาติ, ตถาปิ จ สพฺพญฺญูนํ ปวตฺติ อีทิสาเยวาติ ญายวิโรโธ นิรากโตฯ อจินฺตฺยา คุณสารา ยสฺมินฺติ วิคฺคโหฯ

อาคมวิโรธิโน ยถา –

๘๐.

เนวาลปติ เกนาปิ, วจีวิญฺญตฺติโต ยติ;

สมฺปชานมุสาวาทา, ผุเสยฺยาปตฺติทุกฺกฏํฯ

๘๐. ‘‘เนเว’’ติอาทิฯ ยตีติ ภิกฺขุ เกนาปิ สห เนวาลปติ น วทตฺเยว, ตถาปิ วจีวิญฺญตฺติโต โจปนวาจาสงฺขาเตน วจีวิญฺญตฺติเหตุนา ปวตฺติโต สมฺปชานนฺตสฺส มุสาวาทโต การณา อาปตฺติทุกฺกฏํ ‘‘สมฺปชานมุสาวาทสฺส โหตี’’ติ วุตฺตทุกฺกฏาปตฺติ ผุเสยฺย อาปชฺชตีติฯ เอตฺถ อนาลปโต วจีวิญฺญตฺติยา กถํ มุสาวาโทติ อภิธมฺมาปนฺนวิโรโธ นตฺถิ, อปรวจนตฺเถ ตฺวีทิโส วิรุชฺฌตีติฯ

๘๐. ‘‘เนวิ’’จฺจาทิฯ ยติ สมโณ เกนาปิ เกนจิ สทฺธิํ เนวาลปติ โน ภาสติ, ตถาปิ วจีวิญฺญตฺติโต โจปนวาจาสงฺขาตวิญฺญตฺติการณา ปวตฺตนโต สมฺปชานมุสาวาทา สมฺปชานนฺตสฺส มุสาภณนโต อาปตฺติทุกฺกฏํ ทุกฺกฏาปตฺติํ ผุเสยฺย อาปชฺเชยฺยาติฯ เอตฺถ อนาลปนฺตสฺส วจีวิญฺญตฺติโต มุสาวาโท กถํ สมฺภวตีติ อภิธมฺมาปนฺนวิโรโธ, ‘‘สนฺติํ อาปตฺติํ นาวิกเรยฺย, สมฺปชานมุสาวาท’สฺส โหตี’’ติ นิทานุทฺเทเส นิทฺทิฏฺฐวจีทฺวาเร อกิริยสมุฏฺฐานา ทุกฺกฏาปตฺติ โหตีติ อาคมวิโรโธ นิรากโตฯ มุสาภณนํ วินา อาปตฺติ กถํ ภวตีติ? ยถา กาเล อวสฺสมานเมฆโต สญฺชาตทุพฺภิกฺขํ ‘‘เมฆกตํ ทุพฺภิกฺข’’นฺติ วตฺตพฺพํ โหติ, เอวํ กเถตพฺพกาเล อกถนโต สญฺชาตา วจีทฺวาเร อกิริยสมุฏฺฐานา ทุกฺกฏาปตฺติปิ ตโต สญฺชาตาติ วตฺตพฺพา โหติฯ สมฺปชานนฺตสฺส มุสาวาโทติ จ, อาปตฺติเยว ทุกฺกฏนฺติ จ วากฺยํฯ

เนยฺยสฺส ยถา –

๘๑.

มรีจิจนฺทนาเลป-ลาภา สีตมรีจิโน [สิตมรีจิโน (สี.)];

อิมา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ นิพฺภรํฯ

๘๑. ‘‘มรีจี’’ตฺยาทิฯ สีตมรีจิโน จนฺทสฺส มรีจิโย ทีธิติโย เอว จนฺทนํ, ตสฺส อาเลโป อุปเทโห, ตสฺส ลาเภน อิมา สพฺพาปิ ทิสา นิพฺภรมติสยํ ธวลา เสตา โรจนฺตีติ นตฺเถตฺถ เนยฺยตา มรีจิยา สทฺโทปาตฺตตฺถาย ตุฯ

๘๑. ‘‘มรีจิ’’จฺจาทิฯ สีตมรีจิโน จนฺทสฺส มรีจิจนฺทนาเลปลาภา มรีจิสงฺขาตจนฺทนาเลปสฺส ปฏิลาภโต อิมา สพฺพาปิ ทิสา นิพฺภรมติสยํ ธวลา เสตา โรจนฺติ ทิพฺพนฺตีติฯ ทิสานํ ธวลการณสฺส ‘‘มรีจิจนฺทนาเลปลาภา สีตมรีจิโน’’ติ วุตฺตตฺตา เนยฺยโทโส น ปติฏฺฐาติ, จนฺทนมิว จนฺทนํ, มรีจิโยเยว จนฺทนมิติ จ, ตสฺส อาเลโปติ จ, ตสฺส ลาโภติ จ วิคฺคโหฯ

ยถา วา –

๘๑.

มโนนุรญฺชโน มาร-งฺคนาสิงฺคารวิพฺภโม;

ชิเนนา’สมนุญฺญาโต, มารสฺส หทยานโลฯ

๘๒. ‘‘มโน’’จฺจาทิฯ มนํ ปสฺสนฺตานมนุสฺสรนฺตานญฺจ จิตฺตํ อนุรญฺเชตีติ มโนนุรญฺชโน, มารงฺคนานํ สิงฺคารกโต วิพฺภโม วิลาโส ชิเนน อสมนุญฺญาโต อพฺภุปคโต มารสฺส วสวตฺติโน หทยานโล หทยคฺคิ ชาโตฯ โสโก เจตฺถ อนลตฺเถ นิรุปฺปิโต ตสฺส ตาทิสตฺถานติวตฺตนโต, การณนฺตุปจาเรนาติฯ เอตฺถ ยชฺชปิ มารงฺคนาปราชโย น สทฺโทปาตฺตตฺโถ, ตถาปิ ‘‘สิงฺคารวิพฺภโม มารสฺส หทยคฺคี’’ติ วุตฺเต สามตฺถิยา มารงฺคนาปราชโย คมฺยเต, ตถาวิธสฺส มารโสกสฺส มารงฺคนาปราชยาพฺยภิจารโตฯ เนเวทิสสฺส เนยฺยตา, วงฺกวุตฺตีทิสี คุโณเยว พนฺธสฺสฯ

๘๒. วตฺตพฺพสฺส ญาโยปาตฺตตฺตา เนยฺยโทสปริหารตฺถมุทาหรติ ‘‘มโน’’จฺจาทิฯ มโนนุรญฺชโน ทสฺสนสวนานุสฺสรณํ กโรนฺตานํ ชนานํ จิตฺตมตฺตนิ อนุรญฺชนฺโต มารงฺคนาสิงฺคารวิพฺภโม มารวธูนํ รติกีฬาเหตุภูตกามปตฺถนาสงฺขาตสิงฺคาเรน กตลีลา ชิเนน ชิตปญฺจมาเรน สตฺถุนา อสมนุญฺญาโต อนพฺภุปคโต อสมฺปฏิจฺฉิโต มารสฺส วสวตฺติโน หทยานโล หทยคฺคิ อโหสีติฯ อนลตฺเตน กปฺปิตการิยภูโต โสโก มารงฺคนาสิงฺคารวิพฺภมสงฺขาตการเณน สทฺธิํ อเภทกปฺปนาย [อนลตฺตกปฺปนาย (ก.)] ‘‘คุโฬ เสมฺหํ, ติปุสํ ชโร’’ติอาทีสุ วิย ตุลฺยาธิกรณภาเวน วุตฺโต โหติฯ เอตฺถ กิญฺจาปิ มารงฺคนานํ ปราชยวาจโก สทฺโท นตฺถิ, ตถาปิ ‘‘สิงฺคารวิพฺภโม มารสฺส หทยานโล’’ติ วุตฺเต มารงฺคนาปราชยํ วินา ตาทิสโสกุปฺปตฺติการณสฺส อนธิคตตฺตา อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิเยน ตาสํ ปราชโย ปกาสิโต โหตีติ อีทิสวงฺกวุตฺติยา พนฺธคุณตฺตา เนยฺยโทโส นิรากโต โหตีติฯ มโน อนุรญฺเชตีติ จ, มารงฺคนานํ สิงฺคาโรติ จ, เตน กโต วิพฺภโมติ จ วากฺยํฯ

วิเสสนาเปกฺขสฺส ยถา –

๘๓.

อปยาตาปราธมฺปิ, อยํ เวรี ชนํ ชโน;

โกธปาฏลภูเตน, ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนาฯ

๘๓. ‘‘อปยาเต’’จฺจาทิฯ อยํ เวรี ชโน อปยาตาปราธมฺปิ ชนนฺติ สมฺพนฺโธฯ อปยาโต อปคโต อปราโธ ยสฺส ตํ, โกเธน ปาฏลภูเตน เสตรตฺเตนฯ อิมินา วิเสสนาเปกฺขโทโส ปริหโฏฯ

๘๓. ‘‘อปยาติ’’จฺจาทิฯ อยํ เวรี ชโน อปยาตาปราธมฺปิ อปคตาปราธมฺปิ ชนํ โกธปาฏลภูเตน โกเธน ภูตเสตโลหิตวณฺณยุตฺเตน จกฺขุนา ภิยฺโย เยภุยฺเยน ปสฺสตีติฯ ‘‘ปสฺสตี’’ติ วจนสฺส วิชฺชมานตฺเตปิ ‘‘จกฺขุนา’’ติ วิเสสฺยวจนํ ‘‘โกธปาฏลภูเตนา’’ติ วิเสสนสฺส ลพฺภมานตฺตา สาตฺถกํ โหตีติ วิเสสนาเปกฺขโทโส นิรากโตติฯ อปยาโต อปคโต อปราโธ อสฺมาติ จ, โกเธน ปาฏลภูตนฺติ จ วิคฺคโหฯ

หีนตฺถสฺส ยถา –

๘๔.

อปฺปกานมฺปิ ปาปานํ,

ปภาวํ นาสเย พุโธ;

อปิ นิปฺปภตานีต-

ขชฺโชโต โหติ ภาณุมาฯ

๘๔. ‘‘อปฺปกาน’’มิจฺจาทิฯ พุโธ ปณฺฑิตโปโส อปฺปกานํ ปาปานมฺปิ กิมุตมธิกานํ ปภาวํ อานุภาวํ นาสเย อปฺปวตฺติํ ปาเปยฺยฯ ตํ อตฺถนฺตรนฺยาเสน สาเธติฯ ภาณุมา สูริโย นิปฺปภตํ อานีโต ขชฺโชโต เยน ตถาวิโธ อปิ โหติฯ ‘‘มนฺทปฺปโภ อย’’นฺติ โชติริงฺคณมฺปิ โนเปกฺขติ จกฺกวาฬกุหรานุจริตมหานุภาโวปีติฯ เอตฺถ อปีตฺยาทินา วโจภงฺคิยา หีนตฺถโทโส ปริหโฏฯ

๘๔. ‘‘อปฺปกานิ’’จฺจาทิฯ พุโธ ปญฺญวา อปฺปกานมฺปิ อติมนฺทานมฺปิ ปาปานํ อกุสลานํ ปภาวํ วิปากทานสามตฺถิยสงฺขาตานุภาวํ นาสเย อโหสิกมฺมตาปาทเนน นาเสยฺย, พหูนํ ปาปานํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ตมตฺถมตฺถนฺตรนฺยาสาลงฺกาเรน สมตฺเถติ อปิจฺจาทิฯ ภาณุมา สูริโย นิปฺปภตานีตขชฺโชโต อปิ นิปฺปภตมาปาทิตโชติริงฺคเณหิ สมนฺนาคโตปิ โหตีติฯ หีนปภาโว โหติ ขชฺโชปนเก ปหาย อตฺตโน อาโลกํ กโรนฺโต น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ อปิ นิปฺปภติจฺจาทิวจนวิลาสวเสน หีนปกฺขํ คเหตฺวาปิ สูริยอุทารตฺตสฺเสว โปสิตตฺตา ‘‘นิปฺปภตานีตขชฺโชโต’’ติ วิเสสนปทํ หีนตฺถโทสํ น นิสฺสยติฯ นตฺถิ ปภา เยสนฺติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, ตํ อานีตา ขชฺโชตา เยเนติ จ วิคฺคโหฯ

อนตฺถสฺส ยถา –

๘๕.

น ปาทปูรณตฺถาย, ปทํ โยเชยฺย กตฺถจิ;

ยถา วนฺเท มุนินฺทสฺส, ปาทปงฺเกรุหํ วรํฯ

๘๕. ‘‘น ปาเท’’จฺจาทิฯ เอตฺถ วนฺเทอิจฺจาโท เหฏฺฐา วิย ปาทปูรณสฺส กสฺสจิ อภาเวน อนตฺถาภาโวฯ

๘๕. ‘‘น ปาทิ’’จฺจาทิฯ ปาทปูรณตฺถาย คาถาปาทานํ ปูรณสงฺขาตปโยชนตฺถาย ปทํ นามาทิกํ กตฺถจิ น โยเชยฺย วิญฺญูติ, ยถา นิรตฺถกปทาโยชเน อุทาหรณเมวํ ‘‘มุนินฺทสฺส วรํ ปาทปงฺเกรุหํ วนฺเท’’ติฯ เหฏฺฐา ทุฏฺโฐทาหรเณ วิย ปาทปูรณตฺถํ กสฺสจิ ปทสฺส อโยชิตตฺตา สาตฺถกปเทหิ นิรตฺถกโทโส นิรากโตติฯ มุทุนิมฺมลโสภาทิสาธารณคุณโยคโต ปงฺเกรุหสทิสํ อุปจารโต ปงฺเกรุหํ นามฯ ปาทเมว ปงฺเกรุหนฺติ วิคฺคโหฯ วิเสสนวิเสสฺยปทโทสปริหาโรฯ

๘๖.

ภยโกธปสํสาทิ-

วิเสโส ตาทิโส ยทิ;

วตฺตุํ กามียเต โทโส,

น ตตฺเถ’กตฺถตากโตฯ

๘๖. ‘‘ภเย’’จฺจาทิฯ ภยญฺจ จิตฺตุตฺราโส โกโธ จ โทโส ปสํสา จ ถุติ, ตา อาทิ ยสฺส ตุริตาทิโน โส ตาทิโส วิเสโส ยทิ วตฺตุํ กามียเต อิจฺฉียเต, ตตฺถ ตสฺมิํ ภยาทิวิเสเส วิสเย เอกตฺถตาย เอกตฺถภาเวน กโต โทโส นตฺถิฯ

๘๖. อิทานิ วากฺยโทสปริหารตฺถมารภติ ‘‘ภยโกเธ’’จฺจาทิฯ ภยโกธปสํสาทิ จิตฺตุตฺราสปฏิฆถุติอาทีหิ สมนฺนาคโต ตาทิโส วิเสโส วตฺตุํ ยทิ กามียเต เจ วิญฺญูหิ อิจฺฉียเต, ตตฺถ ภยโกธาทิเก วิเสเส เอกตฺถตากโต เอกตฺถภาเวน กโต โทโส วากฺยโทโส น ภวติฯ ภยาทิวิเสเส วตฺตุมิจฺฉิเต ปุพฺพุจฺจาริตปทสฺส ปุนุจฺจารเณ เอกตฺถโทโส น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ภยญฺจ โกโธ จ ปสํสา จาติ จ, ตา อาทิ ยสฺส ตุริตโกตูหลอจฺฉราหาสโสกปสาทสงฺขาตสฺส อตฺถวิเสสสฺเสติ จ วิคฺคโหฯ ตคฺคุณสํวิญฺญาณอญฺญปทตฺถสมาสตฺตา ภยาทีสุ กถิตมปิ คเหตฺวา ปุนปฺปุนํ กถนมวิโรธํฯ เอโก อตฺโถ เยสํ ปทาทีนํ เต เอกตฺถา, เตสํ ภาโว เอกตฺถตา, ตาย กโตติ วิคฺคโหฯ

ยถา –

๘๗.

สปฺโป สปฺโป อยํ หนฺท, นิวตฺตตุ ภวํ ตโต;

ยทิ ชีวิตุกาโม’สิ, กถํ ตมุปสปฺปสิฯ

๘๗. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘สปฺโป’’อิจฺจาทิฯ ‘‘อยํ สปฺโป สปฺโป’’ติ ภเยนาเมฑิตํ หนฺทาติ เขเท ตโต ตมฺหา ฐานา, สปฺปโต วา ภวํ ภวนฺโต นิวตฺตตุ คตมคฺคาภิมุโข อาวตฺตตุฯ ตํ ฐานํ, สปฺปํ วาฯ นตฺเถตฺถ เอกตฺถตาโทโส ภเยนาเมฑิตปฺปโยคโตฯ

๘๗. ‘‘สปฺโป’’จฺจาทิฯ หนฺท นฏฺโฐ วต, อยํ สปฺโป สปฺโป ภวํ ตโต ฐานโต, สปฺปโต วา นิวตฺตตุ อาวตฺตตุ ยทิ ชีวิตุกาโม อสิ, ตํ ฐานํ, สปฺปํ วา กถมุปสปฺปสิ กถมุปคจฺฉสีติฯ ภเย อาเมฑิตวจนตฺตา เอกตฺถตาโทโส นตฺถิ, ชีวิตุกาโมสีติ เอตฺถ พินฺทุโลโปฯ

ปทโทสปริหารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วากฺยโทสปริหารวณฺณนา

ภคฺครีติโน ยถา –

๘๘.

โย โกจิ รูปาติสโย,

กนฺติ กาปิ มโนหรา;

วิลาสาติสโย โกปิ,

อโห พุทฺธมโหทโยฯ

๘๘. ‘‘โย’’อิจฺจาทิฯ รูปสฺส อนุพฺยญฺชเนหิ อนุพฺยญฺชิตพาตฺติํสวรปุริสลกฺขโณปโสภิตสฺส พฺยามปฺปภาเกตุมาลาวิราชิตสฺส อติสโย อาธิกฺกํ วาจาโคจรภาวาติกฺกเมน อวจนียตฺตา โย โกจิเยวฯ มโน อเนกโลกสฺส จิตฺตํ หรตีติ มโนหรา จิตฺตมวหรนฺตี กนฺติ โสภา กาปิ อวจนปถา กาปิเยวฯ วิลาสสฺส คตฺยาทิโน อติสโย วจนปถาติกฺกนฺโต โกปิเยว, ตสฺมา พุทฺธสฺส มหนฺโต อุทโย อภิวุฑฺฒิ อโห อพฺภุโตติฯ เอตฺถ กิํสทฺเทนารทฺธา รีติ น กตฺถจิ ภคฺคาฯ

๘๘. ‘‘โย โกจิ’’จฺจาทิฯ รูปาติสโย สุปฺปหิฏฺฐิตปาทตาทิทฺวตฺติํสปุริสลกฺขเณหิ โสภิตสฺส จิตฺตงฺคุลิตาทิอสีติอนุพฺยญฺชเนหิ อลงฺกตสฺส พฺยามปฺปภาเกตุมาลาหิ อุชฺชลสฺส รูปกายสฺส อาธิกฺยํ โย โกจิเยว มโนโคจรภาวํ วินา วจนวิสยาติกฺกนฺตตฺตา โย โกจิเยวฯ มโนหรา โลกสฺส จิตฺตํ หรนฺตี กนฺติ โสภา กาปิเยว วจีวิสยาติกฺกนฺตตฺตา กาปิเยวฯ วิลาสาติสโย วิสยภูตปิยภาวสงฺขาตสฺส คมนาทิวิลาสสฺส อาธิกฺยมฺปิ โกปิเยว วุตฺตการเณเนวโกปิเยวฯ ตโต พุทฺธมโหทโย พุทฺธสฺส มหาภิวุทฺธิสงฺขาโต อุทโย อโห อจฺฉริโยติฯ เอตฺถ สพฺพนามิเกน กิํ สทฺเทน วตฺตุมารทฺธกฺกโม น กตฺถจิ ภินฺโนติ ภคฺครีติโทโส นตฺถีติฯ

๘๙.

อพฺยาโมหกรํ พนฺธํ, อพฺยากิณฺณํ มโนหรํ;

อทูรปทวินฺยาสํ, ปสํสนฺติ กวิสฺสราฯ

๘๙. ‘‘อพฺยาโมห’’อิจฺจาทิฯ นตฺถิ ทูรเมสนฺติ อทูรานิ, ตานิเยว ปทานิ, เตสํ วินฺยาโส ยาถาวโต ฐปนํ ยสฺส ตํฯ ตโตเยว อพฺยากิณฺโณ อสมฺมิสฺโส จฯ โส อพฺยากิณฺณตาย เอว มโนหโร จาติ อพฺยากิณฺณํ มโนหรํฯ เตเนว ‘‘อยเมตฺถ อตฺโถ อยํ วา’’ติ เอวํ พฺยาโมหํ น กโรตีติ อพฺยาโมหกโร, ตํฯ ปสาทาลงฺการาลงฺกิตํ พนฺธํฯ กวีนํ อิสฺสรา ปธานาฯ เย กนิฏฺฐงฺคุลิคณนานิฏฺฐา, เต ปสํสนฺติ ถุวนฺติ ตาทิสพนฺธคุณสฺสาติสยปสํสารหภาเวนฯ

๘๙. ‘‘อพฺยาโมเห’’จฺจาทิฯ อทูรปทวินฺยาสํ นามาทิปทานํ โวหารกาเล อทูรสมฺพนฺโธ ยถา สิยา, ตถา ปฏิปาฏิยา ปทฏฺฐปเนน สมนฺนาคตํ อพฺยากิณฺณํ, ตโตเยว อญฺญสมฺพนฺธีปเทหิ อสมฺมิสฺสํ มโนหรํ, ตโตเยว วิญฺญูนํ จิตฺตมาราเธนฺตํ อพฺยาโมหกรํ ‘‘อิมสฺสตฺโถ อิมสฺสตฺโถ เอโส เอโส วา’’ติ สํสยมนุปฺปาเทนฺตํ พนฺธํ ปสาทาลงฺการสํยุตฺตํ พนฺธนํ กวิสฺสรา กวีนํ ปธานา ปณฺฑิภชนา, กนิฏฺฐงฺคุลิยา คณิตพฺพา อคฺคกวิโนติ อธิปฺปาโยฯ ปสํสนฺติ โถเมนฺติฯ พฺยาโมหํ น กโรตีติ อพฺยาโมหกโรฯ วิ อากิณฺโณ พฺยากิณฺโณ, น พฺยากิณฺโณ อพฺยากิณฺโณฯ นตฺถิ ทูรํ เยสํ, ตานิเยว ปทานิ, เตสํ วินฺยาโส ฐปนํ ยสฺส พนฺธสฺสาติ วิคฺคโหฯ

ยถา –

๙๐.

นีลุปฺปลาภํ นยนํ,

พนฺธุกรุจิโร’ธโร;

นาสา เหมงฺกุโส เตน,

ชิโนยํ ปิยทสฺสโนฯ

๙๐. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘นีลุปฺปลาภ’’มิจฺจาทิฯ ยสฺส ชินสฺส นยนํ เนตฺตํ นีลุปฺปลาภํ อินฺทีวรทฺวยนิภํ, อธโร อธโรฏฺโฐ พนฺธุกมิว พนฺธุกกุสุมมิว รุจิโร กนฺโต, นาสา นาสิกา สยํ เหมงฺกุโส สุวณฺณงฺกุโสเยว, เตน การเณน อยํ ชิโน ปิยํ มธุรํ ทสฺสนมสฺสาติ ปิยทสฺสโนฯ อีทิโส น พฺยากิณฺณโทโส, อพฺยากิณฺโณ ปสาโทเยวาติฯ

๙๐. อิทานิ พฺยากิณฺณโทสปริหารํ ปริหรติ ‘‘นีลุปฺปลิ’’จฺจาทินาฯ นยนํ ยสฺส เนตฺตยุคฬํ นีลุปฺปลาภํ นีลุปฺปลทลสทิสํ, อธโร อธโรฏฺโฐ พนฺธุกรุจิโร พนฺธุกปุปฺผมิว มนุญฺโญ, นาสา นาสิกา เหมงฺกุโส สุวณฺณงฺกุโสเยว, เตน การเณน อยํ ชิโน ปิยทสฺสโน มนุญฺญทสฺสโน โหตีติฯ เอตฺถ ปสาทาลงฺกาเรน ยุตฺตตฺตา น พฺยากิณฺณโทโสฯ อาภาสทฺโท นิภาสทฺโท วิย อิวตฺโถฯ โน เจ, ปภาปริยาโย วา โหติฯ พนฺธุกมิว รุจิโรติ จ, ปิยํ ทสฺสนํ ยสฺเสติ จ วิคฺคโหฯ อิห ทสฺสนสฺส กตฺตุภูตสาธุชนสมฺพนฺธตฺเตปิ วิสยตฺเตเนว ชินสมฺพนฺโธ โหตีติ อญฺญปทตฺเถน ตถาคโต คหิโตติฯ

๙๑.

สมติกฺกนฺตคามฺมตฺต-กนฺตวาจาภิสงฺขตํ;

พนฺธนํ รสเหตุตฺตา, คามฺมตฺตํ อติวตฺตติฯ

๙๑. ‘‘สมติกฺกนฺติ’’จฺจาทิฯ สมฺมา อติกฺกนฺตํ นิคฺคตํฯ คามฺมสฺส ภาโว คามฺมตฺตํฯ ยาสํ กนฺตานํ มธุรานํ วาจานํ ตาหิ อภิสงฺขตํ รจิตํ พนฺธนํ รสสฺส มาธุริยสฺส เหตุตฺตา การณภาเวน คามฺมตฺตํ ยถาวุตฺตํ อติวตฺตติ อติกฺกมติฯ

๙๑. ‘‘สมติ’’จฺจาทิฯ สมติกฺกนฺตคามฺมตฺตกนฺตวาจาภิสงฺขตํ วิเสสโต อติกฺกนฺตคามฺมภาวาหิ กนฺตวาจาหิ รจิตํ พนฺธนํ มุตฺตกาทิพนฺธนํ รสเหตุตฺตา ปณฺฑิตานํ ปีติรสสฺส การณตฺตา ยถาวุตฺตคามฺมโทสํ อติวตฺตติ อติกฺกมฺม ปวตฺตตีติฯ สมฺมา อติกฺกนฺตํ คามฺมตฺตํ ยาสํ, ตาหิเยว กนฺตวาจาหิ อภิสงฺขตนฺติ จ, รสสฺส เหตุ, ตสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโหฯ

ยถา –

๙๒.

ทุโนติ กามจณฺฑาโล,

โส มํ สทย นิทฺทโย;

อีทิสํ พฺยสนาปนฺนํ,

สุขีปิ กิมุเปกฺขเสฯ

๙๒. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติฯ กามาตุรา กาจิ วนิตา อตฺตโน ปิยํ ปติํ วิรวติ ‘‘ทุโนติ’’จฺจาทินาฯ ทยาย สห ปวตฺตีติ สทยอิติ อนุนยวเสน ปิยสฺส อามนฺตนํ, สานุนยามนฺตนญฺหิ ตโตนุคฺคหาภิกงฺขายมจฺจนฺตมุจิตํ, โส กาโม กนฺทปฺโป เอว จณฺฑาโล อกณฺโฑ วา อสยฺโหปตาปาวหตฺตาฯ กาเม จณฺฑาลตฺตาโรปนญฺจ อุจิตเมว ยโตเนน กยิรมานมสหนมุปตาปมสหมานา ตํ ปริภวนฺตํ วิปฺปลปติ, นิทฺทโย นิกฺกรุโณ, อิทมปิ อุจิตมุปตาเป นิกฺกรุณานํ ตาทิสี คตีติฯ มํ ทุโนติ อธิกมุปตาเปติ นิทฺทยตฺตา, น ภวนฺตํ, เตเนว ภวํ สุขีฯ อิมินา อญฺญาสตฺตตํ ตสฺส ทีเปติฯ ยทิ นาญฺญาสตฺโตสิ, นาหเมกากินี ภวามิฯ อสหายานญฺหิ ปฏิสตฺตโว โหนฺติฯ เอกากิตฺตาเยวาหมปฺปฏิสรณตฺตาเนน ทุสามีติ [ทุญฺญามีติ (?)] ตว กามํ ตฺวํ สุขี โหสิฯ สนาถานํ ตาทิสี วุตฺตีติ เอวํ สุขีปิ ตฺวํ อีทิสํ พฺยสนมาปนฺนํ กิํ กสฺมา อุเปกฺขเสติฯ เอวมยํ วงฺกวุตฺติยา อตฺตโน, ตํ วิสยมนุภวนฺตสฺส จ วิมุขตฺตํ นิทสฺเสตีตีทิสํ น คามฺมํฯ

๙๒. คามฺมโทสปริหาเร ลกฺขิยํ ทสฺเสติ ‘‘ทุโนติ’’จฺจาทิฯ กามตณฺหาภิภูตา องฺคนา อตฺตโน วลฺลภํ นิสฺสาย เอวํ วิลปติ ‘‘สทย เห การุณิก โส กามจณฺฑาโล โส อนงฺคนีโจ นิทฺทโย นิกฺการุณิโก มํ ทุโนติ ปีเฬติ, สุขีปิ มม วิย อนาถภาวาภาวโต สุขิโตปิ ตฺวํ อีทิสํ พฺยสนาปนฺนํ เอวํ กามจณฺฑาเลน อการุเณน กตอสยฺหสนฺตาปสงฺขาตพฺยสนมนุปฺปตฺตํ มํ กิมุเปกฺขเส กสฺมา อุทาสีโนสี’’ติฯ อตฺตโน ทุกฺขาตุรตฺตา ทุกฺขทูรีกรณํ การุณิกานํเยว วิสยนฺติ ‘‘สทเย’’ติ อนุนยวเสน อามนฺตนุจิตํ อตฺตโน ทุกฺขาตุรตํ โปเสตุํ ปีฬาการเก กาเม จณฺฑาลตฺตาโรปนญฺจ นิทฺทยตฺตกถนญฺจ อุจิตเมว อตฺตนิ อุเปกฺขกตฺตาฯ สุขีปีติ อิมินา ตสฺส ปรวิสยาสตฺตตาย อติจารํ อพฺภุปคเมติฯ เอวํ วงฺกวุตฺติยา อตฺตโน วลฺลเภ สานุราคตฺตญฺจ อตฺตนิ ตสฺส ตทภาวตฺตญฺจ ทสฺเสตีติฯ ‘‘กญฺเญ กามยมานํ มํ, น กามยสิ กิํนฺวิท’’นฺติ เอตฺถ วิย อิห คามฺมโทโส นตฺถีติ คามฺมโทสปริหารมิทํฯ กาโมเยว จณฺฑาโล กามจณฺฑาโล, สห ทยาย โย วตฺตตีติ จ, นตฺถิ ทยา อสฺเสติ จ, สุขมสฺส อตฺถีติ จ วิคฺคโหฯ อปิสทฺโท อกฺขเมฯ

๙๓.

ยติหีนปริหาโร, น ปุเน’ทานิ นียเต;

ยโต น สวนุพฺเพคํ, เหฏฺฐา เยตํ วิจาริตํฯ

๙๓. ‘‘ยติ’’จฺจาทิฯ วิจาริตนฺติ ‘‘ตํ นเม สิรสา จามี-กรวณฺณํ ตถาคต’’นฺติอาทินา เหฏฺฐา ปกาสิตนฺติ อตฺโถฯ

๙๓. ‘‘ยติหีนิ’’จฺจาทิฯ ยโต ยสฺมา สวนุพฺเพคํ ‘‘โทสานมุทฺเทสกฺกเมน โทสปริหารกฺกโม น วุตฺโต’’ติ เอวํ วิญฺญูนมุปฺปชฺชมานํ อิมสฺส คนฺถสฺส สวนาสหนํ นตฺถิ, ตโต ยติหีนปริหาโร ยติหีนโทสสฺส ปริหรณวเสน ปวตฺตมุทาหรณํ อิทานิ ปุน น นียเต นาหรียเตติฯ อิมินาธิคตมาโท วุตฺตตฺถเมว สมตฺเถติฯ เหฏฺฐา เยตํ วิจาริตนฺติ เอวํ ยติหีนโทสปริหรณํ เหฏฺฐา อนนฺตรปริจฺเฉเท วิจาริตํ ‘‘ตํ นเม สิรสา จามี-กรวณฺณํ ตถาคต’’นฺติอาทินา ปกาสิตนฺติฯ อาโท ยติหีนโทสปาตุภาเวเยว ปริหารกฺกมสฺสาปิ ทสฺสิตตฺตา อิหาทสฺสเนปิ คนฺถสฺส อูนตา นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ยติ หีนา เอตฺเถติ จ, ตสฺส ปริหาโรติ จ, สวเน อุพฺเพคนฺติ จ วิคฺคโหฯ

กมจฺจุตสฺส ยถา –

๙๔.

อุทารจริโต’สิ ตฺวํ, เตเนวา’ราธนา ตฺวยิ;

เทสํ วา เทหิ คามํ วา, เขตฺตํ วา มม โสภนํฯ

๙๔. ‘‘อุทาร’’อิจฺจาทิฯ อุทารํ อุทารตฺตํ จาคาติสยสมฺพนฺธโต จริตํ อติคุณปวตฺติ ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ เอตฺถ อุจิตตฺตา เทสาทีนํ ยาจนกฺกมสฺส กมจฺจุตสฺส ปริหาโรยํฯ

๙๔. ‘‘อุทาริ’’จฺจาทิฯ ตฺวํ ปุญฺญวนฺต อุทารจริโตสิ จาคาติสยโยคโต วิสารทปวตฺติยุตฺโตสิ, เตเนว เตน การเณเนว อาราธนา มม ยาจนา ตฺวยิ โหติฯ เทสํ วาชนปทํ วา, โน เจ, คามํ วา สํวสถํ วา, โน เจ, โสภนํ เขตฺตํ วา เกทารํ วา มม เทหีติ อนุปุพฺพํ หีนปทตฺถยาจนา ทายกสฺส ทานสฺสาปิ ยาจกสฺส อิจฺฉิตตฺถปฏิลาภสฺสาปิ อนุรูปตฺตา กมจฺจุตโทสมปเนติฯ อุทารํ จริตํ อสฺสาติ วิคฺคโหฯ

อติวุตฺตสฺส ยถา –

๙๕.

มุนินฺทจนฺทสมฺภูต-

ยโสราสิมรีจินํ;

สกโลปฺย’ยมากาโส,

นา’วกาโส วิชมฺภเนฯ

๙๕. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ มุนินฺโทเยว จนฺโท, ตโต สมฺภูตา ปาตุภูตา, ยโสราสี เอว มรีจิโย, ตาสํฯ อยํ สกโล อากาโสปิ คคนเมว, น ตสฺเสโก ปเทโสฯ วิชมฺภเน พฺยาปเน นาวกาโส ตาทิสตฺตา ตาสํ มรีจินนฺติ นาติวุตฺตํฯ

๙๕. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิฯ มุนินฺทจนฺทสมฺภูตยโสราสิมรีจินํ มุนินฺทสงฺขาตจนฺทโต ปาตุภูตานํ กิตฺติสมูหสงฺขาตกิรณานํ วิชมฺภเน พฺยาปเน อยํ สกโลปิ อากาโส นาวกาโส น โอกาโส โหตีติฯ เหตุผลาทิเอเกกการเณนาปิ อปฺปเมยฺยานํ สพฺพญฺญุคุณานํ ปวตฺติยา อปฺปเมยฺยสามญฺญภูตากาสสฺส นิรวกาสสฺส อิว กถนมุจิตนฺติ อติวุตฺตโทโส อิห น ภวติฯ จนฺโท อิว จนฺโท, มุนินฺโท เอว จนฺโท, ตโต สมฺภูตานํเยว ยสานํ ราสี จ ตา มรีจิโย จาติ วิคฺคโหฯ

๙๖.

วากฺยํ พฺยาปนฺนจิตฺตานํ, อเปตตฺถํ อนินฺทิตํ;

เตนุ’มฺมตฺตาทิกานํ ตํ, วจนา’ญฺญตฺร ทุสฺสติฯ

๙๖. ‘‘วากฺย’’มิจฺจาทิฯ พฺยาปนฺนํ นฏฺฐํ อยถาปวตฺตํ จิตฺตํ เยสํ, เตสํฯ วากฺยํ วากฺยลกฺขโณเปตํฯ อเปโต อปคโต สุญฺโญ อตฺโถ อภิเธยฺยํ สํโวหาริกํ ยสฺส, ตํฯ อนินฺทิตํ อหีฬิตํฯ เตน ยถาวุตฺเตน การเณนฯ ตํ วากฺยํ อุมฺมตฺโต ธาตุกฺโขภาทินา ขิตฺตจิตฺโต, โส อาทิ เยสํ พาลาทีนํ เตสํ วจนา อสงฺคตาย วาจาย อญฺญตฺร อญฺญสฺมิํ อพฺยาปนฺนจิตฺตวิสเย ทุสฺสติ ทุฏฺฐํ ชายเต, อุมฺมตฺตาทีนํเยว ตถาวิธาย วาจาย อุจิตตฺตาติฯ

๙๖. ‘‘วากฺย’’มิจฺจาทิฯ พฺยาปนฺนจิตฺตานํ วิรุทฺธภาวมาปนฺนจิตฺตานํ วากฺยํ สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตปทสมุทายรูปํ วากฺยํ อเปตตฺถํ อปคตสมุทายตฺถํ อนินฺทิตํ วิญฺญูหิ ครหิตํ น โหติ, เตน การเณน อุมฺมตฺตาทิกานํ อุมฺมตฺตเวทนฏฺฏาทีนํ วจนาญฺญตฺร วจนํ วินา อนุมฺมตฺตาทิวจเน ตํ สมุทายตฺถสมฺพนฺธรหิตํ วจนํ ทุสฺสติ โทสทุฏฺฐํ โหติฯ พฺยาปนฺนํ จิตฺตํ เยสนฺติ จ, อเปโต อตฺโถ อสฺสาติ จ, อุมฺมตฺโต อาทิ เยสนฺติ จ วิคฺคโหฯ

ยถา –

๙๗.

สมุทฺโท ปียเต โส’ย-มห’มชฺช ชราตุโร;

อิเม คชฺชนฺติ ชีมูตา, สกฺกสฺเส’ราวโณ ปิโยฯ

๙๗. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘สมุทฺโท’’อิจฺจาทิฯ น เหตฺถ ‘‘สมุทฺโท ปียเต’’อิจฺจาทิโน ปทสมุทายสฺส โกจิ เอโก อตฺโถ คยฺหติ, โย โส พนฺธตฺโถ สิยาฯ อวยวตฺถา เอว ตุ อโยสลากากปฺปาปฏิภนฺตีติ อีทิสมเปตตฺถมนินฺทิตํ วิญฺเญยฺยํ พฺยาปนฺนจิตฺตานํฯ

๙๗. ‘‘สมุทฺโท’’จฺจาทิฯ โส อยํ สมุทฺโท ปียเต เยน เกนจิ ปียเต, อหํ อชฺช ชราตุโร ชรโรคาภิภูโต, อิเม ชีมูตา เมฆา คชฺชนฺติ ถนยนฺติฯ สกฺกสฺส เอราวโณ ปิโยติฯ อิทํ นินฺทิตานินฺทิตานํ ทฺวินฺนมุทาหรณํฯ อิทํ วากฺยํ อวยวตฺถมนฺตเรน สมุทายโต คมฺยมานตฺถสฺสาภาวา อเปตตฺถํ นาม โหติฯ อีทิสํ วากฺยํ อุมฺมตฺตกาทีหิ วุตฺตมปฺปีติกรํ น โหติ, อญฺเญหิ วุตฺตํ ปน กณฺเณ อโยสลากา วิย อปฺปีติกรํฯ ชราย อาตุโรติ วากฺยํฯ

๙๘.

