สุโพธาลงฺการฏีกา

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

สุโพธาลงฺการฏีกา

คนฺถารมฺภกถา

โย ปาทนีรชวโรทรราธิเตน […ราทิเกน (ก.)],

โลกตฺตเยน’วิกเลน นิรากุเลน;

วิญฺญาปยี นิรุปเมยฺยตมตฺตโน ตํ,

วนฺเท มุนินฺทมภิวนฺทิย วนฺทนียํฯ

ปตฺโต สปตฺตวิชโย ชยโพธิมูเล,

สทฺธมฺมราชปทวิํ ยทนุคฺคเหน;

สตฺตาปสตฺต [สตฺตปฺปสตฺถ (ก.)] วิปุลามลสคฺคุณสฺส,

สทฺธมฺมสารรตนสฺส นมตฺถุ ตสฺสฯ

โย ภาชนตฺตมภิสมฺภุณิ สคฺคุณสฺส,

ตสฺสาปิ ธมฺมรตนสฺส มหารหสฺส;

สมฺภาวิตํ สสิรสาหิตสนฺนเตหิ,

สมฺภาวยามิ สิรสา คณมุตฺตมํ ตํฯ

เย’นนฺตตนฺตรตนากรมนฺถเนน,

มนฺถา’จโลลฺลสิตญาณวเรน ลทฺธา;

สารา มตาติ สุขิตา สุขยนฺติ จญฺเญ,

เต เม ชยนฺติ คุรโว คุรโว คุเณหิฯ

 

๑. โทสาวโพธ ปฐมปริจฺเฉท

รตนตฺตยปฺปณามวณฺณนา

๑.

มุนินฺทวทนมฺโภช-คพฺภสมฺภวสุนฺทรี;

สรณํ ปาณินํ วาณี, มยฺหํ ปีณยตํ มนํฯ

๑. อถายํ คนฺถกาโร คนฺถารมฺเภ ปุพฺพปโยคานุพนฺธสภาวสิทฺธิกวิคุโณเปตานํ ยติโปตานํ ตทุปายนฺตรวิรตา กมนฺตราเปตปรกฺกมสมฺภเวนาธิคตพฺยสนสตมุปลพฺภ ทยาสญฺชาตรสรสหทยตาย ตทุปายภูตํ พนฺธลกฺขณํ วิรจยิตุกาโมภิมตสิทฺธินิมิตฺตมตฺตโนธิคตสทฺธมฺมเทวตานุสฺสรณํ ตาว ทสฺเสตุมาห ‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิฯ นนุ ‘‘พนฺธลกฺขณํ วิรจยิตุกาโม’’ติ วุตฺตํ, กิเมตฺถ ลกฺขณกรเณน อทิฏฺฐลกฺขณาปิ ทิสฺสนฺติ พนฺธนฺตาติ? สจฺจํ, ตถาปิ เต ฆุณกฺขรปฺปกาสา ตพฺพิทูนํ ปโยคานุสาริโน วา สิยุํ, ปุพฺเพ กตสตฺถปริจยา วา สิยุนฺติ วิญฺเญยฺยํฯ วาณี มยฺหํ มนํ ปีณยตนฺติ สมฺพนฺโธฯ วาณีติ วา สรสฺสตฺยปรนามเธยฺยา กาจิ เทวตา, สา สพฺพาวทาตา ยถิจฺฉิตตฺถสาธนปุณฺฑรีกคพฺเภ นิสีทตีติ โลกวาโทฯ วาณีติ ปน ปจฺจุหวิรเหนาภิมตสิทฺธินิพนฺธเนกตาโณ สมฺมาสมฺพุทฺธภาสิโต สทฺธมฺโม, ตโตเยวายํ เทวตา รุปฺปเตฯ ตตฺถ สรสฺสติยา ยถา’สตฺตา ชาตาย มโนสมฺปีณนนฺติ โลโก, สทฺธมฺมเทวตาย ตุ มโนปีณนํ, ตสฺสา สพฺพวชฺชรหิตายจฺจนฺตนิมฺมลาย นิรนฺตรตฺถเนกตาณปฺปวตฺติยา มนโส สมฺปีณนํฯ เตน จ ปสฺสทฺธิ, ตาย ปน สุขํ, เตนาปิ สมาธิ, สมาธิสมฺภเวน ยถาภูตาวโพธสมฺภวโต วิจิตฺตาเนกสทฺทตฺถวิเสสา ปฏิภนฺตฺยนายาเสน, ตโต จ ยถิจฺฉิตสิทฺธินิปฺผตฺตีติ วงฺกวุตฺติยา ตปฺปสาทมาสีสติฯ

กิํวิสิฏฺโฐจฺจาห ‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิฯ อุโภ โลเก มุนาติ ชานาตีติ มุนิ, อินฺทติ ปรมิสฺสริยํ ปวตฺเตติ สพฺพตฺถาติ อินฺโท, มุนิ จ โส อินฺโท จ, มุนีนํ อินฺโทติ วา มุนินฺโท, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ ตโตยํ ตสฺส นิมิตฺตกสญฺญาฯ วิชฺชมาเนสุปิ ปริยายสทฺเทสฺวญฺเญสุ กวิกามิตสฺสตฺถสฺเสกนฺตวาจกตฺเตโน’ จิตฺยสมฺโปสโกยํ มุนินฺทสทฺโท, ตถา หิ โย อุภยโลกชานเนน มุนีนํ ปรมิสฺสริยปุคฺคลานมฺปิ ปรมิสฺสริยํ วตฺเตติ, โส ปรํ ปีเณติ เหตุภาเวน’ตฺเร’ตฺยุ’จิตเมว, ตถา ปทนฺตรานมฺปิ โอจิตฺยํ โปเสติฯ ตถา หิ ตาทิสสฺส วทนารวินฺโททเร สมฺภวา สุนฺทรี, ตโตเยว ปฏิสรณํ, ตสฺมา จ มโน ปีเณตีติฯ ตสฺส วทนํ, ตมิว มุนินฺทวทนํ, อมฺโภชํฯ ตเมว วา ลกฺขิสํโยคิตาทิสธมฺเมน’มฺโภชํ, ปทุมํฯ ตสฺส คพฺโภฯ ตตฺถ สมฺภเวน ปวตฺติยา, อุปฺปตฺติยา วา สุนฺทรี นิรวชฺชา เทวตาฯ วาจา ปน โทสเลเสนาป’สมฺผุฏฺฐาว นิรวชฺชา, ตถา จ วกฺขติ ‘‘คุณาลงฺการสํยุตฺตา’’ [สุโพธาลงฺการ ๑๔ คาถา] อิจฺจาทิฯ ตโตวายํ สรณํ ปาณินํ สตฺตานํ ปฏิภานาทิคุณวิเสสาวหตฺตมตฺเตน ปฏิสรณภูตา เทวตาฯ วาจา ปน สพฺพุปทฺทวนิวารเณน สพฺพหิตสุขสมฺปทาสมฺปาทเนนจฺจนฺตปฏิสรณภูตาฯ สภาวนปุํสกตฺตา เจตฺถ น ลิงฺคปริวตฺตนํฯ มยฺหนฺติ เอกวจเนนตฺตโน นิรภิมานต’มาเนติ สชฺชนมาจารํฯ อภินฺนปทสิเลโส จายํ, สพฺพตฺเถวาวีกตสทฺทปฺปโยคโตฯ สิเลโส จายํ วงฺกวุตฺติยา สพฺพตฺถ สิริํ โปเสติฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘วงฺกวุตฺตีสุ โปเสติ, สิเลโส ตุ สิริํ ปร’’นฺติ [สุโพธาลงฺการ ๑๗๒ คาถา]ฯ อยเมตฺถ สงฺเขเปน นเยน อตฺถวณฺณนาฯ วิตฺถารนเยน ปน นานปฺปกาเรนตฺโถ สํวณฺเณตุํ สกฺกาฯ ตถา สติ คนฺถคารโวปิ สิยาติ ปกาโรยเมวพฺภุปคโตฯ

๑. สุปริสุทฺธพุทฺธิโคจรปรมวิจิตฺตคนฺถการโกยมาจริย- สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาโท สปิฏกตฺตยสพฺพสตฺถปาราวตรเณน สญฺชาตานปฺปกปีติสุขมนุภวํ ปฏิปตฺติปฏิเวธสาสนทฺวยสฺส ปริยตฺติมูลกตฺตา เยน เกนจิ ปริยาเยน ตสฺสา ปริยตฺติยา อตฺถาวโพเธน ‘‘อปฺเปว นาม สาธุชนํ ปริโตเสยฺย’’มิติ ตทธิคโมปายภูตมิทํ ปกรณมารภนฺโต คนฺถารมฺเภ อิฏฺฐเทวตาย ปณามกรณํ สตาจารานุรกฺขณตฺถํ [สทาจารานุรกฺขณตฺถํ (ก.)], วิเสสโต อภิมตคนฺถสฺสานนฺตราเยน ปริสมตฺติยา จ การณมิติ อิฏฺฐเทวตานุสฺสรณํ, คนฺถนฺตรารมฺภปฏิกฺเขปกชนปฏิพาหนปุพฺพกานิ อภิธานาภิเธยฺยกรณปฺปการปโยชนานิ จ ทสฺเสนฺโต ‘‘มุนินฺทวทนมฺโภช…เป.… ปริสฺสโม’’ติ คาถตฺตยมาหฯ เอตฺถ ปฐมคาถาย อิฏฺฐเทวตาสงฺขาตรตนตฺตยปฺปณาโม ทสฺสิโต, ทุติยคาถาย อารมฺภปฏิกฺเขปกชนา นิเสธิตา, ตติยคาถาย อภิธานาทิกํ ทสฺสิตํฯ ตถา หิ โลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตปริยตฺติสงฺขาตสพฺพญฺญุภารติยา มโนสมฺปีณนาสีสนาปเทเสน อตฺตโน นิสฺเสสธมฺมรตเน ปสาโท ปกาสิโตฯ โส ปน ธมฺมปฺปสาโท ตทวินาภาวโต พุทฺธสงฺเฆสุปิ สิทฺโธติ รตนตฺตยวิสยํ ปณามํ วงฺกวุตฺติยา ทสฺเสติฯ โส หิ อตฺถโต ปณามกฺริยาภินิปฺผาทิกา กุสลเจตนาฯ เอตฺถ ผลํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

ปุน สนฺเตสุ รามสมฺมาทฺยลงฺกาเรสุ ปิฏฺฐปิสนํ วิย โหตีทํ อลงฺการกรณนฺติ วทนฺตา วิรุทฺธวาทิโน รามสมฺมาทีนมตฺถิภาวํ อุพฺภาเวตฺวา [อภฺยุปคเมตฺวา (ก.)] เต สุทฺธมาคธิกา น วฬญฺเชนฺตีติ อิมินา ปฏิสิทฺธาฯ นิรากรณผลญฺหิ คนฺถสฺส นิทฺโทสภาโววฯ อปิจ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺการทีปเกน อลงฺการสทฺเทน คนฺถสรีรสงฺขาตสญฺญิโน สญฺญาสงฺขาตอภิธานญฺจ อลงฺการสทฺทสฺส สทฺทาลงฺการาทฺยภิเธยฺยญฺจ สุทฺธมาคธิกตฺตํ วตฺวา อลงฺการสทฺทสฺส วิเสสนภูตอนุรูปสทฺโทปาทาเนน พุทฺธวจนสฺส อุปโยคตฺตํ มาคธิกโวหาเรน ภวตีติ คมฺยมานตฺตา กรณปฺปการญฺจ อลงฺการคนฺถปฺปวตฺติยา อตฺถาลงฺการาทินิสฺสิตตฺตา อิมินา อลงฺการสทฺเทเนว อลงฺการสงฺขรณสงฺขาตปฺปโยชนญฺจ ทสฺเสติฯ

สตฺถปฺปโยชนานํ สาธฺยสาธนลกฺขโณ สมฺพนฺโธ ปน สมฺพนฺธสฺส นิสฺสยภูตสตฺถปฺปโยชนานํ ทสฺสเนเนว ตนฺนิสฺสิตตฺตา สยมฺปิ วุตฺโต โหติฯ วุตฺตํ หิ–

‘‘สตฺถํ ปโยชนญฺเจว, อุโภ สมฺพนฺธนิสฺสยา;

วุตฺตา ตํวุตฺติยาเยว, วุตฺโต ตนฺนิสฺสิโตปิ โส’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ– สมฺพนฺธนิสฺสยา สมฺพนฺธสฺส อาธารภูตา สตฺถํ, ปโยชนญฺจ อุโภ วุตฺตา, ตํวุตฺติยาเยว เตสํ อุภินฺนํ กถเนเนว ตนฺนิสฺสิโต เต นิสฺสาย ปวตฺโต โสปิ สมฺพนฺโธ วุตฺโต ภวตีติฯ

เอตฺถ อภิธานกถนํ โวหารสุขตฺถํ, อภิเธยฺยาทิกถนํ ปน เตหิ ยุตฺตานํเยว คนฺถานํ สุพุทฺธิปุพฺพกาทีนํ อุปาเทยฺยตฺตญฺจ ตพฺพิปรีตานํ อุมฺมตฺตกวจนาทีนมิวอนุปาเทยฺยตฺตญฺจ ปกาสนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘สมฺพนฺธานุคุโณปายํ [สมฺพนฺธฺยนุคุโณปายํ (ก.)], ปุริสตฺถาภิธายกํ;

วีมํสาธิคตํ [วีมํสาธิกตํ (สี.)] วากฺย-มโตนธิคตํ […นธิกตํ (สี.)] ปร’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ– สมฺพนฺธานุคุโณปายํ สาธิยสาธนลกฺขณสมฺพนฺธสฺส นิสฺสยภูตวาจฺจวาจกานํ สมฺพนฺธิภูตานํ อญฺญมญฺญานุรูปคุณปริชานเน การณภูตํ ปุริสตฺถาภิธายกํ จตุพฺพิธธมฺมอตฺถกามโมกฺขสงฺขาตานํ ปุริสตฺถานํ วาจกภูตํ วากฺยํ ‘‘เอกาขฺยาโต ปทจฺจโย, สิยา วากฺยํ สการโก’’ติ [อภิธานปฺปทีปิกา ๑๐๖ คาถา] วุตฺตลกฺขณมชฺฌปติตวากฺยสมุทาโยเปตํ มหาวากฺยสรูปสตฺถํ วีมํสาธิคตํ ญาณคติลกฺขณอุปปริกฺขาย อธิคตํ อธิปฺเปตํ, อโต ปรํ วุตฺตลกฺขณสตฺถโต อญฺญํ อนธิคตํ นาธิปฺเปตนฺติฯ อิทํ ปเนตฺถ คาถานํ นิกฺเขปปฺปโยชนํฯ

โลเก ปทุมคพฺเภ วสนฺติยา สพฺพงฺคธวลาย ยถิจฺฉิตตฺถสาธิกาย สรสฺสตีนามิกาย เทวตาย ‘‘วาณี’’ติ โวหารโต อิมินา อตฺเถน โยเชตฺวา อภินฺนปทสิเลสาลงฺการวเสน วุตฺตตฺตา ปทตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพ – มุนินฺทสฺส โสภาสุคนฺธาทิคุณโยคโต มุขสทิสสฺส, โน เจ มุขสงฺขาตอมฺโภชสฺส คพฺเภ อุทเร สมฺภเวน ปวตฺติยา อุปฺปตฺติยา วา สุนฺทรี นิทฺโทสา, โสภนา วา ปาณินํ สรณํ อโตเยว อหิตาปนยนหิตาวหตฺเถน สพฺพสตฺตานํ ปฏิสฺสรณภูตา วาณี ยถาวุตฺตคุโณเปตา สรสฺสตีเทวตา, โน เจ สพฺพญฺญุภารตีติ วุตฺตสทฺธมฺมรตนํ มยฺหํ มนํ คนฺถวิรจเน พฺยาวฏสฺส เม จิตฺตํ ปีณยตํ อภิมตตฺถสมฺปาทเนน ปีณยตูติฯ

อุภยโลกชานนโต มุนิ จ โส อินฺทภาวปวตฺตนโต อินฺโท เจติ กมฺมธารเยน วา, อคาริยมุนิอนคาริยมุนิเสขมุนิอเสขมุนีนํ จตุนฺนํ ปญฺจโม หุตฺวา อินฺโทติ ฉฏฺฐีตปฺปุริเสน วา มุนินฺโทฯ เทวตาปกฺเข วทนมิว วทนนฺติ อมฺโภเช, สทฺธมฺมปกฺเข อมฺโภชมิว อมฺโภชนฺติ วทเน จ อุปจาเรน คหิเต กมฺมธารโยฯ มุนินฺทสฺส วทนมฺโภชมิติ จ, ตสฺส คพฺโภติ จ, ตสฺมิํ สมฺภโวติ จ, เตน สุนฺทรีติ จ วากฺยํฯ วาณิยา วิเสสนตฺเตปิ เอกนฺตนปุํสกตฺตา สรณสทฺทสฺส น ลิงฺคปริวตฺตนภาโวฯ ปาณินนฺติ รสฺสตฺตํ, ทีฆสฺส พฺยภิจารตฺตาฯ มยฺหนฺติ เอกวจเนน อตฺตโน สาธุคุโณทยการณํ นิรติมานตํ ทีเปติฯ สนฺเตสุปิ อญฺเญสุ ชินปริยาเยสุ มุนินฺทสทฺโท อิฏฺฐมโนสมฺปีณนอมฺโภชตุลฺยตาสุนฺทริตฺตสรณตฺตสงฺขาตานํ อตฺถนฺตรานํ โอจิตฺยํ โปเสตีติ ปยุตฺโตฯ ตถา หิ ตาทิสสฺส มุขํ อมฺโภชตุลฺยํ, ตสฺมิํ มุโขทเร สมฺภวา สุนฺทรี, ตโตเยว ปาณินํ สรณํฯ ตสฺมาเยว มโนสมฺปีณเน ปฏุตฺตํ สุพฺยตฺตมิติ โอจิตฺยํ โหติฯ โลเก ปตฺถฏมิทโมจิตฺยมาทรณียํ โหติฯ ตสฺมิญฺหิ อุตฺตมกวโยเยว อุปเทสกาติฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘โอจิตฺยํ นาม วิญฺเญยฺยํ, โลเก วิขฺยาตมาทรา;

ตตฺโถปเทสปฺปภวา, สุชนา กวิปุงฺควา’’ติ [สุโพธาลงฺการ ๑๐๔ คาถา]ฯ

นิมิตฺตวณฺณนา

๒.

รามสมฺมาทฺยลงฺการา, สนฺติ สนฺโต ปุราตนา;

ตถาปิ ตุ วฬญฺเชนฺติ, สุทฺธมาคธิกา น เตฯ

๒. อเถวมภิคตามิตสิทฺธิสมฺปทาปาทเนกจตุรปรมิฏฺฐเทวตา- ภาวรูปิตสทฺธมฺมรตนสฺโส’ ปทสฺสิตนิปจฺจกาเรน อิฏฺฐเทวตาปูชํ ทสฺเสตฺวา ‘‘นนุ พนฺธลกฺขณมตฺถิเยว ปุพฺพกํ, ตสฺมา กิมเนน ปิฏฺฐปิสเนเน’’ติ ลกฺขณนฺตรารมฺภปฏิกฺเขปกชนปฏิพาหนปุพฺพกมภิเธยฺยปฺปโยชน- สมฺพนฺเธ ทสฺเสตุมาห ‘‘รามสมฺเม’’จฺจาทิฯ รามสมฺมาทีนํ รามสมฺมปภุตีนํ ปุพฺพาจริยานํ, รามสมฺมาทโย วา ตํสมฺพนฺธโตฯ ภวติ หิ ตํสมฺพนฺธโต ตพฺโพหาโร ยถา กิญฺจิปิ เวชฺชสตฺถํ ‘‘พิมฺพิสาโร’’ติฯ อลงฺการา ภูสาวิเสสา, พนฺธาลงฺการปฏิปาทกตฺเถน อลงฺการขฺยา คนฺถวิเสสา วาฯ สนฺโต โสภนาฯ ทฺเวปิ ปุรา ปุพฺพกาเล ภวา ปุราตนา, โปราณิกาฯ อุโภปิ สนฺติฯ ยชฺชปิ สํวิชฺชนฺติฯ ตถาปิ ตูติ นิปาตสมุทาโยยํ วิเสสาภิธานารมฺเภฯ เอวํ สนฺเตปีติ อตฺโถฯ สุทฺธมาคธิกาติ มคเธสุ ภวา, ตตฺถ วิทิตา วา มคธา, สทฺทาฯ เต เอเตสํ สนฺติ, เตสุ วา นิยุตฺตาติ มาคธิกาฯ สุทฺธา จ สกฺกฏาทิภาสิตกาลุสิยาภาเวน วิสุทฺธา, อสมฺมิสฺสา วา อปริจิตตฺตา เต มาคธิกา จาติ สุทฺธมาคธิกา, ยติโปตาฯ เต ยถาวุตฺเต อลงฺกาเร อาภรณวิเสเส น วฬญฺเชนฺติ, ปสาธนวิเสเส นานุภวนฺติฯ คนฺถวิเสเส ปน อุคฺคหณธารณาทิวเสน อตฺตโน สุทฺธมาคธิกตฺตา, รามสมฺมาทีนญฺจ สกฺกฏาทิภาวโตติ อยเมตฺถ สทฺทตฺโถฯ ภาวตฺถเลโสเปตฺถ ปริปูรติ, ตถาวิธปตีติโยคโตฯ สุทฺธมาคธิกา อตฺตโน ปริสุทฺธภาเวน ปุพฺเพ โสภนาปิ เต อลงฺการา อิทานิ มลคฺคหิตภาวปฺปตฺตา ‘‘กิํ เตหิ มลคฺคหิเตหิ อมฺหาทิสานํ สุทฺธสตฺตาน’’นฺติ น วฬญฺเชนฺตีติฯ