สุขุมาลาวิโรธิตฺต-ทิตฺตภาวปฺปภาวิตํ;

พนฺธนํ พนฺธผรุส-โทสํ สํทูสเยยฺย ตํฯ

๙๘. ‘‘สุขุมาลิ’’จฺจาทิฯ น วิรุชฺฌติ สีเลนาติ อวิโรธี, ตสฺส ภาโว อวิโรธิตฺตํฯ สุขุมาลสฺส อวิโรธิตฺตํ ยสฺส โส ทิตฺตภาโว, เตน ปภาวิตํ วฑฺฒิตํ สํยุตฺตํ ตํ พนฺธนํ พนฺธผรุสโทสํ สํทูสเยยฺย นาสเยติ อตฺโถฯ

๙๘. ‘‘สุขุมาลิ’’จฺจาทิฯ สุขุมาลาวิโรธิตฺตทิตฺตภาวปฺปภาวิตํ ‘‘อนิฏฺฐุรกฺขรปฺปาเย’’จฺจาทินา วุจฺจมานสุขุมาลคุณสฺส อวิรุทฺธภาวสมนฺนาคเตน วณฺณานํ อญฺญมญฺญสงฺคภิลกฺขเณน ทิตฺตภาเวน ปิยภาเวน อนุพฺรูหิตํ ตํ พนฺธนํ พนฺธผรุสโทสํ พนฺธผรุสสงฺขาตโทสํ สํทูสเยยฺย นาเสยฺย, ตํ พนฺธผรุสโทสนฺติ วา สมฺพนฺโธติฯ น วิรุชฺฌติ สีเลนาติ อวิโรธี, ตสฺส ภาโวติ จ, สุขุมาลสฺส อวิโรธิตฺตํ ยสฺสาติ จ, โสเยว ทิตฺตสฺส ภาโวติ จ, เตน ปภาวิตนฺติ จ วากฺยํฯ

ยถา –

๙๙.

ปสฺสนฺตา รูปวิภวํ, สุณนฺตา มธุรํ คิรํ;

จรนฺติ สาธู สมฺพุทฺธ-กาเล เกฬิปรมฺมุขาฯ

๙๙. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘ปสฺสนฺตา’’อิจฺจาทิฯ เกฬิยา กีฬาย ปรมฺมุขา วิคตจฺฉนฺทา จรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

๙๙. ‘‘ปสฺสนฺเต’’จฺจาทิฯ สาธู สชฺชนา สมฺพุทฺธกาเล สมฺพุทฺธสฺส ธรมานกาเล รูปวิภวํ ตสฺส รูปสมฺปตฺติํ ปสฺสนฺตา จกฺขุํ สนฺตปฺเปตฺวา โอโลเกนฺตา มธุรํ คิรํ ตสฺเสว ภควโต อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ มธุรวจนํ สุณนฺตา เกฬิปรมฺมุขา กีฬาย วิมุขา กีฬาภิรติรหิตา จรนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติฯ เกวลํ ผรุสสิถิลวณฺเณหิ วินา สุขุจฺจารณียวณฺเณหิ สมฺภูตสุขุมาลคุณาวิโรธอญฺญมญฺญสงฺคตวณฺณวิสทปฺปวตฺตคุณยุตฺตตฺตา เอตฺถ พนฺธผรุสโทโส นตฺถิฯ เกฬิยา ปรานิ ปริวตฺติตานิ มุขานิ เอเตสนฺติ วิคฺคโหฯ เอตฺถ กาโลติ กิริยาฯ สา จ อตฺถโต ตทาการปฺปวตฺตสมฺพนฺโธเยวฯ โลโก ปน วิสุํ เอโก ปทตฺโถเยวาติ โวหรติฯ วากฺยโทสปริหาโรฯ

วากฺยโทสปริหารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วากฺยตฺถโทสปริหารวณฺณนา

อปกฺกมสฺส ยถา –

๑๐๐.

ภาวนาทานสีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;

นิพฺพานโภคสคฺคาทิ-สาธนานิ น สํสโยฯ

๑๐๐. ‘‘ภาวนา’’อิจฺจาทิฯ เอตฺถ ภาวนาทีนิ นิทฺทิสิตฺวา ยถากฺกมํ นิพฺพานาทีนํ นิทฺเทเสน อปกฺกมโทโส ปริหโฏฯ

๑๐๐. ‘‘ภาวเน’’จฺจาทิฯ อิห มนุสฺสโลเก สมฺมา สมฺปาทิตานิ กมฺมผลํ สทฺทหิตฺวา ยถาวิธิ สมฺปาทิตานิ อตฺตโน สนฺตาเน ปวตฺตาปิตานิ ภาวนาทานสีลานิ นิพฺพานโภคสคฺคาทิสาธนานิ ยถากฺกมํ นิพฺพานอุปโภคปริโภคสมฺปตฺติสคฺคุปฺปตฺติอาทีนํ เหตุภาเวน สาธกานิ โหนฺติ, เอตฺถ สาธเน น สํสโย โหตีติฯ อิห ภาวนาทโย อุทฺทิสิตฺวา อุทฺเทสกฺกมํ อนติกฺกมฺม นิพฺพานาทีนมนุทฺเทสสฺส กตตฺตา อปกฺกมวากฺยตฺถโทสสฺส โอกาโส น โหติฯ

๑๐๑.

อุทฺทิฏฺฐวิสโย โกจิ [โกปิ (ก. สี.)], วิเสโส ตาทิโส ยทิ;

อนุทฺทิฏฺเฐสุ [อนุทิฏฺเฐสุ (?)] เนว’ตฺถิ, โทโส กมวิลงฺฆเนฯ

๑๐๑. ‘‘อุทฺทิฏฺเฐ’’จฺจาทิฯ อุทฺทิฏฺฐา ปฐมํ ยุตฺตา อตฺถา วิสโย โคจโร ยสฺส อุทฺเทสานุทฺเทสสมฺพนฺธวิชานนลกฺขณสฺส วิเสสสฺส โส ตาทิโส โกจิ วิเสโส อนุทฺทิฏฺเฐสุ ยถากฺกมมุทฺเทสกมานมติกฺกเมน ปุน อตฺถนฺตรนิสฺสเยน ปรามฏฺเฐสุ ยทิ ภเวยฺย, กมสฺส ยโถทฺทิฏฺเฐสุ อนุกฺกมสฺส วิลงฺฆเน อติกฺกเม โทโส เนวตฺถิฯ

๑๐๑. ‘‘อุทฺทิฏฺเฐ’’จฺจาทิฯ อุทฺทิฏฺฐวิสโย ปฐมํ ปยุตฺตตฺถวิสโย ตาทิโส โกจิ วิเสโส อุทฺเทสานุทฺเทสานํ ‘‘อิทมสฺส ปุพฺพกถนํ, อิทมสฺส ปจฺฉากถน’’นฺติ เอวํ อญฺญมญฺญาเปกฺขลกฺขณสมฺพนฺธปริชานนลกฺขโณ วิเสโส อนุทฺทิฏฺเฐสุ อตฺถนฺตรํ นิสฺสาย ปุน วุตฺเตสุ ยทิ ‘‘ภเวยฺยา’’ติ เสโสฯ กมวิลงฺฆเน อุทฺเทสานุทฺเทสานํ กมาติกฺกเม โทโส สตฺถญฺญูนํ สุติกาเล อสหนการณํ เนวตฺถีติฯ อุทฺทิฏฺฐา ปฐมุจฺจาริตา อตฺถา วิสโย โคจโร อสฺเสติ จ, กมสฺส วิลงฺฆนนฺติ จ วากฺยํฯ

ยถา –

๑๐๒.

กุสลากุสลํ อพฺยา-กต’มิจฺเจสุ ปจฺฉิมํ;

อพฺยากตํ ปากทํ น, ปากทํ ปฐมทฺวยํฯ

๑๐๒. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘กุสเล’’จฺจาทิฯ กุสลํ กามาวจราทิกเมกวีสติวิธํ, อกุสลญฺจ ทฺวาทสวิธํ, อพฺยากตํ วิปากกฺริยาสงฺขาตมิติ เอเตสุ ตีสุ ปจฺฉิมํ อพฺยากตํ, ปากํ วิปากํ ททาตีติ ปากทํฯ เนติ นิปาตปทํฯ ปฐมทฺวยํ กุสลากุสลํ ปากํ ททาตีติ ปากทนฺติฯ เอตฺถ อปากทตฺตํ อพฺยากตสฺเสว, ปากทตฺตํ เตสเมว ทฺวินฺนนฺติ วิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ

๑๐๒. ‘‘กุสเล’’จฺจาทิฯ กุสลํ กามาวจราทิเอกวีสติกุสลญฺจ อกุสลํ ทฺวาทสวิธํ อกุสลญฺจ อพฺยากตํ วิปากกฺริยารูปนิพฺพานวเสน จตุพฺพิธมพฺยากตญฺจ อิจฺเจสุ เอวเมเตสุ ตีสุ ปจฺฉิมํ อุทฺเทสกฺกเมน ปจฺฉิมมพฺยากตํ ปากทํ น วิปากทายกํ น โหติ, ปฐมทฺวยํ กุสลากุสลํ ปากทํ ยถาสกํ วิปากทายกํ โหตีติฯ ‘‘ยถาสงฺขฺยมนุเทโส สมาน’’นฺติ [ปาณินิ ๑.๓.๑๐ สุตฺตมิทํฯ อนุทิสฺสเต อิติ อนุเทโส, ปจฺฉา อุจฺจาริโต อิจฺจตฺโถ ‘‘สมานํ’’อิติ สมฺพนฺเธฉฏฺฐี (กตฺวโพธินี)] วุตฺตตฺตา อุทฺทิฏฺเฐหิ สมานมนุทฺทิฏฺฐานเมว สมสงฺขฺยาย ลพฺภมานตฺตา สงฺขฺยายานติกฺกโม โหติฯ เอตฺถ ปน กุสลาทิสภาวโต ติวิธตฺเตปิ วิปากทานาทานวเสน ทุวิธกุสลากุสลาทิวิสยภูตวิเสสสฺส ปวตฺติยา วตฺติจฺฉาโต ปฐมํ วตฺตพฺพตํ วินา กเมน นิสฺสยนํ นาม นตฺถีติ อปกฺกมโทโส น โหตีติฯ

๑๐๓.

สคุณานา’วิกรเณ, การเณ สติ ตาทิเส;

โอจิตฺยหีนตาปตฺติ, นตฺถิ ภูตตฺถสํสิโนฯ

๑๐๓. ‘‘สคุณาน’’มิจฺจาทิฯ โสตูนํ อตฺตตฺถนิปฺผาทนาทิเก ตาทิเส การเณ เหตุมฺหิ สติ ภูตํ ยถาปวตฺตํ อตฺถํ อตฺตโน จริตลกฺขณํ สํสิโน วทนฺตสฺส สสฺส อตฺตโน, สานํ วา คุณานํ อาวิกรเณ อธิการวเสน ‘‘ปูชนียตโร โลเก’’อิจฺจาทิกถเน โอจิกฺยหีนตาย อาปตฺติ ปาปุณนํ สมฺภโว นตฺถิฯ

๑๐๓. ‘‘สคุณิ’’จฺจาทิฯ ตาทิเส การเณ สติ โสตูนํ อตฺตตฺถนิปฺผาทนาทิเก ตาทิเส เหตุมฺหิ วิชฺชมาเน ภูตตฺถสํสิโน อตฺตนิ วิชฺชมานกายาทิสํวรลกฺขณคุณสงฺขาตมตฺถํ ‘‘ปูชนียตโร โลเก อหเมโก’’อิจฺจาทินา ตาทิสาวสเร วทนฺตสฺส สคุณานํ สสฺส อตฺตโน, สานํ วา สกานํ คุณานํ อาวิกรเณ ปากฏีกรเณ โอจิตฺยหีนตาปตฺติ โอจิตฺยหีนสงฺขาตโทสสฺสาปตฺติ นตฺถีติฯ สสทฺทสฺส อตฺตอตฺตนิยวาจกตฺตา สสฺส อตฺตโน คุณา เส จ เต คุณา เจติ วา วิคฺคโหฯ ภูโตเยว อตฺโถ, ตํ สํสติ วทติ สีเลนาติ วิคฺคโหฯ

๑๐๔.

โอจิตฺยํ นาม วิญฺเญยฺยํ, โลเก วิขฺยาตมาทรา;

ตตฺโถ’ปเทสปภวา, สุชนา กวิปุงฺควาฯ

๑๐๔. ‘‘โอจิตฺย’’มิจฺจาทิฯ โลเก สตฺตโลเก วิขฺยาตํ ปสิทฺธํ อาพาลชนํ [อาพาลชนานํ (ก.)] ยถาสกมนุรูปํ วิชานนโต โอจิตฺยํ อุจิตภาโว นาเมติ ปสิทฺธิยํ อาทรา อาทเรน อุสฺสาเหน ตโต ปรมาทรณียสฺสาภาวโต, น หิ อนุจิตํ กิญฺจิ เกนาปฺยาทรณียํ สพฺพถา อนสฺสาทนียตฺตา, วิญฺเญยฺยํ ‘‘โสตูน’’นฺติ เสโสฯ ตตฺถ ตสฺมิํ โอจิตฺเย อุปเทสสฺส ปฐมุจฺจารณสฺส อุคฺคณฺหาปนวเสน ปวตฺตสฺส ปภวา อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตา สุชนา สุฏฺฐุชนา กวิปุงฺควา อุตฺตมา, [กวิอุตฺตมา (?)] กวิเสฏฺฐาติ วุตฺตํ โหติฯ

๑๐๔. ‘‘โอจิตฺเย’’จฺจาทิฯ โลเก สตฺตโลเก วิขฺยาตํ อาพาลปสิทฺธํ โอจิตฺยํ นาม อาทรา คารเวน วิญฺเญยฺยํ วิญฺญูหิ ญาตพฺพํ โหติ, ตตฺถ โอจิตฺยวิสเย อุปเทสปภวา ปฐมุจฺจารณสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตา สุชนา สาธุชนภูตา กวิปุงฺควา อุตฺตมกวโย ภวนฺตีติ, ปสิทฺธโอจิตฺยปเทน ยุตฺตตฺตา เอตฺถ นามสทฺโท ปสิทฺธิยํฯ อุปเทสสฺส ปภวาติ จ, ปุมาโน จ เต คาโว เจติ จ, กวีนํ ปุงฺควาติ จ วากฺยํฯ

๑๐๕.

วิญฺญาโตจิตฺยวิภโว-

จิตฺยหีนํ ปริหเร;

ตโต’จิตฺยสฺส สมฺโปเส,

รสโปโส สิยา กเตฯ

๑๐๕. ‘‘วิญฺญาต’’มิจฺจาทิฯ วิญฺญาโต อวพุทฺโธ ยถาวุตฺตกวิวรปสาทา โอจิตฺยเมว วิภโว สมฺปตฺติ เยน โส โอจิตฺยหีนํ นาม ทูสนํ ปริหเร ปริวชฺเชยฺยฯ ตโต ตสฺมา ปริหารโต เหตุโต โอจิตฺยสฺส สมฺโปเส สุฏฺฐุ วฑฺฒิภาเว วฑฺฒเน กเต รสสฺส อสฺสาทิตพฺพตาสงฺขาตสฺส มาธุริยสฺส สมฺโปโส สิยา ภเวยฺยฯ

๑๐๕. ‘‘วิญฺญาเต’’จฺจาทิฯ วิญฺญาโตจิตฺยวิภโว ตาทิสกวีนมนุคฺคเหน วิญฺญาตโอจิตฺยสงฺขาตสมฺปตฺติสมนฺนาคโต กวิ โอจิตฺยหีนํ นาม ทูสนํ ปริหเร นิรากเรยฺย, ตโต โทสปริหารโต โอจิตฺยสฺส สมฺโปเส อุปพฺรูหเน กเต สติ รสโปโส มาธุริยสงฺขตสฺส อสฺสาเทตพฺพสฺส ปูรณํ สิยา ภเวยฺยาติฯ โอจิตฺยเมว วิภโวติ จ, วิญฺญาโต โอจิตฺยวิภโว เยเนติ จ, รสสฺส โปโส ปุฏฺฐภาโว [วุทฺธภาโว (ก.)] โปเสตพฺพภาโวติ จ วากฺยํฯ

ยถา –

๑๐๖.

โย มารเสนมาสนฺน-มาสนฺนวิชยุสฺสโว;

ติณายปิ น มญฺญิตฺถ, โส โว เทตุ ชยํ ชิโนฯ

๑๐๖. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘โย’’อิจฺจาทิฯ วิชโย ปราภิภโว อาสนฺโน วิชโย เอว อุสฺสโว อพฺภุทโย นิปฺปฏิปกฺขา ปวตฺติ ยสฺส เอทิโส โย อาสนฺนํ อตฺตโน สมีปมุปคตํ มารเสนํ ติณายปิ น มญฺญิตฺถ ติณมฺปิ น มญฺญิตฺถ, ติณโตปิ หีนํ มญฺญิตฺถ, โส ชิโน มารชิ โว ตุมฺหากํ ชยํ เทตูติ วิทธาตุฯ เอตฺถ ชยาสีสนา ‘‘ชิโน’’ติ อจฺจนฺตมุจิตํ, โย อชินิ ปญฺจมาเรติ ชิโน ปราภิภเวกรโส, ตสฺส ปเรสํ วิชยปฺปทาเน สามตฺถิเยกโยโค สิยาติฯ ‘‘มารเสนมาสนฺนํ ติณายปิ น มญฺญิตฺถา’’ติ อิทํ ปเนตฺถ อติสมุจิตํ ยโต สมีปมุปคตมฺปิ ตาทิสํ มารเสนํ ติณโตปิ หีนํ มญฺญิ, เตนสฺส ปเรสํ วิชยปฺปทาเนกรสตา วิเสสโต ยุตฺตาติฯ

๑๐๖. อิห สตฺเถ สพฺพตฺถ สงฺเขปกฺกมมิจฺฉนฺโตปิ อาจริโย โอจิตฺยํ นาม อาทเรน สคฺครูหิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปยุชฺชิตพฺพมิจฺเจวํ วิตฺถาเรน สิสฺเส อนุสาสิตฺวา อิทานิ โอจิตฺยหีนปริหรณตฺถํ ‘‘โย มารเสนมาสนฺเน’’จฺจาทินา ลกฺขิยมุทาหรติฯ อาสนฺนวิชยุสฺสโว อทูรสตฺตุวิชยสงฺขาตอุสฺสโว, อถ วา อจฺจาสนฺนปฏิปกฺขวิรหปฺปวตฺติสงฺขาตอภิวุทฺธิยา สมนฺนาคโต โย ชิโน อาสนฺนํ อเนกปฺปการภิํสนกรูเปน อตฺตโน สมีปมาคตํ มารเสนํ มารพลํ ติณายปิ ติณลวํ กตฺวาปิ น มญฺญิตฺถ สลฺลกฺขณํ นากาสิ, โส ชิโน โส ชิตปญฺจมาโร โว ตุมฺหากํ ชยํ เทตูติฯ เอตฺถ โย ปญฺจมาเร ชิตตฺตา ชิโน นาม โหติ, โส ปราภิภวเน อสหายกิจฺจตฺตา ปเรสํ ชยทาเน สามตฺถิยยุตฺโตติ ‘‘ชยํ เทตู’’ติ กตํ ชยาสีสนมติอุจิตํ โหติ, ชยทาเน สามตฺถิยสฺเสว โปสกตฺตาฯ ‘‘มารเสนมาสนฺนํ ติณายปิ น มญฺญิตฺถา’’ติ อิทํ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติฯ เอวํ อจฺจนฺตอุจิตปโยเคน โอจิตฺยหีนโทโส นิรากโตติฯ วิชโย เอว อุสฺสโว, อาสนฺโน วิชยุสฺสโว ยสฺเสติ วิคฺคโหฯ

๑๐๗.

อารทฺธกตฺตุกมฺมาทิ-กมาติกฺกมลงฺฆเน;

ภคฺครีติวิโรโธ’ยํ, คติํ น กฺวาปิ วินฺทติฯ

๑๐๗. ‘‘อารทฺธ’’อิจฺจาทิฯ กตฺตา จ กมฺมญฺจ ตานิ อาทีนิ เยสํ กรณาทีนํ อารทฺธานิ วตฺตุํ ปฏฺฐปิตานิ กตฺตุกมฺมาทีนิ เตสํ กโม ตสฺส อติกฺกโม ปริจฺจาโค ตสฺส ลงฺฆเน สติ, วตฺตุมารทฺธกตฺตุกมฺมาทิกมานติกฺกเมติ วุตฺตํ โหติฯ อยํ ยถาวุตฺโต ภคฺครีติวิโรโธ กฺวาปิ กตฺถจิปิ ฐาเน คติํ น วินฺทติ ปติฏฺฐํ น ลภเตฯ

๑๐๗. ‘‘อารทฺธิ’’จฺจาทิฯ อารทฺธกตฺตุกมฺมาทิกมาติกฺกมลงฺฆเน วตฺตุมารทฺธกตฺตุกมฺมาทีนํ กมปริจฺจาคสฺสาติกฺกเม อยํ ยถาวุตฺตภคฺครีติวิโรโธ กฺวาปิ กตฺถจิปิ ฐาเน คติํ ปติฏฺฐํ น วินฺทติ น ลภเตติฯ อารทฺธานิ จ ตานิ กตฺตุกมฺมาทีนิ เยสํ กรณาทีนํ เตสํ กมสฺส อติกฺกโม ตสฺส ลงฺฆนนฺติ วิคฺคโหฯ

ยถา –

๑๐๘.

สุชนญฺญาน’มิตฺถีนํ, วิสฺสาโส โน’ปปชฺชเต;

วิสสฺส สิงฺคิโน โรค-นทีราชกุลสฺส จฯ

๑๐๙.

เภสชฺเช วิหิเต สุทฺธ-พุทฺธาทิรตนตฺตเย;

ปสาท’มาจเร นิจฺจํ, สชฺชเน สคุเณปิ จฯ

๑๐๘-๑๐๙. เอตฺถ จ ‘‘สุชน’’มิจฺจาทิเก ‘‘เภสชฺเช’’อิจฺจาทิเก จ คาถาทฺวเย ฉฏฺฐิยา, สตฺตมิยา จ อปริจฺจาเคน นาตฺถรีติยา ภงฺโค, จการสฺเสกสฺส กตตฺตา น สทฺทรีติยา ภงฺโคฯ พหูนมตฺถานญฺหิ สมุจฺจยตฺถํ วากฺเย เอโก วา จกาโร กาตพฺโพ ปฏิปทํ วาฯ

๑๐๘. ‘‘สุชเน’’จฺจาทิฯ สุชนญฺญานํ สชฺชเนหิ อญฺเญสํ ทุชฺชนานญฺจ อิตฺถีนญฺจ วิสสฺส ชีวิตหรณสมตฺถสฺส สิงฺคิโน วิสาณวโต จ โรคนทีราชกุลสฺส จ วิสฺสาโส สํสคฺโค น อุปปชฺชเต กิญฺจิกาเล วิรุชฺฌนโต น ยุชฺชเตติฯ เอตฺถ อารทฺธสฺส ฉฏฺฐุนฺตกฺกมสฺส สพฺพตฺถ อปริจฺจาคโต อตฺถรีติภงฺโค จ, ยุตฺตฏฺฐาเน เอกสฺเสว จการสฺส ยุตฺตตฺตา สทฺทรีติภงฺโค จ นตฺถิฯ จสทฺทสฺส อเนกตฺถสมุจฺจยตฺตา ‘‘สุชนญฺญานญฺจา’’ติอาทิมฺหิ วา, อิห วุตฺตนิยาเมน อวสาเน วา, สพฺพตฺถ วา โยชนมรหติฯ

๑๐๙. ‘‘เภสชฺเช’’จฺจาทิคาถายมฺปิ เอเสว นโย สตฺตมีมตฺตเมว วิเสโสฯ วิหิเต ปถฺเย เภสชฺเช โอสเธ จ สุทฺธพุทฺธาทิรตนตฺตเย จ สชฺชเน สาธุชเน จ อปิ ปุนปิ สคุเณ วิชฺชมานคุเณ จ ปสาทํ อตฺตโน จิตฺตปสาทํ นิจฺจํ สตตํ อาจเร สปฺปุริโส กเรยฺย เสเวยฺยาติฯ

สสํสยสฺส ยถา –

๑๑๐.

มุนินฺทจนฺทิมาโลก-

รสโลลวิโลจโน;

ชโน’วกฺกนฺตปนฺโถ’ว,

รํสิทสฺสนปีณิโตฯ

๑๑๐. ‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิฯ เอตฺถ รํสิสทฺโท สสํสยํ ปริหรติฯ

๑๑๐. สสํสยปริหารลกฺขิยภูตา ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิคาถา อนนฺตรปริจฺเฉเท วุตฺตตฺถาวฯ รํสิสทฺโทเยว หิ วิเสโส, เอตฺถ รํสิสทฺเทน สุณนฺตานํ อุปฺปชฺชมานสํสเยน สสํสยภูตํ พนฺธโทสโมหตีติฯ

๑๑๑.

สํสยาเยว ยํ กิญฺจิ, ยทิ กีฬาทิเหตุนา;

ปยุชฺชเต น โทโส’ว, สสํสยสมปฺปิโตฯ

๑๑๑. ‘‘สํสเย’’จฺจาทิฯ กีฬาทีติ อาทิสทฺเทน อากิณฺณสมฺมนฺตนาทิํ สงฺคณฺหาติ, กีฬาทิเหตุนา ยํ กิญฺจิ สํสยาเยว ยทิ ปยุชฺชเตติ สมฺพนฺโธฯ

๑๑๑. ‘‘สํสยาเยเว’’จฺจาทิฯ กีฬาทิเหตุนา กีฬาสมฺพาธสมฺมนฺตนาทิการเณน ยํ กิญฺจิ สํสยุปฺปาทนสมตฺถํ ยํ กิญฺจิ ปทํ สํสยาย เอว โสตูนํ อุปฺปชฺชมานสํสยตฺถเมว ยทิ ปยุชฺชเต ตสฺมิํ พนฺธเน วตฺตาเรหิ ปยุชฺชเต เจ, สสํสยสมปฺปิโต สสํสยโทสสหิโต พนฺโธ น โทโสว อทุฏฺโฐวาติฯ สสํสเยน สมปฺปิโตติ วิคฺคโหฯ

ยถา –

๑๑๒.

ยาเต ทุติยํนิลยํ, คุรุมฺหิ สกเคหโต;

ปาปุเณยฺยาม นิยตํ, สุข’มชฺฌยนาทินาฯ

๑๑๒. ‘‘ยาเต’’จฺจาทิฯ คุรุมฺหิ อชฺฌาปเก สกเคหโต อตฺตโน มูลนิลยโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ฆรํ ยาเต สติ นิยตเมกนฺตมชฺฌยนาทินา สุขํ ปาปุเณยฺยามาติ อยมนิจฺฉิตตฺโถฯ คุรุมฺหิ สุราจริเย [สุรจฺจาจริเย (ก.)] สกเคหโต อตฺตโน ชาตราสิโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ราสิํ ยาเต สติ นิยตมชฺฌยนาทินา สุขํ ปาปุเณยฺยามาติ อยเมตฺถ อิจฺฉิตตฺโถฯ

๑๑๒. ‘‘ยาเต’’จฺจาทิฯ คุรุมฺหิ อาจริเย สกเคหโต อตฺตโน วาสาคารโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ฆรํยาเต สติ, อยมนิจฺฉิตตฺโถฯ คุรุมฺหิ สุราจริเย สกเคหโต อตฺตโน ชาตราสิโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ราสิํ ยาเต คเต สติ อนุกูลตฺตา นิยตเมกนฺเตน อชฺฌยนาทินา อุคฺคหณาทินา สุขํ มานสิกสุขํ, โน เจ สุขการณํ คนฺถปริสมตฺติํ ปาปุเณยฺยามาติฯ อุภยปกฺขสฺสาปิ อปรตฺเถ อตฺโถ สาธารโณ โหติฯ เอตฺถ อชฺฌยนสทฺทสนฺนิธาเนน ปยุตฺตคุรุสทฺทสฺส อาจริยตฺถวาจกตฺเตปิ อิจฺฉิตตฺถโคปนตฺถํ ปยุตฺตตฺตา อทุฏฺโฐติฯ

๑๑๓.

สุภคา ภคินี สา’ยํ, เอตสฺสิ’จฺเจวมาทิกํ;

น ‘‘คามฺม’’มิติ นิทฺทิฏฺฐํ, กวีหิ สกเลหิปิฯ

๑๑๓. ‘‘สุภคา’’อิจฺจาทิฯ อิจฺเจวมาทิกํ ภคินีอิจฺเจวมาทิกํฯ

๑๑๓. ‘‘สุภเค’’จฺจาทิฯ เอตสฺส ปุริสสฺส สา อยํ ภคินี สุภคา สุนฺทราติ อิจฺเจวมาทิกํ สกเลหิ กวีหิ อปิ น คามฺมมิติ คามฺมโทเสน น ทุฏฺฐมิติ นิทฺทิฏฺฐนฺติฯ สุภํ สุนฺทรภาวํ คตาติ ‘‘สุภคา’’ติ อคฺคเหตฺวา พหุพฺพีหิสมาเส กเต ลพฺภมานตฺถสฺส อสพฺภภาเวปิ กวีนํ จิตฺตเขทํ น ชเนตีติ อธิปฺปาโยฯ อิติ เอวํ อยํ ปกาโร อาทิ อสฺส อีทิสสฺส วากฺยสฺสาติ วากฺยํฯ

๑๑๔.

ทุฏฺฐาลงฺการวิคเม, โสภนาลงฺกติกฺกโม;

อลงฺการปริจฺเฉเท, อาวิภาวํ คมิสฺสติฯ

๑๑๔. ‘‘ทุฏฺฐ’’อิจฺจาทิฯ ทุฏฺฐาลงฺการสฺส โทสทูสิตสฺส อลงฺการสฺส วิคเม อปคเม สติฯ

๑๑๔. ‘‘ทุฏฺฐิ’’จฺจาทิฯ ทุฏฺฐาลงฺการวิคเม โทสทุฏฺฐสฺส อลงฺการสฺส อปคเม สติ โสภนาลงฺกติกฺกโม ปสตฺถานมลงฺการานํ ปวตฺติอากาโร อลงฺการปริจฺเฉเท อลงฺการปกาสกตฺตา ตนฺนามเก ปริจฺเฉเท อาวิภาวํ ปกาสตฺตํ คมิสฺสติ ปาปุณิสฺสตีติฯ ปริจฺฉิชฺชตีติ ปริจฺเฉโทฯ อลงฺการปกาสกตฺตา ตทตฺเถน อลงฺกาโร จ โส ปริจฺเฉโท เจติ วิคฺคโหฯ

๑๑๕.

โทเส ปรีหริตุเมส วโร’ปเทโส,

สตฺถนฺตรานุสรเณน กโต มเยวํ;

วิญฺญายิ’มํ คุรุวราน’ธิกปฺปสาทา,

โทเส ปรํ ปริหเรยฺย ยโสภิลาสีฯ

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต

สุโพธาลงฺกาเร

โทสปริหาราวโพโธ นาม

ทุติโย ปริจฺเฉโทฯ

๑๑๕. ‘‘โทเส’’อิจฺจาทิฯ โทเส ยถาวุตฺเต ปทโทสาทิเก ปริหริตุํ ปริจฺจชิตุํ เอโส วโร อุตฺตโม อุปเทโส สตฺถนฺตรานํ พหูนํ อนุสรเณน อนุคเมน [อนุปคเมน (ก.)] มยา เอวํ กโต นิปฺผาทิโต, อิมํ อุปเทสํ คุรุวรานํ อธิกปฺปสาทา มหตา ปสาเทน น อปฺปเกน, ตถาวิเธน ตาทิสสฺส มหโต อตฺถสฺส อปสิชฺฌนโต, วิญฺญาย ชานิตฺวา อาทรโต กเรยฺย โทเส ยถาวุตฺเต โทเส ยโส ปริสุทฺธพนฺธนํ กฺริยาลกฺขณโต เอกนฺเตน กิตฺติเหตุตฺตา, ตํสพฺภาวา กิตฺติ วา, ตํ อภิลสติ สีเลเนติ ยโสภิลาสี ปรํ อจฺจนฺตเมว ปริหเรยฺย ทูรโต กเรยฺยฯ

อิติ สุโพธาลงฺกาเร มหาสามินามิกายํ ฏีกายํ

โทสปริหาราวโพธปริจฺเฉโท ทุติโยฯ

๑๑๕. ‘‘โทเส’’จฺจาทิฯ โทเส ยถาวุตฺตปทโทสาทิเก ปริหริตุมปเนตุํ วโร อุตฺตโม เอโส อุปเทโส สตฺถนฺตรานุสรเณน พหูนํ พาหิรสตฺถานํ อนุสฺสติยา มยา เอวํ อนนฺตรุทฺทิฏฺฐกฺกเมน กโต วิรจิโต, อิมํ อุปเทสํ คุรุวรานํ อธิกปฺปสาทา อธิกปฺปสาเทน วิญฺญาย สภาวโต ญตฺวา ยโสภิลาสี ยสปฏิลาภการณตฺตา การเณ การิโยปจาเรน โทสาปคเมน ปริสุทฺธพนฺธนํ วา ตาทิสพนฺธนเหตุ อุปฺปชฺชมานกิตฺติํ วา อิจฺฉนฺโต ปญฺญวา โทเส ยถาวุตฺตโทเส ปรํ อติสเยน ปริหเรยฺย ทูรโต กเรยฺยาติฯ เอตฺถ ปุพฺพทฺเธน โทสปริหารปริจฺเฉทสฺส ปสตฺถภาโว ทสฺสิโต, อปรทฺเธน สิสฺสชนานุสาสนํ ทสฺสิตํ โหติฯ ตถา ปุพฺพทฺเธน กรุณาปุพฺพงฺคมปญฺญากิจฺจํ ทสฺสิตํ, อปรทฺเธน ปญฺญาปุพฺพงฺคมกรุณากิจฺจํ ทสฺสิตํฯ ตถา ปุพฺพทฺเธน อตฺตหิตสมฺปตฺติ, อปรทฺเธน ปรหิตสมฺปตฺติ ทสฺสิตาติฯ เอวมเนกาการทีปิกาย อิมาย คาถาย ปริจฺเฉทํ นิคเมติฯ อญฺเญ สตฺถา สตฺถนฺตรา, อนฺตรสทฺโท หิ อญฺญสทฺทปริยาโยฯ ยถา ‘‘คามนฺตรํ น คจฺเฉยฺยา’’ติฯ ยสํ อภิลสติ สีเลนาติ วากฺยํฯ

อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย

ทุติโย ปริจฺเฉโทฯ

๓. คุณาวโพธปริจฺเฉท

อนุสนฺธิวณฺณนา

๑๑๖.

สมฺภวนฺติ คุณา ยสฺมา,

โทสาเน’ว’มติกฺกเม;

ทสฺเสสฺสํ เต ตโต ทานิ,

สทฺเท สมฺภูสยนฺติ เยฯ

๑๑๖. เอวํ โทสปริหาโรปเทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โทสปริหารา สมุปคตคุณํ อุปทสฺสิตุมธิการํ วิรจยนฺโต อาห ‘‘สมฺภวนฺติ’’อิจฺจาทิฯ โทสานํ ยถาวุตฺตานํ ปทโทสาทีนํ เอวํ ยถาวุตฺตนเยน อติกฺกเม สติ คุณา ธมฺมา สทฺทาลงฺการสภาวา ปสาทาทโย ยสฺมา การณา สมฺภวนฺติ สิชฺฌนฺติ, ตญฺจ ‘‘ปสาโท กิลิฏฺฐาทีนํ วชฺชนา สมฺภวตี’’ตฺยาทินา ยถาโยคํ วิญฺเญยฺยํ, ตโต ตสฺมา การณา เย คุณา สทฺเท สมฺภูสยนฺติ อลงฺกโรนฺติ, เต สทฺทาลงฺการสงฺขาเต คุเณ อิทานิ ทสฺเสสฺสํ อุปทิสิสฺสามิฯ

๑๑๖. เอวํ โทสปริหารปเวโสปายํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถาวุตฺตโทสานํ ปริหาเรน ‘‘พนฺธนิสฺสิตคุณา เอเต’’ติ ทสฺเสตุํ ปุพฺพาปรปริจฺเฉทานํ สมฺพนฺธํ ฆเฏนฺโต ‘‘สมฺภวนฺติ’’จฺจาทิคาถมาหฯ โทสานํ นิทฺทิฏฺฐปทโทสาทีนํ เอวํ อนนฺตรปริจฺเฉเท นิทฺทิฏฺฐกฺกเมน อติกฺกเม สติ คุณา ปสาทาทิสทฺทาลงฺการสงฺขาตา ปสาทาทโย สทฺทธมฺมา ยสฺมา สมฺภวนฺติ, ตโต เย สทฺทธมฺมา สทฺเท สมฺภูสยนฺติ สชฺชนฺติ, เต สทฺทธมฺเม ทสฺเสสฺสํ ปกาสิสฺสามีติฯ เอตฺถ กิลิฏฺฐโทสพฺยากิณฺณโทสปริหาเรหิ ปสาทาลงฺกาโร สิชฺฌติ, เสสาปิ ยถาลาภโต ญาตพฺพาฯ

สทฺทาลงฺการอุทฺเทสวณฺณนา

๑๑๗.

ปสาโท’โช มธุรตา,

สมตา สุขุมาลตา;

สิเลโส’ทารตา กนฺติ,

อตฺถพฺยตฺติสมาธโยฯ

๑๑๗. อิทานิ เต วิภชติ ‘‘ปสาโท’’อิจฺจาทินา ปสตฺถิ ปสาโท ปกาสตฺถตา, โอโช สมาสวุตฺติพาหุลฺลํ อตฺถปาริณตฺยญฺจ, มธุรตา สทฺทานํ รสวนฺตตา, สมตา ปชฺชาเปกฺขาย จตุนฺนํ ปาทานเมกชาติยสมฺพนฺธตา, คชฺชาเปกฺขาย ตุ ปทานํ, สุขุมาลตา อผรุสกฺขรพาหุลฺลํ, สิเลสนํ สิเลโส พนฺธคารวํ, อุทารตา อุกฺกํสตา เกนจิ อตฺเถน สนาถตา วิสิฏฺฐวิเสสนยุตฺตตา จ, กนฺติ สพฺพโลกมโนหรตา, อตฺถพฺยตฺติ สิทฺเธน ญาเยน วา อภิเธยฺยสฺส คหณํ, สมาธิ โลกปฺปตีตฺยนุสาริอมุขฺยตฺถตา, เตสุ โอชอุทารตา สทฺทตฺถคุณา, สมาธิ อตฺถคุโณ, อตฺถานุคามิตฺตา เอตฺถ สทฺทานํ, อญฺเญ ตุ สทฺทคุณาวฯ

๑๑๗. อิทานิ ‘‘ปสาโทโช’’อิจฺจาทินา เต สทฺทาลงฺกาเร กเมน วิภชิตุํ อุทฺทิสติฯ ปสาโท ปสนฺนผฬิกาวลิ อตฺตนิ อาวุนิตรตฺตกมฺพลสุตฺตมิว สทฺทานํ อตฺถสฺส ปสาทนสงฺขาโต ปสาทาลงฺกาโร จ, โอโช สมาสวุตฺติพาหุลฺยอตฺถปาริณตฺยสงฺขโต สทฺทตฺถานํ คุโณ จ, มธุรตา สทฺทานํ รสวนฺตภาวสงฺขาตกณฺณมธุรตา จ, สมตา ปชฺเช ปาทสฺส สุติโต สทิสตา จ, คชฺเช ปทานํ ตเถว สทิสตาติ เอวํ ปาทานํ ปทานญฺจ ตุลฺยคุณตา จ, สุขุมาลตา วณฺณานํ อติผรุสอติสิถิลภาวํ วินา สมปฺปมาณมุทุคุโณ จ, สิเลโส ฐานกรณาทิสมฺภูตสภาควณฺณสุตีหิ อจฺฉิทฺทคุรุคุโณ จ, อุทารตา อุกฺกฏฺเฐน เกนจิ อตฺเถน พนฺธสฺส สชฺชิตภาโว จ, วิสิฏฺฐวิเสสนปเทน ยุตฺตตา จ, กนฺติ สพฺเพสํ ปิยคุณตา จ, อตฺถพฺยตฺติ อิจฺฉิตตฺถสฺส สิทฺเธน วา นฺยาเยน วา สุปากฏภาโว จ, สมาธโย โลกปฺปตีติอนติกฺกนฺตอญฺญธมฺมาโรปเนน อมุขฺยตฺถตา จาติ อิเม สทฺทตฺถคุณา ทส โหนฺติฯ ‘‘สมาธโย’’ติ ตสฺเสว พหุตฺตํ ทีเปติ, อิเมสุ ทสสุ โอโชทารตาติ ทฺเว สทฺทตฺถคุณา, สมาธิ อตฺถคุโณ ปริยาเยน ตทตฺถโชตกสทฺทคุโณปิ, เสสา สตฺต สทฺทคุณา เอว, เอเต สพฺเพปิ อลงฺกโรนฺติ พนฺธมเนนาติ วากฺเยน อลงฺการา นามฯ

สทฺทาลงฺการปโยชนวณฺณนา

๑๑๘.