‘‘ปตียมานํ ปน กิญฺจิ วตฺถุ,

อตฺเถว วาณีสุ มหากวีนํ;

ยํ ตํ ปสิทฺธาวยวาติริตฺต-

มาภาติ ลาวณฺยมิวงฺคนาสู’’ติฯ

หิ วุตฺตํฯ

๒. สนฺโต วิญฺญูหิ ปสตฺถตฺตา โสภนา ปุราตนา ปุพฺพกาลสมฺภูตา รามสมฺมาทฺยลงฺการา รามสมฺมาทีหิ อาจริเยหิ วิรจิตตฺตา, เตสํ ตํสมฺพนฺธโต ตพฺโพหารสทิสนามตฺตา วา รามสมฺมาทโย นาม อลงฺการา กิสฺมิญฺจิ เวชฺชสตฺเถ ‘‘พิมฺพิสาโร’’ติ โวหาโร วิยฯ อลงฺการา ภูสาวิเสสา, อลงฺการตฺตปฏิปาทนโต อลงฺการนามิกา คนฺถวิเสสา วา สนฺติ กิญฺจาปิ วิชฺชนฺติ, ตถาปิ ตุ เอวํ สนฺเตปิ สุทฺธมาคธิกา สกฺกฏปากตาทีสุ อญฺญภาสาสุ ปริจยาภาวโต เกวลมาคธิกา เต รามสมฺมาทิเก อลงฺกาเร น วฬญฺเชนฺติ ปสาธนวเสน, อุคฺคหณธารณาทิวเสน น เสวนฺติฯ มคเธสุ ภวา, เตสุ วา วิทิตา มคธา, สทฺทาฯ เต เอเตสํ อตฺถิ, เตสุ นิยุตฺตาติ วา มาคธิกาฯ สุทฺธสทฺโท มคธวิเสสโน, มาคธิกวิเสสโน วา โหติฯ สทฺทานํ ตาทิสปตีติวิเสสโยคโต ภาวตฺถเลโสปิ อิธ ทิปฺปติฯ ตถา หิ สุทฺธมาคธิกา อตฺตโน สุทฺธตฺตา เตสํ วินฺยาเสน โสภนตฺเต สติปิ ภาสาย ปุราตนตฺตา อปริสุทฺโธติ อวมญฺญมานา น วฬญฺเชนฺตีติฯ วตฺติจฺฉิตสฺสตฺถสฺส อุปตฺถมฺภกภูโต ภาวตฺถเลโสปิ มหากวีนํ วจเนสุเยว ลพฺภตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺตํ หิ–

‘‘ปตียมานํ ปน กิญฺจิ วตฺถุ,

อตฺเถว วาณีสุ มหากวีนํ;

ยํ ตํ ปสิทฺธาวยวาติริตฺต-

มาภาติ ลาวณฺยมิวงฺคนาสู’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – มหากวีนํ ปูชิตกวีนํ วาณีสุ วจนวิเสเสสุ ปตียมานํ คมฺมมานํ ยํ กิญฺจิ วตฺถุ โย โกจิ อตฺถเลโส อตฺเถว อตฺถิ เอว, ตํ วตฺถุ องฺคนาสุ วนิตาสุ ปสิทฺธาวยวาติริตฺตํ หตฺถปาทาทิปากฏสรีราวยวโต อธิกํ ลาวณฺยมิว มโนโคจรีภูตสุนฺทรตฺตํ วิย ปสิทฺธาวยวาติริตฺตํ ปกาสสทฺทาวยวโต อธิกํ หุตฺวา อาภาติ ทิปฺปตีติฯ

อภิธานาทิวณฺณนา

๓.

เตนาปิ นาม โตเสยฺย-เมเต’ลงฺการวชฺชิเต;

อนุรูเปนา’ลงฺกาเร-เน’สเมโส ปริสฺสโมฯ

๓. เตเนจฺจาทิฯ เยน เต อลงฺกาเร น วฬญฺเชนฺติ, เตน การเณน อลงฺการวชฺชิเต อาภรเณหิ, คนฺถวิเสเสหิ วา รหิเต, อลงฺการา วา ยถาวุตฺตวชฺชิตา เยหิ เต, เอเต ยติโปเต เอสํ ยติโปตานํ อนุรูเปน อิทานิ วิรจิยมานตฺตาภินวภาวโต, ทสพลวทนกมลมชฺฌวาสิตภาสิตวิรจิตภาวโต จ อนุจฺฉวิเกน อลงฺกาเรน อาภรเณน, อลงฺการสตฺเถน วา โตเสยฺยํ อปินาม ยถิจฺฉิตปสาธนวเสน, สวนธารณาทิวเสน วา วฬญฺชเนน สนฺตุฏฺเฐ กเรยฺยํ อปฺเปว นาม ยนฺนูนาติ เอโส ปริสฺสโม อยํ อมฺหากํ ตาทิสสนฺตุฏฺฐิชนกาลงฺการปกรณปฺปโยโคฯ

อลงฺกโรนฺติ อตฺตภาวมเนนาติ อลงฺกาโร, อาภรณํ หารเกยูราทิฯ อลงฺกโรนฺติ พนฺธสรีรมเนนาติ อลงฺกาโรติมินา ปน อลงฺการสทฺเทน ปสาทาทโย สทฺทาลงฺการา, สภาววุตฺยาทโย จ อตฺถาลงฺการา นานปฺปการา สงฺคหิตา, เยหิ สทฺทตฺถสงฺขาตํ พนฺธสรีรํ โสภเต, ยถา หิ ปุริสสรีเร หารเกยูราทฺยลงฺกาโร นฺยสฺยเต, เยน โสภเต, ตถา พนฺธสรีเรปิ สทฺทาลงฺการา, อตฺถาลงฺการา จ นิกฺขิปียนฺติ, ยโต โสภเตฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘ตํ ตุ ปาเปนฺตุลงฺการา, วินฺทนียตรตฺตน’’นฺติ [สุโพธาลงฺการ ๙ คาถา] จ, ‘‘อตฺถาลงฺการสหิเต’’จฺจาทิกญฺจ [สุโพธาลงฺการ ๑๖๔ คาถา]ฯ

อลงฺการวิธานภาเวน ตุ พนฺธสรีรมฺปิ ตทตฺถิยา อลงฺกาโร, ตถา ตปฺปฏิปาทกํ สุโพธาลงฺการนามเธยฺยสตฺถํ อลงฺกตปฏิปาทกตฺเตน มงฺคลสุตฺตนฺติ วิยฯ วกฺขติ หิ ‘‘คนฺโถปิ กวิวาจาน-มลงฺการปฺปกาสโก’’ [สุโพธาลงฺการ ๑๒ คาถา] จฺจาทิฯ อตฺร อุจฺจเต –

‘‘มุขฺโยลงฺการสทฺโทยํ, สทฺทตฺถาลงฺกติสฺสิโต;

สามตฺถิยา ตฺวธิฏฺฐาเน, ตถา สตฺเถปิ ตพฺพตี’’ติฯ

อเนนสฺสาภิเธยฺยาทีนิ วุจฺจนฺติฯ อภิธียเต อิติ อภิเธยฺยํ, สมุทิเตน สตฺเถน วจนียตฺโถฯ โส จ สรีราลงฺการวิภาคกปฺปนาย เตสํ ปฏิปาทนํฯ สุโพธาลงฺกาเรน หิ เต ปฏิปาทียนฺติฯ เยน จ โย ปฏิปาทียติ, ตสฺสายมตฺโถ ภวตีติ อภิเธยฺยสตฺโถปิฯ ทสฺสิตเมว ตุ สรีราลงฺการสงฺขรณํ ปโยชนํ, ตํ นิสฺสาย สุโพธาลงฺการปฺปวตฺติโตฯ ยสฺส หิ ยมุทฺทิสฺส ปวตฺติ โหติ, ตํ ตสฺส ปโยชนํ, ตํ ปน กวิตฺตกิตฺติปสิทฺธาทิลกฺขณํ, ปรมฺปราย ตทตฺถตาย สุโพธาลงฺการสงฺขรณสฺสฯ สตฺถปโยชนานํ, สาธิยสาธนลกฺขโณ สมฺพนฺโธ ตุ นิสฺสยปทสฺสินา ทสฺสิโตเยวฯ ยถาห –

‘‘สตฺถํ ปโยชนญฺเจว, อุโภ สมฺพนฺธนิสฺสยา;

วุตฺตาตํวุตฺติยาเยว, วุตฺโต ตนฺนิสฺสิโตปิ โส’’ติฯ

อภิเธยฺยาทิกถนญฺจ ตํสมงฺคิสฺเสว จ วีมํสาวิเสสสมงฺคีนมุปาทียมานตฺตา, อญฺญาทิสสฺส ปน อุมฺมตฺตกวจนาทิโน วิย เหยฺยตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สมฺพนฺธานุคุโณปายํ, ปุริสตฺถาภิธายกํ;

วีมํสาธิคตํ วากฺย-มโตนธิคตํ ปร’’นฺติฯ

วากฺยนฺติ เจตฺถ วากฺยลกฺขโณเปตมนฺตรวากฺยสนฺนิจยํ มหาวากฺยสรูปํ สตฺถเมวาธิปฺเปตํฯ

๓. เยน เต เต อลงฺกาเรน วฬญฺเชนฺติ, เตน การเณน อลงฺการวชฺชิเต อาภรณวิเสเสหิ, คนฺถวิเสเสหิ วา วชฺชิเต, เต วิรหิเต เยหิ เอเต สุทฺธมาคธิเก เอสํ สุทฺธมาคธิกานํ อนุรูเปน อภินวภาวโต มาคธิกสรูปํ อนุคตรูเปน, ทสพลภาสิตวิรจิตตฺตา วา อนุกูเลน อลงฺกาเรน อาภรณวิเสเสน, คนฺถวิเสเสน วา โตเสยฺยํ อลงฺการวฬญฺชาปเนน, คนฺถวิเสเส [คนฺถวิสเย (ก.)] อุคฺคหณธารณาทิการาปเนน วา สนฺตุฏฺเฐ กเรยฺยํ อปินาม ยํนูน สุนฺทรมิติ, เอโส ปริสฺสโม อยํ มม อลงฺการปกรณปฺปโยโคฯ อปินามาติ เอตฺถ อิติสทฺโท คมฺยมาโนฯ

อลงฺกาเรหิ วชฺชิตา, อลงฺการา วชฺชิตา เยหิ วาติ จฯ รูปสฺส อนุ อนุรูปํ, รูปํ อนุคตํ อนุรูปํ วา, เตน อนุรูเปนฯ อลงฺกโรนฺติ อตฺตภาวมเนเนติ อลงฺกาโร, หารเกยูราทิ อาภรณปกฺเข, คนฺถปกฺเข ตุ อลงฺกโรนฺติ พนฺธสรีรมเนเนติ อลงฺกาโรฯ อิมินา มุขฺยภาเวน ปสาทาทิสทฺทาลงฺการา จ สภาววุตฺยาทิอตฺถาลงฺการา จ ปวุจฺจนฺติฯ อมุขฺยโต ปน อิเมสํ ทฺวินฺนํ อลงฺการานมธิฏฺฐานภูตพนฺธสรีรมฺปิ, ตถา มงฺคลสุตฺตรตนสุตฺตาทิโวหาโร วิย อลงฺการปกาสกํ ‘‘สมฺมา พุชฺฌนฺติ ทฺวิปฺปการา อลงฺการา อเนเน’’ติ อิมินา อตฺเถน ลทฺธสุโพธาลงฺการวรนามเธยฺยสตฺถมฺปิ วุจฺจติฯ วุตฺตมิทเมว –

‘‘มุขฺโยลงฺการสทฺโทยํ, สทฺทตฺถาลงฺกติสฺสิโต;

สามตฺถิยา ตฺวธิฏฺฐาเน, ตถา สตฺเถปิ ตพฺพตี’’ติฯ

เอตฺถ สามตฺถิยํ นาม ตทาธารตปฺปฏิปาทกตฺตโวหารโต ตทาเธยฺยตปฺปฏิปาทนียํ น ภวติ เจ, อญฺญํ กิํ ภวตีติ อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณเมวาติฯ

๔.

เยสํ น สญฺจิตา ปญฺญา-เนกสตฺถนฺตโรจิตา;

สมฺโมหพฺภาหตาเว’เต, นาวพุชฺฌนฺติ กิญฺจิปิฯ

๕.

กิํ เตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ คุรูนี’ห [ครูนิห (ก.)];

เย ตปฺปาทรโชกิณฺณา, เต’ว สาธูวิเวกิโนฯ

๔-๕. เอวํ ลกฺขณารมฺภปฏิกฺเขปกชนปฏิพาหนปุพฺพกมภิเธยฺยาทิกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สตฺถโตว สพฺพตฺถ คุณโทสวิเวจนํฯ อโตเยว วุจฺจติ –

‘‘สพฺพตฺถ สตฺถโตเยว, คุณโทสวิเวจนํ;

ยํ กโรติ วินา สตฺถํ, สาหสํ กิมโตธิก’’นฺติฯ

ตสฺมา คุณโทสวิภาควิจารณํ นาม ตพฺพิทูนํเยว, นาสตฺถญฺญูนํ ปุริสปสูนํฯ ตถา จาห –

‘‘คุณโทสมสตฺถญฺญู, ชโน วิภชเต กถํ;

อธิกาโร กิมนฺธสฺส, รูปเภโทปลทฺธิย’’นฺติ [กาพฺยาทาส ๑.๘]ฯ

เยเนวํ, เตเนตฺถ คุณโทสทสฺสเน ปสนฺนาเนกสตฺถจกฺขุเยวาธิคโต, นญฺโญ ตพฺพิปรีโตตฺยนฺวยพฺยติเรกวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘เยส’’นฺติอาทิคาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ เยสนฺติ อนิยมุทฺเทโส, เยหีติ อตฺโถฯ เยหิ น สญฺจิตา น ราสิกตา, นานาสนฺตานวุตฺตินีปิ เอกตฺตนเยน เอกสฺมิํ สนฺตาเน น วาสิตา นปริภาวิตาติ วุตฺตํ โหติฯ กา สา? ปญฺญา เหยฺโยปาเทยฺยวิเวกรูปาฯ กีทิสีติ อาห ‘‘อเนกสตฺถนฺตโรจิตา’’ติฯ อเนกสฺมิํ ติปิฏกตกฺกพฺยากรณาลงฺการสตฺถาทิเก สตฺถนฺตเร อุจิตา สวนธารณาทิวเสน ปริจิตา สายํ ปญฺญา เยสํ น สญฺจิตาติ ปกตํฯ เอเตติ ยถาอุทฺทิฏฺฐานํ นิยมวจนํฯ สมฺโมหพฺภาหตาติ ยถาวุตฺตายาติสยวติยา ปญฺญายาภาวโต พลปฺปตฺเตน โมเหน อพฺภาหตา วิเสเสน ปหตา, เอวสทฺทิตา โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ยโต เอวํ, ตสฺมาปิ กิญฺจิปิ เหยฺโยปาเทยฺยรูปํ ยํ กิญฺจิเทว อฏฺฐานานิโยชกตาทิสคุรุปาทสุสฺสูสานิสฺสยปฏิลทฺธวิเวกปญฺญาติ- สยาลาเภน นาวพุชฺฌนฺติ, น ชานนฺตีตฺยตฺโถฯ ยโต อาลสิยาทิโทสเลสปริคฺคโหปิ สตตาจริยเสวนวเสน สิโรวิกิณฺณตาทิสคุรุปาทปงฺกชมฺพุชปรายโน จิเรนปิ กาเลน นานาวิธสตฺถนฺตรกตปริจยพเลน ปปฺโปติ ตาทิสํ ปญฺญาเวยตฺติยํฯ เตเนวาห ภควา –

‘‘นิหียติ ปุริโส นิหีนเสวี,

น จ หาเยถ กทาจิ ตุลฺยเสวี;

เสฏฺฐมุปนมํ อุเทติ ขิปฺปํ,

ตสฺมา’ตฺตโน อุตฺตริตรํ ภเชถา’’ติ [อ. นิ. ๓.๒๖]ฯ

ตโต เอตาทิโส ปญฺญวาเยเวตฺถ คุณโทสวิภาควิเวจเน อธิการี, นญฺโญ ตพฺพิปรีโต ปุริสปสูติ อยเมตฺถาธิปฺปาโยฯ รุฬฺโห อตฺถวิเสโสฯ เตนาห ‘‘กิํ เตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ คุรูนิหา’’ติฯ อิหาติ อิมสฺมิํ โลเก เยสํ ชนานํ คุรูนํ กาตพฺพา ปาทสุสฺสูสา ปาทปริจริยา นตฺถิ, เตหิ ชเนหิ ยถาวุตฺตนเยน ปญฺญาเวยตฺติยรสานภิญฺเญหิ กิํ ปโยชนํ, เลสมตฺตมฺปิ นตฺถิ, อนธิคตาเยเวตฺถ เอเตติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ พฺยติเรกมุเขน อาห ‘‘เย’’ติอาทิฯ เย ปุพฺเพ กตปุญฺญตาทิสมฺปตฺติสมฺปนฺนา ตปฺปาทรเชหิ เตสํ คุรูนํ ปาทธูลีหิ โอกิณฺณา โอนทฺธา ควจฺฉิตา, เตว สาธู ยถาวุตฺตนเยน ปญฺญาเวยตฺติเยน อภิญฺญาตา สชฺชนา เอว วิเวกิโน เหยฺโยปาเทยฺยคุณโทสวิภาคนิยมนปญฺญาสมฺปตฺติสมงฺคิโน โหนฺติ, เตเยเวตฺถ คุณโทสวิเวจเน อธิคตาติ อธิปฺปาโยฯ สา จายํ คุรุปาทสุสฺสูสา วิสิฏฺฐาทเรน กรณียาติ วงฺกวุตฺติยา ตทภฺยาเส สาธุชเน นิโยเชติฯ

๔-๕. เย สกลสตฺถปริจิตญฺญาณปาฏวา ยทิ โทสมาโรปยนฺติ, เตสํ ตทฺโทสนิรากรณํ วินา ปเทสาวโพธนมตฺเตน ปณฺฑิตมานีนํ วจนสฺสาคุรุกรณํ วงฺกวุตฺติยา ทสฺเสนฺโต จ ตํทฺวาเรเนว อตฺตโน อนญฺญสาธารณคุรุคารวตํ สาธุชเนหิ ปรมาทเรน สมฺปาเทตพฺพมิติ ทสฺเสตุํ ‘‘เยสํ…เป.… กิโน’’ติ คาถาทฺวยมาหฯ อเนกสตฺถานํ ติปิฏกตกฺกพฺยากรณาทีนํ อเนเกสํ คนฺถานํ อนฺตเร ตตฺวตฺถสงฺขาตอพฺภนฺตเร อุจิตา สวนอุคฺคหณธารณาทิวเสน ปริจิตา ปญฺญา สุตมยา ปญฺญา เยสํ เยหิ น สญฺจิตา, ทฺวินฺนเมกกฺขเณ ปวตฺติยาภาเวปิ อุปจิตสมูหภาวโต, ปุพฺพกาลิกปญฺญาย อปรกาลิกปญฺญาย อนนฺตรอาเสวนาทิปจฺจยลาภโต อวตฺถพาหุลฺลปวตฺติโต วา สญฺจิตพฺพาปิ น ราสิกตาฯ เอเต อีทิสปญฺญาปาฏวรหิตา อิเม สมฺโมหพฺภาหตา ปญฺญาปาฏวาภาวโต พลปฺปตฺเตน โมเหน วิเสเสน ปหตา เอว กิญฺจิปิ เหยฺโยปาเทยฺยํ นาวพุชฺฌนฺติฯ น เอเก อเนเกติ จ, เต จ เต สตฺถา เจติ จ, เตสมนฺตรมิติ จ, ตสฺมิํ อุจิตาติ จ สมฺโมเหน อพฺภาหตาติ จ วิคฺคโหฯ เตน วุตฺตํ–

‘‘คุณโทสมสตฺถญฺญู, ชโน วิภชเต กถํ;