คุเณเห’เตหิ สมฺปนฺโน, พนฺโธ กวิมโนหโร;

สมฺปาทยติ กตฺตูนํ, กิตฺติมจฺจนฺตนิมฺมลํฯ

๑๑๘. ‘‘คุเณหิ’’จฺจาทิฯ เอเตหิเยว วุตฺเตหิ ทสหิ คุเณหิ ธมฺเมหิ สทฺทาลงฺการสพฺภาเวหิ สมฺปนฺโน ยุตฺโต สมิทฺโธ วา กวีนํ มโน หรติ สวเส วตฺเตตีติ กวิมโนหโร กวิหทยหิลาทการี พนฺโธ กตฺตูนํ พนฺธนฺตานํ กวีนํ อจฺจนฺตนิมฺมลํ อติสยปริสุทฺธํ อคุณเลเสนาป’นาลิมฺปตฺตา กิตฺติํ คุณโฆสํ สมฺปาทยติ นิปฺผาเทติฯ

๑๑๘. ‘‘คุเณ’’จฺจาทิฯ เอเตหิ คุเณหิ อิเมหิ สทฺทาลงฺการสงฺขาตทสวิธสทฺทธมฺเมหิ สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต สมิทฺโธ วา พนฺโธ ปชฺชาทิพนฺโธ กวิมโนหโร อตฺตโน นิรวชฺชตฺตา กวีนํ จิตฺตํ ปีเณนฺโต กตฺตูนํ รจยนฺตานํ อจฺจนฺตนิมฺมลํ อปฺปกโทเสนาปิ อสมฺมิสฺสตฺตา อติปริสุทฺธํ กิตฺติํ พนฺธนวิสยภูตยโสราสิํ สมฺปาทยติ นิปฺผาเทตีติฯ อิมินา การเณน พนฺธสฺส ยถาวุตฺตทสวิธคุณปริคฺคโห สอุสฺสาหํ กาตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ มโน หรตีติ มโนหโร, กวีนํ มโนหโร กวิมโนหโรติ วิคฺคโหฯ

สทฺทาลงฺการนิทฺเทสวณฺณนา

๑๑๙.

อทูราหิตสมฺพนฺธ-สุภคา ยา ปทาวลิ;

สุปสิทฺธาภิเธยฺยา’ยํ, ปสาทํ ชนเย ยถาฯ

๑๑๙. อิทานิ ยโถทฺเทสานเมสํ นิทฺเทสํ โสทาหรณํ กโรนฺโต อาห ‘‘อทูร’’อิจฺจาทิฯ อทูเร อาสนฺเน อทูเรน วา อทูราหิตกฺริยากตฺตุกมฺมาทิปทวเสน อาหิโต ฐปิโต กโต สมฺพนฺโธ อนฺวโย, เตน สุภคา มโนหรา สุปสิทฺโธ สุปฺปกาโส สุคมฺโม อภิเธยฺโย อตฺโถ ยสฺสา สาติ ตถา, น ตุ ภาวตฺโถ ตสฺส สภาวคมฺภีรตฺตาฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘กวีน’ธิปฺปาย’มสทฺทโคจรํ,

ปเท ผุรนฺตํ มุทุกมฺหิ เกวลํ;

วิสนฺติ ภาวาวคมา กตสฺสมา,

ปกาสยนฺตฺยา’กติโย ตุ ตาทิสา’’ติฯ

ตาทิสา ยา ปทาวลิ ปทปนฺติ อยํ ปสาทํ ตนฺนามกํ คุณํ ชนเย อุปฺปาทยติฯ ยถาติ ตมุทาหรติฯ

๑๑๙. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน เอเตสํ สทฺทาลงฺการาทีนํ นิทฺเทสํ โสทาหรณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อทูราหิเต’’จฺจาทิฯ อทูเร อาสนฺนปเทเส ตทุปจาเรน อาสนฺเน วา อาหิโต กฺริยาย, ลทฺธกฺริยาโยคกตฺตุกมฺมาทิปทานํ วเสน จ กโต, โน เจ วินฺยาสวเสน ฐปิโต วา สมฺพนฺโธ อิจฺฉิตตฺถปตีติกฺกเมน อญฺญมญฺญาเปกฺขลกฺขณกฺริยาการกโยโค เตน สุภคา มโนหรา, สุปสิทฺโธ ปสิทฺธตฺถวิสเย สทฺทปโยคโต อติปากโฏ อภิเธยฺโย สทฺทตฺโถ ยสฺสา สา อยํ ปทาวลิ ปทปนฺติ ปสาทํ ปสาทนามกํ คุณํ ชนเย อุปฺปาทยติฯ ยถาติ ลกฺขิยํ ทสฺเสติฯ อทูเร อาหิโตติ วา, อุปจริตตฺตา อทูโร จ โส อาหิโต จาติ วา, โส จ โส สมฺพนฺโธ เจติ จ, เตน สุภคาติ จ, สุ อติสเยน ปสิทฺโธติ จ, โส อภิเธยฺโย อสฺเสติ จ วากฺยํฯ เอตฺถ สุปสิทฺโธ นาม สทฺทตฺโถ, อธิปฺปายตฺโถ ปน ปกติคมฺภีโรฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘กวีน’ธิปฺปาย’มสทฺทโคจรํ,

ปเท ผุรนฺตํ มุทุกมฺหิ เกวลํ;

วิสนฺติ ภาวาวคมา กตสฺสมา,

ปกาสยนฺตฺยา’กติโย ตุ ตาทิสา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อสทฺทโคจรํ สทฺทสฺส อวิสยํ หุตฺวา มุทุกมฺหิ ปเท เกวลํ วิสุํ ผุรนฺตํ จาเปนฺตํ กวีนธิปฺปายํ กวีนมชฺฌาสยํ กตสฺสมา สทฺทตฺถวิสเย กตปริจยา ปณฺฑิตา ภาวาวคมา ปทตฺถาวโพเธน วิสนฺติ ปวิสนฺติ, ตาทิสา อากติโย ตุ สทฺทสทฺทตฺถานํ อาการา ปกาสยนฺติ อธิปฺปายตฺถํ โชเตนฺตีติฯ

๑๒๐.

อลงฺกโรนฺตา วทนํ, มุนิโน’ธรรํสิโย;

โสภนฺเต’รุณรํสี’ว, สมฺปตนฺตา’มฺพุโชทเรฯ

๑๒๐. ‘‘อลงฺกโรนฺตา’’อิจฺจาทิฯ มุนิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วทนํ สภาวมธุรปกติมุขํ อลงฺกโรนฺตา สชฺชนฺตา โสภยมานา อธรานํ รํสิโย สุปกฺกพิมฺพผโลปมโอฏฺฐยุคฬวินิสฺสฏพหุตรกนฺติจฺฉิตาภา มุนิโนติ วิญฺญายติ สุตตฺตาฯ อมฺพุโชทเร ตา กาโลปนตปุปฺผกาสรมณีเย ปทุมพฺภนฺตเร สมฺปตนฺตา ปวตฺตมานา อรุณรํสีว พาลสูริยรํสิโย วิย โสภนฺเต วิราชนฺติฯ

๑๒๐. ‘‘อลงฺกโรนฺเต’’จฺจาทิฯ มุนิโน วทนํ ปกติสุนฺทรมุขํ อลงฺกโรนฺตา สชฺชนฺตา อธรรํสิโย ตสฺเสว มุนิโน โอฏฺฐทฺวยโต นิกฺขนฺตกนฺติสมูหา อมฺพุโชทเร วิกสนานุรูปกาลาภิมุเข ปทุมคพฺเภ อุปฑฺฒวิกสิเตติ วุตฺตํ โหติฯ สมฺปตนฺตา ปวตฺตมานา อรุณรํสี อิว พาลสูริยรํสีว โสภนฺเต ทิพฺพนฺตีติฯ เอตฺถ อทูรสมฺพนฺธํ ปสิทฺธตฺถญฺจ นิสฺสาย ปสาทคุโณ ปากโฏฯ อธรรํสีนํ มุนิสมฺพนฺโธ สุตานุมิตสมฺพนฺเธสุ สุตสมฺพนฺธสฺส พลวตฺตา [สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธ พลวา (ปริภาเสนฺทุเสเร ๑๑๒)], กากกฺขิโคฬกนเยน วา ลพฺภตีติฯ อธเร รํสีติ จ, อมฺพุชสฺส อุทรนฺติ จ วากฺยํฯ

๑๒๑.

โอโช สมาสพาหุลฺย-

เมโส คชฺชสฺส ชีวิตํ;

ปชฺเชปฺย’นากุโล โส’ยํ,

กนฺโต กามียเต ยถาฯ

๑๒๑. ‘‘โอโช’’อิจฺจาทิฯ สมาสสฺส เอกตฺถวุตฺติยา พาหุลฺยํ ภิยฺโยภาโว อิตฺยนุวทิตฺวา ปุน โอโช วิธียเต, เอโส โอโช สมาสพาหุลฺลลกฺขโณ คชฺชสฺส วุตฺติรูปสฺส ชีวิตํ หทยํ สารํ ตปฺปธานตฺตา คชฺชสฺส, น ปชฺชสฺส, โสยํ โอโช อนากุโล อคหโน อโตเยว กนฺโต หทยงฺคโม, ปชฺเชปิ น เกวลํ คชฺเช กามียเต ปยุชฺชเตฯ ยเถตฺยุทาหรติฯ

๑๒๑. อิทานิ โอชคุณํ ทสฺเสติ ‘‘โอโช’’จฺจาทินาฯ โอโช นาม สมาสพาหุลฺยํ ภินฺนตฺเถสุ ปวตฺตสทฺทานํ เอกตฺถปวตฺติลกฺขณสฺส สมาสสฺส พหุลตา, เอโส โอโช คชฺชสฺส คชฺชพนฺธสฺส ชีวิตํ หทยํ, ชีวิตสีเสน หทยสงฺขตํ จิตฺตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ โส อยํ โอโช อนากุโล นิพฺยากุโล กนฺโต ตโตเยว วิญฺญูนํ ปิยภูโต ปชฺเชปิ ปชฺชพนฺเธปิ กามียเต กวีหิ ปยุชฺชเตติฯ พหุลสฺส ภาโว พาหุลฺยํ, สมาสสฺส พาหุลฺยนฺติ วิคฺคโหฯ คชฺชพนฺธาธิการสฺสาภาวา ปชฺชวิสยสฺส โอชคุณสฺส ลกฺขิยํ ทสฺเสติ ‘‘ยเถ’’จฺจาทินาฯ

๑๒๒.

มุนินฺทมนฺทสญฺชาต-หาสจนฺทนลิมฺปิตา;

ปลฺลวา ธวลา ตสฺเส-เวโกนา’ธรปลฺลโวฯ

๑๒๒. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ มุนินฺทสฺส มนฺทํ อีสกํ สญฺชาโต ปวตฺโต ตํสภาวตฺตา ภควโต หาสสฺส [ยสสฺส (ก.)] หาโส หสิตํ โสว จนฺทนมิว จนฺทนํ ธวลตฺตรูปตฺตา, เตน ลิมฺปิตา อุปเทหิตา ปลฺลวา สพฺพานิ กิลสยานิ ‘‘อิทเมเว’’ติ นิยมาภาวโต, ธวลา ปกติวณฺณปริจฺจาเคน สุกฺกา อเหสุํ คาหาปิตตฺตา สคุณสฺส ตาทิสวิสิฏฺฐสฺส ปฏิลาภโต, เอวํ สนฺเตปิ ตสฺส มุนินฺทสฺเสว เอโก อญฺญสฺส ตาทิสสฺสาภาวา อธรปลฺลโว น ธวโล ธวโล นาโหสิฯ อจฺจาสนฺนเทสิโยปิ พหุมนฺตพฺโพ’ย’มสฺสานุภาโวติฯ

‘‘เปมาวพนฺธหทเย สทเย ชินสฺมิํ,

ตสฺมิํ นุ กิํ กุมตโย ภวถ’ปฺปสนฺนา;

กิํ เตน โว น วิหิตํ หิต’มุคฺคทุคฺค-

สํสารสาครสมุตฺตรณาวสานํ’’ฯ

อิจฺจปรมุทาหรณํฯ เอวเมตาทิโส อนากุโล กนฺโต โอโช ชานิตพฺโพติฯ นนุ จ ย-ตสทฺทานํ นิจฺโจ สมฺพนฺโธ, ตสฺมา กถํ ‘‘ตสฺเสเวโก นาธรปลฺลโว’’ติ เอตฺถ ยสทฺทาภาโวติ? สจฺจํ, กินฺตุ ปกฺกนฺตวิสโย, ตถา ปสิทฺธวิสโย, อนุภูตวิสโย จ ตสทฺโท ยสทฺทํ นาเปกฺขเตฯ ยถา –

‘‘สวาสเน กิเลเส โส, เอโก สพฺเพ นิฆาติย;

อหุ สุสุทฺธสนฺตาโน, ปูชานญฺจ สทารโห’’ฯ

อิจฺจาทิฯ เอตฺถ พุทฺโธ ‘‘พุทฺธานุสฺสติมาทิโต’’ติ ปกฺกนฺโตฯ

ปสิทฺธวิสโย ยถา –

‘‘อคฺคิํ ปกฺขนฺท’ อถ วา, ‘ปพฺพตคฺคา ปเต’ติ วา;

ยทิ วกฺขติ กตฺตพฺพํ, ญาตการีหิ โส ชิโน’’ฯ

อิจฺจาทิฯ

อนุภูตวิสโย ยถา –

‘‘อตีตํ นานุโสจามิ, นปฺปชปฺปาม’นาคตํ;

ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปมิ, เตน วณฺโณ ปสีทติ’’ฯ

อิจฺจาทิฯ

ยสทฺโท ตุตฺตรวากฺยฏฺโฐ ปุพฺพวากฺเย ตสทฺทเมว คมยติฯ ยถา –

‘‘โพธิํ นมามิ นติภาชนมจฺจุฬารํ,

ปุญฺญากรํ ภุวนมณฺฑลโสตฺถิภูตํ;

โย จกฺขุโสตสติโคจรตํ สเมโต,

โทสาริทปฺปมถเน’กรโส พุธานํ’’ฯ

อิจฺจาทิฯ

ปุพฺพวากฺโยปาตฺโต ตุ ยสทฺโท อุตฺตรวากฺเยตสทฺโทปาทานํ วินา สากงฺเข วากฺยสฺส อูนตฺตํ ชเนติฯ เอตฺถ ปกฺกนฺตวิสโย ตสทฺโทฯ

๑๒๒. มุนินฺทสฺส มนฺทํ อีสกํ สญฺชาโต ปวตฺโต หาโสเยว สิตํ จนฺทนจุณฺณมิว เตน ลิมฺปิตา อาเลปิตา ปลฺลวา รุกฺขลตาทีนํ ปกติรตฺตานิ กิสลยานิ ธวลา สคุณปริจฺจาเคน เสตา อเหสุํ, ตถาปิ ตสฺเสว ตถาคตสฺส เอโก อตุโล อสหาโย วา อธรปลฺลโว ทนฺตาวรณสงฺขาตปลฺลโว น รํสิสํสฏฺโฐปิ สมีปฏฺโฐปิ ธวโล เสโต นาโหสิฯ เอวเมตฺถ อคหนสมาสพาหุลฺยํ ทีปิตํ โหติฯ

‘‘เปมาวพนฺธหทเย สทเย ชินสฺมิํ,

ตสฺมิํ นุ กิํ กุมตโย ภวถ’ปฺปสนฺนา;

กิํ เตน โว น วิหิตํ หิต’มุคฺคทุคฺค-

สํสารสาครสมุตฺตรณาวสาน’’นฺติฯ

อปรมุทาหรณํฯ ตสฺสตฺโถ – กุมตโย เห อญฺญาณา! เปมาวพนฺธหทเย สพฺเพสุ ตุมฺเหสุ นิจฺจํ ปวตฺติตทฬฺหเปมานุพนฺธจิตฺเต สทเย ตโตเยว ทยาสหิเต ตสฺมิํ ชินสฺมิํ วิสยภูเต กิํ นุ กสฺมา อปฺปสนฺนา ภวถ, ตถา หิ โว ตุมฺหากํ เตน ชิเนน อุคฺโค ทารุโณ จ, ทุคฺโค คนฺตุมสกฺกุเณยฺโย จ, โสเยว สํสารสาคโร ตสฺส สมุตฺตรณํ ปริยนฺตปฺปตฺติเยว อวสานํ ยสฺส ตํ น วิหิตํ อกตํ หิตํ วุทฺธิ นาม กิํ โหติ, น โหเตวฯ เอตฺถาปิ สมาสสฺส ปากฏตฺตา โอโช คุโณ กนฺโต โหตีติฯ

นนุ ย-ตสทฺทานํ นิจฺจสมฺพนฺโธติ กถํ ‘‘ตสฺเสเวโก’’ติ จ ‘‘ตสฺมิํ นุ กิํ กุมตโย’’ติ จ อิจฺจาทีสุ เหฏฺฐา วุตฺตยสทฺโท นตฺถีติ? สจฺจํ, ตถาปิ ปกฺกนฺตตฺถวิสโย, ปสิทฺธตฺถวิสโย, อนุภูตตฺถวิสโย วา ตสทฺโท ยสทฺทํ นาเปกฺขติฯ ตถา หิ –

‘‘สวาสเน กิเลเส โส, เอโก สพฺเพ นิฆาติย;

อหุ สุสุทฺธสนฺตาโน, ปูชานญฺจ สทารโห’’ติฯ

เอวมาทีสุ ‘‘โส’’ติ นิทฺทิฏฺฐตสทฺโท ‘‘พุทฺธานุสฺสติมาทิโต’’ติ เอตฺถ อตีเตน พุทฺธสทฺเทน วจนียวิสโย โหติฯ

‘‘อคฺคิํ ปกฺขนฺท’ อถวา, ‘ปพฺพตคฺคา ปเต’ติ วา;

ยทิ วกฺขติ กตฺตพฺพํ, ญาตการีหิ โส ชิโน’’ติฯ

เอวมาทีสุ ตสทฺโท ญาตการีหิ กตฺตพฺพตฺตา ปสิทฺธพุทฺธปทตฺถวิสโยฯ

‘‘อตีตํ นานุโสจามิ, นปฺปชปฺปาม’นาคตํ;

ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปมิ, เตน วณฺโณ ปสีทตี’’ติฯ

เอวมาทีสุ ตสทฺโท อนนุโสจนนปฺปชปฺปนยาปนสงฺขาตวิชานนวเสน อนุภูตตฺถวิสโย, ตสฺมา ตีสุปิ ฐาเนสุ ตสทฺโท ยสทฺทํ นาเปกฺขเตฯ เอตฺถ ปน ปกฺกนฺตวิสโย ตสทฺโท อธิปฺเปโตฯ อปิจ อุตฺตรวากฺเย ฐิโต ยสทฺโท ปุพฺพวากฺเย ตสทฺเท อสติปิ ตเมว ทีเปติฯ ตถา หิ –

โพธิํ นมามิ นติภาชนมจฺจุฬารํ,

ปุญฺญากรํ ภุวนมณฺฑลโสตฺถิภูตํ;

โย จกฺขุโสตสติโคจรตํ สเมโต,

โทสาริทปฺปมถเน’กรโส พุธานนฺติฯ

โย พุธานํ จกฺขุโสตสตีนํ โคจรตํ วิสยภาวํ สเมโต ปตฺโต, เตสํเยว โทสารีนํ กิเลสปจฺจตฺถิกานํ ทปฺปมถเน ทปฺปมทฺทเน เอกรโส ปธานกิจฺโจ สมิทฺธิวนฺโต วา โหติ, ตํ โพธิํ นมามีติ สมฺพนฺโธฯ ปุพฺพวากฺเย ปโยชิโต ยสทฺโท อุตฺตรวากฺเย ตสทฺโทปาทาเน อสติ สํสยมุปฺปาทยมาโน วากฺยสฺส อูนตฺตํ กโรติฯ อุทาหรณํ ปน ปากฏํฯ

๑๒๓.

ปทาภิเธยฺยวิสยํ,

สมาสพฺยาสสมฺภวํ;

ยํ ปาริณตฺยํ โหติ’ห,

โสปิ โอโชว ตํ ยถาฯ

๑๒๓. ‘‘ปทิ’’จฺจาทิฯ ปทสฺส อภิเธยฺโย อตฺโถ โส วิสโย ยสฺสฯ ยตฺถ ปจุรสทฺทาภิเธยฺโย อตฺโถ สํขิตฺตปเทหิ วุจฺจเต, โส สมาโสฯ ยตฺถปฺปเกหิ ปเทหิ อภิเธยฺยตฺโถ ปจุรปเทหิ วุจฺจเต, โส พฺยาโสฯ ตโต สมาสพฺยาสโต สมฺภโว ยสฺสฯ ตํ ตถาวิธํ ยํ ปาริณตฺยํ ปริณตภาโว โหตีติ อนุวทิตฺวา โสปิ อิห สสตฺเถ โอโชวาติ วิธียเตฯ ตํ ยเถตฺยุภยมฺปิ อุทาหรติฯ

๑๒๓. ‘‘ปเท’’จฺจาทิฯ ปทานํ พหูนํ อปฺปกานํ วา ปทานํ อภิเธยฺยวิสยํ วิตฺถารสํขิตฺตตฺถวิสยวนฺตํ สมาสพฺยาสสมฺภวํ ยถากฺกมํ สงฺเขปวิตฺถารทฺวเยน นิปฺผนฺนํ นิปฺผตฺติวนฺตํ วา ยํ ปาริณตฺยํ กตฺตูนํ คนฺถวิสเย ปริณติปฺปกาสโก โย สทฺทธมฺโม อตฺถธมฺโม โหติ, สทฺทคุโณ อตฺถคุโณติ วุตฺตํ โหติ, โสปิ อิห สุโพธาลงฺกาเร โอโช นาม สทฺทคุโณ อตฺถคุโณฯ ตํ ยถาติ ทฺวีสุ ลกฺขิยํ ทสฺเสติ, ปทานํ อภิเธยฺโย วิสโย ยสฺส ปาริณตฺยสฺเสติ จ, สมาโส จ พฺยาโส จาติ จ, ตโต สมฺภวนฺติ จ, ตโต สมฺภโว อสฺสาติ จ, ปริณตสฺส กตฺตุโน คนฺถสฺส เอว วา ภาโวติ จ วิคฺคโหฯ กตฺตุ ปาริณตฺยปกฺเข ตปฺปกาสกคนฺถสฺส ตทตฺเถน ปาริณตฺยํ สิทฺธํฯ

๑๒๔.

โชตยิตฺวาน สทฺธมฺมํ,

สนฺตาเรตฺวา สเทวเก;

ชลิตฺวา อคฺคิขนฺโธ’ว,

นิพฺพุโต โส สสาวโกฯ

๑๒๔. ‘‘โชตยิตฺวาเน’’จฺจาทิฯ อิมินา เหฏฺฐา ปจุรปทาภิหิโต พุทฺธวํโส สงฺเขปรูเปน วุตฺโตฯ

๑๒๔. ‘‘โชตยิ’’จฺจาทิฯ โส ตถาคโต สทฺธมฺมํ สปริยตฺติกํ นวโลกุตฺตรสทฺธมฺมํ โชตยิตฺวาน ญาณาโลเกน โอภาเสตฺวา สเทวเก สตฺเต สนฺตาเรตฺวา สํสารสาครปริยนฺตมุปเนตฺวา อคฺคิขนฺโธว มหาเตเชน อคฺคิกฺขนฺโธ วิย ชลิตฺวา อนญฺญสาธารณรูปกายสมฺปตฺติยา ปชฺชลิตฺวา อนฺเต สสาวโก สาวเกหิ สห นิพฺพุโต ขนฺธปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตติฯ อิมินา สกลพุทฺธวํเส พหูหิ ปเทหิ วุตฺตตฺโถ สงฺเขปกฺกเมน วุตฺโตฯ สตํ ธมฺโม, สนฺโต สํวิชฺชมาโน วา ธมฺโมติ จ, สห เทเวหิ วตฺตมานาติ จ, สห สาวเกหิ วตฺตมาโนติ จ วิคฺคโหฯ

๑๒๕.

มตฺถกฏฺฐี มตสฺสาปิ, รโชภาวํ วชนฺตุ เม;

ยโต ปุญฺเญน เต เสนฺติ [เสนฺตุ (ก.)], เชนปาทมฺพุชทฺวเยฯ

๑๒๕. ‘‘มตฺถกฏฺฐี’’อิจฺจาทิฯ มตสฺสาปิ มรณมาปนฺนสฺสาปิ เม มตฺถเก มุทฺธนิ อฏฺฐี รโชภาวํ ธูลิตฺตํ วชนฺตุ ปาปุณนฺตุฯ กสฺมาติ เจ? ยโต ยสฺมา การณา ปุญฺเญน กุสเลน กมฺเมน เหตุนา เต รชา ชินสฺส อิเม เชนา, ปาทา, เตเยว อมฺพุชานิว อมฺพุชานิ, เตสํ ทฺวเย เสนฺติ ปวตฺตนฺติ, ตถา โหตุ วา มา วา, ปณติเคเธเนว วทติฯ เอตฺถ ‘‘กถมหํ ภควโต ปาเท นิจฺจํ สิรสา ปณมามี’’ตฺยธิปฺปาโย วิตฺถาเรน วุตฺโตฯ

๑๒๕. ‘‘มตฺถกิ’’จฺจาทิ, มตสฺสาปิ เม มยฺหํ มตฺถกฏฺฐี มุทฺธนิ อฏฺฐีนิ รโชภาวํ อติสุขุมรชตฺตํ วชนฺตุ ปาปุณนฺตุฯ กสฺมา อาสีสนํ กโรตีติ เจ? ยโต ยสฺมา การณา ปุญฺเญน มยฺหํ ตถาวิเธน กุสลกมฺเมน เหตุนา เต รชา เชนปาทมฺพุชทฺวเย ชินปฏิพทฺธจรณปทุมยุคเฬ เสนฺติ ปวตฺตนฺติ, พุทฺธสฺส สิริปาเท กิญฺจิปิ รโชชลฺลํ น อุปลิมฺปเตว, ตถาปิ วนฺทนาภิลาเสน เอวํ วุตฺตํฯ เอตฺถ ‘‘กถมหํ ภควโต สิริปาเท มุทฺธนา นิจฺจํ ปณมามี’’ตฺยภิลาโส วิตฺถาเรน วุตฺโตฯ มตฺถเก อฏฺฐีติ จ, รชโส ภาโวติ จ, ชินสฺส อิเมติ จ, เชนา จ เต ปาทา เจติ จ, เตเยว อมฺพุชานีติ จ, เตสํ ทฺวยนฺติ จ วิคฺคโหฯ

๑๒๖.

อิจฺจตฺร นิจฺจํปณติ-เคโธ สาธุ ปทิสฺสติ;

ชายเต’ยํ คุโณ ติกฺข-ปญฺญาน’มภิโยคโตฯ

๑๒๖. พฺยาสตฺตเมวสฺส วิวรติ ‘‘อิจฺจตฺริ’’จฺจาทินาฯ อิจฺเจวํ อตฺร คาถายํ ปณติยํ ปณาเม เคโธ อธิกจฺฉนฺโท สาธุ สุนฺทรํ ปทิสฺสติ วิญฺญายเต, อยํ ยถาวุตฺโต โอโช คุโณ ปริณตภาวสงฺขาโต ติกฺขปญฺญานํ สาติสยมตีนํ เอวํ สนฺเตปิ อภิโยคโต ปุนปฺปุนปฺปวตฺติตปริจยพเลน ชายเต อุปฺปชฺชติฯ

๑๒๖. อิทานิ สํขิตฺตสฺสตฺถสฺส วิตฺถาเรน ปกาสิตภาวํ ‘‘อิจฺจตฺร’’อิจฺจาทินา นิทฺทิสติฯ อิติ อิมินา อนนฺตรคาถายํ วุตฺตกฺกเมน อตฺร อิมิสฺสํ คาถายํ นิจฺจํปณติเคโธ นิรนฺตรปณาเม อธิกกตฺตุกามตากุสลจฺฉนฺโท สาธุ วิภูโต วิภูตํ วา ปทิสฺสติ ปญฺญายติ, อยํ คุโณ ยถาวุตฺโต อยํ ปริณตภาวสงฺขาโต โอโช นาม สทฺทตฺถคุโณ ติกฺขปญฺญานํ สุขุมพุทฺธิมนฺตานํ อภิโยคโต คนฺถวิสยภูเตน นิรนฺตราภฺยาเสเนว ชายเต สิชฺฌติ, วตฺตุ ปาริณตฺเยเนว ภวนโต เยสํ เกสญฺจิ เยน เกนจิ ปกาเรน น สิชฺฌตีติฯ นิจฺจํ ปวตฺตา ปณตีติ จ, ตสฺสํ เคโธติ จ, ติกฺขา ปญฺญา เยสนฺติ จ, อภิ ปุนปฺปุนํ โยโค ยุญฺชนนฺติ จ วิคฺคโหฯ

๑๒๗.

มธุรตฺตํ ปทาสตฺติ-รนุปฺปาสวสา ทฺวิธา;

สิยา สมสุติ ปุพฺพา, วณฺณาวุตฺติ ปโร ยถาฯ

๑๒๗. มาธุริยมวธารยมาห ‘‘มธุรตฺต’’มิจฺจาทิฯ สวนียตฺเตน มโนหรตฺตํ มธุรตฺตํฯ ตํ ปทานิ วากฺยาลงฺการานิ สมานานิ อุตฺตรุตฺตเรหิ, เตสํ อาสตฺติ ฐานาทินายถากถญฺจิ สมสุตีนํ อาสนฺนตา ปทาสตฺติ, ปฐมปฺปยุตฺตสฺสกฺขรสฺส ปจฺฉา ปาโส ปกฺเขโป อนุปฺปาโส, ปทาสตฺติ จ อนุปฺปาโส จ, เตสํ วเสน ทฺวิธา โหติฯ ‘‘กีทิสา เต’’ติ อาห ‘‘สิยา’’ติอาทิฯ ปุพฺพา ปฐมาภิหิตา ปทาสตฺติ สมา เยน เกนจิ ฐานมตฺตาสํโยคาทินา ปทนฺตเรน สุติ วณฺโณ ยสฺสา สา สิยา ภเวยฺย, ปโร ปจฺฉิโม อนุปฺปาโส ตุ วณฺณสฺส สรพฺยญฺชนลกฺขณสฺส อาวุตฺติ ปุนปฺปุนุจฺจารณํ สิยาติฯ เอวํ กตฺถจิ พนฺเธ สมานปทาสตฺติ กตฺถจิ อนุปฺปาโส กตฺถจิ ตทุภยํ, ทฺวเยน รหิโต วิรโส พนฺโธ นสฺสาทียเต กวีหิ, ตาทิสํ มธุรตฺตํ ทุวิธํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ, สิเลสสมตานฺวิตนฺตุจฺจนฺตเมว รมณียํ สิยาติ ลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ยเถ’’ติ ลกฺขิยมุภยตฺโถทาหรติ ‘‘ยเท’’จฺจาทินา, ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทินา จฯ

๑๒๗. อิทานิ มธุรคุณํ ทสฺเสติ ‘‘มธุริ’’จฺจาทินาฯ มธุรตฺตํ สวนียภาวโต มโนหรตฺตํ มธุรคุณํ, ปทานํ วากฺยาวยวสงฺขาตานํ สฺยาทฺยนฺตาทีนํ อุปรูปริปเทหิ สมานานํ อาสตฺติ ฐานกรณาทินา เยน เกนจิ ปกาเรน อญฺญมญฺญํ อาสนฺนตา, อนุปฺปาโส ปุพฺพุจฺจาริตวณฺณานํ ปุน ปกฺขิปนญฺจาติ ทฺวินฺนํ วสา วิภาเคน ทฺวิธา โหติฯ ตตฺถ ปุพฺพา ปทาสตฺติ สมสุติ สิยา, ปุพฺพาปรวณฺณานํ ฐานมตฺตากรณาทีหิ อาสนฺนสุติสงฺขตวณฺณวุตฺติ โหติ, ปโร อนุปฺปาโส ปน วณฺณาวุตฺติ สรพฺยญฺชนสภาวานํ ปุพฺพุจฺจาริตวณฺณานํ ปุนปฺปุนุจฺจารณํ สิยาติฯ ยถาติ ทฺวีสุ อุทาหรณมาทิสติฯ เอวํ กตฺถจิ พนฺเธ ปทาสตฺติ กตฺถจิ อนุปฺปาโส กตฺถจิ ตทุภยํ, ทฺวีหิ วินิมุตฺโต ปน พนฺโธ วิญฺญูหิ อสฺสาทนีโย น โหติฯ อุปริ วกฺขมานาหิ สิเลสสมตาหิ ยุตฺตํ มธุรตฺตํ ปน วิเสสโต อสฺสาทนียํ โหตีติฯ มธุรสฺส พนฺธสฺส ภาโวติ จ, ปทานํ อาสตฺตีติ จ, อนุ ปจฺฉา ปาโส ปกฺเขโปติ จ, ปทาสตฺติ จ อนุปฺปาโส จาติ จ, เตสํ วโส เภโทติ จ, สมา สุติ วณฺโณ ยสฺสาติ จ, วณฺณสฺส อาวุตฺตีติ จ วิคฺคโหฯ

๑๒๘.

ยทา เอโส’ภิสมฺโพธิํ,

สมฺปตฺโต มุนิปุงฺคโว;

ตทา ปภุติ ธมฺมสฺส,

โลเก ชาโต มหุสฺสโวฯ

๑๒๘. เอโส มุนิปุงฺคโว ยทา ยโต ปภุติ อภิสมฺโพธิํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สมฺปตฺโต สมธิคโต, ตทา ปภุติ ตโต อารพฺภ ธมฺมสฺส จตุสติปฏฺฐานาทิเภทสฺส สตฺตติํสโพธิปกฺขิยสงฺขาตสฺส มหุสฺสโว มหนฺโต อพฺภุทโย นิปฺปฏิปกฺขา ปวตฺติ โลเก ติวิเธ ชาโต อโหสีติฯ อิห กฺวจิ ทีฆตากตํ สทิสตฺตํ, กฺวจิ ฐานกตํ, กฺวจิ สํโยคกตํ, กฺวจิ อญฺญถา, เตนาห ‘‘สิยา สมสุติ ปุพฺพา’’ติฯ

๑๒๘. ‘‘ยทิ’’จฺจาทิฯ เอโส มุนิปุงฺคโว ยทา อภิสมฺโพธิํ สพฺพญฺญุตํ สมฺปตฺโต สสนฺตาเน อุปฺปาทนวเสน สมฺปาปุณิ, ตทา ปภุติ ตโต ปฏฺฐาย ธมฺมสฺส กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานาทิปเภทสฺส สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมสฺส มหุสฺสโว มหาภิวุทฺธิ โลเก กามาทิโลกตฺตเย ชาโตติฯ อิห ‘‘ยทา เอโส’’ติ ทีฆกาลวเสน อาสนฺนตา, ‘‘ย เอ’’ติ ฐานวเสน อาสนฺนตา, ‘‘อภิสมฺโพธิํ สมฺปตฺโต’’ติ สํโยควเสน อาสนฺนตา, ‘‘ภิ ธิ’’นฺติ ธนิตโต อาสนฺนตาติ อิจฺจาทินา ปทาสตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ อภิสมฺพุชฺฌติ เอตายาติ จ, ปุมา จ โส โคเจติ จ, มุนีนํ ปุงฺคโวติ จ, มหนฺโต จ โส อุสฺสโว จาติ จ วิคฺคโหฯ

๑๒๙.

มุนินฺทมนฺทหาสา เต, กุนฺทสนฺโทหวิพฺภมา;

ทิสนฺต’มนุธาวนฺติ, หสนฺตา จนฺทกนฺติโยฯ

๑๒๙. กุนฺทานํ กุสุมานํ สนฺโทโห สมูโห, ตสฺส วิพฺภโม เยสํ เต, มุนินฺทสฺส มนฺทหาสา มนุญฺญา หสิตานิ จนฺทสฺส กนฺติโย โสภาโย หสนฺตา วิฑมฺพยนฺตา ทิสนฺตมนุธาวนฺติ อนุวิจรนฺติฯ อิจฺจตฺร นการสหิตสฺส ทการสฺส, ตการสฺส จานุวตฺตนํฯ

‘‘อินฺทนีลทลทฺวนฺท-สุนฺทรํ สิริมนฺทิรํ;

มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ, วินฺทติ’นฺทีวรชฺชุติํ’’ฯ

อิจฺจปรมุทาหรณํฯ

๑๒๙. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิฯ กุนฺทสนฺโทหวิพฺภมา สุปุปฺผิตกุนฺทกุสุมราสิสทิสลีลาวนฺตา เต มุนินฺทมนฺทหาสา พุทฺธสฺส มนุญฺญา หสิตา จนฺทกนฺติโย นิมฺมลจนฺทกิรเณ หสนฺตา นินฺทนฺตา ทิสนฺตํ ตํ ตํ ทิสํ, ทิสาปริยนฺตํ วา อนุธาวนฺติ วิธาวนฺตีติฯ เอตฺถ นการสหิตทการสฺส, นการสหิตตการสฺส จ อาวุตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ มนฺทา จ เต หาสา เจติ จ, มุนินฺทสฺส มนฺทหาสาติ จ, กุนฺทานํ สนฺโทโหติ จ, ตสฺส วิพฺภโม เยสนฺติ จ, ทิสาเยว ทิสนฺตํ, ทิสานํ วา อนฺตนฺติ จ วิคฺคโหฯ

‘‘อินฺทนีลทลทฺวนฺท-สุนฺทรํ สิริมนฺทิรํ;

มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ, วินฺทติ’นฺทีวรชฺชุติ’’นฺติฯ

อิทมฺปิ นการสหิตทการวณฺณาวุตฺติยา อปรมุทาหรณํฯ

ตตฺถ อินฺทนีลทลทฺวนฺทสุนฺทรํ อินฺทนีลมณิสกลิกายุคฬมิว มโนหรํ สิริมนฺทิรํ ตโตเยว โสภาย นิวาสฏฺฐานภูตํ มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ อินฺทีวรชฺชุติํ นีลุปฺปลกนฺติํ วินฺทติ อนุโภติ, อินฺทีวรชฺชุติสมานาติ อธิปฺปาโยฯ

๑๓๐.

สพฺพโกมลวณฺเณหิ, นา’นุปฺปาโส ปสํสิโย;

ยถา’ยํ มาลตีมาลา, ลินโลลาลิมาลินีฯ

๑๓๐. เยหิ เกหิจิ อาวุตฺติโต อนุปฺปาโสติ เจ? เนตฺยาห ‘‘สพฺพ’’อิจฺจาทิฯ สพฺเพหิ โกมเลหิ สุกุมาเรหิ วณฺเณหิ อกฺขเรหิ อนุปฺปาโส น ปสํสิโย สิลาฆนีโย น โหติ สิเลสวิโรธิตฺตาฯ ‘‘ยเถ’’ติ ตํ อุทาหรติฯ อยํ มาลตีมาลา ชาติกุสุมทามํ ลินานํ พฺยาธิตานํ โลลานํ กุสุมรสารพฺภ โลลุปานํ อลีนํ ภมรานํ มาลา ปนฺติ สา อสฺสา อตฺถีติ ลินโลลาลิมาลินีฯ

๑๓๐. วุตฺตานุปฺปาโสปิ สพฺพโกมลวณฺเณหิ วิรจิโต น ปสํสิโยติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพโกมลวณฺเณหี’’ติอาทิมาหฯ สพฺพโกมลวณฺเณหิ สพฺเพหิ สุกุมารกฺขเรหิ กโต อนุปฺปาโส วณฺณาวุตฺติลกฺขโณ น ปสํสิโย สิเลสาลงฺการวิรุทฺธตฺตา ปสตฺโถ น โหติฯ ‘‘ยถา’’ติ ตมุทาหรติฯ อยํ มาลตีมาลา เอสา ชาติสุมนมาลิกา ลินานํ พฺยาวฏานํ ปตนฺตานํ โลลานํ คนฺธลุทฺธานํ อลีนํ ภมรานํ มาลินี ปนฺติยุตฺตาติฯ เอตฺถ ลการสฺเสว ปุนปฺปุนปฺปโยเคน โกมลวณฺณาวุตฺติฯ มาลตีนํ มาลาติ จ, โลลา จ เต อลโย จาติ จ, ลินา จ เต โลลาลโย จาติ จ, เตสํ มาลาติ จ, สา อสฺส อตฺถีติ จ วิคฺคโหฯ

๑๓๑.