อธิกาโร กิมนฺธสฺส, รูปเภโทปลทฺธิย’’นฺติ [กาพฺยาทาส ๑.๘]ฯ

ตสฺสตฺโถ – อสตฺถญฺญู ชโน คุณโทสํ กถํ วิภชเตฯ ตถา หิ รูปเภโทปลทฺธิยํ นีลปีตาทิรูปวิเสสาวโพธเน อนฺธสฺส อธิกาโร อภิมุขกรณํ กิํ โหติ, น ภวตฺเยว, ตสฺมา อเนกสตฺถนฺตรคตสุปฺปสนฺนปญฺญาจกฺขุนา เอว คุณโทสวิเวจนํ ภวติ, ตทภาเว น ภวตฺเยวฯ อิทเมว วุจฺจเต–

‘‘สพฺพตฺถ สตฺถโตเยว, คุณโทสวิเวจนํ;

ยํ กโรติ วินา สตฺถํ, สาหสํ กิมโตธิก’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – สพฺพตฺถ คุณโทสวิเวจนํ สตฺถโตเยว โหติ, สตฺถํ วินา สตฺโถจิตตาทิสปญฺญํ วินา ยํ กโรติ คุณาคุณวิภาคํ กโรติ, ยํ กรณํ อตฺถิ, อโตธิกํ สาหสํ กิํ อาสุํ กิริยา อนุปปริกฺขนกิริยา นตฺเถวฯ

อิห อิมสฺมิํ โลเก เยสํ อกตปุญฺญานํ ชนานํ คุรูนํ

‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย,

วตฺตา จ วจนกฺขโม;

คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา,

โน จา’ฏฺฐาเน นิโยชโก’’ติ [อ. นิ. ๗.๓๗]ฯ

นิทฺทิฏฺฐคุโณเปตานํ อาจริยานํ กาตพฺพา ปาทสุสฺสูสา ปาทปริจริยา นตฺถิ, เตหิ กิํ ปโยชนํฯ เย กตปุญฺญา ชนา ตปฺปาทรโชกิณฺณา เตสํ คุรูนํ ปาทรเชหิ ควจฺฉิตา, เตว สาธู ชนา เอว วิเวกิโน กลฺยาณมิตฺตคุรุปาสนาหิ อธิคตวิสิฏฺฐวิเวกพุทฺธิโน ภวนฺติ, เต เอว วิเวกํ ชานนฺตีติ ภาโวฯ โสตุมิจฺฉา สุสฺสูสา, ตํ นิสฺสาย กตฺตพฺพปาทปริจริยาปิ ตทตฺถิยา สุสฺสูสา นาม โหติฯ ปาเทสุ สุสฺสูสาติ จ, เตสํ ปาทาติ จ, เตสุ รชานีติ จ, เตหิ โอกิณฺณาติ จ วิคฺคโหฯ สิสฺสานํ สกลาภิพุทฺธิยา คุรุปฏิพทฺธตฺตา อตฺตโน คุณโต อธิกตราเยว เสวิตพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา –

‘‘นิหียติ ปุริโส นิหีนเสวี,

น จ หาเยถ กทาจิ ตุลฺยเสวี;

เสฏฺฐมุปนมํ อุเทติ ขิปฺปํ,

ตสฺมา’ตฺตโน อุตฺตริตรํ ภเชถา’’ติ [อ. นิ. ๓.๒๖]ฯ

๖.

กพฺพนาฏกนิกฺขิตฺต-เนตฺตจิตฺตา กวิชฺชนา;

ยํกิญฺจิ รจยนฺเต’ตํ, น วิมฺหยกรํ ปรํฯ

๗.

เตเย’ว ปฏิภาวนฺโต, โส’ว พนฺโธ สวิมฺหโย;

เยน โตเสนฺติ วิญฺญูเย, ตตฺถาปฺย’วิหิตาทราฯ

๖-๗. เอวเมตฺถานฺวยพฺยติเรกวเสนาธิคเต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘กิํ อมฺหากํ กพฺพนาฏกปริจยาภาเวรจนาวิเสสาภิโยโคปชนิตปริสฺสเมนา’’ติ โอลีนวุตฺติโน โสตุชเน สมุสฺสาเหติ ‘‘กพฺพนาฏกา’’ติอาทินาฯ กวิปฺปโยคสงฺขาโต พนฺโธว กวิโน อิทนฺติ กพฺพํฯ มุตฺตกาทิวากฺยสฺวมุตฺติกาทฺยวยวสภาวา อนฺตรวากฺยสมุทายสมฺปนฺนํ วุตฺตชาติเภทภินฺนํ ปชฺชมยํ คชฺชมยํ ปชฺชคชฺชมยํ จมฺปูนามกญฺจ, มหาวากฺยรูปํ มหากพฺพญฺจ, ตํ ปน มหากพฺพํ สคฺเคหิ สคฺคนามเกหิ ปริจฺเฉทวิเสเสหิ พนฺธฺยเต กรียตีติ สคฺคพนฺโธติ ปวุจฺจติฯ ตสฺส ตุ ลกฺขณํ ‘‘สคฺคพนฺธสฺส มุขํ อิฏฺฐาสีสนํ สิยา ปณาโม วา พนฺธสมฺพนฺธิโน กสฺสจิ อตฺถสฺส นิทฺเทโส วา’’ติอาทินา อเนกธา วณฺเณนฺติฯ ตํ ยถา?

‘‘สคฺคพนฺโธ มหากพฺพ-มุจฺจเต ตฺวสฺส ลกฺขณํ;

ปณาโม วตฺถุนิทฺเทโส, อาสีสาปิ จ ตมฺมุขํฯ

อิติหาสกถุพฺภูตํ, สนฺตสนฺนิสฺสยมฺปิ วา;

จตุวคฺคผลายตฺตํ, จตุโรทาตฺตนายกํฯ

ปุรณฺณวุตุเสลินฺทุ-สวิตูทยวณฺณนํ;

อุยฺยานสลิลกฺกีฬา, มธุปานรตุสฺสวํฯ

วิปฺปลมฺภวิวาเหหิ, กุมาโรทยวฑฺฒิหิ;

มนฺตทูตปฺปยานาชิ-นายกาภฺยูทเยหิปิฯ

อลงฺกตมสํขิตฺต-รสภาวนิรนฺตรํ;

นาติวิตฺถิณฺณสคฺเคหิ, ปิยวุตฺตสุสนฺธิภิฯ

สพฺพตฺถ ภินฺนสคฺคนฺเต-หุเปตํ โลกรญฺชกํ;

กพฺพํ กปฺปนฺตรฏฺฐายิ, ชายเต สาธฺวลงฺกตี’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๔ – ๑๙ คาถา]ฯ

ตตฺถ อิติหาสกถุพฺภูตนฺติ ปุราวุตฺตกถาสนฺนิสฺสยํฯ สนฺตสนฺนิสฺสยนฺติ อิตรโสภนาธิกรณคุณราชจริตาทินิสฺสยํ วาฯ จตุวคฺคผลายตฺตนฺติ ธมฺมาทิจตุวคฺคผลายตฺตํฯ ธมฺโม นาม อพฺภูทยนิพฺพานเหตุโกฯ อตฺโถ นาม วิชฺชาภุมฺยาทีนํ ยถาญฺญายมชฺชนํ, อชฺชิตานญฺจ รกฺขณํฯ กาโม นาม นิรโย วิสโย ปโยโคฯ โมกฺโข นาม สพฺพสํสารทุกฺขนิวตฺติฯ จตุโรทาตฺตนายกนฺติ อุสฺสาหสตฺติมนฺตสตฺติปภูสตฺติโยเคน จตุโร กุสโล จาคาติสยาทิโยเคน อุทาตฺโต อุทาโร นายโก วิปกฺโข, ปฏิปกฺโข จ ยตฺถ, ตํฯ มธุ นาม สุราฯ วิปฺปลมฺโภ วิรโหฯ มนฺโต นีติเวทีหิ สห การียนิจฺฉโยฯ ทูโต สนฺธานปฺปวตฺโต ปุริโสฯ ปยานํ สงฺคามาทินิมิตฺตคมนํฯ อาชิ สนฺธฺยาภาเว วิคฺคโหฯ อสงฺขตฺตรสภาวนิรนฺตรนฺติ อสํขิตฺตา พหุตฺตา รสา สิงฺคารวีราทโย, ภาวา รติอุสฺสาหาทโย, เตหิ นิรนฺตรํ ปตฺถฏํฯ ปิยวุตฺตสุสนฺธิภีติ ปิยานิ สุติสุภคานิ วุตฺตานิ อินฺทวชิราทีนิ อญฺญมญฺญสมฺพนฺธสํสคฺคตาย โสภโน สนฺธิ อญฺญมญฺญสงฺคหา เยสํ สคฺคานํ, เตหีติฯ

ปุนปิ ยถาวุตฺเตสุ องฺเคสุ นครวณฺณนาทีสุ กิญฺจ ยถาสมฺภวํ มธุปานาทิรหิตมฺปิ ตญฺญูนํ มโน รญฺเชติ อุปาทิยเตว สพฺภีติ ทสฺเสตุมาห–

‘‘กพฺพํ น ทุสฺสตงฺเคหิ, นฺยูนมปฺยตฺร เกหิจิ;

พนฺธงฺคสมฺปทา ตญฺญู, กามมาราธยนฺติ เจ’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๒๐]ฯ

ปุนปิ –

‘‘คุณโต ปฐมํ วตฺวา, นายกํ เตน สตฺตุโน;

นิรากรณมิจฺเจส, มคฺโค ปกติสุนฺทโรฯ

วํสวีรสุตาทีนิ, วณฺณยิตฺวา ริปุสฺสปิ;

ตชฺชยา นายกุกฺกํส-กถนญฺจ สุเขติ โน’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๒๑ ๒๒ คาถา] อาหุฯ

สพฺพมฺเปตํ สทฺธมฺมามตรสปานสรสหทยานํ สมฺผปฺปลาปวิปุลวิสปฺปเวโสปทฺทุตกพฺพนาฏกปรมฺมุขานํ สตตจริตสญฺจริตรตนภาชนานํ สปฺปุริสานํ กิํ หทยเขโทปชนิตปริสฺสเมเนติ ตทนุรูปเมโวปทสฺสิตนฺติฯ