มุทูหิ วา เกวเลหิ,

เกวเลหิ ผุเฏหิ วา;

มิสฺเสหิ วา ติธา โหติ,

วณฺเณหิ สมตา ยถาฯ

๑๓๑. สมตํ สมฺภาเวติ ‘‘มุทูหิ’’จฺจาทินาฯ เกวเลหิ เกวลผุฏาทิภาวาปวตฺเตหิ สกเลหิ มุทูหิ จตูสุปิ ปาเทสุ สชาติเยหิ อสิถิลโกมเลหิ วา กการาทีหิ วา สิถิลโกมลสฺส สิเลสปฏิปกฺขตฺตา เกวเลหิ ผุเฏหิ วา อธิมตฺตสุตีหิ ภการาทีหิ [ราคาทีหิ (ก.)] วา อกิจฺฉวจนีเย กิจฺฉวจนียสฺส สุขุมาลวิปริยยตฺตา มิสฺเสหิ วา มชฺฌิมสุตีหิ มุทุภูตสํสฏฺเฐหิ วา วณฺเณหิ อกฺขเรหิ กรณภูเตหิ สมตา ติธา โหติ คชฺเช ปชฺเช วาฯ ‘‘ยเถ’’ติ ติวิธมุทาหรติฯ

๑๓๑. อิทานิ สมตํ วิภาเวตุํ ‘‘มุทูหิ’’จฺจาทิมาหฯ เกวเลหิ ผุฏมิสฺเสหิ อญฺญตฺตา สกเลหิ มุทูหิ สิถิลโกมเลหิ วณฺเณหิ กการาทีหิ วา เกวเลหิ ผุเฏหิ เกวลโกมลวณฺณรหิตตฺตา สกเลหิ อกิจฺฉุจฺจารณีเยหิ อธิมตฺตสุตีหิ ภการาทีหิ วณฺเณหิ วา มิสฺเสหิ ยถาวุตฺตมุทุผุฏสมฺมิสฺเสหิ วณฺเณหิ วา กรณภูเตหิ สมตา คชฺเช วา ปชฺเช วา ติธา โหตีติฯ ยทิ สิถิลโกมลวณฺเณหิ วิจริตํ สิเลสาลงฺการสฺส, กิจฺฉุจฺจารณีเยหิ ผุฏวณฺเณหิ กตํ สุขุมาลาลงฺการสฺส จ วิรุชฺฌตีติฯ ‘‘ยถา’’ติ ติวิธมุทาหรติฯ

เกวลมุทุสมตา

๑๓๒.

โกกิลาลาปสํวาที,

มุนินฺทาลาปวิพฺภโม;

หทยงฺคมตํ ยาติ,

สตํ เทติ จ นิพฺพุติํฯ

๑๓๒. ‘‘โกกิเล’’จฺจาทิฯ โกกิลานํ กรวีกสกุณานํ อาลาโป กูชิตํ, ตํ สํวทติ ปกาสติ สีเลนาติ โกกิลาลาปสํวาที, ตํสทิโสติ อตฺโถ, มุนินฺทสฺส อาลาโป วิสฏฺฐาทิอฏฺฐงฺคิโก สโร ตสฺส วิพฺภโม วิลาโส สตํ สปฺปุริสานํ หทยงฺคมตํ มโนนุสาริตํ มธุรภาวํ ยาติ, นิพฺพุติํ นิพฺพานญฺจ เตสํ เทติฯ

๑๓๒. ‘‘โกกิลิ’’จฺจาทิฯ โกกิลานํ กรวีกสกุณานํ อาลาปํ นาทลีลํ สํวาที ปกาสนสีโล, ตํสทิโสติ อธิปฺปาโย, มุนินฺทสฺส สพฺพญฺญุโน อาลาปสฺส วิสฏฺฐาทิอฏฺฐงฺคิกนาทสฺส วิพฺภโม วิลาโส สตํ สปฺปุริสานํ หทยงฺคมตํ จิตฺตาราธิตภาวํ ยาติ จ, นิพฺพุติํ สุตสมฺพนฺเธน เตสํเยว สาธูนํ นิพฺพานํ เทติ จ เทนฺโตปิ โหตีติฯ เอตฺถ โกกิลาลาปสทฺเทน นิสฺสิเต นิสฺสยโวหาเรน ลีลา คหิตาฯ

เกวลผุฏสมตา

๑๓๓.

สมฺภาวนียสมฺภาวํ,

ภควนฺตํ ภวนฺตคุํ;

ภวนฺตสาธนากงฺขี,

โก น สมฺภาวเย วิภุํฯ

๑๓๓. ‘‘สมฺภาวนีเย’’จฺจาทิฯ สมฺภาวนีโย อาทรณีโยฯ สเทวเก โลเก สนฺโต โสภโน ภาโว อธิปฺปาโย ยสฺส ตํฯ ภวนฺตํ นิพฺพานํ คโตติ ภวนฺตคุ, ตํ วิภุํฯ ภควนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํฯ ภวสฺส สํสารสฺส อนฺโต อวสานํ นิพฺพานํ, ตสฺส สาธนํ สมฺปาทนมากงฺขติ สีเลนาติ ภวนฺตสาธนากงฺขี, โก นาม สํสารวตฺติชโนฯ น สมฺภาวเย อาทรํ น กเรยฺย, กโรตฺเยวาติ อตฺโถฯ

๑๓๓. ‘‘สมฺภาวนียิ’’จฺจาทิฯ สมฺภาวนียสมฺภาวํ สเทวเกน โลเกน อาทรณียโสภนาธิปฺปายํ ภวนฺตคุํ ภวสฺส อนฺตสงฺขาตํ นิพฺพานํ คตํ วิภุํ ปภุํ ภควนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ภวนฺตสาธนากงฺขี นิพฺพานสาธนาภิลาสี โก กตโม สํสารวตฺติชโน น สมฺภาวเย อาทรํ น กเรยฺย, กโรตฺเยวฯ สนฺโต จ โส ภาโว จาติ จ, สมฺภาวนีโย สมฺภาโว ยสฺเสติ จ, ภวสฺส อนฺตนฺติ จ, ภวนฺตํ คโตติ จ, ตสฺส สาธนนฺติ จ, ตํ อากงฺขติ สีเลนาติ จ วิคฺคโหฯ

มิสฺสกสมตา

๑๓๔.

ลทฺธจนฺทนสํสคฺค-สุคนฺธิมลยานิโล;

มนฺท’มายาติ ภีโตว, มุนินฺทมุขมารุตาฯ

๑๓๔. ‘‘ลทฺธิ’’จฺจาทิฯ ลทฺโธ จนฺทนตรูนํ สํสคฺโค ปริจโย เตน โสภโน คนฺโธ อสฺสาติ สุคนฺธี สุรภิ มลยานิโลทกฺขิณปวมาโน มุนินฺทสฺส มุขมารุตา ภีโตว ตาทิสมุทุตฺตสีตลตฺตสุคนฺธสมฺปตฺติยา อตฺตโน ทูรตรตฺตา อายาติ อนุวตฺตติฯ มนฺทนฺติ อาคมนกฺริยาวิเสสนํฯ

๑๓๔. ‘‘ลทฺธิ’’จฺจาทิฯ ลทฺธจนฺทนสํสคฺคสุคนฺธิมลยานิโล ปฏิลทฺธจนฺทนตรุสารสมวาเยน โสภนคนฺธสมนฺนาคโต มลยเทสโต อาคจฺฉมานมาลุโต มุนินฺทมุขมารุตา พุทฺธสฺส มุขสุรภิวาสิตปวนโต ภีโต อิว ตาทิสมุทุสุรภิสีตลตฺตสฺส อตฺตนิ อสมฺภวโต ภีโตว มนฺทํ สณิกํ ยาติ อภิมุขเมตีติฯ จนฺทนานํ สํสคฺโคติ จ, ลทฺโธ จ โส จนฺทนสํสคฺโคติ จ, โสภโน คนฺโธ ยสฺสาติ จ, ลทฺธจนฺทนสํสคฺเคน สุคนฺธีติ จ, มลยโต อาคโต อนิโลติ จ, มุนินฺทมุขโต นิกฺขนฺโต มารุโตติ จ วิคฺคโหฯ มนฺทนฺติ กฺริยาวิเสสนํฯ เอตฺถ ติวิธสมตายํ ‘‘โกกิลาลาปสํวาทิ’’จฺจาทิติวิธลกฺขิยสฺสาปิ ‘‘มุทูหิ วา เกวเลหิ’’จฺจาทินา ทสฺสิตลกฺขณตฺตเยน ตุลฺยตา สุปากฏาวาติฯ

๑๓๕.

อนิฏฺฐุรกฺขรปฺปายา, สพฺพโกมลนิสฺสฏา;

กิจฺฉมุจฺจารณาเปต-พฺยญฺชนา สุขุมาลตาฯ

๑๓๕. สุขุมาลตา กถียติ ‘‘อนิฏฺฐุรกฺขเร’’จฺจาทินาฯ อนิฏฺฐุรานิ อผรุสานิ อกฺขรานิ วณฺณานิ ปายานิ พหูนิ ยสฺสา สา ตถา, ‘‘นิฏฺฐุรานิ อปฺปกานี’’ติ ปายคฺคหเณน สูจิตํ, ตโตเยว สพฺเพหิ เกวเลหิ โกมเลหิ สิถิเลหิ ลฆูหิ อกฺขเรหิ นิสฺสฏา นิคฺคตา กิจฺเฉน ทุกฺเขน อุจฺจารณา ตโต อเปตานิ อปคตานิ พฺยญฺชนานิ ยสฺสา สาติ อนุวทิตฺวา สุขุมาลตา วิธียเตฯ

๑๓๕. อิทานิ สุขุมาลตํ ทสฺเสติ ‘‘อนิฏฺฐุเร’’จฺจาทินาฯ อนิฏฺฐุรกฺขรปฺปายา อกกฺกสวณฺณพหุลา สพฺพโกมลนิสฺสฏา อนิฏฺฐุรกฺขรานํ เยภุยฺยคฺคหณโตเยว สกลสิถิลวณฺณวิรหิตา กิจฺฉมุจฺจารณาเปตพฺยญฺชนา ทุกฺขุจฺจารณียวณฺเณหิ วิคตอกฺขรสมนฺนาคตา สุขุมาลตา นามาติฯ อนิฏฺฐุรานิ อกฺขรานิ ปายานิ พหูนิ ยสฺสนฺติ จ, สพฺเพ จ เต โกมลา เจติ จ, เตหิ นิสฺสฏาติ จ, กิจฺเฉน อุจฺจารณาติ จ, เตหิ อเปตานีติ จ, ตานิ พฺยญฺชนานิ ยสฺสาติ จ วิคฺคโหฯ นิคฺคหีตาคโมฯ

๑๓๖.

ปสฺสนฺตา รูปวิภวํ, สุณนฺตา มธุรํ คิรํ;

จรนฺติ สาธู สมฺพุทฺธ-กาเล เกฬิปรมฺมุขาฯ

๑๓๖. อุทาหรติ ‘‘ปสฺสนฺตา’’อิจฺจาทิฯ รูปวิภวํ รูปสมฺปตฺติํ ปสฺสนฺตา มธุรํ คิรํ วาจํ สุณนฺตา สาธโว เกฬิปรมฺมุขา กีฬาย นิจฺฉนฺตา จรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ กตฺถาติ อาห ‘‘สมฺพุทฺธกาเล’’ติฯ

๑๓๖. ‘‘ปสฺสนฺติ’’จฺจาทินา ลกฺขิยมุทาหรติ, ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ

๑๓๗.

อลงฺการวิหีนาปิ, สตํ สมฺมุขเต’ทิสี;

อาโรหติ วิเสเสน, รมณียา ตทุชฺชลาฯ

๑๓๗. วิสิฏฺฐสฺสาญฺญธมฺมสฺส อภาเวปิมินาโวปาเทโย พนฺโธติ อาห ‘‘อลงฺกาเร’’จฺจาทิฯ อลงฺกาเรหิ วิหีนาปิ เอทิสี สุขุมาลตา สตํ ปณฺฑิตชนานํ สมฺมุขตํ อภิมุขภาวํ วาจาโคจรตฺตํ อาโรหติ อุปคจฺฉติ, กิมุตอตฺถาลงฺการาลงฺกิเตตฺยปิสทฺโทฯ เตน สภาววุตฺยาทินา อลงฺกาเรน อุชฺชลา ทิตฺตา ปน วิเสเสนาติสเยน รมณียา มนุญฺญาติฯ

๑๓๗. ‘‘อลงฺกาเร’’จฺจาทิฯ เอทิสี เอวํวิธา สุขุมาลตา อลงฺการวิหีนาปิ อตฺถาลงฺการวิรหิตาปิ สตํ ปญฺญวนฺตานํ สมฺมุขตํ อภิมุขภาวํ เตสํ วจนวิสยภาวนฺติ อตฺโถ อาโรหติ ปาปุณาติฯ ตทุชฺชลา เตน สภาววุตฺติวงฺกวุตฺติสมฺภูเตน อตฺถาลงฺกาเรน โชตมานา วิเสเสน อติสเยน รมณียา มนุญฺญา โหติฯ อลงฺกาเรหิ วิหีนาติ จ, เตน อุชฺชลาติ จ วิคฺคโหฯ

๑๓๘.

โรมญฺจปิญฺฉรจนา, สาธุวาทาหิตทฺธนี;

ลฬนฺติ’เม มุนีเมฆุ-มฺมทา สาธุ สิขาวลาฯ

๑๓๘. ตมุทาหรติ ‘‘โรมญฺเจ’’จฺจาทินาฯ โรมญฺจา โลมหํสา อิว โรมญฺจา เอว วา, ปิญฺฉานิ พริหานิ [ปริหารานิ (ก.)] เตสํ รจนา ฉตฺตากาเรน วิธานํ เยสํ เต ตถา, ‘‘สาธู’’ติ วาโท วจนํ ตํสทิโสเยว วา, อาหิโต ธนิ เกกาสงฺขาโต เยสํ เต ตถา, มุนิเมเฆน มุนิสทิเสน มุนิสงฺขาเตน วา วาริเทน อุมฺมทา มตฺตา สาธุสทิสา สาธุ เอว วา สิขาวลา มยูรา ลฬนฺติ ลีโลเปตา วิจรนฺติ, อญฺญมญฺญํ รมนฺตีติ อตฺโถฯ

๑๓๘. อตฺถาลงฺการยุตฺตสุขุมาลตมุทาหรติ ‘‘โรเม’’จฺจาทินาฯ โรมญฺจปิญฺฉรจนา โลมหํสสทิสา โรมา เอว วา ปิญฺฉานํ พริหานํ รจนา ฉตฺตากาเรน วิตฺถารวนฺตา สาธุวาทาหิตทฺธนี ‘‘สาธู’’ติ วจนสทิเสหิ สาธุวาเทหิ วา ปวตฺตเกกานินฺนาเทหิ สมนฺนาคตา มุนิเมฆุมฺมทา มุนิสทิเสน มุนิสงฺขาเตน วา เมเฆน สญฺชาตมทา อิเม สาธุสิขาวลา สชฺชนสทิสา สาธุโน เอว วา มยูรา ลฬนฺติ ลีโลเปตา ภวนฺตีติฯ อิทํ อเสสวตฺถุวิสยํ สมาสรูปกํ อมุขฺยปกฺเข ‘‘โรมญฺจา วิย สาธุวาโท วิย มุนิ วิย สาธโว วิยา’’ติ จ, มุขฺยปกฺเข ‘‘ปิญฺฉรจนา วิย อาหิตทฺธนี วิย เมโฆ วิย สิขาวลา วิยา’’ติ อุปจริตพฺพํฯ โรมญฺจา เอว ปิญฺฉานีติ จ, เตสํ รจนา เยสนฺติ จ, ‘‘สาธุ’’อิติ วาโทติ จ, อาหิโต จ โส ธนิ เจติ จ, สาธุวาโท อาหิตทฺธนิ เยสนฺติ จ, มุนิ เอว เมโฆติ จ, เตน อุมฺมทาติ จ, สาธโว เอว สิขาวลาติ จ วากฺยํฯ ‘‘มุนีเมโฆ’’ติ เอตฺถ ทีฆตฺตํ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํฯ

๑๓๙.

สุขุมาลตฺตมตฺเถว, ปทตฺถวิสยมฺปิ จ;

ยถา มตาทิสทฺเทสุ, กิตฺติเสสาทิกิตฺตนํฯ

๑๓๙. น เกวลํ สุขุมาลตา สทฺเทว, อตฺเถปีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘สุขุมาลตฺต’’มิจฺจาทิฯ อตฺเถวาติ วิชฺชเตว, ตํ ตุ อโนจิตฺยคามฺมาทิวชฺชนา สมฺภวติฯ ‘‘ยเถ’’ติ ตมุทาหรติฯ มตาทิสทฺเทสุ วตฺตพฺเพสุ กิตฺติเสสาทีนํ สทฺทานํ กิตฺตนํ กถนํฯ

๑๓๙. อยํ สุขุมาลตา น เกวลํ สทฺเทว, อตฺเถปีติ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘สุขุมาลตฺต’’มิจฺจาทิฯ สุขุมาลตฺตมตฺเถว ปทตฺถวิสยมฺปิ จ ปทาภิเธยฺยโคจรมฺปิ สุขุมาลตฺตํ อตฺเถว, ตญฺจ โอจิตฺยหีนคามฺมโทสปริหาเรน สิชฺฌติฯ ‘‘ยถา’’ติ ตมุทาหรติฯ มตาทิสทฺเทสุ วตฺตพฺเพสุ กิตฺติเสสาทิสทฺทานํ กิตฺตนํ กถนนฺติฯ มโต อิติอาทิ เยสํ ‘‘ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต’’ อิจฺจาทีนมิติ จ, กิตฺติเสโส อิติอาทิเยสํ ‘‘เทวตฺตํ คโต, สคฺคกายมลงฺกรี’’ตฺยาทีนมิติ จ วิคฺคโหฯ

๑๔๐.

สิลิฏฺฐปทสํสคฺค-

รมณียคุณาลโย;

สพนฺธคารโว โส’ยํ,

สิเลโส นาม ตํ ยถาฯ

๑๔๐. สิเลสํ ทสฺเสติ ‘‘สิลิฏฺเฐ’’จฺจาทินาฯ สิลิฏฺฐานํ พนฺธลาฆวาภาเวน อญฺญมญฺญํ สิลิฏฺฐานํ ปทานํ สํสคฺเคน รมณีโย มนุญฺโญ คุโณ ตสฺส อาลโย ปวตฺติฏฺฐานํฯ พนฺธสฺส รจนาย คารโว อสิถิลตา, สห เตน วตฺตตีติ สพนฺธคารโวติ อนุวทิตฺวา โสยํ สิเลโส นามาติ วิธียเตฯ ‘‘ตํ ยเถ’’ตฺยุทาหรติฯ ยถา อยํ สิเลโส, ตถา อญฺโญปิ ตาทิโส ทฏฺฐพฺโพ, น ตฺวยเมเวติ ‘‘ตํ ยถา’’ สทฺทสฺสตฺโถฯ

๑๔๐. อิทานิ สิเลสํ นิทฺทิสติ ‘‘สิลิฏฺเฐ’’จฺจาทินาฯ สิลิฏฺฐปทสํสคฺครมณียคุณาลโย ฐานกรณาทีหิ อาสนฺนวณฺณานํ วินฺยาสเหตุ อญฺญมญฺญนิสฺสิตานํ ปทานํ สมวาเยน มนุญฺญคุณสฺส ปวตฺติฏฺฐานภูโต สพนฺธคารโว พนฺธคารวสงฺขาตรจนาย อสิถิลภาเวน สห ปวตฺโต โส อยํ พนฺโธ สิเลโส นามาติฯ สิเลโส นาม พนฺธคารโว, ตปฺปฏิปาทกพนฺโธปฺเยตฺถ สิเลโสติ วุจฺจติฯ สิลิฏฺฐา จ เต ปทา เจติ จ, เตสํ สํสคฺโคติ จ, เตน รมณีโยติ จ, โส เอว คุโณติ จ, ตสฺส อาลโยติ จ, พนฺธสฺส คุรุโน ภาโวติ จ, เตน สห ปวตฺตตีติ จ วากฺยํฯ ตํ ยถา ‘‘พาลินฺทุ’’อิจฺจาทิฯ

๑๔๑.

พาลินฺทุวิพฺภมจฺเฉทิ-นขราวลิกนฺติภิ;

สา มุนินฺทปทมฺโภช-กนฺติ โว วลิตา’วตํฯ

๑๔๑. ‘‘พาลินฺทุ’’อิจฺจาทิฯ พาลินฺทุโน ปญฺจมี [ปญฺจมีจนฺทสฺส (?)] ปญฺจทสกลสฺส วิพฺภโม มโนหรตฺตํ, ตํ ฉินฺทติ สีเลนาติ พาลินฺทุวิพฺภมจฺเฉทิโย ปญฺจมีจนฺทสฺส กลาสนฺนิภานํ นขรานํ นขานํ อาวลิโย ตาสํ กนฺติภิ โสภาหิ สห วลิตา สํยุตฺตา สา, มุนินฺทสฺส ปทานิเยว อมฺโภชานิ ปทุมานิ เตสํ กนฺติฯ โว ตุมฺเห สามญฺเญน วทติฯ อวตํ ปาลยตุฯ

๑๔๑. พาลินฺทุ…เป.… กนฺติภิ ตรุณจนฺทวิลาสวินาสนสภาวสมนฺนาคตนขปนฺติโสภาหิ สห วลิตา สํยุตฺตา สา มุนินฺทปทมฺโภชกนฺติ สา สมฺพุทฺธปาทปทุมโสภา โว ตุมฺเห อวตํ รกฺขตูติฯ พาโล จ โส อินฺทุ จาติ จ, ตสฺส วิพฺภโมติ จ, ตํ ฉินฺทติ สีเลนาติ จ, นขานํ อาวลิโยติ จ, ตาสํ กนฺตีติ จ, พาลินฺทุวิพฺภมจฺเฉทิโย จ ตา นขราวลิกนฺติโย จาติ จ, มุนินฺทสฺส ปทานีติ จ, ตานิเยว อมฺโภชานีติ จ, เตสํ กนฺตีติ จ วิคฺคโหฯ

๑๔๒.

อุกฺกํสวนฺโต โย โกจิ,

คุโณ ยทิ ปตียเต;

อุทาโร’ยํ ภเว เตน,

สนาถา พนฺธปทฺธติฯ

๑๔๒. อุทารตฺตมวธารยมาห ‘‘อุกฺกํสวนฺโต’’อิจฺจาทิฯ โย โกจิ ‘‘อิทเมเว’’ติ นิยมาภาวา คุโณ จาคาติสยาทิโก อุกฺกํสวนฺโต อธิมตฺโต ยทิ ปตียเต วิญฺญายเต พนฺเธติ วิญฺญายติ ‘‘พนฺธปทฺธตี’’ติ วกฺขมานตฺตา, อยํ อุทาโร ภเวติ วิธิฯ อุทาโรยํ โหตุ, กิํ ตโต สิยาติ อาห ‘‘เตนิ’’จฺจาทิฯ เตน อุกฺกํสวตา คุเณน พนฺธปทฺธติ รจนกฺกโม นาถภูเตน อุทารคุเณน สห วตฺตตีติ สนาถา, สมฺปทาวาติ [สมฺปทาวตีติ (?)] วุตฺตํ โหติฯ

๑๔๒. อิทานิ อุทารตฺตมุทฺทิสติ ‘‘อุกฺกํเส’’จฺจาทินาฯ อุกฺกํสวนฺโต อติสยวา โยโกจิ คุโณ จาคาติสยาทิโก สทฺทาวลิยา ปฏิปาทนีโย อานุภาโว ยทิ ปตียเต สเจ กตฺถจิ พนฺเธ วิญฺญายเต, อยํ ยถาวุตฺตคุโณ อุทาโร นาม ภเวฯ เตน กิํ ปโยชนนฺติ เจ? พนฺธพนฺธติ ปทาวลิ เตน อุกฺกํสวตา คุเณน สนาถา สปฺปติฏฺฐา โหติฯ อุกฺกํโส อสฺส อตฺถีติ จ, นาเถน สห วตฺตตีติ จ, พนฺธสฺส ปทฺธตีติ จ วิคฺคโหฯ

๑๔๓.

ปาทมฺโภชรโชลิตฺต-คตฺตา เยตว โคตม;

อโห เต ชนฺตโว ยนฺติ, สพฺพถา นิรชตฺตนํฯ

๑๔๓. ตมุทาหรติ ‘‘ปาเท’’จฺจาทินาฯ โคตมาติ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติฯ ตว ภควโต ปาทมฺโภชานํ รชานิ เรณโว, เตหิ ลิตฺตานิ อุปเทหิตานิ คตฺตานิ เยสนฺติ วิคฺคโหฯ เย ชนา เต ชนฺตโว สพฺพปฺปกาเรน รโชลเวนาปฺยนุปลิตฺตตฺตา รเชหิ กิเลสสงฺขาเตหิ นิคฺคตา นิรชา, เตสํ ภาโว นิรชตฺตนํ นิกฺกิเลสภาวํ ยนฺติ ปาปุณนฺติฯ อโห อจฺฉริยํ ยโต รชสา ลิตฺตา นาม สํกิลิฏฺฐาเยว สิยุํ, ภวํ ปน ปาทรชสา วิเลปเน ชเน นิรเช กโรติฯ อจฺฉริยํ ภวโต อิทนฺติ อตฺโถฯ

๑๔๓. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปาทมฺโภเช’’จฺจาทินาฯ โภ โคตม เย สตฺตา ตว ตุยฺหํ ปาทมฺโภชรโชลิตฺตคตฺตา ปาทปทุมเรณุลิตฺตมตฺถกนลาฏาทิสรีราวยวยุตฺตา เต ชนฺตโว สตฺตา สพฺพถา กิเลสสงฺขาตรโชชลฺเลหิ อนุปลิตฺตตฺตา สพฺพปฺปกาเรน นิรชตฺตนํ วิคตกิเลสรโชภาวํ ยนฺติ ปาปุณนฺติ, อโห อจฺฉริยํฯ รโชลิตฺตา นาม สํกิลิฏฺฐา สิยุํ, ตฺวํ ปน ปาทรชสา อุปลิตฺเตปิ สตฺเต นิรเช กโรสีติ ภาโวฯ อิห ภควโต อุกฺกํสคุโณ ทีปิโต โหติฯ ปาทานิเยว อมฺโภชานีติ จ, เตสํ รชานีติ จ, เตหิ ลิตฺตานิ คตฺตานิ เยสนฺติ จ, รเชหิ กิเลเสหิ นิคฺคตาติ จ, เตสํ ภาโวติ จ วากฺยํฯ

๑๔๔.

เอวํ ชินานุภาวสฺส, สมุกฺกํโส’ตฺรทิสฺสติ;

ปญฺญวา วิธินา’เนน, จินฺตเย ปรมีทิสํฯ

๑๔๔. โก ปเนตฺถ อุกฺกํสวนฺโต คุโณ เยน พนฺโธ สนาโถ สิยาติ เจ? อาห ‘‘เอว’’มิจฺจาทิฯ เอวมิติ ชินานุภาวสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธปภาวสฺส สมุกฺกํโส อติสโย ทิสฺสติ ปทิสฺสเต อตฺร พนฺเธ, ตสฺมา ชินานุภาเวน อุกฺกํสวตา คุเณน พนฺโธ สนาโถ สิยาติฯ ปการมิมมญฺญตฺรปิอติทิสนฺโต อาห ‘‘ปญฺญวา’’ติอาทิฯ ปญฺญวา ปญฺญาสมฺปนฺโน อเนน วิธินา อิมินา ปกาเรน เอทิสํ เอวรูปํ ปรํ อญฺญํ จินฺตเย วิตกฺเกยฺยฯ

๑๔๔. อิทานิ ยถาวุตฺตคุณนิทสฺสนญฺจ สิสฺสานุสาสนญฺจ ทสฺเสติ ‘‘เอว’’มิจฺจาทินาฯ อตฺร อิมิสฺสํ อนนฺตรคาถายํ เอวํ ยถาวุตฺตกฺกเมน ชินานุภาวสฺส ตถาคตปฺปภาวสฺส สมุกฺกํโส อาธิกฺกํ ทิสฺสติ ปทิสฺสเต, ตสฺมา ชินานุภาวสงฺขาเตน อุกฺกํสวตา คุเณน พนฺโธ สนาโถ ภเวยฺยฯ ปญฺญวา ปสตฺถญาณวนฺโต อเนน วิธินา อิมินา กเมน อีทิสํ ปรํ อญฺญํ จินฺตเย กปฺเปยฺยฯ

๑๔๕.

อุทาโร โสปิ วิญฺเญยฺโย,

ยํ ปสตฺถวิเสสนํ;

ยถา กีฬาสโร ลีลา-

หาส [หาโส (ก.)] เหมงฺคทาทโยฯ

๑๔๕. อปรมุทารปฺปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุทาโร’’อิจฺจาทิฯ ยํ ปสตฺถํ สิลาฆนียํ วิเสสนํ อุปาทิยติ, โสปิ น ปน ยถาวุตฺโตว อุทาโร วิญฺเญยฺโยฯ ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติฯ กีฬาย กีฬตฺถํ สโร, ลีลาย ยุตฺโต หาโส, เหมํ เหมมยมงฺคทนฺติ สมาโส, ตํ อาทิ เยสนฺติ พาหิรตฺโถฯ อาทิสทฺเทน กุสุมทามมณิเมขลาทีนํ สงฺคโหฯ อยํ ตุ พนฺธผรุสคามฺมปริจฺจาคา สมฺภวติฯ

๑๔๕. อญฺญมปิ อุทารํ ทสฺเสติ ‘‘อุทาโร’’จฺจาทินาฯ ยํ ปสตฺถวิเสสนํ ปสํสนียวิเสสนํ โหติ, โสปิ อุทาโรติ วิญฺเญยฺโยฯ ‘‘ยถา’’ติ ตมุทาหรติฯ กีฬาสโร กีฬาย กโต สโรฯ ลีลาหาโส ลีลาย ยุตฺโต หาโสฯ เหมงฺคทาทโย สุวณฺณเกยูราอิจฺจาทโยติฯ กีฬตฺถาย สโรติ จ, ลีลาย ยุตฺโต หาโสติ จ, เหมํ เหมมยํ องฺคทนฺติ จ, ลีลาหาโส จ เหมงฺคทญฺจาติ จ, ตานิ อาทีนิ เยสํ กุสุมทามมณิเมขลาทีนนฺติ จ วิคฺคโหฯ อยมุทาโร พนฺธผรุสคามฺมาทิโทสปริจฺจาเคน สิชฺฌติฯ

๑๔๖.

โลกิยตฺถานติกฺกนฺตา,

กนฺตา สพฺพชนานปิ;

กนฺติ นามา’ติวุตฺตสฺส,

วุตฺตา สา ปริหารโตฯ

ยถา ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ

๑๔๖. กนฺติํ กถยติ ‘‘โลกิยิ’’จฺจาทินาฯ โลเก วิทิโต โลกิโย, ตํ โลกิยํ อตฺถํ อภิเธยฺยํ อนติกฺกนฺตา อนตีตา สพฺเพสํ กวีนมิตเรสํ วา ชนานํ เอว กนฺตา มโนหรา กนฺติ นามาติ วุจฺจติฯ อยํ ปน สทฺทคุโณ อติวุตฺตสฺส วากฺยโทสสฺส ปริจฺจาเคน สมฺภวติฯ เตนาห ‘‘อติวุตฺตสฺสา’’ติอาทิฯ อุทาหรณตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

๑๔๖. อิทานิ กนฺติํ ทสฺเสติ ‘‘โลกิยิ’’จฺจาทินาฯ โลกิยตฺถานติกฺกนฺตา โลเก ปสิทฺธสทฺทตฺถมนติกฺกนฺตา สพฺพชนานํ สกลกวีนํ กนฺตา มนุญฺญา กนฺติ นาม วุจฺจเต, สา อติวุตฺตสฺส อติวุตฺตโทสสฺส ปริหารโต วุตฺตา โทสปริหารปริจฺเฉเท กถิตา โหติฯ อติวุตฺตโทสปริหารโต เอว กนฺติยา สิทฺธตฺตา ตสฺส ลกฺขิโย เอว เอติสฺสา โหตีติ อธิปฺปาโยฯ โลเก วิทิโตติ จ, โส จ โส อตฺโถ เจติ จ วิคฺคโหฯ ‘‘ยถา’’ติ กนฺติยา อุทาหรณํ ทสฺเสติ ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ ตํ วุตฺตเมวฯ

๑๔๗.

อตฺถพฺยตฺตา’ภิเธยฺยสฺสา-

เนยฺยตา สทฺทโต’ตฺถโต;

สา’ยํ ตทุภยา เนยฺย-

ปริหาเร ปทสฺสิตาฯ

ยถา ‘‘มรีจิ’’จฺจาทิ จ, ‘‘มโนนุรญฺชโน’’จฺจาทิ จฯ

๑๔๗. อตฺถพฺยตฺติํ พฺยญฺชยติ ‘‘อตฺถพฺยตฺตาภิเธยฺยิ’’จฺจาทินาฯ อภิเธยฺยสฺส สมฺพนฺธอตฺถสฺส สทฺทโต อตฺถโต วา สามตฺถิยโต วา อเนยฺยตา ปตีติ อญฺญถา วคโม คตฺยนฺตราภาวา, ยโต วุตฺตํ ‘‘ทุลฺลภาวคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินี’’ติฯ ตมนุวทิตฺวา อตฺถพฺยตฺติ วิธียเตฯ สา ปน พฺยากิณฺณเนยฺยาทิโทสวชฺชนาย ชายเตฯ ตทุภยา ชาตา สายํ อเนยฺยตา เนยฺยปริหาเร ปทสฺสิตา ปกาสิตาฯ ปฐมทุติโยทาหรณสฺสตฺโถ วุตฺโตฯ

๑๔๗. อิทานิ อตฺถพฺยตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘อตฺถพฺยตฺติ’’จฺจาทินาฯ อภิเธยฺยสฺส อตฺถสฺส สทฺทโต อตฺถโต อตฺถสามตฺถิยโต จ อเนยฺยตา ตตฺเถว วิชฺชมานตฺตา สทฺทสฺส อตฺถสฺส วา อาหริตฺวา วตฺตพฺพสฺส อภาโว อตฺถพฺยตฺติ นาม, ตทุภยา เตหิ ทฺวีหิ ชาตา สา อยํ อเนยฺยตาสงฺขตา อตฺถพฺยตฺติ เนยฺยปริหาเร เนยฺยโทสปริหารปเทเส ปทสฺสิตา ปกาสิตาติฯ ‘‘ทุลฺลภาวคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินี’’ติ วุตฺตตฺตา อตฺถปตีติ ปน วินา สทฺทญฺจ สามตฺถิยญฺจ อญฺญถานุปลพฺภตีติ อิห ‘‘สทฺทโต อตฺถโต’’ติ วุตฺตํฯ อตฺถสฺส พฺยตฺติ ปตีตีติ จ, นตฺถิ เนยฺยํ อาหริตพฺพํ อสฺส อภิเธยฺยสฺสาติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, เต จ เต อุโภ สทฺทตฺถา จาติ จ, เต อวยวา เอติสฺสาติ จ, เนยฺยสฺส ปริหาโรติ จ วากฺยํฯ อิทานิ ‘‘ยเถ’’จฺจาทินา ทฺวิปฺปการาย อตฺถพฺยตฺติยา ยถากฺกมํ อุทาหรณมนุสฺสาเรติ ‘‘มริ’’จฺจาทิคาถาทฺวเยน, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

ปุน อตฺเถน ยถา –

๑๔๘.

สภาวามลตา ธีร,

มุธา ปาทนเขสุ เต;

ยโต เต’วนตานนฺต-

โมฬิจฺฉายา ชหนฺติ โนฯ

๑๔๘. ปุน ทุติเย ตุ ธีราติ อามนฺตนํฯ เต ตว ปาทนเขสุ สภาวามลตา ปกติปริสุทฺธตา มุธา ตุจฺฉาฯ กสฺมาติ เจ? ยโต ยสฺมา การณา เต ปาทนขา อวนตสฺส สนฺนตสฺส อนนฺตสฺส นาคราชสฺส โมฬิโน กิรีฏสฺส อวนตานํ วา นรมรานํ อนนฺตานํ โมฬีนํ ฉายา ฉวิโย โน ชหนฺติ น ปริจฺจชนฺติ, สญฺฉวิโย ปน ชหนฺตีติฯ เอตฺถ นเขสุ สญฺฉวิตฺตา ปาทนขสฺส โมฬีนํ นิรนฺตรปฺปณามาพฺยภิจารานรมราทีนํ ภควโต ปาทารวินฺทวนฺทนํ สามตฺถิยา ผุฏํ คมฺยเตฯ

๑๔๘. ‘‘ปุน อตฺเถน ยถา สภาวิ’’จฺจาทิฯ ธีร เต ตว ปาทนเขสุ สภาวามลตา ปกติปริสุทฺธตา มุธา ตุจฺฉาฯ กสฺมาติ เจ? ยโต ยสฺมา เต จรณนขา อวนตานนฺตโมฬิจฺฉายา ปาทานตสฺส อนนฺตนาคราชสฺส กิรีฏสฺส สมฺพนฺธินี, อวนตานํ วา อนนฺตานํ เทวมนุสฺสานํ โมฬีนํ ฉายา กนฺติโย โน ชหนฺติ น วิชหนฺติ, ปกติวณฺณํ ปหาย กิรีฏกนฺติสทิสา เต โหนฺติ, ตสฺมา เอตฺถ จนฺทกิรณสนฺนิภานํ นขรํสีนํ สมีเป โมฬีนํ นขรํสีหิ อมทฺทิตสกกนฺติยุตฺตภาวมาปชฺชนํ ตาทิสานํ นิรนฺตรปฺปณามาภาวาภาวโต ขตฺติยาทีนํ มุนินฺทปาทารวินฺททฺวนฺเท นิรนฺตรปฺปณาโม สามตฺถิยา วิภูตํ คมฺยเตฯ สสฺส ภาโวติ จ, เตน อมลาติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, ปฐมปกฺเข อวนโต จ โส อนนฺโต จาติ จ, ตสฺส โมฬีติ จ, ตสฺส ฉายาโยติ จ, ทุติยปกฺเข อนนฺตา จ เต โมฬี เจติ จ, อวนตานํ อนนฺตโมฬีติ จ, เตสํ ฉายาโยติ จ วากฺยํฯ

๑๔๙.

‘‘พนฺธสาโร’’ติ มญฺญนฺติ, ยํ สมคฺคาปิ วิญฺญุโน;

ทสฺสนาวสรํ ปตฺโต, สมาธิ นาม’ยํ คุโณฯ

๑๔๙. สมาธิผลํ กิจฺจาห ‘‘พนฺเธ’’จฺจาทิฯ ยนฺติ ยํ สมาธิํ พนฺธสฺส คชฺชปชฺชมิสฺสภาวสฺส สาโรติ สพฺพสฺส ชีวิตํ ตปฺปรายตฺตา พนฺธสฺส สมคฺคาปิ วิญฺญุโน สพฺเพปิ กวิโน มญฺญนฺติ จินฺเตนฺติ ชานนฺติ, อยํ สมาธิ นาม สมาธิขฺโย คุโณ ทสฺสเน ปกาสเน อวสรํ โอกาสํ อโนตฺตรตฺตา ปรสฺส สมฺปตฺโต อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมนาติฯ

๑๔๙. อิทานิ สมาธโย นิทฺทิสติ ‘‘พนฺธิ’’จฺจาทินาฯ สมคฺคา อปิ วิญฺญุโน สพฺเพปิ กวโย ยํ สมาธิํ ‘‘พนฺธสาโร’’ติ ปชฺชคชฺชวิมิสฺสสงฺขาตสฺส พนฺธสฺส ชีวิตมิติ มญฺญนฺติ, อยํ สมาธิ นาม คุโณ ทสฺสนาวสรํ ปตฺโต อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมน ทสฺสโนกาสํ ปตฺโต โหติฯ พนฺธสฺส สาโรติ จ, ทสฺสเน อวสรนฺติ จ, ตํ ปตฺโตติ จ วิคฺคโหฯ

๑๕๐.

อญฺญธมฺโม ตโต’ญฺญตฺถ,

โลกสีมานุโรธโต;

สมฺมา อาธียเต’จฺเจ’โส,

สมาธีติ นิรุจฺจติฯ

๑๕๐. กถมยํ สทฺทโวหาโร พนฺเธ ‘‘สมาธี’’ติ วุจฺจตีตฺยาห ‘‘อญฺเญ’’จฺจาทิฯ อญฺญสฺส วตฺถุโน ปกตาเปกฺขาย ธมฺโม คุโณ ปสิทฺโธ, ตโต ตสฺมา มุขฺยวิสยา อญฺญตฺถ อมุขฺเย วิสเย โลกสีมานุโรธโต โลกปฺปตีตฺยนุวตฺตเนน สมฺมา สาธุ โลกสีมานุวตฺตนเมเวห สาธุตฺตํ อาธียเต อาโรปฺยเต, อิติ อิมินา การเณน เอโส เอวํวิโธ ธมฺโม ‘‘สมาธี’’ติ นิรุจฺจตีติธ สมฺมา อาธียตีติ เอวํ นีหริตฺวา วุจฺจตีติ อตฺโถฯ

๑๕๐. ‘‘สมาธี’’ติ อยํ โวหาโร พนฺธวิสเย กถํ ปวตฺตตีติ อาสงฺกายํ ปฐมํ นิพฺพจนํ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘อญฺญิ’’จฺจาทิฯ ยสฺมา อญฺญธมฺโม สมาธานสฺส วิสยภูตอมุขฺยโต อญฺญสฺส มุขฺยวตฺถุโน ปสิทฺธคุโณ, ตโต มุขฺยวิสยโต อญฺญตฺถ อมุขฺยวิสเย โลกสีมานุโรธโต โลกโวหารมริยาทาวิโรธภาเวน โลกปฺปตีตฺยนุวตฺตเนเนว สมฺมา อาธียติ ฐปียติ, อิติ อิมินา การเณน เอโส ยถาวุตฺตคุโณ ‘‘สมาธี’’ติ นิรุจฺจติ วุจฺจตีติฯ อญฺญสฺส ธมฺโมติ จ, โลกสฺส สีมาติ จ, ตสฺสา อนุโรโธติ จ วิคฺคโหฯ

สมาธิอุทฺเทส

๑๕๑.

อปาเณ ปาณินํ ธมฺโม, สมฺมา อาธียเต กฺวจิ;

นิรูเป รูปยุตฺตสฺส, นิรเส สรสสฺส จฯ

๑๕๒.

อทฺรเว ทฺรวยุตฺตสฺส, อกตฺตริปิ กตฺตุตา;

กฐินสฺสา’สรีเรปิ, รูปํ เตสํ กมา สิยาฯ

๑๕๑-๑๕๒. สมาธานวิสยมาห ‘‘อปาเณ’’อิจฺจาทิฯ กฺวจิ ฐาเน ปาณินํ ปาณวนฺตานํ ปทตฺถานํ ธมฺโม คุโณ อปาเณ ปาณวิรหิเต วตฺถุนิ สมฺมา โลกปตีตฺยนุวตฺตเนน อาธียเต อาโรปฺยเต, เอวมุปริปิ ยถานุรูปํฯ นิรูเปติ รูปวิรหิเต วตฺถุนิ, กฺวจีติ สพฺพตฺถ อนุวตฺตติฯ อสรีเร อฆเน อสํหเต วตฺถุนิ กฐินสฺส ทฬฺหสฺส, เตสํ ยถาวุตฺตานํ สมาธีนํ รูปํ อุทาหรณํ กมา อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมนฯ

๑๕๑-๑๕๒. อุทฺเทเส ‘‘สมาธโย’’ติ พหุวจเนน นิทฺทิฏฺฐานํ สมาธีนํ วิสยมุปทสฺเสติ ‘‘อปาเณ’’จฺจาทินาฯ กฺวจิ กิสฺมิญฺจิ ฐาเน ปาณินํ ธมฺโม อินฺทฺริยพทฺธานํ คุโณ อปาเณ ปาณรหิตวตฺถุมฺหิ สมฺมา โลกปตีติอนุสาเรน อาธียเต อาโรปฺยเต, กฺวจิ รูปยุตฺตสฺส รูปวนฺตวตฺถุโน ธมฺโม นิรูเป รูปรหิตวตฺถุมฺหิ, กฺวจิ สรสสฺส รสวนฺตสฺส วตฺถุโน ธมฺโม นิรเส รสรหิเต จ, กฺวจิ ทฺรวยุตฺตสฺส ทฺรววนฺตวตฺถุโน ธมฺโม อทฺรเว ทฺรวรหิเต จ, กฺวจิ กตฺตุตา กตฺตุคุโณ อกตฺตริปิ, กฺวจิ กฐินสฺส ถทฺธสฺส วตฺถุโน ธมฺโม อสรีเรปิ สรีรรหิเตปิ สมฺมา อาธียเตฯ เตสํ ฉนฺนํ สมาธีนํ รูปํ อุทาหรณํ กมา ‘‘อปาเณ ปาณิน’’นฺติ อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมน สิยา ภเวยฺยาติฯ น สนฺติ ปาณา อสฺเสติ จ, รูปา นิคฺคโตติ จ, รูเปน ยุตฺโตติ จ, รสา นิคฺคโตติ จ, รเสน สห วตฺตมาโนติ จ, ทฺรวาอญฺโญติ จ, ทฺรเวน ทฺรวภาเวน ยุตฺโตติ จ, กตฺตุโต อญฺโญติ จ, กตฺตุโน ภาโวติ จ, นตฺถิ สรีรํ อสฺสาติ จ วิคฺคโหฯ

สมาธินิทฺเทส

อปาเณ ปาณินํ ธมฺโม

๑๕๓.

อุณฺณาปุณฺณินฺทุนา นาถ, ทิวาปิ สห สงฺคมา;

วินิทฺทา สมฺปโมทนฺติ, มญฺเญ กุมุทินี ตวฯ

๑๕๓. ‘‘อุณฺณา’’อิจฺจาทิฯ นาถาติ โลกตฺตเยกปฏิสรณภูตตาย ภควนฺตํ อาลปติฯ ตว อุณฺณาโรมธาตุสงฺขาเตน ปุณฺณินฺทุนา สห สงฺคมา สํโยเคน กุมุทินี กุมุทินิโย กุมุทากรา ทิวาปิ วินิทฺทา วิคตโสปฺปา สมฺปโมทนฺติ มญฺเญ สุฏฺฐุเยว ปโมทนฺตีติ ปริกปฺเปมีติฯ เอตฺถ ปาณิธมฺมสฺส สุรตรูปสฺส สงฺคมสฺส วินิทฺทาย สมฺปีณนสฺส จ อปาณินิ อาโรปิตปุมฺภาเว อุณฺณาปุณฺณินฺทุมฺหิ, ตถา อาโรปิตอิตฺถิภาวาสุ กุมุทินีสุ โลกสีมานุโรเธน สมาธานโต โสยํ ปสิทฺโธ ธมฺโม ‘‘สมาธี’’ติ วุจฺจติฯ ตทภิธายี สทฺโท จ อุปจารโต อตฺถานุคามิตฺตา สทฺทิกโวหารํ ทสฺเสติ, เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ

๑๕๓. เตสุ ปาณิธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมาทิสติ ‘‘อุณฺณา’’อิจฺจาทินาฯ นาถ ตว ตุยฺหํ อุณฺณาปุณฺณินฺทุนา อุณฺณาโรมมณฺฑลสงฺขาตปุณฺณจนฺเทน สห สงฺคมา อญฺญมญฺญสมวายเหตุนา กุมุทินี เกรวากรสงฺขาตา กุมุทินิโย ทิวาปิ วินิทฺทา วิกสิตา สมฺปโมทนฺติ มญฺเญ อติสนฺตุฏฺฐา โหนฺตีติ กปฺเปมีติ อินฺทุสมฺปโมโท สหสทฺเทน ญายเตฯ เอตฺถ ปาณิธมฺมสงฺขาโต สุรตสงฺคโม จ นิทฺทาปคโม จ สมฺปโมทนญฺจาติ ติณฺณํ อุณฺณาปุณฺณินฺทุกุมุทินีสงฺขาเตสุ อปาเณสุ โลกโวหารานติกฺกมฺม พุทฺธิยา อาโรปเนน ปาณิธมฺมโต ปสิทฺธา ตโย อตฺถา อิธ สมาธโย นาม, ตปฺปฏิปาทกคนฺโถปิ อตฺถานุคามิตฺตา ตทุปจาเรน สมาธีติ ทฏฺฐพฺโพฯ ปุณฺโณ จ โส อินฺทุ เจติ จ, อุณฺณา เอว ปุณฺณินฺทุ จาติ จ, วิคตา นิทฺทา เยหีติ จ วิคฺคโหฯ

นิรูเป รูปยุตฺตสฺส

๑๕๔.

ทยารเสสุ มุชฺชนฺตา, ชนา’มตรเสสฺวิ’ว;

สุขิตา หตโทสา เต, นาถ ปาทมฺพุชานตาฯ

๑๕๔. ‘‘ทยา’’อิจฺจาทิฯ นาถ เต ปาทมฺพุเชสุ อานตา ปณามวเสน ชนา ติโลกกุหรปวตฺติโน สตฺตา อมตรเสสฺวิว ปียูสรเสสุ วิย ทยารเสสุ กรุณารเสสุ คุเณสุฯ ‘‘สิงฺคาราโท วิเส วีริเย, คุเณ ราเค ทฺรเว รโส’’ติ [อมรโกส ๓.๓.๒๒๖] หิ นิฆณฺฏุฯ มุชฺชนฺตา นิมุชฺชมานา หตา นฏฺฐา โทสา วาตาทโย อมตปกฺเข, อญฺญตฺถ ตุ หตา นฏฺฐา โทสา ราคาทโย เยสนฺติ วิคฺคโห, ตโตเยว สุขิตา สุขํ กายิกเจตสิกสุขํ อิตา ปตฺตา คตาติ อตฺโถฯ

๑๕๔. อิทานิ รูปธมฺมสมาธิโน อุทาหรณํ อุทฺทิสติ ‘‘ทยา’’อิจฺจาทินาฯ นาถ เต ตว ปาทมฺพุชานตา จรณปทุเม ปณตา ชนา เทวมนุสฺสา อมตรเสสุ อิว สุธาชเลสุ วิย ทยารเสสุ อนญฺญสาธารณกรุณาคุเณสุ มุชฺชนฺตา นิมุชฺชมานา หตโทสา วินฏฺฐวาตปิตฺตาทโย วินฏฺฐราคาทิโทสา วา สุขิตา ตโตเยว อชรามรสงฺขาตสุขํ อิตา ปตฺตาติฯ เอตฺถ รูปยุตฺตชเล ลพฺภมานํ มุชฺชนํ นิรูเป ทยาคุเณ อาโรปิตํ โหติฯ ทยา เอว รสา คุณาติ จ, อมตา เอว รสาติ จ, หตา วาตาทโย ราคาทโย วา โทสา เยสนฺติ จ, ปาทานิ เอว อมฺพุชานีติ จ, เตสุ อานตาติ จ วิคฺคโหฯ

‘‘สิงฺคาราโทวิเส วีริเย, คุเณ ราเค ทฺรเวรโส’’ติ [อมรโกส ๓.๓.๒๒๖] เอตฺถ รสสทฺโท คุณชเลสุ วตฺตติฯ

นิรเส สรสสฺส

๑๕๕.

มธุเรปิ คุเณ ธีร, นปฺปสีทนฺติ เย ตว;

กีทิสีมนโส วุตฺติ, เตสํ ขารคุณานโภ [เห (สี.)]ฯ

๑๕๕. ‘‘มธุเร’’จฺจาทิฯ ธิยา อีรตีติ ธีโร, โภ ธีร ตว มธุเรปิ มโนหเรปิ คุเณ กรุณาทิเก เย นปฺปสีทนฺติ ปสาทํ น กโรนฺติ, ขารคุณานํ อมธุรคุณานํ เตสํ ชนานํ มนโส วุตฺติ จิตฺตปฺปวตฺติ กีทิสีติ กิมิว ทิสฺสติ, น วิญฺญายเต ‘‘อีทิสี’’ติฯ ยโต ตาทิสคุณาวโพธปรมฺมุขา โมหนฺธการสมฺพนฺธิตาติฯ

๑๕๕. อิทานิ สรสธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘มธุริ’’จฺจาทินาฯ โภ ธีร ตว เต มธุเร อปิ คุเณ ปกติสุนฺทเร กรุณาปญฺญาคุเณปิ เย หีนาธิมุตฺติกา ชนา นปฺปสีทนฺติ, ขารคุณานํ อมธุรคุณานํ เตสํ ชนานํ มนโส วุตฺติ จิตฺตปฺปวตฺติ กีทิสี กถํ รุหติฯ ธิยา อีรติ ปวตฺตตีติ จ, กา วิย สา ทิสฺสตีติ จ, ขารา คุณา เยสนฺติ จ วิคฺคโหฯ เอตฺถ สมาธิ นาม รสหีเน อาโรปิตรสยุตฺตธมฺมภูตํ มธุรขารคุณทฺวยํฯ

อทฺรเว ทฺรวยุตฺตสฺส

๑๕๖.

สพฺพตฺถสิทฺธ จูฬก-ปุฏเปยฺยา มหาคุณา;

ทิสา สมนฺตา ธาวนฺติ, กุนฺทโสภาสลกฺขณาฯ

๑๕๖. ‘‘สพฺพตฺถสิทฺธิ’’จฺจาทิฯ สพฺพตฺถสิทฺธสฺส มหามุนิโน จูฬกปุเฏน เปยฺยา ปาตพฺพา กุนฺทโสภาสลกฺขณา กุนฺทกุสุมสฺส โสภาสวนฺตา ชุติวิชมฺภิโน มหาคุณา สมนฺตา ปริโต ทิสา ทิสนฺตานิ ธาวนฺติฯ

๑๕๖. อิทานิ ทฺรวยุตฺตสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘สพฺพตฺถิ’’จฺจาทินาฯ สพฺพตฺถสิทฺธ สพฺพกิจฺเจ ปรินิปฺผนฺน, นิปฺผนฺเนหิ สพฺพตฺเถหิ วา สมนฺนาคต เห ตถาคต ตว จูฬกปุฏเปยฺยา จูฬกปุเฏน ปาตพฺพา กุนฺทโสภาสลกฺขณา กุนฺทโสภาหิ สมานลกฺขณา กุนฺทโสภาสทิสา วา มหาคุณา สงฺขฺยามหนฺตตฺตา อานุภาวมหนฺตตฺตา วา มหนฺตา วา อรหตฺตาทโย คุณา สมนฺตา สมนฺตโต ทิสา ทสทิสาสุ ธาวนฺตีติฯ เอตฺถ ทฺรวยุตฺตคุณภูโต จูฬกปุฏเปยฺยภาโว ทฺรวรหิเต คุเณ อาโรปิโต สมาธิ นาม โหติฯ สพฺเพ จ เต อตฺถา เจติ จ, เต สิทฺธา ยสฺเสติ จ, จูฬกเมว ปุฏมิติ จ, เตน เปยฺยาติ จ, มหนฺตา จ เต คุณา เจติ จ, กุนฺทานํ โสภาติ จ, ตาหิ สมานํ ลกฺขณํ เยสนฺติ จ วิคฺคโหฯ

อกตฺตริ กตฺตุตา

๑๕๗.

มาราริพลวิสฺสฏฺฐา, กุณฺฐา นานาวิธา’ยุธา;

ลชฺชมานา’ญฺญเวเสน, ชิน ปาทานตา ตวฯ

๑๕๗. ‘‘มารา’’อิจฺจาทิฯ มาโรเยว อริ สตฺตูติ มารารี, เตน, พเลน อตฺตโน สตฺติยา, ตสฺส วา พเลน เสนาย วิสฺสฏฺฐา อภิมุขํ ฉฑฺฑิตา นานาวิธา อเนกปฺปการา อายุธา ภินฺทิวาฬาทโย กุณฺฐา [เภณฺฑิวาลาทโย (ก.)] ปริจฺจตฺตติขิณภาวา ตาเยว กุณฺฐภาวปฺปตฺติยา ลชฺชมานา ‘‘โลกปฺปตีตานุภาวานมมฺหากมฺปิ เอวรูปํ ชาต’’นฺติ ลชฺชนฺตา อญฺญเวเสน ‘‘กถํ นาม ปเร อมฺเห น ชาเนยฺยุ’’นฺติ อตฺตโน อาวุธเวสํ ปริวตฺติตฺวา กุสุมเวเสน, ชินาติ อามนฺตนํ, ตว ปาทานตา ปาเทสุ สนฺนตาฯ

๑๕๗. อิทานิ กตฺตุธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘มาราริ’’จฺจาทินาฯ เห ชิน มาราริพลวิสฺสฏฺฐา มารสตฺตุนา อตฺตโน สตฺติยา วิสฺสฏฺฐา, มาราริโน วา เสนาย วิสฺสฏฺฐา อภิมุเข ปาติตา นานาวิธายุธา อเนกปฺปการภินฺทิวาฬอุสุสตฺติโตมราทโย อาวุธา กุณฺฐา อติขิณา ลชฺชมานา ‘‘กสฺมา เอวํ โลกปสิทฺธานุภาวานมมฺหากมฺปิ อีทิสํ วิปฺปการมโหสี’’ติ ลชฺชนฺตา อญฺญเวเสน ‘‘กถมมฺเห ปเร น ชาเนยฺยุ’’นฺติ อาวุธเวสํ หิตฺวา ตทญฺญภูเตน ปุปฺผเวเสน ตว ปาทานตา ปาทสมีเป นตา อเหสุนฺติฯ เอตฺถ กตฺตุธมฺมภูตํ ลชฺชนญฺจ อญฺญเวเสน ปริวตฺตนญฺจ อานตญฺเจติ อิเม ลชฺชนาทีนํ อกตฺตุภูเตสุ วิสเยสุ อาโรปิตา สมาธโย นาม โหนฺติฯ มาโร เอว อรีติ จ, พเลน วิสฺสฏฺฐาติ จ, มารารินา พลวิสฺสฏฺฐาติ จ มาราริโน พลํ เสนาติ จ, เตน วิสฺสฏฺฐาติ จ, นานา อเนกวิธา ปการา เยสนฺติ จ, อญฺเญสํ เวโสติ จ, อญฺโญ จ โส เวโส จาติ จ, ปาเทสุ อานตาติ จ วิคฺคโหฯ

กฐินสฺส อสรีเร

๑๕๘.

มุนินฺทภาณุมา กาโล-

ทิโต โพโธทยาจเล;

สทฺธมฺมรํสินา ภาติ,

ินฺทมนฺธตมํ ปรํฯ

๑๕๘. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ โพโธ สพฺพญฺญุตญฺญาณสทิโส โสเยว วา อุทยาจโล อุทยปพฺพโต ตสฺมิํ กาเล รตฺติปริยนฺเต อภินิกฺขนฺตสมเย อุทิโต ปาตุภูโต มุนินฺโท มุนินฺทสทิโส โสเยว วา ภาณุมา สูริโย อนฺธตมํ อนฺธการํ โมหํ วา ปรํ อจฺจนฺตเมว สทฺธมฺมรํสินา สทฺธมฺมสทิเสน สทฺธมฺมสงฺขเตน วา รํสินา ภินฺทํ ปทาเลนฺโต ภาติ โสภตีติฯ

๑๕๘. อิทานิ กฐินธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทินาฯ โพโธทยาจเล สพฺพญฺญุตญฺญาณสทิเส สพฺพญฺญุตญฺญาณสงฺขาเต วา อุทยปพฺพเต กาโลทิโต รตฺติกฺขเย มารปราชิตสมเย วา อุทิโต ปาตุภูโต มุนินฺทภานุมา มุนินฺทสทิโส มุนินฺโทเยว วา สูริโย อนฺธตมํ ปกติฆนนฺธการํ พหลโมหนฺธการํ สทฺธมฺมรํสินา สทฺธมฺมสทิเสน สทฺธมฺมภูเตน วา กิรเณน ปรมติสเยน ภินฺทํ ปทาเลนฺโต ภาติ โสภตีติฯ เอตฺถ ถทฺธธมฺมภูตํ เภทนํ อสรีรภูเต อนฺธกาเร พุทฺธิยา อาโรปิตํ สมาธิ นาม โหติฯ มุนีนํ อินฺโทติ จ, โสเยว ภานุมาติ จ, โพโธ เอว อุทยาจโลติ จ, สทฺธมฺโม เอว รํสีติ จ วิคฺคโหฯ

๑๕๙.

วมนุคฺคิรนาทฺเย’ตํ, คุณวุตฺยปริจฺจุตํ;

อติสุนฺทรมญฺญํ ตุ, กามํ วินฺทติ คามฺมตํฯ

๑๕๙. โกจิ ธมฺโม อมุขฺยวิสเย พนฺเธ โสภเต, น มุขฺยวิสเยติ ทสฺสนฺโต อาห ‘‘วมนํ’’อิจฺจาทิฯ วมนญฺจ อุคฺคิรนญฺจ, อาทิสทฺเทน วิเรจนาทิปริคฺคโหฯ เอตํ ยถาวุตฺตํ คุณา ปธาเนตรา ปสิทฺธวิสยา วิสยนฺตรปริคฺคหลกฺขณา วุตฺติ ปโยครูปา, ตโต อปริจฺจุตํ อปริคฬิตํ สนฺตํ อมุขฺยภูตํ อติสุนฺทรํ อจฺจนฺตมโนหรมลงฺการรูปตฺตา, อญฺญํ ตุ อิตรํ ปน มุขฺยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กามํ เอกนฺเตน คามฺมตํ อสพฺภสภาวํ พนฺเธ ตสฺสานุจิตภาวโต วินฺทติ ปฏิลภติ ปสวตีติ อตฺโถฯ

๑๕๙. อิทานิ อิเมสุเยว ปาณิธมฺมาทีสุ โกจิ ธมฺโม อมุขฺยวิสเย ปยุตฺโต ปสตฺโถ, มุขฺยวิสเย ปยุตฺโต อปสตฺโถติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วมนุคฺคิ’’จฺจาทิมาหฯ เอตํ วมนุคฺคิรนาทิ วมนอุคฺคิรนวิเรจนาทิกํ คุณวุตฺยปริจฺจุตํ อมุขฺยปโยคโต อคฬิตํ อมุขฺยภูตํ อติสุนฺทรํ สพฺเพสํ อติปิยํ โหติ, อญฺญํ ตุ อุตฺตโต พฺยติเรกํ มุขฺยวิสเย ปยุตฺตํ วมนุคฺคิรนาทิกํ ปน กามํ เอกนฺเตน คามฺมตํ สภาวอปฺปิยคามฺมโทสตํ วินฺทติ เสวตีติฯ วมนญฺจ อุคฺคิรนญฺเจติ จ, ตานิ อาทีนิ ยสฺเสติ จ, คุณา อปฺปธานา วุตฺตีติ จ, ตโต อปริจฺจุตนฺติ จ วิคฺคโหฯ

๑๖๐.

กนฺตีนํ วมนพฺยาชา, มุนิปาทนขาวลี;

จนฺทกนฺตี ปิวนฺตีว, นิปฺปภํ ตํ กโรนฺติโยฯ

๑๖๐. อุทาหรติ ‘‘กนฺตีน’’มิจฺจาทิฯ มุนิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทนขานํ อาวลี เสณิโย กนฺตีนํ อตฺตโน นิรนฺตรํ นิสฺสรนฺตีนํ โสภาวิเสสานํ วมนพฺยาชา อุคฺคิรนเลเสน จนฺทกนฺตี จนฺทจฺฉวิโย สพฺพตฺถ ปตฺถฏตฺตา ปิวนฺตีว ปานํ กโรนฺตีติ ตกฺเกมิฯ กีทิสี วิยาติ ปริกปฺปนาพีชมาห ‘‘นิปฺปภ’’นฺติอาทิฯ ตํ จนฺทํ นิปฺปภํ ปภาวิรหิตํ กโรนฺติโย วิทหมานาฯ อิทญฺหิ กปฺปนาพีชํ ยโต นขโสภาลิงฺคเนน จนฺทสฺส โสภาวโต นิปฺปภตฺตํ ปสฺสิตฺวา มหตฺตญฺจ ตสฺสา นขาวลิโย จนฺทกนฺตี ปิวนฺตีติ ปริกปฺเปติ กนฺตีนญฺจ วมนพฺยาชํฯ

๑๖๐. อิฏฺฐวิสเย ปยุตฺตวมนุคฺคิรนาทีนมุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘กนฺตีน’’มิจฺจาทินาฯ มุนิปาทนขาวลี มุนิปาทนขเสณิโย กนฺตีนํ อตฺตโน จนฺทมรีจิสทิสโสภานํ วมนพฺยาชา อุคฺคิรนเลเสน ตํ นิมฺมลจนฺทํ นิปฺปภํ กโรนฺติโย อตฺตโน สพฺพตฺถ ปตฺถฏตฺตา นิปฺปภํ กโรนฺติโย จนฺทกนฺตี จนฺทรํสิโย ปิวนฺติ มญฺเญฯ นขรํสีนํ สพฺพตฺถ ปตฺถฏตฺตา สปฺปภสฺสาปิ จนฺทสฺส นิปฺปภตฺตญฺจ นขรํสีนํ อธิกตฺตญฺจ ทิสฺวา จนฺทกนฺตี ปิวนฺติ อิเวติ นขาวลีนํ จนฺทกนฺติปิวนญฺจ สกกนฺติวมนญฺจ ปกติ น โหติ, พฺยาชมิติ กวินา ปริกปฺปิตํ โหติฯ เอตฺถ ภตฺตสิตฺถาทิมุขฺยวิสยโต อญฺญกนฺติสงฺขตอมุขฺยวิสเย ปยุตฺตํ วมนํ คุณวุตฺตีติ ญาตพฺพํฯ วมนเมว พฺยาชมิติ จ, มุนิโน ปาทาติ จ, เตสุ นขาติ จ, เตสํ อาวลิโยติ จ, จนฺทสฺส กนฺติโยติ จ, นิคฺคโต ปภาหีติ จ วิคฺคโหฯ

๑๖๑.

อจิตฺตกตฺตุกํ รุฌ-มิจฺเจวํ คุณกมฺม ตํ [คุณกมฺมกํ (สี.)];

สจิตฺตกตฺตุกํ เป’ตํ, คุณกมฺมํ ยทุ’ตฺตมํฯ

๑๖๑. ยถาวุตฺตํ นิคเมติ ‘‘อจิตฺต’’อิจฺจาทินาฯ อิจฺเจวํ อจิตฺโต กตฺตา ยสฺส ตํ อจิตฺตกตฺตุกํฯ คุโณ กมฺมํ ยสฺส ตํ คุณกมฺมํฯ ตญฺจ วมนาทิ รุฌมติมโนหรํ ภวติ พนฺโธจิตตฺตาฯ นขาวลิโย หิ อจิตฺตกตฺตาโร, กนฺติโย คุณกมฺมนฺติ วมนมตฺราติสุนฺทรํฯ เนทเมว รุฌนฺติ อาห ‘‘สจิตฺต’’อิจฺจาทิฯ เอตํ วมนาทิกํ สจิตฺตกตฺตุกมฺปิยทิคุณกมฺมํ, อุตฺตมํ เสฏฺฐํ พนฺโธจิตตฺตาฯ

๑๖๑. อนนฺตโรทาหรณสฺส ปสตฺถตฺตญฺจ กมฺมนิ คุเณ สติ สจิตฺตกตฺตุกวมนาทิกญฺจ อิฏฺฐมิติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อจิตฺตกตฺตุก’’มิจฺจาทิมาหฯ อิจฺเจวํ อิมินา ปกาเรน อจิตฺตกตฺตุกํ นขาวลิสงฺขาตอวิญฺญาณกกตฺตุวนฺตํ คุณกมฺมํ นขกนฺติสงฺขาตอปฺปธานกมฺมวนฺตํ วมนาทิกํ รุฌํ รจนาย อุจิตตฺตา รุจิชนกํ โหติ, เอตํ วมนาทิกํ สจิตฺตกตฺตุกมฺปิ สวิญฺญาณกกตฺตุวนฺตมฺปิ ยทิ คุณกมฺมํ อมุขฺยกมฺมํ เจ, อุตฺตมํ วิสิฏฺฐเมว, ‘‘กนฺตีน’’นฺติ ภาวสมฺพนฺเธ ฉฏฺฐิยา สติปิ วมนกฺริยาย กมฺมตฺตํ นาติวตฺตติฯ นตฺถิ จิตฺตํ เยสนฺติ จ, อจิตฺตา กตฺตาโร ยสฺสาติ จ, คุโณ กมฺมํ ยสฺเสติ จ, สห จิตฺเตน วตฺตมาโนติ จ วากฺยํฯ อิติ นิทสฺสเน เอวํ ปกาเร นิปาโต, อถ วา วจนวจนียานํ [วจนวจนียาทีนํ (ก.)] นิคมารมฺเภ นิปาตสมุทาโยฯ

๑๖๒.

อุคฺคิรนฺโตว ส สฺเนห-รสํ ชินวโร ชเน;

ภาสนฺโต มธุรํ ธมฺมํ, กํ น สมฺปีณเย ชนํฯ

๑๖๒. ตทุทาหรติ ‘‘อุคฺคิรนฺโตวา’’ติอาทินาฯ โส ชินวโร ชเน สกลสตฺตนิกาเย สฺเนหรสํ อตฺตโน เปมสงฺขาตํ อนุราคํ อุคฺคิรนฺโตว วมนฺโต วิย มธุรํ อติปณีตํ ธมฺมํ ภาสนฺโต กํ ชนํ น สมฺปีณเย, สพฺพเมว สมฺปีเณติฯ เอตฺถ ชินวโร กตฺตา สจิตฺโต, สฺเนหรโส คุณกมฺมํฯ

๑๖๒. อิทานิ สจิตฺตกกตฺตุปกฺเข อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘อุคฺคิรนฺโต’’จฺจาทินาฯ โส ชินวโร ชเน สกลสตฺตนิกาเย สฺเนหรสํ อตฺตโน เปมสงฺขาตอนุราคํ อุคฺคิรนฺโต อิว วมนฺโต วิย มธุรํ อาทิกลฺยาณาทิภาเวน ปณีตํ ธมฺมํ สทฺธมฺมํ ภาสนฺโต เทเสนฺโต ยถาสยํ วทนฺโต กํ ชนํ กีทิสํ ปุคฺคลํ น สมฺปีณเย, ปีเณติ เอวาติฯ เอตฺถ อุคฺคิรนํ ชินวรสงฺขตสจิตฺตกกตฺตุวนฺตมฺปิ สฺเนหรสสงฺขาตอมุขฺยกมฺมยุตฺตตฺตา ปสตฺถํ โหติฯ สฺเนโห เอว รโส อนุราโคติ วิคฺคโหฯ

๑๖๓.

โย สทฺทสตฺถกุสโล กุสโล นิฆณฺฏุ-

ฉนฺโทอลงฺกติสุ นิจฺจกตาภิโยโค;

โส’ยํ กวิตฺตวิกโลปิ กวีสุ สงฺขฺย-

โมคยฺห วินฺทติ หิ กิตฺติ’มมนฺทรูปํฯ

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต

สุโพธาลงฺกาเร

คุณาวโพโธ นาม ตติโย ปริจฺเฉโทฯ

๑๖๓. คนฺถนฺตราหิตวาสนาย, ตทนุพนฺธปฏิภาเน จาวิชฺชมาเนปิ สุเตน อภิโยคพเลน กวิตา กิตฺติ จ ตทนุคตา สมุปลพฺภตีติ สมนุสาสติ ‘‘โย’’อิจฺจาทินาฯ สทฺทสตฺเถ พฺยากรเณ กิสฺมิญฺจิ ‘‘อิทเมเว’’ติ นิยมาภาวา กุสโล เฉโก นิฆณฺฏุมฺหิ อภิธานสตฺเถ จ ฉนฺทสิ วุตฺติชาติปฺปปญฺจปกาสกฉนฺโทวิจิติสตฺเถ จ อลงฺกติสุ อลงฺการสตฺเถ จ กุสโล น เกวลํ สทฺทสตฺเถเยว, อถ จ ปน นิจฺจมนวรตํ ทิวา จ รตฺโต จ กโต อภิโยโค วายาโม รจนาวิสเย ยสฺส โสยํ กวิตฺตวิกโลปิ พนฺธกรณสงฺขาตกวิคุณปริหีโนปิ กวีสุ กวิคุโณเปเตสุ สงฺขฺยํ คณนํ โอคยฺห ปฏิลภิตฺวา อมนฺทรูปํ อติพหุํ กิตฺติํ ปริสุทฺธพนฺธรจนาลกฺขณํ ตปฺปภวํ ขฺยาตํ วินฺทติ ปฏิลภเตวาติฯ

อิติ สุโพธาลงฺกาเร มหาสามินามิกายํ

สุโพธาลงฺการฏีกายํ

คุณาวโพธปริจฺเฉโท ตติโยฯ

๑๖๓. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน สทฺทาลงฺกาเร นิทฺทิสิตฺวา พฺยากรณนิฆณฺฏุฉนฺโทปริวาริเต อิมสฺมิํ นิรนฺตราภิโยโค อิหโลกิยาทิมหนฺตยสสฺส การณมิติ สิสฺสานมนุสาสนฺโต ‘‘โย สทฺทสตฺถกุสโล’’จฺจาทิมาหฯ โย เถรนวมชฺฌิเมสุ โกจิ สทฺทสตฺถกุสโล สทฺทานุสาสนพฺยากรณวิสเย ปกติปจฺจยาทิวิภาคกปฺปนาย เฉโก นิฆณฺฏุฉนฺโทอลงฺกตีสุ อภิธานฉนฺโทอลงฺการสตฺเถสุปิ กุสโล ตํตํวิภาคพุทฺธีนํ ปฏิปาทเนน เฉโก นิจฺจกตาภิโยโค ธารณมนสิการวเสน นิจฺจํ กตุสฺสาโห โหติฯ โส อยํ อปฺปมาที กวิตฺตวิกโลปิ ปกติสิทฺธกพฺพรจนคุณรหิโตปิ กวีสุ สงฺขฺยํ กพฺพกตฺตูสุ คณนํ โอคยฺห กพฺพกรณฏีกากรณาทิปกาเรน โอคาเหตฺวา ตํ คณนํ ปาปุณิตฺวา อมนฺทรูปํ อนปฺปกสภาวํ อติพหุํ กิตฺติํ นิทฺโทสํ สตฺถรจนลกฺขณํ ปุญฺญสญฺจยํ, ตปฺปภวํ ปสิทฺธิํ วา วินฺทติ ลภเตวาติฯ ยถาวุตฺตสตฺเถสุ อภิโยโค พนฺธสฺส เอกนฺตการณเมวฯ วุตฺตํ หิ–

‘‘สาภาวิกี จ ปฏิภา,

สุตญฺจ พหุนิมฺมลํ;

อมนฺโท จาภิโยโค’ยํ,

เหตุ โหติ’ห พนฺธเน’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๐๓]ฯ

ตตฺถ สาภาวิกี สภาวสิทฺธา ปฏิภา จ ปญฺญา จ พหุ นิมฺมลํ อนปฺปกํ นิชฺชฏํ สุตญฺจ อมนฺโท อภิโยโค จ อนปฺปโก อภฺยาโส เจติ อยเมโส สพฺโพปิ อิห พนฺธเน อิมิสฺสํ กพฺพรจนายํ เหตุ โหติ การณํ ภวตีติฯ สทฺเท สาสติ เอตฺถ เอเตนาติ อิมสฺมิํ อตฺเถ ตปฺปจฺจยญฺจ ตสฺส ถาเทสญฺจ กตฺวา สทฺทสตฺถนฺติ ญาตพฺพํ, สทฺทสตฺเถ กุสโลติ จ, นิฆณฺฏุ จ ฉนฺโท จ อลงฺกติ อลงฺการญฺเจติ จ วิคฺคโห, เอตฺถ อลงฺกติสทฺโท สตฺถาเปกฺขาย นปุํสโก โหติ, นิจฺจํ กโต อภิโยโค อสฺเสติ จ, กวิโน ภาโวติ จ, เตน วิกโลติ จ, อมนฺทํ รูปํ สภาโว ยสฺเสติ จ วากฺยํฯ

อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย

ตติโย ปริจฺเฉโทฯ

๔. อตฺถาลงฺการาวโพธปริจฺเฉท

๑๖๔.

อตฺถาลงฺการสหิตา, สคุณา พนฺธปทฺธติ;

อจฺจนฺตกนฺตา กนฺตาว [ยโตอจฺจนฺตกนฺตาว (ก.)], วุจฺจนฺเตเต ตโต’ธุนาฯ

๑๖๔. เอวํ สทฺทาลงฺกาเร ปริจฺฉิชฺช สมฺปตฺยตฺถาลงฺการํ โพธยิตุมาห ‘‘อตฺถาลงฺการ’’อิจฺจาทิฯ สคุณา ยถาวุตฺเตหิ ปสาทาทีหิ สทฺทคุเณหิ สหิตา พนฺธปทฺธติ กพฺพรจนํฯ อลงฺกรียติ กนฺติํ นียติ พนฺโธ เอเตหิ สรีรมิว หาราทีหีติ อลงฺการา, เตหิ อตฺถาลงฺกาเรหิ ชาตฺยาทิลกฺขเณหิ สหิตา สํยุตฺตา สตี สคุณา ปติพฺพตาทิคุโณเปตา อตฺเถน ธเนน อลงฺกาเรน อาภรเณน สหิตา ยุตฺตา กนฺตาว องฺคนา วิยฯ ยโต อจฺจนฺตกนฺตา อติสยรมณียา สิยา, ตโต เตน การเณน เย อตฺถาลงฺการา อวสรํ ปตฺตา, เต อธุนา อิทานิ วุจฺจนฺเต กถียนฺติฯ

๑๖๔. เอวํ สทฺทาลงฺการวิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตนฺนิสฺสยํเยว อตฺถาลงฺการพนฺธมารภนฺโต ‘‘อตฺถาลงฺการิ’’จฺจาทิมาหฯ สคุณา ยถาวุตฺตปสาทาทิสทฺทคุณยุตฺตา พนฺธปทฺธติ ปชฺชคชฺชาทิปเภทา รจนาวลิ อตฺถาลงฺการสหิตา สภาววุตฺติวงฺกวุตฺติสงฺขาเตน อตฺถาลงฺกาเรน สํยุตฺตา สคุณา อตฺถาลงฺการสหิตา กนฺตา อิว ปติพฺพตาทีหิ คุเณหิ ยุตฺตา สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิธเนหิ คีเวยฺยกฏกนูปุราทีหิ อาภรเณหิ จ ยุตฺตา องฺคนาว อจฺจนฺตกนฺตา ยโต อติสเยน รมณียา, ตโต ตสฺมา เต อตฺถาลงฺการา อธุนา ทานิ วุจฺจนฺเตฯ อลงฺกโรนฺติ พนฺธํ สรีรํ วา เอเตหีติ จ, อตฺถสฺส อลงฺการาติ จ, เตหิ สหิตาติ จ, คุเณหิ สห วตฺตตีติ จ, พนฺธสฺส ปทฺธตีติ จ, อจฺจนฺตํ อติสเยน กนฺตาติ จ วิคฺคโหฯ

๑๖๕.