นาฏกํ นาม ภรตาทินาฏฺยสตฺเถ นานปฺปการนิรูปิตรูปํ กปฺปํ, ตํลกฺขเณกเทสภูตลกฺขณานิ ปกรณาทีนิ นว รูปกานิฯ นาฏิกา จ เอตฺเถวาวรุมฺภนฺติฯ กพฺพญฺจ นาฏกญฺจ, เตสุ นิกฺขิตฺตํ ฐปิตํ เนตฺตญฺจ จิตฺตญฺจ เยหีติ วิคฺคโหฯ เก เต? กวิโนฯ ตตฺถ นิกฺขิตฺตเนตฺตจิตฺตวจเนน สุตสฺส จินฺตนญฺจ อูหาโปหมุเขน ยถุคฺคหิตนิยามํ, อวิปรีตตฺถนิจฺฉยนํ, นิจฺฉิตสฺส ภาวนา, นิรนฺตราภิโยโค จ ทสฺสิโตฯ กพฺพนาฏกวจเนน สุตํ, จินฺติตํ, ภาวิตญฺจ ทสฺสิตํฯ สุเต ทสฺสิเต ตนฺนิสฺสยํ สุตมยญาณมฺปิ ทสฺสิตเมว สิยาติฯ ‘‘กพฺพนาฏกนิกฺขิตฺตเนตฺตจิตฺตา’’ติ อิมินา สุตจินฺตาภาวนานุกฺกเมน สมฺปาทิตปญฺญาปาฏวานํ กพฺพรจนาย สามตฺถิยํ ทสฺเสติฯ โหติ หิ ตาทิสานํ ตํสุตาทิ พนฺธนการณํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘สาภาวิกี จ ปฏิภา,

สุตญฺจ พหุ นิมฺมลํ;

อมนฺโท จาภิโยโคยํ,

เหตุ โหติห พนฺธเน’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๐๓ คาถา]ฯ

ยํกิญฺจีติ อตฺตโน จิตฺตารุฬฺหํ ยํกิญฺจิ พนฺธชาตํฯ อิมินา ปน อนิยมวจเนน อตฺตโน ตตฺถ อาทราภาวํ ทีเปติฯ รจยนฺติ กโรนฺติฯ เอตํ เตหิ รจิตํ พนฺธชาตํ ปรํ อจฺจนฺตเมว วิมฺหยกรํ น โหติ, ตาทิโสปายสมฺปตฺติสมฺปนฺนสฺส อุเปยฺยสมฺปตฺติสพฺภาวโต อนจฺฉริยเมวาติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ เตสุ กพฺพนาฏเกสุ รจนาวิเสสเอกนฺโตปายภูเตสุ อวิหิตาทราอปิ สุตาทิวเสน อกตาทราปิ เย สปฺปุริสา ปญฺญวนฺโต เยน พนฺธวิเสเสน วิญฺญู คุณโทสวิทุโน สตฺถญฺญุโน ปณฺฑิตชเน โตเสนฺติ ปีเณนฺติฯ โตเสนฺติเยว หิ เต ตาทิเส สาภาวิกิปฏิภาวิรเหปิ เอตาทิเสสุ อตฺเถสุ สุตจินฺตาภาวนาวเสน วายมนฺตาฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘น วิชฺชตี ยชฺชปิ ปุพฺพวาสนา-

คุณานุพนฺธิ ปฏิภานมพฺภุตํ;

สุเตน วาจุ’สฺสหเนนุปาสิตา,

ธุวํ กโรตฺเยว กมปฺยนุคฺคห’’นฺติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๐๔ คาถา]ฯ

ปฏิภาวนฺโต เหยฺโยปาเทยฺยปริจฺเฉทลกฺขณปญฺญาย ปญฺญวนฺโต นาม, เตเยว สปฺปุริสาฯ สวิมฺหโย ‘‘กีทิสายํ, ตาทิโสปายนฺตรรหิตานมฺปิ เอตาทิโส พนฺโธ สิยา’’ติ วิมฺหเยน สห วตฺตมาโนปิฯ โสว พนฺโธ ตเมว พนฺธนํ ตาทิโสปายสมฺปตฺติวิรเหโนเปยฺยสมฺปตฺติยา สพฺภาวโต, นาญฺโญติฯ

๖-๗. อิทานิ กพฺพนาฏเกสุ อปริจิตานมมฺหากํ คนฺถรจนาสภาวาวโพโธว กุโตติ โอสกฺกนฺเต ‘‘กพฺพนาฏกา’’ทิคาถาทฺวเยน สมุสฺสาเหติฯ กพฺพนาฏกนิกฺขิตฺตเนตฺตจิตฺตา กพฺพนาฏเกสุ สุตานุโลกนจินฺตาภาวนาวเสน ฐปิตเนตฺตจิตฺตา กวิชฺชนา กพฺพการกา ยํ กิญฺจิ อตฺตโน อภิมตํ รจยนฺติ กโรนฺติ, เอตํ พนฺธนํ ปรํ อติสเยน น วิมฺหยกรํ อจฺฉริยกรํ น โหติ, นิรนฺตราภิโยคโต สิทฺโธปายมูลปญฺญาสมฺปทาย อุเปยฺยภูตคนฺถสงฺขรณํ ภวตฺเยวาติ อธิปฺปาโยฯ กวิโน อิทํ กพฺพนฺติ จ, นฏกสฺส อิทํ นาฏกํ, นจฺจคีตาทิฯ อิธ ปน ตปฺปฏิปาทกกถาปกาสกคนฺโถ นาฏกํ นามฯ กพฺพญฺจ นาฏกญฺจาติ จ, กพฺพนาฏเกสุ นิกฺขิตฺตํ เนตฺตจิตฺตํ เยหีติ จ วิคฺคโหฯ เย ชนา ตตฺถ เตสุ กพฺพนาฏเกสุ อวิหิตาทราปิ สวนธารณาทิวเสน อกตสมฺภมา เอว วิญฺญู เยน คนฺถรจนาวิเสเสน โตเสนฺติ ปีเณนฺติ, เตเยว ปฏิภาวนฺโต ปฏิภานสงฺขาตปญฺญวนฺโต ภวนฺติฯ โสว พนฺโธ สวิมฺหโย อญฺเญสํ อุปฺปชฺชมานวิมฺหเยน สหิโตฯ ปฏิภา เอเตสํ อตฺถีติ จ, สห วิมฺหเยน วตฺตตีติ จ, อวิหิโต อาทโร เยหีติ จ วิคฺคโหฯ พาหิรสตฺถาภิโยคาภาเวปิ ปุพฺพวาสนาภาเวปิ อิห นิรนฺตราภิโยคํ กโรนฺโต ตาทิสสามตฺถิยํ สาเธตีติ วุตฺตํ โหติฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘น วิชฺชตี ยชฺชปิ ปุพฺพวาสนา-

คุณานุพนฺธิ ปฏิภานมพฺภุตํ;

สุเตน วาจุ’สฺสหเนนุปาสิตา,

ธุวํ กโรตฺเยว กมปฺยนุคฺคห’’นฺติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๐๔ คาถา]ฯ

ตสฺสตฺโถ – ยทิ ปุพฺพวาสนาคุณานุพนฺธี อตีตชาติยา ปริจยวาสนาคุณสฺส อนุพลปฺปทานวเสน อนุพนฺโธ ยสฺสตฺถิ, ตาทิสํ อพฺภุตํ ปฏิภานํ น วิชฺชติปิ, ตถาปิ สุเตน สวเนน อุสฺสหเนน ปคุณกรณาทิวาจุสฺสหเนน วา อุปาสิตา กตคุรุปาสนา วาจา กมปิ อนุคฺคหํ กิญฺจิปิ ปญฺญาปาฏวํ ธุวํ เอกนฺเตน กโรติ เอวาติฯ

เอตฺถ กพฺพํ นาม มุตฺตกกุลกาทิวากฺยวเสน จ อวยวสภาเวหิ เตสํเยว อนฺตรวากฺยาวยวสมูเหหิ ปริปุณฺณํ วุตฺตวิเสเสหิ ปเภทคตํ เกวลํ ปชฺชมยํ วา คชฺชมยํ วา จมฺปูติขฺยาตปชฺชคชฺชมยํ วาติ มหาวากฺยสภาเวน จ ติฏฺฐติฯ นาฏกํ นาม ภรตาทินฏสตฺถคตนานปฺปการทสฺสิตสภาวํฯ กพฺพญฺจ อิเธว ทสฺสิตลกฺขณโต เอกเทสยุตฺตปฺปกรณาทินวรูปกานิ จ นาฏิกา จ ภวนฺติฯ กพฺพลกฺขณํ ปน เอวํ ทฏฺฐพฺพํ–

‘‘สคฺคพนฺโธ มหากพฺพ-มุจฺจเต ตฺวสฺส ลกฺขณํ;

ปณาโม วตฺถุนิทฺเทโส, อาสีสาปิ จ ตมฺมุขํฯ

อิติหาสกถุพฺภูตํ, สนฺตสนฺนิสฺสยมฺปิ วา;

จตุวคฺคผลายตฺตํ, จตุโรทาตฺตนายกํฯ

ปุรณฺณวุตุเสลินฺทุ-สวิตูทยวณฺณนํ;

อุยฺยานสลิลกฺกีฬา, มธุปานรตุสฺสวํฯ

วิปฺปลมฺภวิวาเหหิ, กุมาโรทยวฑฺฒิหิ;

มนฺตทูตปฺปยานาชิ-นายกาภฺยูทเยหิปิฯ

อลงฺกตมสํขิตฺต-รสภาวนิรนฺตรํ;

นาติวิตฺถิณฺณสคฺเคหิ, ปิยวุตฺตสุสนฺธิภิฯ

สพฺพตฺถ ภินฺนสคฺคนฺเต-หุเปตํ โลกรญฺชกํ;

กพฺพํ กปฺปนฺตรฏฺฐายิ, ชายเต สาธฺวลงฺกตี’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๔ – ๑๙ คาถา]ฯ

ตสฺสตฺโถ – สคฺคพนฺโธ สคฺคสงฺขาเตหิ ปริจฺเฉทวิเสเสหิ พนฺโธ ‘‘มหากพฺพ’’นฺติ อุจฺจเตฯ อสฺส ลกฺขณํ ตุ วุจฺจเตติ สมฺพนฺโธ กากกฺขิโคฬกนเยน ตมฺมุขํ ตสฺส กพฺพสฺส อาทิ ปน ปณาโม เทวตานมสฺสนํ วา, วตฺถุนิทฺเทโส –

‘‘อสฺตฺยุตฺตรสฺยาํ ทิคิ เทวตาตฺม,

หิมาลโย นาม นคาธิราช?;

ปูวาปเรง วารินิธี วิคาหฺย,

สฺถิต? ปถิฌา อิว มานทณฺฑ?’’ [กุมารสมฺภว ๑.๑.]ฯ

อิจฺจาทิพนฺธสมฺพนฺธิโน กสฺสจิ วตฺถุโน ทสฺสนํ, อาสีสาปิ ‘‘มยฺหํ ปีณยตํ มน’’ มิจฺจาทิอิฏฺฐาสีสนํ วา ภวติฯ

อิติหาสกถุพฺภูตํ ปุราวุตฺตกถาสนฺนิสฺสยํ วา สนฺตสนฺนิสฺสยมฺปิ โสภนานมฺปิ ราชจริยาทินิสฺสยํ วา จตุวคฺคผลายตฺตํ โลกิยโลกุตฺตรสุขการณํ ธมฺโม, วิชฺชาภูมิอาทีนํ สญฺจโย, สญฺจิตานํ รกฺขา จ อตฺโถ, อปายสํวตฺตนิกปญฺจกามคุณสงฺขาโต กาโม, สพฺพทุกฺขา นิวตฺติเหตุ โมกฺโข จาติ จตุวคฺคผลาธีนํ จตุโรทาตฺตนายกํ อุสฺสาหสตฺติมนฺตสตฺติปภูสตฺติโยคโต จตุโร ทกฺโข จาคาติสยาทิโยเคน อุทาตฺโต อุฬาโร สปกฺโข, วิปกฺโข วา นายโก ยตฺถ, ตํ ยถาวุตฺตํ ปุรณฺณวุตุเสลินฺทุ-สวิตูทยวณฺณนํ ปุรํ นครํ, อณฺณวํ สาครํ, อุตุ เหมนฺตวสนฺตาทิอุตุ, เสลํ ปพฺพโต, อินฺทุสวิตูทโย จนฺทสูริยานํ อุทโย จาติ อิเมสํ วณฺณนํ ยตฺถ, ตํฯ สวิตาติ เอตฺถ ตุปจฺจยนฺโตฯ อุยฺยานสลิลกฺกีฬามธุปานรตุสฺสวํ อุยฺยานกีฬาสุราปานรติกีฬาสงฺขาโต อุสฺสโว ยตฺถ, ตํ วิปฺปลมฺภวิวาเหหิ ทาราวิโยคทารปริคฺคเหหิ จ กุมาโรทยวฑฺฒิหิ กุมารุปฺปตฺติกุมารวฑฺฒีหิ จ มนฺตทูตปฺปยานาชินายกาภฺยูทเยหิ นีติชานนปญฺญา มนฺโต, สนฺธานการโก ทูโต, ยุทฺธาภิคมนํ ปยานํ, ยุทฺธสงฺขาโต อาชิ, สปกฺขนายกสฺส อภิวฑฺฒิสงฺขาโต อภฺยูทโย จาติ อิเมหิ อลงฺกตํ สชฺชิตํ อสํขิตฺต…เป.… นฺตรํ อสํขิตฺตา วิตฺถารา รสา สิงฺคาราทโย อฏฺฐ ภาวา รติอุสฺสาหาทโย จาติ อิเมหิ นิรนฺตรํ วิตฺถิณฺณํ ปิยวุตฺตสุสนฺธิภิ สุติสุภเคหิ อินฺทวชิราทีหิ วุตฺเตหิ ปุพฺพาปรสมฺพนฺธปริจฺเฉทตาย โสภนา สนฺธิ เยสํ สคฺคานํ, เตหิ สพฺพตฺถ สพฺพสฺมิํ ปริจฺเฉเท ภินฺนสคฺคนฺเตหิ ภินฺนสคฺคา ปริโยสานา เยสํ, เตหิ นาติวิตฺถิณฺณสคฺเคหิ นาติวิตฺถารสคฺคสงฺขาเตหิ ปริจฺเฉเทหิ อุเปตํ ยุตฺตํ สาธฺวลงฺกติ โสภนาลงฺการวนฺตํ กพฺพํ โลกรญฺชกํ ตํ สมานํ กปฺปนฺตรฏฺฐายิ กปฺปนิรนฺตรฏฺฐายิ กปฺปนฺตเร ฐายิ วา ชายเตฯ เอตฺถ มธุปานาทิรหิตปุรวณฺณนาทโยปิ ตญฺญูนํ จิตฺตํ อาราเธติ เจ, ตํปฺยทุฏฺฐํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘กพฺพํ น ทุสฺสตงฺเคหิ, นฺยูนมปฺยตฺร เกหิจิ;

พนฺธงฺคสมฺปทา ตญฺญู, กามมาราธยนฺติ เจ’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อตฺร อิเมสุ กพฺพงฺเคสุ มชฺเฌ เกหิจิ องฺเคหิ เกหิจิ อวยเวหิ นฺยูนมปิ อูนมปิ, นิสทฺโทตฺรตพฺภาเวฯ กพฺพํ น ทุสฺสติ, ตํ ปน อทุสฺสนํ พนฺธงฺคสมฺปทา รจิตปุรวณฺณนาทิองฺคสมฺปทา ตญฺญู กพฺพญฺญู ชเน กามํ อิจฺฉานุรูปํ เจ อาราธยนฺติ, เอวํ สนฺเต ภวติฯ ปุนปิ นายกวณฺณนาสุ สปกฺขนายกํ วณฺเณตฺวา เตน นิรากรณภาวมฺปิฯ โน เจ, ปจฺจตฺถิกํ วณฺเณตฺวา อตฺตโน นายเกน ตสฺสาภิภวนมฺปิ วณฺเณตุํ วฏฺฏติฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘คุณโต ปฐมํ วตฺวา, นายกํ เตน สตฺตุโน;

นิรากรณมิจฺเจส, มคฺโค ปกติสุนฺทโรฯ

วํสวีรสุตาทีนิ, วณฺณยิตฺวา ริปุสฺสปิ;

ตชฺชยา นายกุกฺกํส-กถนญฺจ สุเขติ โน’’ติฯ

๘.

พนฺโธ จ นาม สทฺทตฺถา, สหิตา โทสวชฺชิตา;

ปชฺชคชฺชวิมิสฺสานํ, เภเทนา’ยํ ติธา ภเวฯ

๘. เอวเมเตหิ โสตุชนสมุสฺสาหนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กตฺตุมิจฺฉิตพนฺโธติ วุตฺตํ พนฺธสฺส ลกฺขณํ กตฺตุมารภเต ‘‘พนฺโธ จา’’ติอาทิฯ โทสวชฺชิตา โทเสหิ สทฺทนิสฺสิเตหิ, อตฺถนิสฺสิเตหิ จ วิโรเธหิ วชฺชิตา ปริจฺจตฺตา, เต วา วชฺชิตา เยหิ, สทฺทตฺถา สหิตา เอกีภูตาฯ วุตฺตลกฺขณา เยหิ เต ปุพฺพาจริเยหิ สหิตา วุจฺจนฺติฯ สหิตานํ ภาโว สหทยหิลาทการณํ สาธฺยํ สาหิจฺจํฯ อิติ โทสวชฺชิเต สหิเต สทฺทตฺเถ ปสิทฺธภาเวน อนุวทิตฺวา พนฺโธ นาม สภาววุตฺติวงฺกวุตฺติอลงฺการวุตฺติวเสน ติวิโธปีติ อปฺปสิทฺธํ พนฺธสรีรํ วิธียเต ยถา ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติฯ จสทฺโทวตฺตพฺพนฺตรสฺส สมุจฺจโย, กิญฺจีติ อตฺโถฯ

ตตฺถ ชาติคุณกฺริยาทพฺพลกฺขโณ สทฺทานมตฺโถ มุขฺโย จตุพฺพิโธ โหติฯ มุขฺยสฺสตฺถสฺส จตุพฺพิธตฺตา ติวิเธสุ สทฺเทสุ ตพฺพาจโก จตุพฺพิโธ โหติ ชาติสทฺโท คุณสทฺโท กฺริยาสทฺโท ทพฺพสทฺโทติฯ ติวิโธ หิ สทฺโท วาจโก ลกฺขณิโก พฺยญฺชโกติ พฺยาปารเภเทนฯ พฺยาปาโร จ นาม สทฺทสฺส’ตฺถปฺปตีติการิตฺตเมวฯ โส หิ ติวิโธ มุขฺโย ลกฺขโณ พฺยญฺชนสภาโว เจติฯ ตตฺถ ชาตฺยาทินิรนฺตรตฺถวิสโย สทฺทพฺยาปาโร มุขฺโยฯ โสเยว อภิธาติ อุจฺจเตฯ ตํพฺยาปารวา อพฺยวหิตชาตฺยาทิสเกหิ ตมตฺถํ มุขฺยภาเวน โย วทติ โคอาทิโก, โส วาจโกฯ สทฺทนฺตรตฺถวิสยนิทฺทิฏฺโฐ สทฺทพฺยาปาโร ลกฺขโณฯ สา ทุวิธา สุทฺธา, อุปจารมิสฺสา เจติฯ ตตฺถ สุทฺธา ยถา ‘‘โค มุจฺจตุ, มญฺจา อุคฺโฆเสนฺติ, คงฺคายํ โฆโส’’ติฯ เอตฺถ โคสทฺเทน วิเสสนํ โคตฺตสามญฺญเมโวจฺจเต, น ตุ โคพฺยตฺติฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘วิเสสฺยํนาภิธา คจฺเฉ, ขีณสตฺติ วิเสสเน’’ติ [กาพฺยปฺปกาเส ทุติยอุลฺลาเส อาคตนฺยาโย’ยํ]ฯ

สามญฺญสฺส พฺยาปกตฺตา, อสรีรตฺตา จฯ ตตฺถ พนฺธนโมจนานิ น สมฺภวนฺตีติ อตฺตโน นิสฺสยภูตา โคพฺยตฺติ อากฑฺฒียเต, ตถา มญฺจานมุคฺโฆสนํ น สมฺภวตีติ อตฺตโน อุคฺโฆสนกฺริยาสิทฺธฺยตฺถํ มญฺจสมงฺคิโน ปุริสา อากฑฺฒียนฺติฯ ตถา คงฺคาสทฺทวาจฺจสฺส ชลปฺปวาหสฺส โฆสปฺปตฺยากรตา น สมฺภวตีติ คงฺคาสทฺโท อตฺตโนภิเธยฺยสฺโสทกปฺปวาหสฺส นิกฏํ ตฏํ ลกฺเขติฯ อุปจารสฺสาเนกปฺปการตฺตา อุปจารมิสฺสา ลกฺขณาปฺยเนกธา สิยาฯ ยถา กตฺถจิ การเณ การียมุปจริยเต, ยถา ‘‘อายุ ฆต’’นฺติฯ กตฺถจิ การณการิยานมเภโท ยถา ‘‘อายุเยเวท’’นฺติฯ กตฺถจิ อุปมาเน อุปเมยฺยมุปจรียเต, ยถา ‘‘โค พาหิโก’’ติฯ กตฺถจิ อเภโท เตสํ, ยถา ‘‘โคเยวาย’’นฺติฯ กตฺถจิ ตทาธารตาย [ตทตฺถตาย (ก.)] ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ปทีปฏฺฐา กปลฺลิกา ปทีโป’’ติฯ กตฺถจิ ตํกมฺมสมฺพนฺธา ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘อวฑฺฒกีปิ วฑฺฒกี อย’’นฺติฯ กตฺถจิ สํสามิสมฺพนฺธา, ยถา ‘‘ราชสมฺพนฺธี ปุริโส ราชาย’’นฺติฯ กตฺถจิ อวยเว สมุทายพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ปเฏกเทเส ปฏสทฺโท’’ อิจฺจาทิฯ