สภาววงฺกวุตฺตีนํ, เภทา ทฺวิธา อลํกฺริยา;

ปฐมา ตตฺถ วตฺถูนํ, นานาวตฺถาวิภาวินีฯ

๑๖๕. กติปฺปเภทา เต อิจฺจาห ‘‘สภาว’’อิจฺจาทิฯ สภาววุตฺติ วงฺกวุตฺตีติ อิเมสํ เภทา ปเภเทน อลํกฺริยา อตฺถาลงฺการาทฺวิธาทฺวิปฺปการาฯ เตสุ สภาววุตฺติ กีทิสีติ อาห ‘‘ปฐมา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตาสุ ปฐมา สภาววุตฺติ วตฺถูนํ ปทตฺถานํ ชาติคุณกฺริยาทพฺพสภาวานํ นานา วิจิตฺตา, น ทฺเวกาว อวตฺถา อวสรา วิภาวินี ปกาสิกา วิญฺเญยฺยาฯ ชาตฺยาทีนํ ปทตฺถานํ ยถาสภาวมเนกปฺปการํ สมฺมเทว วิวรนฺตี สภาวํ ปทตฺถานํ วิจิตฺตํ วทตีติ สภาววุตฺติ นามาติ อธิปฺปาโย, สาว ชาติยา ปทตฺถสรูปสฺส ตถาตถาปฏิปาทกตฺเตน วุตฺติยา [ทตฺติยา (ก.)] ชาติปิ วุจฺจติฯ

๑๖๕. ปสตฺถาลงฺการา [ปสตฺถาทิอลงฺการา (ก.)] ปเภทโต เอตฺตกาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สภาวิ’’จฺจาทิมาหฯ อลํกฺริยา อตฺถาลงฺการา สภาววงฺกวุตฺตีนํ เภทา ปเภทโต ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา โหนฺติฯ ตตฺถ ตาสุทฺวีสุ ปฐมา สภาววุตฺติ วตฺถูนํ ชาติคุณกฺริยาทพฺพลกฺขณานํ ปทตฺถานํ นานาวตฺถาวิภาวินี อเนกปฺปการสฺส ปกาสินี โหติฯ เอตฺถ ชาตฺยาทีนํ ปทตฺถานํ อเนกปฺปการสภาวปกาสินี สภาววุตฺติ นามฯ เอสาว ชาติ คุณาทิจตุพฺพิธปทตฺถานํ สรูปสงฺขาตชาติยา เตหิ อากาเรหิ ปฏิปาทนโต อุปจารโต ชาติ นาม โหติฯ ชาตฺยาทิปทตฺถานํเยว ยถาสภาวํ หิตฺวา วตฺถุปริกปฺปิตอติสโยปมารูปกาทิสรูปสงฺขาตํ วงฺกสภาวํ ปกาเสนฺตี วงฺกวุตฺติ นามฯ ยภาโว จ วงฺโก จาติ จ, เตสํ วุตฺตีติ จ, อลํกโรนฺติ เอตาหีติ จ, นานา อเนกา จ สา อวตฺถา จาติ จ วากฺยํฯ

ยถา –

๑๖๖.

ลีลาวิกนฺติสุภโค,

ทิสาถิรวิโลกโน;

โพธิสตฺตงฺกุโร ภาสํ,

วิโรจิ วาจมาสภิํฯ

๑๖๖. ‘‘ยเถ’’ติ ตํ อุทาหรติฯ ลีลาย วิลาเสน วิหิตาย วิกนฺติยา คมเนน สตฺตปทวีติหารสงฺขาเตน สุภโค สุนฺทโร ทิสาสุ ทสสุ ถิรมจลํ วิโลกนํ ยสฺส โส โพธิสตฺตงฺกุโร ตทหุชาโต มหาโพธิสตฺโต อาสภิํ วาจํ ‘‘อคฺโคหมสฺมี’’ติอาทิกมุตฺตมํ นิพฺภยวจนํ ภาสํ วทนฺโต วิโรจิ วิเสเสน รมณียตฺตํ ปตฺโตฯ อยํ สภาววุตฺติฯ เอวํ ชาติสภาววุตฺยาทโยปิ ปริกปฺปนียาฯ

๑๖๖. อิทานิ สภาววุตฺติยา อุทาหรณํ อาห ‘‘ยถา – ลีลาวิกนฺติ’’จฺจาทิฯ ลีลาวิกนฺติสุภโค วิลาสคมเนน สตฺตปทวีติหาเรน สุนฺทโร ทิสาถิรวิโลกโน ทสทิสาสุ อจลโอโลกโน โพธิสตฺตงฺกุโร มหาโพธิสตฺตงฺกุโร อาสภิํ วาจํ ‘‘อคฺโคหมสฺมี’’ติอาทินา อภีตวจนํ ภาสํ วทนฺโต วิโรจิ อโสภีติฯ อิห โพธิสตฺตสงฺขาตสฺส ทพฺพสฺส ลีลาวิกนฺติทิสาถิรวิโลกนวโจนิจฺฉารณสงฺขตานํ อวตฺถานํ ปกาสิตตฺตา ทพฺพสภาววุตฺตีติ ญาตพฺพาฯ เอสาเยว ทพฺพคตคตฺยาทิวิจิตฺรสรูปํ อลงฺกรณโต อลงฺกาโร นาม, ทพฺพคตคตฺยาทโย ปน อลํกิริยมานตฺตา อลํกิริยา นามฯ ชาติคุณกฺริยาสภาววุตฺติโยปิ เอวเมว ทฏฺฐพฺพาฯ ลีลาย ยุตฺตา วิกนฺตีติ จ, ตาย สุภโคติ จ, ทิสาสุ ถิรํ วิโลกนํ ยสฺเสติ จ, โพธิยา ปญฺญาย สตฺโตติ จ, โสเยว องฺกุโรติ จ, อุสภสฺส ภาโวติ จ วากฺยํฯ อุสภสฺส ภาวสงฺขาตา อกมฺปนียา ฐิติ อาสภํ นาม, อกมฺปภาวโต เตน สมาปิ วาจา อุปจารโต อาสภี นาม โหติฯ

๑๖๗.

วุตฺติ วตฺถุสภาวสฺส, ยา’ญฺญถา สา ปราภเว;

ตสฺสา’นนฺตวิกปฺปตฺตา, โหติ พีโชปทสฺสนํฯ

๑๖๗. ทุติยมาห ‘‘วุตฺติ’’จฺจาทินาฯ วตฺถุโน ชาตฺยาทิรูปสฺส ปทตฺถสฺส สภาโว ยสฺสํ อวตฺถายํ ยาทิสํ รูปํ ตสฺส อญฺญถาภาเวน ตสฺส รูปสฺส ตเถตํ ทพฺพาปเนน วุตฺติ วจนํฯ ปรา ภเว อญฺญา วงฺกวุตฺติ นาม สิยาฯ กิํ สา สากลฺเลน วตฺตุํ สกฺกาติ อาห ‘‘ตสฺสา’’อิจฺจาทิฯ ตสฺสา วงฺกวุตฺติยา อนนฺตวิกปฺปตฺตา อปริมิตเภทกตฺตา พีชสฺส การณตฺตา สกลพฺยตฺติพฺยาปิสามญฺญรูปสฺส ยโต ปเร วิจิตฺตาลงฺการา ปสวนฺติ, อุปทสฺสนํ กถนํ โหติ นิรวเสสาภิธานสฺส เกนาปฺยสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ

๑๖๗. อิทานิ วงฺกวุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘วุตฺติ’’จฺจาทินาฯ วตฺถุสภาวสฺส ชาตฺยาทิปทตฺถสมฺพนฺธิโน ตาสุ ตาสุ อวตฺถาสุ โย สภาโว วิชฺชติ, ตสฺส สภาวสฺส อญฺญถา วิชฺชมานาการํ หิตฺวา วตฺตุปริกปฺปิเตน อติสยอุปมารูปกาทิอญฺญปกาเรน ยา วุตฺติ ยํ กถนํ อตฺถิ, สา ปราภเว สภาววุตฺติโต อญฺญา วงฺกวุตฺติ นาม สิยาฯ ตสฺสา วงฺกวุตฺติยา อนนฺตวิกปฺปตฺตา อปฺปมาณปกฺขตฺตา กถเนน ปริสมาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา นยโต ตสฺส อนนฺตปกฺขสฺส ปริคฺคหณตฺถํ พีโชปทสฺสนํ การณมตฺตสฺส นิทสฺสนํ โหติฯ วกฺขมานเภทโต เอกเมกมฺปิ อตฺตนา สทิสํ อนนฺตเภทปริคฺคหชานนตฺถํ ปโหตีติ อธิปฺปาโยฯ วตฺถูนํ สภาโวติ จ, อนนฺตา วิกปฺปา ยสฺส สภาวสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, พีชสฺส อุปทสฺสนนฺติ จ วิคฺคโหฯ

วงฺกวุตฺติอตฺถาลงฺการอุทฺเทสวณฺณนา

๑๖๘.

ตตฺถา’ติสยอุปมา-

รูปกาวุตฺติทีปกํ;

อกฺเขโป’ตฺถนฺตรนฺยาโส,

พฺยติเรโก วิภาวนาฯ

๑๖๙.

เหตุกฺกโม ปิยตรํ, สมาสปริกปฺปนา;

สมาหิตํ ปริยาย-วุตฺติพฺยาโชปวณฺณนํฯ

๑๗๐.

วิเสส รุฬฺหาหงฺการา,

สิเลโส ตุลฺยโยคิตา;

นิทสฺสนํ มหนฺตตฺตํ,

วญฺจนา’ปฺปกตตฺถุติฯ

๑๗๑.

เอกาวลิ อญฺญมญฺญํ, สหวุตฺติ วิโรธิตา;

ปริวุตฺติพฺภโมภาโว, มิสฺส’มาสี รสี อิติฯ

๑๗๒.

เอเต เภทา สมุทฺทิฏฺฐา, ภาโว ชีวิตมุจฺจเต;

วงฺกวุตฺตีสุ โปเสติ, สิเลโส ตุ สิริํ ปรํฯ

๑๖๘-๑๗๒. ยโถทฺเทสํ นิทฺทิสิตุกาโม อุทฺทิสติ ‘‘ตตฺเถ’’จฺจาทิฯ ตตฺถาติ ตสฺสํ วงฺกวุตฺติยํ ‘‘เอเต เภทา สมุทฺทิฏฺฐา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ สมุทฺทิฏฺฐาติ สงฺเขปนเยน วุตฺตาฯ อติสโย อุปมา รูปกํ อาวุตฺติ ทีปกญฺจ, สมาโส สมาสวุตฺติ ปริกปฺปนา จ, วิเสโส รุฬฺหาหงฺกาโร จ, ชีวิตมุจฺจเตติ ตทภาเว พนฺธสฺส ฉวสฺเสว เหยฺยตฺตา วุตฺตํ, สิเลโส ตุ วงฺกวุตฺตีสุ สภาววุตฺติํ หิตฺวา วตฺถุสภาวโต อญฺญถา ยถา ตถา ปริกปฺปนรูปาสุ อติสยาทีสุ วุตฺตีสุ ปรํ สิริํ กนฺติํ โปเสติ ตํ ปูเรติ อาวหตีติฯ

๑๖๘-๑๗๒. เภทวนฺตานํ ปทตฺถานํ สภาวกถนํ อุทฺเทสกฺกเมน ปากฏํ โหตีติ วตฺตมาเนหิ อลงฺกาเรหิ อุทฺทิสนฺโต ‘‘ตตฺถาติสย…เป.… รสี’’ติ คาถาจตุกฺกมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ติสฺสํ วงฺกวุตฺติยํ อิติ เอวํ เอเต ปญฺจติํส เภทา สมุทฺทิฏฺฐา สงฺเขเปน วุตฺตาติฯ เอเตสํ ปน ปทานํ อตฺโถ นิทฺเทเส อาวิภวิสฺสติฯ อิมินา ภาโว จ สิเลโส จ อติปฺปสตฺโถติ ทีเปติฯ ภาโว ภาวาลงฺกาโร ชีวิตํ พนฺธสฺส ปาณภูโตติ วุจฺจเต, ภาวรหิตสฺส พนฺธสฺส ฉวสรีรสฺส วิย อนุปาเทยฺยตฺตา, สิเลโส ตุ สิเลสาลงฺกาโร ปน วงฺกวุตฺตีสุ อติสโยปมาทิวงฺกวุตฺตีสุ ปรมุกฺกํสภูตํ สิริํ โสภํ โปเสติ ปูเรติฯ

นิทฺเทสวณฺณนา

๑๗๓.

ปกาสิกา วิเสสสฺส,

สิยา’ติสยวุตฺติ ยา;

โลกาติกฺกนฺตวิสยา,

โลกิยาติ จ สา ทฺวิธาฯ

๑๗๓. ตตฺถาติสยวุตฺตีนํ ตาว นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘ปกาสิกา’’อิจฺจาทิฯ วิเสสสฺส วตฺถุคตสฺสาติมตฺตสฺส ปกาสิกายาติ อนุวทิตฺวา สา อติสยวุตฺติ สิยาติ วิธียเต, อติสยสฺส วตฺถุโน อุกฺกํสสฺส ปฏิปาทิกา วุตฺติ อติสยวุตฺติฯ สา จ ทุวิธาติ อาห ‘‘โลก’’อิจฺจาทิฯ โลกํ โลกปฺปตีติํ อติกฺกนฺโต วิสโย โคจโร ยสฺสา สา โลกาติกฺกนฺตวิสยา จ โลเก ภวา โลกฐิติมนติกฺกนฺตตฺตาติ โลกิยา จาติ อติสยวุตฺติ ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา ภวติฯ

๑๗๓. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน อติสยวุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘ปกาสิ’’จฺจาทินาฯ วิเสสสฺส ชาตฺยาทิปทตฺถคตอธิกวิเสสสฺส ยา วุตฺติ ปกาสิกา, สา อติสยวุตฺติ นาม สิยา, สา อติสยวุตฺติ โลกาติกฺกนฺตวิสยา จ ชาตฺยาทิปทตฺถานํ ยถาสภาวสงฺขตโลกฐิตฺยาติกฺกนฺตวิสยตฺตา โลกาติกฺกนฺต วิสยาติ จ โลกิยาติ จ ยถาวุตฺตโลกมนติกฺกมฺม ปวตฺตนโต โลกิยาติ เจวํ ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา โหนฺติฯ วทตีติ วุตฺติ, อติสยสฺส วุตฺตีติ จ, โลกํ อติกฺกนฺโต วิสโย เอติสฺสาติ จ, โลเก ภวาติ จ วิคฺคโหฯ ‘‘วิเสสสฺส ปกาสิกา’’ติ ปสิทฺธคุณานุวาเทน สา อติสยวุตฺติ สิยาติ อปสิทฺธํ อติสยวุตฺติวิธานํ กโรติ, ยถา ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติฯ อนุวาทกอนุวาทนียเภโท อุปริปฺเยวเมว ทฏฺฐพฺโพฯ

๑๗๔.

โลกิยาติสยสฺเส’เต,

เภทา เย ชาติอาทโย;

ปฏิปาทียเต ตฺว’ชฺช,

โลกาติกฺกนฺตโคจราฯ

๑๗๔. อยํ ทฺวิปฺปการา อติสยวุตฺติ สภาววุตฺยาทีหิ ภินฺนาติ เจ? อาห ‘‘โลก’’อิจฺจาทิฯ ชาติอาทโย ยโต ปทตฺถสฺส วิจิตฺตํ สรูปํ วทตีติ วิจิตฺตสรูปปฏิปาทิกา สภาววุตฺติปิ อลงฺกาโร, อลงฺการิยํ ตุ วตฺถุมตฺตํ, ตโต สภาววุตฺยาทโย เย เภทา วิเสสา, เอเต โลกิยาติสยสฺส เภทา, ยถา สรีเร ยํ สหชํ สุนฺทรตฺตํ, ตสฺส โปสกาปิ มุตฺตาวลิปฺปภุติ อลงฺกาโรติ วุจฺจติ, เอวํ พนฺเธปฺยลงฺการิยวตฺถุนิมิตฺตํ ธมฺมตฺตํ ยาย อุกฺกํสียติ, สา อุกฺกํโสติ วุจฺจติฯ สา จ วุตฺติ อลงฺการสทฺเทน วุจฺจเตฯ สา ปน อติสยวุตฺติเยวฯ เตเนวาห ‘‘โลกิยาติสยสฺเสเต, เภทา เย ชาติอาทโย’’ติฯ ยโต เอวํ, ตโต โลกาติกฺกนฺตวิสยา จ วิสุํ ทสฺสนียาติ อาห ‘‘ปฏี’’ติอาทิฯ ตุสทฺโท เภเทฯ อชฺช ตุ อิทานิ ปน โลกาติกฺกนฺตโคจรา ปฏิปาทียเตติ สมฺพนฺโธฯ

๑๗๔. อิทานิ เอสา ทฺวิปฺปการาปิ อติสยวุตฺติสภาววุตฺยาทีหิ อนญฺญาติ ทสฺเสตุํ ‘‘โลกิเย’’จฺจาทิมาหฯ ชาติอาทโย ชาติคุณาทิปทตฺถคตวิจิตฺตสรูปสฺส ปกาสนโต นิสฺสยโวหาเรน ‘‘ชาตฺยาทโย’’ติ นิทฺทิฏฺฐา ชาติสภาววุตฺติคุณสภาววุตฺยาทโย เย เภทา วิเสสา, เอเต โลกิยาติสยสฺส โลกิยาติสยวุตฺติยาเยว เภทา อวยวาฯ ตตฺถ โลกิยาติสยวุตฺติ นาม ชาติสภาววุตฺติคุณสภาววุตฺยาทโยเยวาติฯ เอสาเยว วิจิตฺรรูปปฏิปาทิกา อุกฺกํสาติ จ วุจฺจติฯ เอวํ โลกิยาติสยวุตฺติยา ‘‘ลีลาวิกนฺติสุภโค’’ติ อุทาหรณสฺส คมฺยมานตฺตา วกฺขมานํ ปฏิชานาติ ‘‘ปฏิปาทียเต’’จฺจาทินาฯ อชฺช ตุ อิทานิ ปน โลกาติกฺกนฺตโคจรา อติสยวุตฺติ ปฏิปาทียเต อุทาหรณโต นิปฺผาทียติฯ โลเก ภโวติ จ, ตสฺส อติสโย อาธิกฺกมิติ จ วากฺยํฯ

๑๗๕.

ปิวนฺติ เทหกนฺตี เย,

เนตฺตญฺชลิปุเฏน เต;

นา’ลํ หนฺตุํ ชิเน’สํ ตฺวํ,

ตณฺหํ ตณฺหาหโรปิ กิํฯ

๑๗๕. ตมุทาหรติ ‘‘ปิวนฺติ’’จฺจาทินาฯ ชิน เต เทหกนฺตี สรีรโสภาโย เย ชนา เนตฺตญฺชลิปุเฏน อตฺตโน นยนทฺวนฺทสงฺขาเตน อญฺชลิปุเฏน ปิวนฺติ, เอสํ ชนานํ ตณฺหํ ปิปาสํ โลภเมว วา หรติ อนุปตติ [อปนยติ (?)]ฯ ตณฺหาหโรปิ สมาโน ตฺวํ หนฺตุํ นิวตฺติตุํ กิํ นาลํ กสฺมา อสมตฺโถสิฯ ตณฺหาหรา นาม ตณฺหเมว นุทนฺติฯ อตฺร หนนฺตามปิห สมฺปนุทติ โลกฐิติํ อติกฺกมฺม เทหกนฺติยา พหุตฺตนธมฺโม วุตฺโตฯ

๑๗๕. อิทานิ ปฏิญฺญาตานุสาเรน ปฏิปาเทติ ‘‘ปิวนฺติ’’จฺจาทินาฯ โภ ชิน เต ตุยฺหํ เทหกนฺตี สรีรโสภาโย เย ชนา เนตฺตญฺชลิปุเฏน เนตฺตสงฺขาเตน หตฺถปุเฏน ปิวนฺติ, เอสํ สาธุชนานํ ตณฺหํ ปิปาสํ โลภเมว วา ตณฺหาหโรปิ ตฺวํ สพฺเพสํ ตณฺหาวินาสโกปิ หนฺตุํ นิวาเรตุํ กิํ นาลํ กสฺมา อสมตฺโถสีติฯ เอตฺถ ปิวนํ นาม ปิปาสํ วิเนตีติ โลกสภาโวฯ ตณฺหํ หนฺตุํ นาลมิติ โลกสภาวมติกฺกนฺตตฺโถฯ กนฺตีนํ อธิกปิยตา อติสยธมฺโม, ตสฺส วุตฺติ ปน ตณฺหํ หนฺตุํ นาลมิติ โลกาติกฺกนฺตอตฺถํ วิสยํ กตฺวา ปวตฺโต โหติฯ สา ปน กเถตุมิจฺฉิตํ กนฺตีนํ อธิกปิยตํ ตณฺหาหนเน อสมตฺถํ วตฺวา ทีเปตีติ วงฺกวุตฺติ นามฯ วุจฺจมานานํ อุปมารูปกาทีนมฺปิ วงฺกวุตฺติตา อิจฺฉิตตฺถสฺส ปการนฺตเรน ปกาสนโตเยวฯ ยถา นาม สรีรสหชํ ปีนตฺตาทิสุนฺทรตฺตํ อุทฺทีปนากาเรน ฐิตา กฏกอุณฺหีสหาราทโย อลงฺการา นาม ภวนฺติ, เอวํ พนฺธสรีรสงฺขาเต อลงฺกรณียวตฺถุมฺหิ วิชฺชมานอติปิยตาทิเมว อุทฺทีเปตฺวา อลงฺกุรุมานา ‘‘ตณฺหาหโรสิ ตฺวํ เอสํ กนฺตี ปิวนฺตานํ ตณฺหํ หนฺตุํ นาล’’มิติ วาจาภงฺคี อลงฺกาโร นามฯ อลงฺการิยํ นาม อลงฺกาตพฺพกนฺติปิยตาย พหุตฺตนฺติฯ อุตฺตริปิ อลงฺการอลงฺการิยวิภาโค จ อนุรูปโต โยชนกฺกโม จ เอวเมว ทฏฺฐพฺโพฯ เทเห กนฺตีติ จ, อญฺชลีเยว ปุโฏติ จ, เนตฺตานิเยว อญฺชลิปุโฏติ จ, ตณฺหํ หรตีติ จ วิคฺคโหฯ

๑๗๖.

อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโย’ปมา;

สทฺทตฺถคมฺมา วากฺยตฺถ-วิสยาติ จ สา ติธาฯ

๑๗๖. อุปมํ นิทฺทิสติ ‘‘อุปมาเน’’จฺจาทินาฯ อุปมียเต อเนนาติ อุปมานํ, ปทุมาทิกวตฺถุฯ ปทุมาทิโก ตุ สทฺโท อุปมานวาจโกฯ อุปมียตีติ อุปเมยฺยํ, มุขาทิกวตฺถุฯ มุขาทิโก สทฺโท ตุ อุปเมยฺยวาจโกฯ เตสํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ปทุมาทิมุขาทิวตฺถูนญฺจฯ สธมฺมตฺตนฺติ สมาโน ธมฺโม กนฺติมนฺตตา ยสฺส โส สธมฺโม, ตสฺส ภาโว สธมฺมสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตสมาเนน ธมฺเมน สห สมฺพนฺโธ สธมฺมตฺตํ อุปมาโนปเมยฺยปติฏฺฐิตํ อุปมา สิยา, อุปมียติ ยถาวุตฺโต สมฺพนฺโธติ กตฺวาฯ สา ปนาลงฺการิยสฺส ธมฺมสฺสาติสยปฏิปาทนปฺปกาโรฯ กติวิธา สาติ อาห ‘‘สทฺท’’อิจฺจาทิฯ สทฺโท จ อตฺโถ จ, เตหิ คมฺมา ปตียมานา สทฺทตฺถคมฺมาฯ วากฺยํ ปทสมุทาโยฯ ตสฺส อตฺโถ วิสโย โคจโร ยสฺสา วากฺยตฺถวิสยาติ จ สา อุปมา ติวิธา สทฺทคมฺมอตฺถคมฺมวากฺยตฺถวิสยาติ ติธา โหติฯ

๑๗๖. อิทานิ อุปมาลงฺการํ นิทฺทิสติ ‘‘อุปมาโน’’จฺจาทินาฯ อุปมาโนปเมยฺยานํ จนฺทนีลุปฺปลทลาภาทีนํ อานนนยนาทีนญฺจ ปทตฺถานํ สธมฺมตฺตํ กนฺติมนฺตตาปีนตาทิตุลฺยธมฺมสมฺพนฺโธ อุปมา นาม สิยา, สา อลงฺกรณียวตฺถุโน อาธิกฺกปฏิปาทนปฺปการา อุปมา สทฺทตฺถคมฺมา สทฺทคมฺมา จ อตฺถคมฺมา จ วากฺยตฺถวิสยา จ, อิติ เอวํ ติธา ติปฺปการา โหติฯ เอตฺถ อุปมาโนปเมยฺยภูตานํ จนฺทานนาทิปทตฺถานํ สธมฺมสงฺขโต อญฺญมญฺญตุลฺยกนฺติมนฺตตาปีนตาทิธมฺมโยโค ปทตฺถานํ อุปมตฺถสฺส ปติฏฺฐิตตฺตา อุปฏฺฐานตาย อุปมา นาม โหติ, ตนฺนิสฺสยจนฺทาทโย ปน นิสฺสิตโวหาเรน อุปมา นาม โหติ, อุปมานภูตจนฺทาทิอตฺถปฏิปาทโก จนฺทิมาทิสทฺโทปิ ตทตฺเถน อุปมา นาม โหติ, อุปเมยฺยุปเมยฺยนิสฺสยตปฺปฏิปาทกานมฺปิ อุปเมยฺยภาโว เอวเมว ทฏฺฐพฺโพฯ อุปมียเต อเนนาติ อุปมานนฺติ กตฺวา จนฺทาทิ อุปมานํ วุจฺจติ, อุปมียตีติ อุปเมยฺยํ, อานนาทิ, อุปมานญฺจ อุปเมยฺยญฺจาติ จ, สมาโน จ โส ธมฺโม เจติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, สทฺโท จ อตฺโถ จาติ จ, เตหิ คมฺมาติ จ, วากฺยสฺส อตฺโถติ จ, โส วิสโย ยสฺสา อุปมายาติ จ วากฺยํฯ

๑๗๗.

สมาสปจฺจเยวาที, สทฺทา เตสํ วสา ติธา;

สทฺทคมฺมา สมาเสน, มุนินฺโท จนฺทิมานโนฯ

๑๗๗. ตตฺถ สทฺทคมฺมาปิ ติธา สิยาติ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมาส’’อิจฺจาทิฯ สมาโส จ ปจฺจโย จ อิวาทิ จ, เต สทฺทา นาม, สทฺทสทฺเทน สมาสาทโย วตฺตุมธิปฺเปตาติ อตฺโถฯ เตสํ สมาสาทีนํ วสา สทฺทคมฺมา ติธา โหติ สมาสสทฺทคมฺมา ปจฺจยสทฺทคมฺมา อิวาทิสทฺทคมฺมาติ, สมาเสน สมาสสทฺเทน คมฺมา อุปมา วุจฺจตีติ เสโสฯ อุทาหรติ ‘‘มุนินฺโท จนฺทิมานโน’’ติ, จนฺทิมา วิย รุจิรมานนํ มุขํ ยสฺส โส จนฺทิมานโนฯ เอตฺถ จ จนฺทิมํ อุปมานํ, อานนํ อุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ ธมฺโม, จนฺทิมานนานํ สมานธมฺมสมฺพนฺธิโชตโก วิยสทฺโท, เตสุ สาธารณธมฺมวาจกสฺส วิยสทฺทสฺส โจปมาโชตกสฺสาปฺปโยโค สมาเสเนว วุตฺตตฺตา, เอตฺถ ปน วิยสทฺโท จนฺทิมาสทฺเทน อุปมานวาจเกน สมฺพนฺธมุปคโต จนฺทคตเมว สทิสตฺตํ วทติ, มุขคตํ ปน สามตฺถิยา ปทียเต, เอวมีทิสํ ทฏฺฐพฺพํฯ

๑๗๗. เตสุ ยถาวุตฺเตสุ สทฺทคมฺมสฺส ติวิธตฺตํ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘สมาเส’’จฺจาทิฯ สมาสปจฺจเยวาที สมาโส, อายาทิปจฺจยา, อิวาทโย จ สทฺทา นาม, เตสํ สมาสาทีนํ วสา เภเทน สทฺทคมฺมา ติธา สมาสสทฺทคมฺมา ปจฺจยสทฺทคมฺมา อิวาทิสทฺทคมฺมาติ ติวิธา โหติฯ สมาเสน สมาสสทฺเทน คมฺโมปมา วุจฺจติ ‘‘มุนินฺโท จนฺทิมานโน’’ติฯ มุนินฺโท สมฺมาสมฺพุทฺโธ จนฺทิมานโน จนฺทสมานมโนหรมุขมณฺฑเลน ยุตฺโต โหติ, สมาโส จ ปจฺจโย จ อิวอิติ อิทํ อาทิ เยสํ วาทีนนฺติ จ, สทฺเทน คมฺมาติ จ, มุนีนํ อินฺโทติ จ, จนฺทิมา วิย รุจิรํ อานนํ มุขํ ยสฺเสติ จ วิคฺคโหฯ เอตฺถ ‘‘จนฺทิมา’’ติ อุปมานํ, ‘‘อานน’’นฺติ อุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ อุปมาโนปเมยฺยานํ สาธารณธมฺโม, ‘‘วิยา’’ติ สทฺโท จนฺทานนานํ ทฺวินฺนํ อานนคตรุจิรตฺตํ จนฺเท จ, จนฺทคตรุจิรตฺตํ อานเน จ อตฺถีติ สมานธมฺมสมฺพนฺธํ โชเตติ, อิห สาธารณธมฺมวาจกสฺส รุจิรสทฺทสฺส, ตุลฺยธมฺมสงฺขาโตปมาโชตกสฺส วิยสทฺทสฺส จ อปฺปโยโค เตสํ อตฺถานํ สมาเสน วุตฺตตฺตาฯ เอตฺถ อุปมานวาจเกน จนฺทิมาสทฺเทน ยุตฺโต วิย สทฺโท จนฺทคตสทิสตฺตํ โชเตติ, มุขคตสทิสตฺตํ ปน สามตฺถิยา ปตียเตฯ ตถา หิ มุขํ จนฺทสมานมาคจฺฉนฺตํ จนฺทสฺส มุขสทิสตฺตํ วินา น ภวตีติ อญฺญถานุปปตฺติ สามตฺถิยนฺติฯ

๑๗๘.

อายาที ปจฺจยา เตหิ, วทนํ ปงฺกชายเต;

มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ, นีลุปฺปลทลียติฯ

๑๗๘. อิทานิ ปจฺจยสทฺทคมฺมํ ทสฺเสติ ‘‘อายาทิ’’จฺจาทินาฯ อายาทีติ อายอียกปจฺจยาทโย ปจฺจยา ปจฺจยสทฺทา นาม, เตหิ ปจฺจยสทฺเทหิ คมฺมา อุปมา วุจฺจติฯ อุทาหรติ ‘‘วทน’’มิจฺจาทิฯ ปงฺกชมิว รุจิรมาจรติ ปงฺกชายเตฯ เอตฺถาปิ ปงฺกชมุปมานํ, อาจรณกฺริยาย กตฺตุภูตํ อานนมุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ สธมฺโม, ปงฺกชานนานํ สมานธมฺมสมฺพนฺธโชตโก อิวสทฺโทฯ ตตฺถ รุจิร อิวสทฺทานํ ปุพฺเพ วิยาปฺปโยโค ปจฺจเยน วุตฺตตฺตาติ สพฺพตฺถ วิญฺเญยฺยํฯ เอวมุปริปิฯ

๑๗๘. อิทานิ ปจฺจยสทฺทคมฺโมปมํ นิทสฺเสติ ‘‘อายาทิ’’จฺจาทินาฯ อายาที ‘‘อาย อีย ก’’อิติอาทโย ปจฺจยา ปจฺจยสทฺทา นาม, เตหิ ปจฺจยสทฺเทหิ คมฺโมปมา วุจฺจติ ‘‘วทนํ…เป.… ทลียตี’’ติฯ วทนํ มุขํ ปงฺกชายเต ปทุมมิว รุจิรํ อาจรติฯ มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ สพฺพญฺญุโน เนตฺตยุคฬํ นีลุปฺปลทลียติ นีลุปฺปลปตฺตมิว รุจิรมาจรติฯ อาโย อาทิ เยสํ อียาทีนนฺติ จ, ปงฺกชมิว รุจิรมาจรติ ปวตฺตตีติ จ, มุนินฺทสฺส นยนทฺวนฺทมิติ จ, นีลุปฺปลสฺส ทลมิติ จ, ตมิว รุจิรมาจรตีติ จ วากฺยํฯ เอตฺถ ‘‘ปงฺกช’’มิติ จ ‘‘นีลุปฺปล’’มิติ จ อุปมานํ, อาจรณกฺริยาย กตฺตุภูตํ วทนํ นยนทฺวนฺทญฺจ อุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ อุปมาโนปเมยฺยานํ สธมฺโม, อุปมาโนปเมยฺยานํ สมานธมฺมโชตโก อิวสทฺโท, เตสํ อตฺถานํ ปจฺจเยน วุตฺตตฺตา เตสมปฺปโยโคฯ เอวรูเปสุ อญฺเญสุปิ เอวเมว เวทิตพฺโพฯ

๑๗๙.

อิวาที อิว วา ตุลฺย-สมาน นิภ สนฺนิภา;

ยถาสงฺกาส ตุลิต-ปฺปกาส ปติรูปกาฯ

๑๘๐.

สรีสริกฺข สํวาที, วิโรธี สทิสา วิย;

ปฏิปกฺขปจฺจนีก-สปกฺโข’ปมิโต’ปมาฯ

๑๘๑.

ปฏิพิมฺพ ปฏิจฺฉนฺน-สรูป สม สมฺมิตา;

สวณฺณา’ภา ปฏินิธิ, สธมฺมาทิ สลกฺขณาฯ

๑๘๒.

ชยตฺย’กฺโกสติ หสติ, ปติคชฺชติ ทูภติ;

อุสูยตฺย’วชานาติ, นินฺทติ’สฺสติ รุนฺธติฯ

๑๘๓.

ตสฺส โจเรติ โสภคฺคํ, ตสฺส กนฺติํ วิลุมฺปติ;

เตน สทฺธิํ วิวทติ, ตุลฺยํ เตนาธิโรหติฯ

๑๘๔.

กจฺฉํวิคาหเต ตสฺส, ตมนฺเวตฺย’นุพนฺธติ;

ตํสีลํ, ตํ นิเสเธติ, ตสฺส จานุกโรติ’เมฯ

๑๗๙-๑๘๔. อิวาที อิวาทโย นาม อิเมติ สมฺพนฺโธฯ อิโว จ วา จ ตุลฺโย จ สมาโน จ นิโภ จ สนฺนิโภ จาติ ทฺวนฺเท อิว…เป.… สนฺนิภาฯ สทฺทมเปกฺขิย ปุลฺลิงฺคตาฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ ‘‘สธมฺมาที’’ติ อาทิสทฺเทน สาธารณสจฺฉายาทีนํ ปริคฺคโหฯ ชยติจฺจาทีสุ กมฺมํฯ

๑๗๙- ๑๘๔. อิวาทิสทฺทคมฺโมปมาธิกาเร ปฐมํ ตาว ‘‘อิวาทโย นาม เอเต’’ติ ทสฺเสติ ‘‘อิวาทิ’’จฺจาทินาฯ อิวาทีติ ปทสฺส ฉฏฺฐมคาถาย อิเมติ อิมินา สมฺพนฺโธ, ตสฺส จาติ จสทฺทํ ยุชฺชนฏฺฐาเน โยเชตฺวา สนฺนิภา จาติอาทโย โยเชตพฺพาฯ ‘‘สธมฺมาที’’ติอาทิสทฺเทน สาธารณสจฺฉายาทโย คหิตาฯ นินฺทติ อิสฺสตีติ ปทจฺเฉโท, อิเม ทฺเวปญฺญาส อิวาทโย นามฯ ‘‘ชยติ อกฺโกสติ หสติ’’อิจฺจาทิกํ ตํตํกฺริยาปทสงฺขตอนุการิยานํ อนุกรณนฺติ กตฺวา ทฺวนฺโทเยว, ‘‘สนฺธิสมาสา อทฺธสฺสา’’ติ [สนฺธิสมาโส ตททฺธสฺสาติ (ก.)] วุตฺตตฺตา สนฺธิสมาสานํ คาถทฺธสฺส วินา อุภยทฺธมชฺเฌ อลพฺภนโต ทูภติปทโต ปุพฺเพเยว สมาโส กาตพฺโพ, โน เจ, อสมาโสติ คเหตพฺโพฯ ตสฺส โจเรติ โสภคฺคมิจฺจาทิกมฺปิ วากฺยานุกรณนฺติ กตฺวา ตตฺถ สมาโส, วากฺเย เกวลปทานีติ วา คเหตพฺโพฯ อิเมสํ สพฺเพสมฺปิ อิว สทฺทปริยายตฺตา สทิสตฺถาติ สพฺพตฺถ ภาวตฺโถ, อวยวตฺโถ ปน ปากโฏเยวฯ

๑๘๕.

อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ วิภาวิหิ;

อิเมหิ อุปมาเภทา, เกจิ นิยฺยนฺติ สมฺปติฯ

๑๘๕. อิวาทีนํ วินิโยควิสยํ ทสฺเสตฺวา อุปมาเภทํ ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘อุปมาน’’อิจฺจาทิฯ เกจีติ อิมินา อปริยนฺตตฺตเมสํ [อปริยนฺตปเภทํ (ก.)] ทสฺเสติฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘ปริยนฺโต วิกปฺปาน’’นฺติอาทิฯ นิยฺยนฺติ อุทาหรียนฺติฯ

๑๘๕. อิทานิ อิวาทิสทฺทคมฺโมปมํ ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘อุปมาโน’’จฺจาทินาฯ อุปมาโนปเมยฺยานํ สธมฺมตฺตํ สมานธมฺมสมฺพนฺโธฯ วิภาวิหิ ปกาสเกหิฯ อิเมหิ อิวาทีหิ สทฺเทหิ ชานิตพฺพา เกจิ อุปมาเภทา อปริยนฺตตฺตา สมฺปติ ทานิ ลทฺธาวสเร นิยฺยนฺติ อุทาหรณมตฺเตน ปฏิปาทียนฺติฯ

๑๘๖.

วิกาสิปทุมํ’วา’ติ-สุนฺทรํ สุคตานนํ;

อิติ ธมฺโมปมา นาม, ตุลฺยธมฺมนิทสฺสนาฯ

๑๘๖. ‘‘วิกาสิ’’จฺจาทิฯ สุคตานนํ มุนินฺทสฺส วทนํ อติสุนฺทรํ อจฺจนฺตรมณียํฯ กิมิว? วิกาสิปทุมํว ปพุชฺฌมานปทุมํวิยฯ อิติ อยเมวํวิธา ธมฺโมปมา นาม โหติฯ กสฺมา? อานนปทุมานํ สมานสฺส ธมฺมสฺส คุณสฺส สุนฺทรสฺส ลกฺขณสฺส นิทสฺสนา สุนฺทรตฺตนฺติ ปฏิปาทนโตฯ

๑๘๖. อุทาหรณมาห ‘‘วิกาสิ’’จฺจาทินาฯ สุคตานนํ ภควโต มุขํ วิกาสิปทุมํว พุชฺฌมานปงฺกชมิว อติสุนฺทรํ โหติฯ อิติ อีทิสา อุปมา ตุลฺยธมฺมนิทสฺสนา อติสุนฺทรมิติ สมานคุณทสฺสเนน ธมฺโมปมา นาม โหติฯ ปทุมานนานํ สาธารณคุณสฺส ปกาสนโต อติสุนฺทรมิติ ตุลฺยธมฺโม นาม โหติฯ เอตฺถ ปทุมคตตุลฺยธมฺมสมฺพนฺธสงฺขาตาย อุปมาย อิวสทฺเทน โชติยมานตฺเตปิ อติสุนฺทรนฺติ วุตฺตตฺตา ยถาวุตฺโตปมาย ธมฺเมน ยุตฺตตฺตา ธมฺโมปมา นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

๑๘๗.

ธมฺมหีนา มุข’มฺโภช-สทิสํ มุนิโน อิติ;

วิปรีโตปมา ตุลฺย-มานเนน’มฺพุชํ ตวฯ

๑๘๗. ‘‘ธมฺม’’อิจฺจาทิฯ มุนิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส มุขํ อมฺโภเชน ปทุเมน สทิสํ สมานํฯ อิติ อยํ ธมฺมหีโนปมา นาม สุนฺทรสงฺขาตสฺส คุณสฺส อนิทฺทิฏฺฐตฺตา, สา ตุ อตฺถวสา คมฺยเตฯ กถมญฺญถา ยุชฺชตีติ? เอตฺถ ปน สทิสสทฺโท อุปเมยฺยสฺส มุขสฺส วิเสสนนฺติ มุขคตเมว สทิสตฺตํ วทติ, อมฺโภชคตํ ตุ สามตฺถิยา คมฺยเตฯ เอวมีทิสํ เญยฺยํฯ ‘‘วิปรีเต’’จฺจาทิฯ มุนีติ คมฺยเต สุตตฺตา, โภ มุนิ ตว อานเนน มุเขน อมฺพุชํ ตุลฺยนฺติ อยํ วิปรีโตปมาฯ ธมฺมหีนตฺเตปิ ปสิทฺธิวิปริยเยนาภิหิตตฺตา ตนฺนาเมเนว วุตฺตาฯ เอวมุปริปิฯ

๑๘๗. ‘‘ธมฺมหีเน’’จฺจาทิฯ ‘‘มุขมฺโภชสทิสํ มุนิโน’’ตฺยยํ อุปมาฯ ธมฺมหีนา ตุลฺยธมฺมปกาสกสุนฺทราทิสทฺทหีนตฺตา ธมฺมหีนา นามฯ วาจกาภาเว ตุลฺยธมฺโม กถํ ปตียตีติ เจ? มุนิโน มุขํ วทนํ อมฺโภชสทิสํ ปทุมสทิสมิติฯ เอตฺถ มุขสฺส อมฺโภชสมานตฺตํ มุขมฺโภชานํ สาธารณธมฺเม อสติ กถํ ภวตีติ? อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิยาติ, อิวปริยาโย สทิสสทฺโท มุขสฺส วิเสสนํ ยสฺมา โหติ, ตสฺมา มุขคตสทิสตฺตํ วทติ, อมฺโภชคตสทิสตฺตํ ปน สามตฺถิยา เอว วิญฺญายเตฯ เห มุนิ ตว ตุยฺหํ อานเนน อมฺโภชํ ตุลฺยํ สมานนฺติ อยํ วิปรีโตปมาฯ ‘‘อมฺพุเชน อานนํ ตุลฺย’’นฺติ โลกปฺปสิทฺธิยา วิปริยเยน ‘‘อานเนน อมฺพุชํ ตุลฺย’’นฺติ วุตฺตตฺตา ธมฺมหีนตฺเต สติปิ วิปรีโตปมา นาม โหติฯ ‘‘สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธ พลวา’’ติ [ปริภาเสนฺทุเสขร ๑๑๒] วุตฺตตฺตา เอตฺถ ‘‘มุนี’’ติ อวิชฺชมาเนปิ ปุพฺพทฺเธ ‘‘มุนิโน’’ติ สุตตฺตา ลพฺภมาโน ‘‘ตวา’’ติ ตุมฺหสทฺทสนฺนิธาเนน อามนฺตนตฺโถ วิญฺญายติฯ เอตฺถ อิวปริยาโย ตุลฺยสทฺโท อมฺพุชวิเสสนภูโต อมฺพุชคตสทิสตฺตํ วทติ, อานนคตสทิสตฺตญฺจ อมฺพุชานนานํ สาธารณธมฺโม จ สามตฺถิยา ญายติจฺจาทิกํ วุตฺตนเยน ญาตพฺพํฯ อุปริปิ ปากฏฏฺฐานํ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ

๑๘๘.

ตวานน’มิว’มฺโภชํ, อมฺโภช’มิว เต มุขํ;

อญฺญมญฺโญปมา สา’ยํ, อญฺญมญฺโญปมานโตฯ

๑๘๘. ‘‘ตว’’อิจฺจาทิฯ อญฺญมญฺโญปมานโตติ อญฺญมญฺญสฺส มุขสฺส อมฺโภชสฺส จ อญฺญมญฺเญน ตํทฺวเยน อุปมานโตฯ

๑๘๘. ‘‘ตวานนิ’’จฺจาทิฯ ‘‘อมฺโภชํ ตวานนมิว, เต มุขํ อมฺโภชมิวา’’ติ อยมุปมาฯ อญฺญมญฺโญปมานโต อญฺญมญฺญสฺส อุปมานตฺตา อญฺญมญฺโญปมา นาม โหติฯ อญฺญมญฺญสฺส อุปมาติ จ, อญฺญมญฺญสฺส อุปมานนฺติ จ วิคฺคโหฯ วิคฺคหทฺวเยปิ ปุพฺพวิภตฺติโลโปฯ สพฺพาทีนํ พฺยติหารลกฺขเณน อุตฺตรวิภตฺติโลโปฯ สมาสลกฺขเณน อญฺญตฺถสฺส อเปกฺขาสิทฺธตฺตา มุขาเปกฺขาย อญฺญํ อมฺโภชญฺจ, อมฺโภชาเปกฺขาย อญฺญํ มุขญฺจ กเมน อุปเมยฺยา นามฯ อมฺโภชาเปกฺขาย อญฺญํ มุขญฺจ, มุขาเปกฺขาย อญฺญํ อมฺโภชญฺจ อุปมานํ นามฯ

๑๘๙.

ยทิ กิญฺจิ ภเว’มฺโภชํ,

โลจนพฺภมุวิพฺภมํ;

ธาเรตุํ มุขโสภํ ตํ,

ตเว’ติ อพฺภุโตปมาฯ

๑๘๙. ‘‘ยทิ’’จฺจาทิฯ โลจนานิ จ ภมุโย จ, ตาสํ วิพฺภโม ยสฺมิํ, ตํ, ตาทิสมมฺโภชํ กิญฺจิ กิมปิ ยทิ ภเวฯ ตมีทิสมมฺโภชํ ตว มุขโสภํ วทนกนฺติํ ธาเรตุํ นิสิชฺฌเตฯ กิํ นฺวจฺฉริยมีทิสนฺติ อพฺภุตตฺถวิภาวเนน วทนมมฺพุเชโนปมียตีติ อยมพฺภุโตปมา ญาตพฺพาติฯ

๑๘๙. ‘‘ยทิ’’จฺจาทิฯ โลจนพฺภมุวิพฺภมํ โลจนภมูนํ ลีลาวนฺตํ กิญฺจิ อมฺโภชํ กิญฺจิ อจฺฉริยํ ปทุมํ ยทิ ภเว เจ สิยา, ตมมฺโภชํ ตว มุขโสภํ วทนกนฺติํ ธาเรตุํ สมตฺโถ โหติฯ อิติ อีทิสี อุปมา อพฺภุโตปมา อพฺภุตธมฺมปกาสกตฺตา อพฺภุโตปมา นามฯ เอตฺถ อวิชฺชมาโนปิ วิชฺชมานตฺเตน ปริกปฺปิโต ปทุมคโต โลจนพฺภมุวิพฺภมสมฺพนฺโธ อมฺโภชวิเสสเนน ‘‘โลจนพฺภมุวิพฺภม’’นฺติ อิมินา โชติโตฯ ตสฺมา อมฺโภชํ โลจนพฺภมุวิพฺภมสมฺพนฺธสงฺขตอุปมาย โชตกตฺตา นิสฺสิตโวหาเรน อุปมา, มุขํ อุปเมยฺยนฺติ มุขคโต โลจนพฺภมุวิพฺภมสมฺพนฺโธ ยทิ มุเข น ภเวยฺย, ตาทิสํ มุขโสภํ ธาเรตุํ กถํ สมตฺโถติ สามตฺถิยา ญายติฯ โลจนพฺภมุวิพฺภมสงฺขาตสาธารณธมฺโม ปน ‘‘โลจนานิ จ ภมุโย เจติ จ, ตาสํ วิพฺภโม ยสฺมิ’’นฺติ จ วิคฺคเห นิปฺผนฺเนน ภินฺนาธิกรณอญฺญปทตฺถสมาเสน คุณีภูตสฺสปิ คหิตตฺตา วิญฺญายติ [คหณสฺส วิญฺญายมานตฺตา (ก.)]ฯ

๑๙๐.

สุคนฺธิ โสภสมฺพนฺธิ, สิสิรํสุวิโรธิ จ;

มุขํ ตว’มฺพุชํเว’ติ, สา สิเลโสปมา มตาฯ

๑๙๐. ‘‘สุคนฺธิ’’จฺจาทิฯ ตว มุขํ อมฺโภชมิว สิสิรํสุโนจนฺทสฺส วิโรธิ ปจฺจนีกํ, มุขํ ตํสมานกนฺติตฺตา อมฺพุชญฺจ ตทุทเย สงฺโกจภชนโตฯ โสภสมฺพนฺธิ กนฺติยุตฺตํ, มุขมมฺพุชญฺจฯ สุคนฺโธ อสฺส อตฺถีติ สุคนฺธิ จ ทฺวยมปีติ เอวํ สิเลสปริคฺคเหน มุขมฺพุชานํ อุปมาโยคโต สา ยถาวุตฺตา สิเลโสปมา มตาฯ

๑๙๐. ‘‘สุคนฺธิ’’จฺจาทิฯ ตว มุขํ อมฺโภชมิว สิสิรํสุวิโรธิ จนฺทสฺส วิรุทฺธํ โหติ ตุลฺยตฺตาฯ ปทุมํ ปน จนฺโททเยน อตฺตโน สงฺโกจนตฺตา ตสฺส วิรุทฺธํ โหติฯ โสภสมฺพนฺธิ จ อนญฺญสาธารณมุขคตกนฺติสมฺพนฺธยุตฺตญฺจ โหติฯ ปทุมํ ปน ปทุมคตกนฺติสมฺพนฺธินา ยุตฺตํ โหติฯ สุคนฺธิ จ จตุชฺชาติสุคนฺธวหนโต […วมนโต (ก.)] สุคนฺธิ จ โหติฯ อมฺพุชํ ปน ปทุมสุคนฺเธเนว ยุตฺตํ โหติฯ อิติ อีทิสี อุปมา สิเลโสปมา เอกปทาติหิตอุภยตฺถลกฺขเณน สิเลสวเสน วุตฺตตฺตา สิเลโสปมา นาม โหติฯ สิสิรา สีตลา อํสุ กนฺติ อสฺเสติ จ, ตสฺส วิรุชฺฌติ สีเลเนติ จ, ปจฺจยสามตฺถิยวเสน ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ อตฺถานํ ลพฺภนโต สิลิสฺสติ อปโรปิ อตฺโถ เอตฺถ อลงฺกาเรติ จ, สิเลสวเสน วุตฺตา อุปมาติ จ วิคฺคโหฯ เอตฺถ สุคนฺโธ จ โสตสมฺพนฺโธ จ สิสิรํสุวิโรธิตฺตญฺเจติ อิเม อุปมาโนปเมยฺยานมมฺพุชมุขานํ ตุลฺยธมฺโม, เตสุ อมฺพุชคตตุลฺยธมฺมสมฺพนฺโธ สธมฺมตฺตา อุปมา นาม โหติ, สา อมฺพุชสมฺพนฺธินา อิวสทฺเทน โชติตา, มุขคตตุลฺยธมฺโม ปน อสฺสตฺถิตสฺสีลตฺเถ กตปจฺจเย สติปิ สามตฺถิยาเยว คมฺยเตฯ

๑๙๑.

สรูปสทฺทวาจฺจตฺตา, สา สนฺตาโนปมา ยถา;

พาลา’วุ’ยฺยานมาลา’ยํ, สาลกานนโสภินีฯ

๑๙๑. ‘‘สรูป’’อิจฺจาทิฯ อยมุยฺยานมาลา พาลาว อิตฺถี วิยฯ กถํ? สาลกานนโสภินี พาลา ตาว สหาลเกน เกสสนฺนิเวสวิเสเสน วตฺตเต สาลกมานนํ เตน โสภเตฯ สาลกานนโสภินี อุยฺยานมาลาปิ สาลานํ รุกฺขวิเสสานํ กานเนน คหเนน โสภเต, เอวรูปา สา ตาทิสี สนฺตาโนปมา อาขฺยายเต, กสฺมา? สิเลโสปมตฺตสภาเวปิ สรูเปน สทิเสน สทฺเทน ‘‘สาลกานนโสภินี’’ตฺเววํวิเธน สทฺทสนฺตาเนน วิเสสภูเตน วาจฺจตฺตา ปกาสิยตฺตา ตสฺสาอิติ คมฺยเตฯ ยเถติ นิทสฺสเนฯ

๑๙๑. ‘‘สรูเป’’จฺจาทิฯ สรูปสทฺทวาจฺจตฺตา ตุลฺยสุติยา อจฺฉินฺนสมฺพนฺธวจนมาลาย วุจฺจมานตฺตา สา อุปมา สนฺตาโนปมา นาม โหติ, สิเลสตฺเต สติปิ กตสมาเสหิ ปทสนฺตาเนหิ วุจฺจมานตฺตา สนฺตาโนปมา นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ยเถ’’ติ อุทาหรติฯ อยํ อุยฺยานมาลา เอสา อุยฺยานปนฺติ สาลกานนโสภินี อลกสงฺขาตเกสสนฺนิเวสสหิเตน มุเขน โสภมานา พาลาว องฺคนา อิว สาลกานนโสภินี สาลวเนหิ โสภมานา โหติฯ อุปมาโนปเมยฺยานํ สมานํ รูปํ เยสนฺติ จ, สรูปา จ เต สทฺทา เจติ จ, เตหิ วาจฺจา อุปมาติ จ, ตสฺสา ภาโวติ จ, สนฺตาเนน ยุตฺตา อุปมาติ จ, อุยฺยานานํ มาลาติ จ, สห อลเกน วตฺตมานนฺติ จ, ตญฺจ ตํ อานนญฺจาติ จ, เตน โสภติ สีเลนาติ จ, สาลานํ กานนนฺติ จ, เตน โสภติ สีเลนาติ จ วากฺยํฯ

๑๙๒.

ขยี จนฺโท พหุรชํ, ปทุมํ เตหิ เต มุขํ;

สมานมฺปิ สมุกฺกํสี-ตฺย’ยํ นินฺโทปมา มตาฯ

๑๙๒. ‘‘ขยี’’อิจฺจาทิฯ จนฺโท ขยี ขโย อจฺจโย ยสฺเสติ, ปทุมํ พหุรชํ พหูนิ รชานิ ปราคาวยวา ยสฺมินฺติ, เตหิ เอวํภูเตหิ จนฺทปทุเมหิ กนฺติอาทินา สมานมฺปิ สทิสมฺปิ สนฺตํ ตว มุขํ สมุกฺกํสิ ปรมุกฺกํสวนฺตํ, ขยสทฺทสฺส จ รชสฺส จ โทเสปิ วตฺตนโต, สทฺทจฺฉเลน ขยสฺส โทสรูปสฺส พหุรชตฺตสฺส จ ตตฺถาภาวโตติฯ อิติ เอวรูปา อยํ นินฺโทปมา มตา นินฺทิเตน จนฺทาทินา ขยสฺโสปมิตตฺตาฯ

๑๙๒. ‘‘ขยิ’’จฺจาทิฯ จนฺโท ขยี ปาฏิปทโต ปฏฺฐาย ทิเน ทิเน เอกเมกาย กลาย สูริยสฺส อาสนฺนเหตุ ขียนสภาวยุตฺโต โหติ, ปทุมํ พหุรชํ พหุเรณุสมนฺนาคตํ โหติ, เตหิ จนฺทปทุเมหิ สมานมฺปิ กนฺติสุคนฺธาทีหิ สทิสมฺปิ เต มุขํ ตวานนํ สมุกฺกํสิ ขยรชสทฺเทหิ โทสสฺสาปิ วาจฺจตฺตา สทฺทจฺฉเลหิ คมฺยมานสฺส ตาทิสสฺส โทสสฺส มุเข อวิชฺชมานตฺตา อธิกุกฺกํสคุณวนฺตํ โหติ, อิติ อีทิสี อยํ อุปมา นินฺโทปมา นินฺทิตานํ จนฺทปทุมานํ มุขสฺส อุปมิตาติ นินฺโทปมา นาม โหติ, มุขวิเสสเนน อิวสทฺทปริยาเยน สมานสทฺเทน มุขคตสธมฺโม โชติโต โหติ, อุปมาสงฺขตจนฺทปทุมคตสธมฺโมปิ ทฺวีสุ ตุลฺยธมฺโมปิ สามตฺถิยา คมฺยเต, อปิสทฺโท เจตฺถ วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย, สมุกฺกํโสติ วตฺตพฺพนฺตโรฯ

๑๙๓.

อสมตฺโถ มุเขนิ’นฺทุ, ชิน เต ปฏิคชฺชิตุํ;

ชโฬ กลงฺกี’ติ อยํ, ปฏิเสโธปมา สิยาฯ

๑๙๓. ‘‘อสมตฺโถ’’อิจฺจาทิฯ ชิน เต มุเขน ชโฬ สีโต อกุสโล จ กลงฺโก มิคลญฺฉนลกฺขโณ โทโส อสฺส อตฺถีติ กลงฺกีฯ สทฺทจฺฉเลน โทสกถนํฯ ตาทิโส อินฺทุ จนฺโท ปฏิคชฺชิตุํ วิวทิตุํ อสมตฺโถ, มุขนฺตุ วิสทํ อลงฺกตญฺเจติ กถมเนนายํ สทิโสติ นิเสธทฺวาเรน สธมฺมตาว คมฺมเต, อยํ ปฏิเสโธปมา สิยาฯ

๑๙๓. ‘‘อสมตฺโถ’’จฺจาทิฯ เห ชิน เต ตุยฺหํ มุเขน ปฏิคชฺชิตุํ วิวทิตุํ ชโฬ สีตโล อวิสโท กลงฺกี สสลกฺขโณ วา สโทโส วา อินฺทุ จนฺโท อสมตฺโถ โหตีติ, อยํ เอทิสี อุปมา ปฏิเสโธปมา นามฯ กลงฺโก อสฺส อตฺถีติ วากฺยํฯ เอตฺถ วิสเทน กลงฺกรหิเตน มุเขน สีตโล อวิสโท สโทโส จนฺโท สมาโน ภวิตุมสมตฺโถติ เอวํ ปฏิเสธทฺวเยน อินฺทมุขสงฺขาตานํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ตุลฺยธมฺมสมฺพนฺธสฺส ปกาสิตตฺตา สติปิ นินฺโทปมาภาเว ปฏิเสโธปมา นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ปฏิคชฺชิตุ’’นฺติ อิทํ จนฺทสฺส วิเสสนตฺตา จนฺทคตสธมฺมํ โชเตติฯ

๑๙๔.

กจฺฉํ จนฺทารวินฺทานํ, อติกฺกมฺม มุขํ ตว;

อตฺตนาว สมํ ชาต-มิตฺย’สาธารโณปมาฯ

๑๙๔. ‘‘กจฺฉ’’มิจฺจาทิฯ จนฺทสฺส อรวินฺทสฺส จ กจฺฉํ ปทวิํ อติกฺกมฺม อวตฺถริย เตส’มวกํสโต [อวตฺถุยเตสมณํสโต (ก.)], ตว มุขํ อตฺตโน สรูเปเนว สมํ ชาตมิติ เอวรูปา อสาธารณตาภิธาเนน สทิสตฺตปตีติยา อสาธารโณปเมติ นิคทฺยเตฯ

๑๙๔. ‘‘กจฺฉ’’มิจฺจาทิฯ เห มุนิ ตว มุขํ จนฺทารวินฺทานํ โลกปูชิตานํ สสิอมฺพุชานํ กจฺฉํ ปทวิํ อวตฺถํ วา อติกฺกมฺม อตฺตโน อตุลฺยตฺเตน อตฺตนา เอว สมานตฺตวตฺถุโน อภาวา สมํ ชาตํ, อิติ อีทิสา อุปมา อสาธารโณปมา อตุลฺยธมฺมภาวสฺส ปกาสนโต อสาธารโณปมา นาม โหติฯ อิห อุปมาภูตานํ จนฺทารวินฺทานํ มุขสฺส หีนภาวปฏิปาทนทฺวาเรน จนฺทารวินฺเทหิ มุขํ ตุลฺยนฺติ ปญฺญาปนโต จนฺทารวินฺทา อสาธารโณปมา นาม โหติฯ สมสทฺโท มุขคตสฺส สาธารณธมฺมํ โชเตติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยํฯ

๑๙๕.

สพฺพมฺโภชปฺปภาสาโร, ราสิภูโตว กตฺถจิ;

ตวา’นนํ วิภาตีติ, โหตา’ภูโตปมา อยํฯ

๑๙๕. ‘‘สพฺพ’’อิจฺจาทิฯ กตฺถจิ เอกฏฺฐาเน ราสิภูโต สพฺเพสมมฺโภชานํ ปภาสาโรว ตวานนํ วิภาตีติ เอวํภูตา อยํ อภูโตปมา โหติฯ

๑๙๕. ‘‘สพฺพ’’มิจฺจาทิฯ กตฺถจิ ฐาเน ราสิภูโต สพฺพมฺโภชปฺปภาสาโรว สกลปทุมานํ อุตฺตมกนฺติปุญฺโช วิย ตวานนํ วิภาติ วิเสเสน ปภาติ, อิติ อีทิสี อุปมา อภูโตปมา อวิชฺชมานวตฺถุโน อุปมิตตฺตา อภูโตปมา นาม โหติฯ อราสิ ราสิภูโตติ วิคฺคโหฯ เอตฺถ โยชนาวิภูโต ตาทิสปภาสาราภาวโต อวิชฺชมานตฺเถน ปริกปฺปิโตฯ

๑๙๖.

ปตียเต’ตฺถคมฺมา ตุ, สทฺทสามตฺถิยา กฺวจิ;

สมาสปฺปจฺจเยวาทิ-สทฺทโยคํ วินา อปิฯ

๑๙๖. อตฺถคมฺโมปมํ ทสฺเสติ ‘‘ปตียเต’’อิจฺจาทิฯ อตฺถคมฺมา ตุ’ปมา กฺวจิ กิสฺมิญฺจิ ฐาเน สมาสาทิสทฺทานํ โยคํ วินา อปิ สทฺทานํ ปโยควิเสสาทิคาฬฺเหน อญฺญถานุปปตฺติลกฺขเณน สามตฺถิเยน ปตียเตฯ

๑๙๖. ติวิธํ สทฺทคมฺโมปมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺถคมฺโมปมํ ทสฺเสติ ‘‘ปตียเต’’ตฺยาทินาฯ อตฺถคมฺมา ตุ อตฺถคมฺโมปมา ปน กฺวจิ ฐาเน สมาสปจฺจเยวาทิสทฺทโยคํ วินาปิ เตสํ สทฺทานํ สมฺพนฺธํ หิตฺวาปิ สทฺทสามตฺถิยา สมฺพนฺเธ ปยุตฺตาวเสสสทฺทานํ อตฺถสตฺติยา ปตียเตฯ สทฺทานํ สามตฺถิยนฺติ วิคฺคโหฯ

๑๙๗.

ภิงฺคาเน’มานิ จกฺขูนิ, นา’มฺพุชํ มุข’เมวิ’ทํ;

สุพฺยตฺตสทิสตฺเตน, สา สรูโปปมา มตาฯ

๑๙๗. อุทาหรติ ‘‘ภิงฺเค’’จฺจาทินาฯ น ภิงฺคา เอเต, กิญฺจรหิ จกฺขูนิมานิ, นมฺพุชเมตํ, กินฺตุ มุขเมวิทนฺติ เอวรูปา สา สรูโปปมา มตา ภิงฺคาทีนมวิปรีตสรูปสฺส ทีปนโตฯ เตนาห ‘‘สุพฺยตฺเต’’ตฺยาทิฯ สุพฺยตฺเตน ภิงฺคจกฺขูนํ อมฺพุชมุขานญฺจ ปริผุเฏน สทิสตฺเตน จญฺจลตฺตกนฺตฺยาทิลกฺขเณน เตเนวาเภทสงฺกาปุพฺพเมว วิเวจิตํ อญฺญตฺร จกฺขาทีสุ ยํ ภิงฺคาทิญฺญาณมุปฺปนฺนํ, ตสฺส ปจฺจกฺขานโต อุปมาโชตกานมิวาทีนมภาเวปิ ภิงฺคโลจนาทีนํ สทิสตฺตํ ปตียเต สามตฺถิยโตฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ

๑๙๗. อิทานิ อุทาหรณมาหรติ ‘‘ภิงฺคานิ’’จฺจาทินาฯ อิมานิ ภิงฺคานิ ภมรา น ภวนฺติ, กิญฺจรหิ จกฺขูนิฯ อมฺพุชํ น อิทํ ปทุมํ น โหติ, กินฺตุ มุขเมวาติฯ อีทิสี สา อุปมา สุพฺยตฺตสทิสตฺเตน สุปากเฏน ภิงฺคโลจนานํ อมฺพุชมุขานญฺจ ตุลฺยภาเวน สรูโปปมา นาม โหติฯ เอตฺถ สมาสปจฺจยอิวาทิสทฺทปโยคาภาเวปิ ‘‘ภิงฺคาเนมานิ จกฺขูนิ’’จฺจาทินา จกฺขุมุเขสุ ภิงฺคอมฺพุชนฺติ วิปรีตปวตฺตพุทฺธิํ ปฏิเสเธตฺวา จกฺขุมุขวิธานโต จญฺจลตฺตกนฺติมตฺตาทีสุ สุพฺยตฺตํ ตุลฺยตฺตํ วินา จกฺขุมุเขสุ ภิงฺคมฺพุชพุทฺธิํ กีทิสมุปฺปชฺชตีติ อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิยา อุปมานภูตานํ ภิงฺคมฺพุชานํ อุปเมยฺยภูตานํ จกฺขุมุขานญฺจ สทิสตฺตํ ญายติฯ สุฏฺฐุ พฺยตฺตํ ปากฏนฺติ จ, ตญฺจ ตํ สทิสตฺตญฺจาติ จ, สมานํ รูปํ สภาโว ยสฺสา อุปมายาติ จ, สา จ สา อุปมา จาติ จ วากฺยํฯ

๑๙๘.

มเยว มุขโสภา’สฺเส-ตฺยล’มินฺทุ วิกตฺถนา;

ยโต’มฺพุเชปิสา’ตฺถีติ, ปริกปฺโปปมา อยํฯ

๑๙๘. ‘‘มเยวิ’’จฺจาทิฯ อินฺทุ จนฺท, อสฺส มุนิโน มุขโสภา วทนชุติ มเยว, นาญฺญตฺราติ เอวรูปา วิกตฺถนา อตฺถปสํสเนน อลมิติ ปฏิเสโธฯ กิมิติ? ยโต ยสฺมา การณา สา มุขโสภา อมฺพุเชปิ น เกวลมินฺทุมฺหิ อตฺถิ, โน นตฺถีติ อสโตปิ ตถา วิกตฺถนสฺส ปริกปฺปนโต วทนมินฺทุโนปมียตีติ เอวรูปา อยํ ปริกปฺโปปมาฯ

๑๙๘. ‘‘มเย’’จฺจาทิฯ เห อินฺทุ อสฺส อิมสฺส โลกสามิโน มุขโสภา วทนกนฺติ เอกเก มยิ เอว, อีทิสี วิกตฺถนา อตฺตสิลาเฆน อลํ นิปฺปโยชนํฯ กสฺมาติ เจ? ยโต สา มุขโสภา อมฺพุเชปิ อตฺถิ, ตสฺมาติฯ อิติ อีทิสา อยํ อุปมา ปริกปฺโปปมา นาม โหติฯ ยโตติ อนิยมนิทฺทิฏฺฐการณํ ปน อมฺพุเชปิ สา อตฺถีติ ทสฺสิยมานํ ปทุเมปิ ตสฺส อตฺถิตฺตเมวฯ ปริกปฺปนาย วุตฺตา อุปมาติ วิคฺคโหฯ อิธ จนฺทสฺส อวิชฺชมานวิกตฺถนสฺส วิชฺชมานตฺเตน ปริกปฺปนโต สธมฺมโชตกสทฺทนฺตเร อสติปิ อุปมานภูตอินฺทุโน จ อุปเมยฺยภูตมุขสฺส จ สทิสตฺตํ อิเมสํ ทฺวินฺนํ สทิสตฺตํ วินา วตฺตุโน ตาทิสกปฺปนา กถํ โหตีติ อิมาย อตฺถสตฺติยา คมฺยเตฯ

๑๙๙.

กิํ วา’มฺพุช’นฺโตภนฺตาลิ,

กิํ โลลนยนํ มุขํ;

มม โทลายเต จิตฺต-

มิจฺจ’ยํ สํสโยปมาฯ

๑๙๙. ‘‘กิํ วา’’อิจฺจาทิฯ อนฺโต ภนฺตา อลี ภมรา ยสฺมิํ, ตมีทิสมมฺพุชํ กิํ วาฯ โลลานิ จปลานิ นยนานิ ยสฺมิํ, ตาทิสํ วาฯ ชิน ตเวทํ มุขํ กินฺติ มม จิตฺตํ โทลายเต โทเลวาจรติฯ เอวํ ปกฺขทฺวยปริคฺคเหน สํสยตีติ อตฺโถฯ อิจฺจยมีทิสี สํสยเวเสน อมฺพุชมุขานโมปมาวคมา สํสโยปมาฯ

๑๙๙. ‘‘กิํ วา’มฺพุเช’’จฺจาทิฯ อนฺโตภนฺตาลิ อพฺภนฺตเร ภมมานภมรวนฺตํ อมฺพุชํ กิํ วา, ตุยฺหํ โลลนยนํ จญฺจลเนตฺตํ มุขํ กิํ วาติ มม จิตฺตํ โทลายเต อุภยสมฺภมชนนโต โทลา วิย โหติฯ อิติ อยํ เอวรูปา อุปมา สํสโยปมา ทฺวินฺนํ สทิสตฺตสฺส สํสเยน ปกาสิตตฺตา สํสโยปมา นาม โหติฯ อนฺโต ภนฺตา อลี ยสฺมินฺติ จ, โลลานิ นยนานิ ยสฺมินฺติ จ, โทลา วิย อาจรตีติ จ, สํสเยน วุตฺตา อุปมาติ จ วิคฺคโหฯ อิหาปิ สธมฺมปกาสเก สทฺทนฺตเร อสติปิ ยถาวุตฺตวิเสสนทฺวเยน วิสิฏฺฐานํ ทฺวินฺนํ อมฺพุชมุขานํ สํสยนิมิตฺเต ตุลฺยตฺเต อสติ กถํ สํสโย อุปฺปชฺชตีติ อิมินา สามตฺถิเยเนว ตุลฺยธมฺมสมฺพนฺโธ คมฺยเตฯ

๒๐๐.

กิญฺจิ วตฺถุํ ปทสฺเสตฺวา,

สธมฺมสฺสา’ภิธานโต;

สามฺยปฺปตีติสพฺภาวา,

ปติวตฺถูปมา ยถาฯ

๒๐๐. ‘‘กิญฺจิ’’อิจฺจาทิฯ กิญฺจิ วตฺถุมิจฺฉิตํ สมฺพุทฺธาทิกํ อุปทสฺเสตฺวา สธมฺมสฺส เตน วตฺถุนา เกนจิ อากาเรน สทิสสฺส อญฺญสฺส วตฺถุโน อภิธานโต สามฺยสฺส เตสํ ทฺวินฺนํ สทิสตฺตสฺส ปตีติยา อวสายสฺส สมฺภาวา วิชฺชมานตฺเตน ปติวตฺถูปมา วุจฺจเตฯ ปติวตฺถุนา ตถาวิเธนาธิคตสฺส วตฺถุโน ตุลฺยตา ปฏิปาทิตาฯ ยเถตฺยุทาหรติฯ

๒๐๐. ‘‘กิญฺจิ’’จฺจาทิฯ กิญฺจิ วตฺถุมิจฺฉิตํ ชินาทิกิญฺจิปทตฺถํ อุปทสฺเสตฺวา ปฐมํ นิทสฺเสตฺวา สธมฺมสฺส ปฏิปาทนียอตฺเถน สห กิญฺจิ อากาเรน สทิสภาวสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน อภิธานโต กถนโต สามฺยปฺปตีติสพฺภาวา สทิสตาสมฺพนฺธิโน ปริชานนสฺส วิชฺชมานตฺตา ปติวตฺถูปมา วตฺถุโน อุปฏฺฐิตสฺส ชินาทิปทตฺถสฺส ตุลฺยตฺถปกาสนโต นาเมน ปติวตฺถูปมา นามฯ สมาโน ธมฺโม ยสฺส วา ปาริชาตาทิโน อิติ จ, สมานานํ ตุลฺยานํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ภาโวติ จ, สามฺยสฺส ปตีติ จ, สามฺยปฺปตีติยา สพฺภาโวติ จ, ปติวตฺถุนา วุตฺตา อุปมาติ จ วากฺยํฯ ยถาติ อุทาหรติฯ

๒๐๑.

ชเนสุ ชายมาเนสุ,

เน’โกปิ ชินสาทิโส;

ทุติโย นนุ นตฺเถว,

ปาริชาตสฺส ปาทโปฯ

๒๐๑. ‘‘ชเนสุ’’จฺจาทิฯ ชายมาเนสุ ชเนสุ มชฺเฌ เอโกปิ ชโน คุณวา ชินสาทิโส สมฺมาสมฺพุทฺธสมาโน น วิชฺชตีตฺเยกํ ตาว วตฺถุ อุปทสฺสิตํ, ทุติโย อิจฺจาทิ ปติวตฺถูปมทสฺสนํ, นนูตฺยนุมติยํ, ปาริชาตสฺส ทิพฺพรุกฺขวิเสสสฺส ทุติโย สมาโน ปาทโป นตฺเถวฯ ปาริชาโตเยว รุกฺขชาตีสุ อุตฺตโม, ตถา ชิโน ชเนสูติฯ

๒๐๑. ‘‘ชเนสุ’’จฺจาทิฯ ชายมาเนสุ ชเนสุ เอโกปิ ชินสาทิโส สมฺพุทฺธสทิโส นตฺถิ, ปาริชาตสฺส รุกฺขสฺส ทุติโย เตน สโม ทุติโย ปาทโป รุกฺโข นตฺถิ เอว นนุ, นนูติ อนุญฺญายํฯ เตน สพฺพญฺญุโน อญฺเญน อตุลฺยภาวํ อนุชานาติฯ อิห ปาริชาตรุกฺขสฺส อญฺเญหิ รุกฺเขหิ อุตฺตมตฺตญฺจ พุทฺธสฺส อญฺเญสุ สตฺเตสุ อุตฺตมตฺตญฺจาติ อิทํ ทฺวยํ อุปมาโนปเมยฺยภูตานํ ทฺวินฺนํ วตฺถูนํ สามฺยํ นาม, เอตํ สามฺยํ วุตฺตตฺถสฺส สมตฺถนวเสน ปติวตฺถุภูตปาริชาตสฺส รุกฺเขหิ อสมานตฺตกถเนเนว โชติตํ โหติฯ

๒๐๒.

วากฺยตฺเถเนว วากฺยตฺโถ,

ยทิ โกจฺยุ’ปมียเต;

อิวยุตฺตวิยุตฺตตฺตา,

สา วากฺยตฺโถปมา ทฺวิธาฯ

๒๐๒. วากฺยตฺถวิสโยปมํ ทสฺเสติ ‘‘วากฺยตฺเถเนวิ’’จฺจาทินาฯ วากฺยตฺโถ กฺริยาการกสมฺพนฺธวิเสโส, เตเนว, น ปทตฺถมตฺเตน วากฺยตฺโถ วุตฺตลกฺขโณ โกจิ วตฺตุมิจฺฉิโต โกจิ ยทิ อุปมียเต สทิโส กถฺยเต, สา วากฺยตฺโถปมา ทฺวิธา ภิชฺชเตฯ กถํ? ยุตฺตา จ วิยุตฺตา จ ยุตฺตวิยุตฺตา, อิเวน อตฺถนิทฺเทโสยํ ยุตฺตวิยุตฺตา อุปมา, ตสฺสา ภาวา การณา ทฺวิธาติ อธิกตํฯ

๒๐๒. อิทานิ วากฺยตฺถวิสโยปมํ ทสฺเสติ ‘‘วากฺยตฺเถ’’จฺจาทินาฯ วากฺยตฺเถเนว กฺริยาการกสมฺพนฺธวิเสสสงฺขตสมุทายภูเตน วากฺยตฺเถน โกจิ วตฺตุมิจฺฉิโต โย โกจิ วากฺยตฺโถ วุตฺตลกฺขโณ ยทิ อุปมียเต สทิสภาเวน กถียเต, สา อุปมา วากฺยตฺโถปมา นาม โหติฯ อิวยุตฺตวิยุตฺตตฺตา อิวยุตฺตวิยุตฺตวเสน ทฺวิธา ทฺวิปฺปการาฯ เอตฺถ ‘‘อิวา’’ติ อิวาทีนมตฺถสฺส คหิตตฺตา อิวสทฺโทปิ ตปฺปริยายสทฺทาปิ คยฺหนฺเตฯ

อิวยุตฺต

๒๐๓.

ชิโน สํกฺเลสตตฺตานํ,

อาวิภูโต ชนาน’ยํ;

ฆมฺมสนฺตาปตตฺตานํ,

ฆมฺมกาเล’มฺพุโท วิยฯ

๒๐๓. อุทาหรติ ‘‘ชิโน’’อิจฺจาทิฯ สํกฺเลเสหิ ทสวิเธหิ ตตฺตานํ สนฺตาปํ อนุปฺปตฺตานํ ชนานํ อยํ ชิโน สมฺมาสมฺพุทฺโธ อาวิภูโต กตกิจฺจตฺตา สมฺมาสมฺโพธาธิคเมน โลเก ปาตุภูโตฯ เอกํ ตาว วากฺยมุปเมยฺยภูตํฯ กิมิเวตฺยาห ‘‘ฆมฺเม’’จฺจาทิฯ ฆมฺมสนฺตาเปน ตตฺตานํ ชนานํ ฆมฺมกาเล คิมฺหานสมเย อมฺพุโท เมโฆ วิยาติ ทุติยวากฺยมุปมานภูตมิตฺยยมิวยุตฺตา วากฺยตฺโถปมาฯ เอตฺถ ปุพฺพุตฺตรวากฺยตฺถานํ วิเสสฺยวิเสสนภาโว เอกวากฺยตฺถตฺตาว เวทิตพฺโพฯ เอวมุปริปิฯ

๒๐๓. อุทาหรติ ‘‘ชิโน’’จฺจาทินาฯ อยํ ชิโน เอโส ชิตปญฺจมาโร สตฺถา สํกฺเลสตตฺตานํ อเนกปฺปการ กิเลสสนฺตาปตตฺตานํ ชนานํ อาวิภูโต กตกิจฺโจ หุตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาณาธิคเมน โลเก อุปฏฺฐิโตฯ เกน สนฺตตฺตสฺส กสฺสจิ กิมิเวติ เจ? ฆมฺมสนฺตาปตตฺตานํ ชนานํ ฆมฺมกาเล คิมฺหสมเย อมฺพุโทวิย เมโฆ อิวฯ อิห อุตฺตรวากฺยตฺโถ เภทกตฺตา วิเสสนํ โหติ, ปุพฺพวากฺยตฺโถ ปน เภทฺยตฺตา วิเสสฺโย โหติฯ เอวํ วากฺยเภเท สติปิ วากฺยตฺโถ เอโกเวติ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวมุตฺตรตฺราปิฯ อุตฺตรวากฺเย อิวสทฺโท ตสฺมิํเยว คุณคุณีปทตฺถานํ สทิสตฺตํ ทีเปติ, ปุพฺพวากฺเย คุณคุณีนํ สทิสตฺตํ ปน อุตฺตรวากฺยตฺถสฺส ปุพฺพวากฺเยน สมานตฺตํ วินา อญฺญถานุปปตฺติยา ญายติฯ สํกฺเลเสหิ ตตฺตาติ จ, ฆมฺโม เอว สนฺตาโปติ จ, เตน ตตฺตาติ จ, ฆมฺโม เอว กาโลติ จ วากฺยํฯ

อิววิยุตฺต

๒๐๔.

มุนินฺทานน’มาภาติ, วิลาเสกมโนหรํ;

อุทฺธํ สมุคฺคตสฺสาปิ, กิํ เต จนฺท วิชมฺภนาฯ

๒๐๔. ทุติยมาห ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทินาฯ วิลาเสน เอกมตุลฺยํ มโนหรํ ทุติยสฺส ตาทิสสฺสาภาวโต มุนินฺทานนํ อาภาติ อติสเยน โสภเตติ เอกํ ตาว วากฺยมุปเมยฺยภูตํฯ โภ จนฺท อุทฺธํ คคนตลํ สมุคฺคตสฺสาปิ อพฺภุฏฺฐิตสฺสาปิ เต ตว วิชมฺภนา สาหํการปริพฺภมเนน กิํ ปโยชนํ น กิํปิ, ตํสทิสโสภาสมฺปตฺติยาภาวโตฯ อสทิสตฺตํ มุนินฺทานนสฺส ตสฺส ตโตปิ อุทฺธมุคฺคจฺฉโต วิลาสมตฺตเมว [ปิยาสมตฺตเมว (ก.)] ผลสมฺภวโตติ ทุติยวากฺยมุปมานภูตํฯ ตถา เหตฺถ สพฺพถา สทิสตาปตีติยา กริยมานานมุคฺคมนวิชมฺภนานํ ปฏิกฺเขเปน กถญฺจิปิ มุขจนฺทานํ สาธมฺมปตีติ อุปมาวคโมติ อยมิววิยุตฺตวากฺยตฺโถปมาฯ

๒๐๔. อิทานิ อิววิยุตฺตวากฺยตฺโถปมํเยว อุทาหรติ ‘‘มุนินฺทานนิ’’จฺจาทินาฯ วิลาเสกมโนหรํ ลีลาย อตุลฺยํ ตโตเยว มโนหรํ มุนินฺทานนํ สพฺพญฺญุโน วทนํ อาภาติ อติทิพฺพติ, ตสฺมา เห จนฺท อุทฺธํ อุจฺจํ นภํ สมุคฺคตสฺสาปิ เต ตุยฺหํ วิชมฺภนา อหํกาเรน ปริพฺภมเนน กิํ ปโยชนํฯ อิห ปุพฺพวากฺยตฺถสฺส อุตฺตรวากฺยตฺโถ อิววิยุตฺโตปมา นาม โหติฯ ตถา หิ ‘‘สพฺพถา มุเขน สทิโส ภวามี’’ติ มานํ กโรนฺตสฺส จนฺทสฺส คคนตลาโรโหปิ วิชมฺภนญฺเจติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปฏิกฺเขเปน มุขจนฺทานํ วิลาเสกมโนหรตฺตํ กนฺติมตฺตสงฺขาตสทิสตฺตํ อิวาทีนมภาเวปิ วิญฺญายตีติ กตฺวา อุตฺตรวากฺยตฺโถ ปุพฺพวากฺยตฺถสฺส อุปมา จ วิเสสนญฺจ โหติฯ วิลาเสน เอกมตุลฺยนฺติ จ, ตญฺจ ตํ มโนหรญฺจาติ จ วิคฺคโหฯ อปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถฯ

๒๐๕.

สมุพฺเพเชติ ธีมนฺตํ, ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ ยํ;

อุปมาทูสนายา’ล-เมตํ กตฺถจิ ตํ ยถาฯ

๒๐๕. โทสปริจฺเฉเท ทุฏฺฐาลงฺกตีติมุปมาลงฺการทูสนํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมุพฺเพเชติ’’จฺจาทิฯ ยํ ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ, อาทิสทฺเทน ภินฺนวจนหีนตาอธิกตาทีนํ ปริคฺคโหฯ ตุสทฺโท อตฺถโชตโก, ตถาปีติ อตฺโถฯ ธีมนฺตํ เมธาวิํ สมุพฺเพเชติ น ปีเณติ, เอตํ ภินฺนลิงฺคทิกํ กตฺถจิ น สพฺพตฺถ อุปมาทูสนาย วิโรธตฺถํ อลํ สมตฺถํฯ ‘‘ตํ ยเถ’’ติ อุทาหรติฯ

๒๐๕. โทสปริจฺเฉเท โทสานมนุทฺเทสาวสาเน นิทฺทิฏฺฐาย ทุฏฺฐาลงฺกติยา ทสฺเสตพฺพอุทาหรเณ –

‘‘ทุฏฺฐาลงฺกรณํ เตตํ, ยตฺถาลงฺการทูสนํ;

ตสฺสาลงฺการนิทฺเทเส, รูปมาวิภวิสฺสตี’’ติฯ

กตปฏิญฺญานุสาเรน อิทานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมุพฺเพเชติ’’จฺจาทิฯ ยํ ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ วกฺขมานํ ยํ ภินฺนลิงฺควจนาทิกํ ปน ธีมนฺตํ ปญฺญวนฺตํ กวิํ สมุพฺเพเชติ ‘‘เอวํ นาม วตฺตพฺพํ สิยา’’ติ อุพฺเพคํ ชเนติ, เอตํ ภินฺนลิงฺคาทิกํ อุปมาทูสนาย ยถาวุตฺตอุปมาวินาสนตฺถํ กตฺถจิ ‘‘อิตฺถีวายํ ชโน ยาติ’’อิจฺจาทิวตฺตพฺพวิสยโต อญฺญตฺถ อลํ สมตฺถํฯ ‘‘ตํ ยถา’’ติ อุทาหรติฯ ภินฺนํ วิสทิสญฺจ ตํ ลิงฺคญฺเจติ จ, ตํ อาทิ ยสฺส วิสทิสวจนาทิโนติ จ, อุปมาย ทูสนมิติ จ วากฺยํฯ

๒๐๖.

หํสีวา’ยํ สสี ภินฺน-

ลิงฺคา’กาสํ สรานิว;

วิชาติวจนา หีนา,

สา’ว ภตฺโต ภโฏ’ธิเปฯ

๒๐๖. ‘‘หํสีวาย’’นฺติ อยํ สสี จนฺโท หํสีว หํสีสทิโสฯ ภินฺนลิงฺคา ภินฺนลิงฺโคปมาฯ ‘‘อากาสํ สรานิวา’’ติ วิชาติวจนา วิสทิสวจโนปมาฯ ‘‘ภโฏ อธิเป สามินิ สาว ภตฺโต’’ติ หีนา หีโนปมา กุกฺกุรสฺส หีเนน ชาตฺยาทินา อธิกสฺส อุปมิตตฺตาฯ

๒๐๖. ‘‘หํสิ’’จฺจาทิฯ อยํ สสี จนฺโท หํสี อิว หํสิเธนูว โหติฯ อิจฺจาทิโกปมา ภินฺนลิงฺคา อุปเมยฺยโต ภินฺนลิงฺคตฺตา ภินฺนลิงฺโคปมา นาม โหติฯ อากาสํ นภํ สรานิวาติ อยํ วิชาติวจนา อุปเมยฺเยน วิสทิสวจนตฺตา วิชาติวจโนปมา นาม โหติฯ อธิเป สามินิ ภโฏ เสวโก สาว สุนโข อิว ภตฺโตติ อยํ หีนา ชาติหีเนน สุนเขน อุตฺตมสฺส ปุริสสฺส อุปมิตตฺตา หีโนปมา นาม โหติฯ ภินฺนํ ลิงฺคเมติสฺสาติ จ, วิวิธา ชาติ สภาโว อสฺเสติ จ, วิชาติ วจนํ อสฺสา อุปมายาติ จ วิคฺคโหฯ

๒๐๗.

ขชฺโชโต ภานุมาลีว,

วิภาตีตฺยธิโกปมา;

อผุฏฺฐตฺถา พลมฺโภธิ,

สาคโร วิย สํขุภิฯ

๒๐๗. ‘‘ขชฺโชโต’’อิจฺจาทิฯ ขชฺโชโต ภานุมาลีว สูริโย วิย วิภาตีตฺยธิโกปมา อธิเกน หีนสฺส อุปมิตตฺตาฯ พลมฺโภธิ เสนาสาคโร สาคโร วิย สํขุภีติ อผุฏฺฐตฺโถปมา ‘‘พลมฺโภธี’’ติ รูปเกน เสนาย มหนฺตตฺตาวคมโต ปุน ‘‘สาคโร วิยา’’ติ อุปมาย กสฺสจิ วิเสสตฺถสฺส อสํผุฏฺฐตฺตาฯ

๒๐๗. ‘‘ขชฺโชโต’’จฺจาทิฯ ‘‘ขชฺโชโต ภานุมาลีว วิภาตี’’ติ อยํ อธิโกปมา อธิกาย อุปมาย อุปมิตตฺตา อธิโกปมา นาม โหติฯ ‘‘พลมฺโภธิ เสนาสมุทฺโท สาคโร วิย สํขุภี’’ติ อยํ อผุฏฺฐตฺถา เสนาย มหตฺตํ ‘‘พลมฺโภธี’’ติ ติโรภูตอุปมาเยว อวคตํ, ตสฺมา ปุน ‘‘สาคโร วิยา’’ติ อุปมาย ผุสิตพฺพตฺถสฺสาภาวา อผุฏฺฐตฺโถปมา นาม โหติฯ อผุฏฺโฐ อตฺโถ เอติสฺสาติ จ, พลํ เอว อมฺโภธีติ จ วากฺยํฯ

๒๐๘.

จนฺเท กลงฺโก ภิงฺโคเว-

ตฺยุ’ปมาเปกฺขินี อยํ;

ขณฺฑิตา เกรวากาโร,

สกลงฺโก นิสากโรฯ

๒๐๘. ‘‘จนฺเท’’อิจฺจาทิฯ กลงฺโก ภิงฺโค วิยาตฺยยมุปมา ‘‘จนฺเท กุสุมคจฺฉสทิเส’’ อิตฺยุปมนฺตรมเปกฺขเตติ ยโต จนฺเท ภิงฺโค น สมฺภวติ, ปุปฺผคจฺเฉ ตุ สมฺภวตีติ อยมุปมา อุปมาเปกฺขินีฯ สกลงฺโก สสลกฺขโณ นิสากโร จนฺโท เกรวากาโร กุมุทสนฺนิโภติ ขณฺฑิโตปมา เกรวสฺส อนฺโตกณฺหตฺตํ ปฏิปาเทตุํ ‘‘สภิงฺคเกรวากาโร’’ติ วตฺตพฺพตฺตาฯ

๒๐๘. ‘‘จนฺเท’’จฺจาทิฯ ‘‘จนฺเท กลงฺโก ภิงฺโค อิวา’’ติ อยํ อุปมาเปกฺขินี จนฺทสฺสอุปมาภูตปุปฺผคจฺฉกาทิอเปกฺขนโต อุปมาเปกฺขินี นาม โหติฯ จนฺเท ภิงฺคปวตฺติยา อภาวโต ตสฺส วิสยภูตปุปฺผคจฺฉกาทิ จนฺทสฺส อุปมตฺเตน คเหตฺวา อวุตฺตตฺตา ทุฏฺฐาติ อธิปฺปาโยฯ สกลงฺโก กลงฺกสหิโต นิสากโร จนฺโท เกรวากาโร กุมุทสทิโสติ อยํ ขณฺฑิตา จนฺทคตํ กณฺหตฺตํ ปกาเสตุํ ‘‘สภิงฺคเกรวากาโร’’ติ วตฺตพฺเพ ภิงฺโคปมาภาวสฺส ขณฺฑิตตฺตา ขณฺฑิโตปมา นาม โหติฯ อุปมํ อเปกฺขตีติ จ, ขณฺฑํ อิตา คตาติ จ, ขณฺเฑน อิตา ยุตฺตา วาติ จ, เกรวสฺสากาโร อสฺเสติ จ, สห กลงฺเกน วตฺตตีติ จ วากฺยํฯ

๒๐๙.

อิจฺเจวมาทิรูเปสุ, ภวนฺติ วิคตาทรา;

กโรนฺติ จา’ทรํ ธีรา, ปโยเค กฺวจิเทว ตุฯ

๒๐๙. วุตฺตํ นิคเมติ ‘‘อิจฺเจว’’มาทินาฯ รูเปสุ ปโยเคสุฯ วิคโต อปคโต อาทโร สมฺภาวนา เยสํ ตถา ภวนฺติฯ กิํ ภินฺนลิงฺคาทิกํ นิยเมนานาทรณียเมว, อนิยเมเนติ [นิยเมเนติ (ก.)] เจ คยฺหูปคมฺปิ อตฺถีติ อาห ‘‘กโรนฺติ’’จฺจาทิํฯ กฺวจิเทว ตุ ปโยเค ธีรา กวโย อาทรํ กโรนฺติ จาติฯ จสทฺโท วตฺตพฺพนฺตรตฺถํ สมุจฺจิโนติฯ

๒๐๙. ‘‘อิจฺเจ’’จฺจาทิฯ อิติ อนนฺตรํ นิทฺทิฏฺเฐสุ เอวมาทิรูเปสุ ปโยเคสุ ธีรา วิคตาทรา ภวนฺติฯ อิเมเยว ธีรา กฺวจิเทว ตุ ปโยเค ภินฺนลิงฺคาทิเก อาทรํ กโรนฺติ จฯ อิติ เอวํ อยํ ปกาโร อาทิ เยสมิติ จ, ตานิ จ ตานิ รูปานิ เจติ จ, วิคโต อาทโร เยสมิติ จ วิคฺคโหฯ จสทฺโท วากฺยนฺตรสมุจฺจเยฯ ตสฺมา วิคตาทรตฺเถน อญฺญมาทรกรณํ วุจฺจมานกถาสนฺตติํ อากฑฺฒติฯ

๒๑๐.

อิตฺถีวา’ยํ ชโน ยาติ,

วทตฺเยสา ปุมา วิย;

ปิโย ปาณา อิวา’ยํ เม,

วิชฺชา ธนมิว’จฺจิตาฯ

๒๑๐. อุทาหรติ ‘‘อิตฺถิ’’จฺจาทิฯ อยํ ชโน อิตฺถีว ยาติ กฺริยานุวตฺติโตฯ เอสา อิตฺถี ปุมาว ปุริโส วิย วทติ ตาทิสสฺส ปาคพฺภิยโยคโตฯ เอตฺถ ลิงฺคนานตฺตมุปมาโนปเมยฺยานํฯ อยมิจฺฉิโต โกจิ เม ปาณา อิว ปิโย อิฏฺโฐ, วิชฺชา พฺยากรณาทโย ธนมิว อจฺจิตา ราสิกตาติ วจนเภโทฯ

๒๑๐. อิทานิ ภินฺนลิงฺคานํ คเหตพฺพวิสยํ ทสฺเสติ ‘‘อิตฺถีวา’ย’’มิจฺจาทินาฯ อยํ ชโน อิตฺถีว อวิสทคมเนน มหิลา วิย ยาติฯ เอสา อิตฺถี ปุมา วิย ตาทิสปาคพฺภิยยุตฺตตฺตา ปุริโส วิย วทตีติฯ อิห ทฺวินฺนํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ลิงฺคเภเท สติปิ กวโย อาทรํ กโรนฺติฯ อยํ ปุริโส เม มม ปาณา อิว [ปาณา อิว ชีโว อิว (ก.)] อายโวว ปิโยฯ อจฺจิตา สญฺจิตา วิชฺชา พฺยากรณนิฆณฺฏุอาทโย ธนมิว โหนฺตีติฯ เอตฺถ อุปมาโนปเมยฺยานํ วจนโต วิเสสตฺเต สติปิ อิฏฺฐเมวฯ

๒๑๑.

ภวํ วิย มหีปาล, เทวราชา วิราชเต;

อล’มํสุมโต กจฺฉํ, เตชสา โรหิตุํ อยํฯ

๒๑๑. หีนาธิกมุตฺตมุทาหรณมาห ‘‘ภวํ วิยิ’’จฺจาทิฯ มหีปาเลตฺยามนฺตนํ, เทวราชา ภวํ วิย วิราชเตฯ อิติ หีเนนาปิ โหติฯ เอวํวิเธ สมุจิเต วิสเย ลิงฺควจนเภทาทิกํ โนปมํ ทูเสตีติ [ทสฺเสตีติ (ก.)]ฯ

๒๑๑. ‘‘ภว’’มิจฺจาทิฯ มหีปาล โภ ราช, เทวราชา สกฺโก เทวราชา ภวํ วิย วิราชเตติฯ เอตฺถ สกฺกมุปาทาย ‘‘ภวํ วิยา’’ติ หีนตฺเตปิ อิฏฺฐเมวฯ อยํ ราชา อํสุมโต สูริยสฺส กจฺฉํ ปทวิํ เตชสา อาโรหิตุํ ปตฺตุํ อลํ สมตฺโถติฯ เอตฺถ เตชสา อธิโกปิ สูริโย อุปมาภูโต อิฏฺโฐว, ‘‘กจฺฉํ อาโรหิตุ’’นฺติ อิวสทฺทปริยาโยฯ อีทิสํ ภินฺนลิงฺคาทิโกปมาทิกํ อุปมาทูสนํ น กโรติฯ

๒๑๒.

อุปมาโนปเมยฺยานํ, อเภทสฺส นิรูปนา;

อุปเมว [อุปมาว (สี. ก.)] ติโรภูต-เภทา รูปกมุจฺจเตฯ

๒๑๒. รูปกํ นิรูปยติ ‘‘อุปมาเน’’จฺจาทินาฯ อุปมาโนปเมยฺยานํ ยถาวุตฺตานํ อเภทสฺส นานตฺตาภาวสฺส นิรูปนา อาโรปเนน อุปมาโนปเมยฺยานมเภทํ รูปยติ ทสฺเสตีติ รูปกมุจฺจเตฯ อุปมานสฺส อุปมาโนปเมยฺยานมเภทาโรปเนน ติโรภูโต อปากโฏ เภโท นานตฺตํ ยสฺสาติ ตาทิสี อุปเมว ยถาวุตฺตลกฺขณา รูปกมุจฺจเต ‘‘รูปก’’นฺติฯ ‘‘ปทมฺพุช’’นฺติ เอตฺถ ปทเมว อมฺพุชสทิสตฺตา อมฺพุชํ รุปฺยเตฯ อิตฺยุปเมยฺโยปมานภูตานํ ปทมฺพุชานมเภทาโรปเนน อุปมาโนปเมยฺยคตสาธมฺมสงฺขาตายปิ อุปมาย เภโท วิชฺชมาโนปิ ติโรหิโตฯ น ตุ อาวิภูโต [อพฺภุโต (ก.)] ‘‘ปทํ อมฺพุชมิเว’’ติฯ สา โจปมา ตถาวิธา อุปมาโนปเมยฺยานมเภทมายาติ นามาติ รูปกมุจฺจเตติ อธิปฺปาโยฯ

๒๑๒. อิทานิ อุทฺทิฏฺฐกฺกเมน รูปกาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘อุปมาโน’’จฺจาทินาฯ อุปมาโนปเมยฺยานํ อนนฺตรนิทฺทิฏฺฐอุปมาโนปเมยฺยานํ อเภทสฺส สภาวโต เภเท สติปิ วิภูตสทิสตฺตํ นิสฺสาย ‘‘โส เอโส, เอโส โส’’ติ วตฺตาเรหิ ปริกปฺปิตสฺส อเภทสฺส นิรูปนา อุปมาโนปเมยฺยปทตฺเถสุ พุทฺธิยา อาโรปนํ นิสฺสาย ติโรภูตเภทา ‘‘ปทํ อมฺพุชมิวา’’ติ เอวํ ปากฏนานตฺตํ วินา ‘‘ปทมฺพุช’’นฺติ ติโรหิตเภทา อุปเมว ปทตฺถานํ สาธมฺมสงฺขาตา อุปมา เอว รูปกํ อิติ วุจฺจเตฯ วิภูตสทิสตฺตํ นิสฺสาย อุปมาโนปเมยฺยวตฺถูนิ อเภเทน คยฺหนฺติฯ เตสมเภทคฺคหเณเนว เต นิสฺสาย ปวตฺตมานภินฺนสาธมฺมสงฺขาตาย อุปมายปิ เภโท ติโรหิโต โหติฯ เอวํ ติโรภูตนานตฺตวนฺตสาธมฺมสงฺขาตา อุปมา เอว วตฺถูนมเภทํ ทีเปตีติ รูปกํ นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ติโรภูโต เภโท ยสฺเสติ จ, อเภทํ รูปยติ ปกาเสตีติ จ วากฺยํฯ

๒๑๓.

อเสสวตฺถุวิสยํ, เอกเทสวิวตฺติ จ;

ตํ ทฺวิธา ปุน ปจฺเจกํ, สมาสาทิวสา ติธาฯ

๒๑๓. ตสฺส เภทํ นิทฺทิสติ ‘‘อเสส’’อิจฺจาทินาฯ อเสสวตฺถุ วิสโย ยสฺส ตํ ตถาวิธญฺจ, เอกเทเส อวยเว วิวตฺตตีติ เอกเทสวิวตฺติ เจติ ตํ รูปกํ ทฺวิธา, ปุน ปจฺเจกํ วิสุํ วิสุํ สมาสาทิวสา อุปมาโนปเมยฺยานํ กตสมาสตฺตา สมาสรูปก อสมาสรูปก สมาสาสมาสรูปกวเสน ติธา สิยาฯ

๒๑๓. ‘‘อเสสิ’’จฺจาทิฯ ตํ รูปกํ อเสสวตฺถุวิสยํ เอกเทสวิวตฺติ จาติ ทฺวิธา โหติ, ปุน ปจฺเจกํ ตํ ทฺวยมฺปิ สมาสาทิวสา สมาสรูปกํ อสมาสรูปกํ สมาสาสมาสรูปกญฺเจติ อิเมสํ เภเทน ติธา โหติฯ อเสสํ วตฺถุ วิสโย อสฺเสติ จ, เอกเทเส วิวตฺตตีติ จ, เอกํ เอกํ ปตีติ จ, สมาโส สมาสรูปกํ อาทิ เยสมิติ จ, เตสํ วโส เภโทติ จ, ตีหิ ปกาเรหีติ จ วิคฺคโหฯ

อเสสวตฺถุวิสยสมาส

๒๑๔.

องฺคุลีทลสํโสภิํ, นขทีธิติเกสรํ;

สิรสา น ปิฬนฺธนฺติ, เก มุนินฺทปทมฺพุชํฯ

๒๑๔. อุทาหรติ ‘‘องฺคุลิ’’จฺจาทิฯ องฺคุลีหิเยว อุปมานคมฺมตฺตา สินิทฺธตมฺพาหิ ทเลหิ ปตฺเตหิ สํโสภิํ อจฺจนฺตํ วิโรจมานํ นขานํ ทีธิติโย กิรณา เอว เกสรานิ ยตฺถ ตาทิสํ มุนินฺทสฺส ปทเมว อมฺพุชํ สิรสา มุทฺธนา เก นาม ชนา น ปิฬนฺธนฺติ ปสาธนวเสน น ธาเรนฺตีติฯ อิทมเสสวตฺถุวิสยํ สมาสรูปกํ องฺคิโน ปทสฺส องฺคานมงฺคุลฺยาทีนมเสสานํ รูปนโตฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ

๒๑๔. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘องฺคุลิ’’จฺจาทิฯ องฺคุลีทลสํโสภิํ องฺคุลิสงฺขเตหิ ปตฺเตหิ สํโสภิํ นขทีธิติเกสรํ นขรํสิสงฺขตเกสรํ มุนินฺทปทมฺพุชํ สิรสา เก น ปิฬนฺธนฺติฯ วิเสสฺยภูตํ จรณํ วิเสสนภูตา องฺคุลี นขทีธิติ เจติ อิเมสํ อุปมาภูเตหิ อมฺพุชทลเกสเรหิ อเภทกปฺปนาย เอกตฺตํ คเหตฺวา สมาเสเนว นิทฺทิฏฺฐตฺตา อิทํ อเสสวตฺถุวิสยสมาสรูปกํ นามฯ องฺคุลิโย เอว ทลานีติ จ, เตหิ สํโสภีติ จ, นเขสุ ทีธิติโยติ จ, ตา เอว เกสรานิ อสฺเสติ จ วากฺยํฯ

อเสสวตฺถุวิสยอสมาส

๒๑๕.

รตนานิ คุณา ภูรี, กรุณา สีตลํ ชลํ;

คมฺภีรตฺตมคาธตฺตํ, ปจฺจกฺโข’ยํ ชิโน’มฺพุธิฯ

๒๑๕. ‘‘รตนานิ’’อิจฺจาทิฯ อยํ ชิโน สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ปจฺจกฺโข น ปโรกฺโข อมฺหากํ อมฺพุธิ สาคโรฯ กถํ? เย ตสฺส ภูรี พหโว คุณา เมตฺตาทโย, เต รตนานิ อตุลฺยทุลฺลภทสฺสนาทิสาธมฺเมนฯ ยา ตสฺส กรุณา, สา สีตลํ ชลํ สกลชนสนฺตาปาปหตฺตสาธมฺเมนฯ ยํ ตสฺส คมฺภีรตฺตมนุตฺตานตา ลาภาทีสุ, ตํ อคาธตฺตมกลลมฺภโส อมฺพุธิฏฺฐตาสาธมฺเมนาติ อิทมเสสวตฺถุวิสยํ อสมาสรูปกํฯ

๒๑๕. ‘‘รตนานิ’’จฺจาทิฯ อยํ ชิโน อมฺหากํ ปจฺจกฺโข อมฺพุธิ สาคโร, ตถา หิ ตสฺส ภูรี คุณา สีลสมาธิอาทโย รตนานิ จิตฺตีกตาทิสาธมฺมโต รตนาเนว, กรุณา อนญฺญสาธารณกรุณา สีตลํ ชลํ สนฺตาปวิโนทนสาธมฺเมน สีตลชลเมว โหติ, คมฺภีรตฺตํ ลาภาลาภาทีสุ เอกาการตา อคาธตฺตํ คมฺภีรตา เอว โหติฯ อิทํ อเสสวตฺถุวิสยอสมาสรูปกํฯ ‘‘ภูรี’’ติ อพฺยยํฯ

อเสสวตฺถุวิสยมิสฺสก

๒๑๖.

จนฺทิกา มนฺทหาสา เต, มุนินฺท วทนินฺทุโน;

ปโพธยตฺย’ยํ สาธุ-มโนกุมุทกานนํฯ

๒๑๖. ‘‘จนฺทิกา’’อิจฺจาทิฯ ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจามนฺตนํ, เต วทนเมว อินฺทุ วทนินฺทุโน อิติ สมาสรูปกํ, อยํ มนฺทหาสา จนฺทิกา จนฺทกนฺติโย, อสมาสรูปกํฯ สาธูนํ มนานิเยว กุมุทานิ เกรวานิ, สมาสรูปกํฯ เตสํ กานนํ วนํ, ปโพธยติ วิกาสยตีติ อิทํ สมาสาสมาสรูปกํฯ

๒๑๖. ‘‘จนฺทิ’’จฺจาทิฯ เห มุนินฺทเต ตุยฺหํ วทนินฺทุโน มุขจนฺทสฺส มนฺทหาสา มนฺทมิหิตภูตา จนฺทิกา จนฺทกนฺติโย, ‘‘อย’’นฺติ ชาตฺเยกวจเนน มนฺทหาสจนฺทิกา นิทฺทิฏฺฐาฯ อถ วา อยํ วทนินฺทุฯ สาธุมโนกุมุทกานนํ สปฺปุริสานํ จิตฺตสงฺขาตเกรวกานนํ ปโพธยติ วิกาสยติฯ ‘‘จนฺทิกา มนฺทหาสา’’ติ อสมาสรูปกํฯ ‘‘วทนินฺทุโน’’ติ จ ‘‘มโนกุมุทกานน’’นฺติ จ สมาสรูปกํฯ ตสฺมา อิทํ อเสสวตฺถุวิสยสมาสาสมาสรูปกํฯ มนฺทา จ เต หาสา จาติ จ, วทนเมว อินฺทูติ จ, สาธูนํ มนานีติ จ, ตานิเยว กุมุทานีติ จ, เตสํ กานนมิติ จ วิคฺคโหฯ

๒๑๗.

อเสสวตฺถุวิสเย, ปเภโท รูปเก อยํ;

เอกเทสวิวตฺติมฺหิ, เภโท ทานิ ปวุจฺจติฯ

๒๑๗. นิคมยติ ‘‘อเสสิ’’จฺจาทินาฯ ทุติยสฺส ปเภทํ วตฺตุํ ปฏิชานาติ ‘‘เอกิ’’จฺจาทินาฯ

๒๑๗. ‘‘อเสเส’’จฺจาทิฯ อเสสวตฺถุวิสเย รูปเก อยํ ‘‘องฺคุลีทลสํโสภิํ’’อิจฺจาทิกํ อุทาหรณตฺตยํ ปเภโท โหติฯ อิทานิ เอกเทสวิวตฺติมฺหิ รูปเก เภโท วิเสโส ปวุจฺจติฯ

เอกเทสวิวตฺติสมาส

๒๑๘.

วิลาสหาสกุสุมํ, รุจิราธรปลฺลวํ;

สุขํ เก วา น วินฺทนฺติ, ปสฺสนฺตา มุนิโน มุขํฯ

๒๑๘. ‘‘วิลาส’’อิจฺจาทิฯ วิลาเสน ยุตฺโต หาโสเยว กุสุมํ ยสฺสฯ รุจิโร มนุญฺโญ อธโรเยว ปลฺลโว ยสฺสฯ ตาทิสํ มุนิโน มุขํ ปสฺสนฺตา เก นาม ชนา สุขํ น วินฺทนฺติ สพฺเพปีติฯ อิทํ องฺคานิ หาสาทีนิ รูปยิตฺวา มุขมงฺคิ น รูปิตนฺติ เอกเทสวิวตฺติสมาสรูปกํฯ เอวํ อุปริปิ ยถาโยคํฯ

๒๑๘. ‘‘วิลาสิ’’จฺจาทิฯ วิลาสหาสกุสุมํ ลีลายุตฺตหาสสงฺขตปุปฺผํ รุจิราธรปลฺลวํ มนุญฺญอธรสงฺขาตกิสลยํ มุนิโน มุขํ ปสฺสนฺตา เก วา เก นาม ชนา สุขํ น วินฺทนฺติ ปีติสุขํ นานุโภนฺติ, อนุภวนฺเตวฯ วิเสสนภูตานํ หาสอธรานํ อุปมาภูตกุสุมปลฺลเวหิ อเภทํ ทสฺเสตฺวา วิเสสฺยภูตสฺส มุขสฺส อญฺญตรอุปมาวตฺถุนา อเภเทน อวุตฺตตฺตา อเภทาโรปนํ เอกเทเสเยว วิวตฺตีติ อิทํ เอกเทสวิวตฺติสมาสรูปกํฯ วิลาเสน ยุตฺโต หาโสติ จ, โสเยว กุสุมํ อสฺเสติ จ, รุจิโร จ โส อธโร เจติ จ, โสเยว ปลฺลโว อสฺเสติ จ วากฺยํฯ

เอกเทสวิวตฺติอสมาส

๒๑๙.

ปาททฺวนฺทํ มุนินฺทสฺส, ททาตุ วิชยํ ตว;

นขรํสี ปรํ กนฺตา, ยสฺส ปาปชยทฺธชาฯ

๒๑๙. ‘‘ปาท’’อิจฺจาทิฯ มุนินฺทสฺส วิชยิโน ปาททฺวนฺทํ ตว วิชยํ ปฏิปกฺขปราภวํ ททาตุฯ กีทิสํ? ยสฺส ปรมจฺจนฺตํ กนฺตา มนุญฺญา นขรํสี ปาปานํ โลภาทีนํ ชเย อุสฺสิตา ธชา เกตโวติฯ อิทเมกเทสวิวตฺติอสมาสรูปกํฯ

๒๑๙. ‘‘ปาเท’’จฺจาทิฯ ยสฺส สมฺพุทฺธสฺส ปรํ อติสเยน กนฺตา มนุญฺญา นขรํสี จรณนขกนฺติโย ปาปชยทฺธชา ปาปวิชเย อุสฺสาปิตธชาเยว โหนฺติ, ตสฺส มุนินฺทสฺส ปาททฺวนฺทํ จรณยุคฬํ ตว ตุยฺหํ วิชยํ ปฏิปกฺขปราภวํ ททาตูติฯ นขรํสีนํ อุปมาภูตธเชหิ อเภทมาโรเปตฺวา ‘‘ปาททฺวนฺท’’มิติ อนิรูปิตตฺตา เอกเทสวิวตฺติอสมาสรูปกํ นามฯ ปาปานํ ชโยติ จ, ตสฺมิํ ธชาติ จ วิคฺคโหฯ

เอกเทสวิวตฺติมิสฺสก

๒๒๐.

สุนิมฺมลกโปลสฺส, มุนินฺทวทนินฺทุโน;

สาธุปฺปพุทฺธหทยํ, ชาตํ เกรวกานนํฯ

๒๒๐. ‘‘สุนิมฺมล’’อิจฺจาทิฯ สุนิมฺมโล กโปโล ยสฺส, ตสฺส มุนินฺทวทนินฺทุโน สาธูนํ ปพุทฺธํ ธมฺมาวโพธวเสน วิกสิตํ หทยํ จิตฺตํ เกรวกานนํ ชาตนฺติ เอกเทสวิวตฺติสมาสาสมาสรูปกํฯ

๒๒๐. ‘‘สุนิมฺมลิ’’จฺจาทิฯ สุนิมฺมลกโปลสฺส มุนินฺทวทนินฺทุโน สาธุปฺปพุทฺธหทยํ สชฺชนานํ จตุสจฺจาวโพเธน ปสนฺนมานสํ เกรวกานนํ กุมุทวนํ ชาตนฺติฯ วทนหทยานํ อุปมาภูเตหิ อินฺทุเกรเวหิ อเภทาโรปนํ กตฺวา กโปลสฺส มณฺฑลาทีหิ อุปมาวิเสเสหิ อนิรูปิตตฺตา เอกเทสวิวตฺติสมาสาสมาสรูปกํฯ เอตฺถ สมาโส นาม วทนินฺทูนเมวฯ อสมาโส นาม หทยเกรวานเมวาติฯ ตถา หิ รูปกวิสเย สมาสาสมาสตฺตํ อุปมาโนปเมยฺยปทานํ ทฺวินฺนเมวาติฯ สุฏฺฐุ นิมฺมโลติ จ, โส กโปโล อสฺสาติ จ, มุนินฺทวทนเมว อินฺทูติ จ, ปพุทฺธญฺจ ตํ หทยญฺจาติ จ, สาธูนํ ปพุทฺธหทยมิติ จ, เกรวานํ กานนมิติ จ วากฺยํฯ

๒๒๑.

รูปกานิ พหูนฺเยว, ยุตฺตายุตฺตาทิเภทโต;

วิสุํ น ตานิ วุตฺตานิ, เอตฺเถ’ว’นฺโตคธานิ’ติฯ

๒๒๑.

เอตฺตโกเยว กิํ รูปกเภโทติ อาห

‘‘รูปกานิ’’จฺจาทิ; สุโพธํ; ตตฺถ –

‘‘สิตปุปฺผุชฺชลํ โลล-เนตฺตภิงฺคํ ตวานนํ;

กสฺส นาม มโน ธีร, นากฑฺฒติ มโนหร’’นฺติฯ

ยุตฺตรูปกํ ยุตฺตตฺตา ปุปฺผภิงฺคานํ, ตทนุสาเรน อยุตฺตรูปกาทิปิ วิญฺเญยฺยนฺติฯ

๒๒๑. รูปกานิ ปุนปิ สนฺตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘รูปกานิ’’จฺจาทิฯ รูปกานิ ยุตฺตายุตฺตาทิเภทโต ยุตฺตรูปกอยุตฺตรูปกาทิเภเทน พหูนิ เอว โหนฺติ, ตานิ รูปกานิ เอตฺเถว รูปเก อนฺโตคธานิฯ อิติ ตสฺมา การณา ตานิ วิสุํ น วุตฺตานิฯ อนฺโต มชฺเฌ คธานิ ปวตฺตานีติ วิคฺคโหฯ

‘‘สิตปุปฺผุชฺชลํ โลล-เนตฺตภิงฺคํ ตวานนํ;

กสฺส นาม มโน ธีร, นากฑฺฒติ มโนหร’’นฺติฯ

เอตฺถ ปุปฺผภิงฺคานํ อญฺญมญฺญยุตฺตตฺตา ยุตฺตรูปกํ นามฯ

เห ธีร สิตปุปฺผุชฺชลํ มนฺทหสิตสงฺขาเตหิ กุสุเมหิ วิโชตนฺตํ โลลเนตฺตภิงฺคํ มโนหรํ ตวานนํ กสฺส นาม มโน นากฑฺฒตีติฯ อิมสฺส ปฏิปกฺขโต อยุตฺตรูปกํ เวทิตพฺพํฯ

๒๒๒.

จนฺทิมา’กาสปทุม-มิจฺเจตํ ขณฺฑรูปกํ;

ทุฏฺฐ’มมฺโภรุหวนํ, เนตฺตานิ’จฺจาทิ สุนฺทรํฯ

๒๒๒. รูปกสฺส วิโรธาวิโรโธ อุปมายมิโว’หิตุํ สกฺกาติ อุปลกฺเขติ ‘‘จนฺทิมา’’อิจฺจาทินาฯ เอตฺถ อากาสสฺส ตฬาเก รูปิเต จนฺทสฺส ปทุมตฺตํ รูปกํ ยุตฺตนฺติ เอตํ ขณฺฑรูปกํ ทุฏฺฐํ, ‘‘อมฺโภรุหวนํ เนตฺตานิ’’จฺจาทิ ตุ วจนเภเทปิ สุนฺทรํฯ

๒๒๒. รูปเก โทสาโทสํ อุปมายํ วิย ปริกปฺเปตฺวา คเหตพฺพนฺติ อุปทิสนฺโต อาห ‘‘จนฺทิมิ’’จฺจาทิฯ ‘‘จนฺทิมา จนฺโท อากาสปทุม’’นฺติ เอตํ ขณฺฑรูปกํ อากาสสฺส ตฬากตฺเตน อนิรูปิตตฺตา ขณฺฑรูปกํ นามฯ ทุฏฺฐํ ขณฺฑิโตปมา วิย โทสทุฏฺฐํ นามฯ ‘‘อมฺโภรุหวนํ นีลุปฺปลวนํ เนตฺตานี’’ติอาทิกํ อุปมาโนปเมยฺยานํ วจนนานตฺเตปิ สุนฺทรเมวฯ

๒๒๓.

ปริยนฺโต วิกปฺปานํ, รูปกสฺโส’ปมาย จ;

นตฺถิ ยํ เตน วิญฺเญยฺยํ, อวุตฺต’มนุมานโตฯ

๒๒๓. กิเมตฺตกา เอโวปมารูปกเภทา? เนติ ปริทีเปนฺโต อวุตฺตํ อติทิสติ ‘‘ปริยนฺโต’’อิจฺจาทินาฯ รูปกสฺส อุปมาย จ วิกปฺปานํ ปเภทานํ ปริยนฺโต อวสานํ นตฺถิ ยํ ยสฺมา การณา, เตน การเณน อวุตฺตํ อิหานุปาตํ วิกปฺปชาตํ สพฺพวิกปฺปพฺยาปกสามญฺญลกฺขณานุคตรูปกวิกปฺปานุสาเรน วิญฺเญยฺยํฯ กสฺมา? อนุมานโต ยถาวุตฺตวิกปฺปสงฺขาตลิงฺคโต อวุตฺตเสสรูปกาวคมสงฺขาเตน อนุมานญาเณนาติ อตฺโถฯ

๒๒๓. อิทานิ อิเมสเมว อุปมารูปกานํ อวุตฺตานนฺตเภโท วุตฺตานุสาเรเนว ญาตพฺโพติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปริยนฺโต’’อิจฺจาทิฯ รูปกสฺส จ รูปกาลงฺการสฺส จ อุปมาย จ อุปมาลงฺการสฺส จ วิกปฺปานํ วิวิธากาเรน กปฺปิตปกฺขานํ ปริยนฺโต โกฏิ ยํ ยสฺมา นตฺถิ, เตน การเณน อวุตฺตํ อิมสฺมิํ สุโพธาลงฺกาเร อวุตฺตปกฺขํ สมูหํ อนุมานโต อนุมานญาเณน วิญฺเญยฺยนฺติฯ อุปมารูปกานํ สกลมวุตฺตปกฺขํ พฺยาเปตฺวา ฐิตํ สามญฺญลกฺขณํ อนติกฺกมิตฺวา วุตฺเตหิ เตหิ เตหิ ปกฺขสงฺขาเตหิ ลิงฺเคหิ สิทฺธานุมานญาเณน สามญฺญลกฺขเณ อนฺโตคธานมนุตฺตรูปกสงฺขาตานุเมยฺยานํ อวโพโธ สกฺกาติ อธิปฺปาโยฯ รูปกสฺส ปน อุปมนฺโตคธตฺตา อุปมาย นิทฺทิฏฺฐโทสาโทสํ ทฺวินฺนมปิ อุตฺตานุตฺตปกฺขสฺส สาธารณํ โหติฯ

๒๒๔.

ปุนปฺปุนมุจฺจารณํ, ย’มตฺถสฺส ปทสฺส จ;

อุภเยสญฺจ วิญฺเญยฺยา, สา