ลกฺขณาย นิสฺสโย สทฺโท ลกฺขณิโกฯ พฺยญฺชนสภาโว ปน ปรปริยาโย สทฺทสฺส ตติโย พฺยาปาโรฯ ตสฺส นิสฺสโย สทฺโท พฺยญฺชนโกฯ อิจฺเจตํ ติณฺณํ สทฺทานํ วเสน อตฺโถปิ ติวิโธ โหติ วาจฺโจ ลกฺขณิโย พฺยงฺคฺโยติฯ ตตฺถ พฺยงฺคฺโยเยวตฺโถ พนฺธสตฺถา วุจฺจเตฯ เตเนว ปธานพฺยงฺคฺโย พนฺโธ อุตฺตโม, อปธานพฺยงฺคฺโย มชฺฌิโม, อพฺยงฺคฺโย อธโม, พฺยงฺคฺเยน วินา พนฺโธ นิชฺชีโว สิยาติ ปุพฺพาจริยานํ ปวตฺติ, สภาววุตฺติ พนฺโธปิ ตุ นิชฺชีโวติ นาสงฺกนีโยฯ ยสฺมา กวีนํ โลกโวหารโกสลฺลํ สภาววุตฺติเยว คเมติฯ โย หิ สกลโลกฏฺฐิติํ น ชานาติ, โส กวิเยว น โหตีติฯ

อเถตฺถ ติวิธมฺปิ อตฺถํ ตาทิสชนาวโพธตฺถํ สมุทาหริสฺสาม ‘‘มุนินฺทวทนมฺโภเช’’ตฺยาทิฯ เอตฺถ วาณีสทฺทสฺส สทฺธมฺมสงฺขาโต อตฺโถ วาจฺจตฺโถฯ วาณี นาม เจตนา, ตสฺสํ ยาว เทวตตฺถํ นาโรปฺยเต, ตาว ตปฺปตี อตฺตโน มโนสมฺปีณนอาสีสนา น สํคจฺฉตีติ วากฺยสามตฺถิยาเยว วาณิยํ สายโมจิตฺยเภเทน เทวตาสทฺทสฺส อาโรปิโตตฺโถ ลกฺขณิโยฯ ตถา วทนสทฺทสฺสาปิ มุขํ วาจฺจตฺโถฯ อมฺโภชสทฺทสฺส สมาโรปิโตตฺโถ ลกฺขณิโยฯ มโนสมฺปีณนสฺส ตุ อญฺญถา อนุปปตฺติยา ปสฺสทฺธฺยาทิกฺกเมน ยถาภูตาวโพธสมฺภวา อนายาเสน วิจิตฺตาเนกสทฺทตฺถปฏิภาเนน คนฺถปริสมตฺติสงฺขาตา ยถิจฺฉิตตฺถนิปฺผตฺติ โหเตว, อยํ พฺยงฺคฺยตฺโถฯ ตพฺพาจกา สทฺทา วาจกลกฺขณิกพฺยญฺชกา โหนฺตีติ เอวํ สพฺพตฺถ สทฺทตฺถวิจาโร คนฺตพฺโพฯ

ตเมวํ ยถาวุตฺตพนฺธสรีรํ กติวิธมิจฺจาห ‘‘ปชฺเช’’จฺจาทิฯ อยํ ยถาวุตฺโต พนฺโธ พนฺธสรีรํ ติธา ภเว ติปฺปกาเรน สิยา, นาธิกํ นาปฺยูนํฯ กถํ? ปชฺชคชฺชวิมิสฺสานํ เภเทน ปชฺชสภาวาทีนํ วิเสเสน ติธา ภเวติ ปกตํฯ ตตฺถ ปชฺชํ นาม อมฺเหหิเยว วิรจิตวุตฺโตทยาขฺเย ฉนฺทสิ นิรูปิตา วุตฺตชาติปฺปเภทา จตุปฺปทิกตฺถา นิรูปิโต มุตฺตกาทิปิ วุตฺตชาติปฺปกาโรเยวฯ เตเนเวตฺถ เตสมทสฺสนํฯ เตสุ เอกคาถา นิฏฺฐิตตฺถา สปฺปธานา คาถนฺตรานิรเปกฺขา มุตฺตกํ, เอกกฺริยาทาเนน อญฺญมญฺญสาเปกฺขา นิฏฺฐิตตฺถา ปจฺเจกํ อนิฏฺฐิตตฺถา คาถา กุลกํ, นานาภิตฺติโย ภินฺนกิริโย สปฺปธานา คาถา โกโส วิย ฐปิตา โกโส, เอกภิตฺติปโทสาทิกํ วณฺเณตุํ สมุทาเยน ปวตฺตา ภินฺนกฺริยา คาถา สงฺฆาโต, โสปิ จตุพฺพิโธ ปชฺชปฺปกาโร ยถาวุตฺตสคฺคพนฺโธวาติ วิญฺญาตพฺพํฯ คชฺชํ นาม ปาทสนฺนิฏฺฐานรหิโต สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตปฺปพนฺโธฯ ตสฺส ตุ ทฺเว ปการา อาขฺยายิกา, กถาติฯ วิมิสฺสํ ปชฺชคชฺชมยํ นาฏกปฺปกรณาทิ, จมฺปู ชาตกมาลาทิกา จฯ

๘. อิทานิ สญฺชานนาภิลาสีนํ อลงฺการนิสฺสิตํ พนฺธสรีรํ, โสว พนฺโธติ อธิกตํ, ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติ ปสิทฺธกุณฺฑลิตฺตานุวาเทน อปฺปสิทฺธสฺส เทวทตฺตตฺตวิธานํ วิย ทสฺเสนฺโต ‘‘พนฺโธ’’จฺจาทิมาหฯ ตตฺถ พนฺโธ นาม จ พนฺธนํ ปนฯ โทสวชฺชิตา สทฺทตฺถนิสฺสิตโทเสหิ ปริจฺจตฺตา, เต วา วชฺชิตา เอเตหิ ตาทิสาฯ สหิตา อญฺญมญฺญานุรูปตฺเถน สหภาวํ คตาฯ สทฺทตฺถา สทฺโท, อตฺโถ จฯ เอวํปกาเรหิ ตุ อีทิสสทฺทตฺถานํ วิญฺญูนํ ตุฏฺฐิชนกอญฺญมญฺญานุรูปคุณสหิตานํ ภาโวติ วจนตฺเถน ‘‘สาหิจฺจ’’มิติ วทนฺติฯ สทฺทตฺถาติ เอตฺถ สทฺทตฺถานํ กิํ นานากรณนฺติ? สทฺโท ปน อตฺถปฺปตีติยํ อตฺตโน มุขฺยพฺยาปารํ ลกฺขณพฺยาปารํ พฺยญฺชนสภาวพฺยาปารญฺเจติ ติวิธํ พฺยาปารเภเทนฯ กมโต วาจโก ลกฺขณิโก พฺยญฺชนโก เจติ ติวิโธฯ ตถา อตฺโถปิ วาจฺโจ ลกฺขณิโย พฺยงฺคฺโย เจภิ ติวิโธฯ อตฺร ตุ วาจโก สทฺโท อตฺตนา ทีเปตพฺพมุขฺยตฺถสฺส ชาติคุณกฺริยาทพฺพเภเทน จตุพฺพิธตฺตา สยมฺปิ ชาติคุณกฺริยาทพฺพสทฺทวเสน จตุพฺพิโธฯ วาจกสทฺทสฺส มุขฺยพฺยาปาโร ‘‘อภิธา’’ติ จ โวหรียติฯ โส มุขฺยพฺยาปาโร ชาตฺยาทีหิ อพฺยวหิตตฺเถว วตฺตเตฯ ตถา หิ ‘‘โค นีลํ ปาจโก วิสาณิ’’จฺจาโท โคอาทิสทฺทานํ มุขฺยพฺยาปาโร โคปิณฺฑนีลปฏปาจกกตฺตุสิงฺคีติ ทพฺพานํ วิเสสนภูตชาติคุณกฺริยาทพฺเพสฺเวว ปวตฺตติ, น ปน ชาตฺยาทีนํ นิสฺสยภูตโคปิณฺฑาทีสูติฯ วุตฺตํ หิ–

‘‘วิเสสฺยํ นาภิธา คจฺเฉ, ขีณสตฺติ วิเสสเน’’ติ [กาพฺยปฺปกาเส ทุติยอุลฺลาเส อาคตนฺยาโย’ยํ]ฯ

ตสฺสตฺโถ – วิเสสเน วิเสสนภูตชาตฺยาทิมฺหิ ขีณสตฺติ ขีณพฺยาปารวตี อภิธา มุขฺยพฺยาปาโรว วิเสสฺยํ ทพฺพํ น คจฺเฉ น ปาปุณาตีติฯ

ชาตฺยาทีนํ นิสฺสยโคปิณฺฑาทิกํ อภิธา น วทติ เจ, เอวญฺจ สติ ‘‘โค คจฺฉติ, นีลํ นิวาเสติ, ปาจโก อาคจฺฉติ, สิงฺคี ธาวติ’’จฺจาทีสุ ชาตฺยาทิวิสิฏฺฐโคปิณฺฑาทีนํ โคอาทิสทฺทสฺส กถํ วาจกตฺตํ ยุชฺชตีติ? ทพฺพาธีนชาติคุณาทีสุ วุตฺเตสุ ตพฺพิสิฏฺฐสฺส ทพฺพสฺส ปริยายโต วาจกตฺตาฯ นิปฺปริยายโต ปน สุทฺธลกฺขณพฺยาปารสฺเสว วิสโยฯ ลกฺขณพฺยาปาโรปิ สุทฺโธ อุปจารมิสฺโสติ ทุวิโธฯ ตตฺถ สุทฺโธ ลกฺขณพฺยาปาโร ชาตฺยาทิวชฺชิตตฺถวิสโยฯ ตถา หิ ‘‘โค คจฺฉติ, นีลํ นิวาเสติ, ปาจโก อาคจฺฉติ, สิงฺคี ธาวติ, มญฺจา อุคฺโฆเสนฺติ, คงฺคายํ โฆโส’’ตฺยาทีสุ ชาติคุณกฺริยาสิงฺคทพฺพมญฺจคงฺคาทีนํ คมนาทีหิ โยคาสมฺภวโต ชาติคุณาทโย อติกฺกมฺม ยถากฺกมํ คมนนิวาสนอาคมนธาวนอุคฺโฆสนโฆสาทีนํ นิสฺสยภูตโคปิณฺฑาทโย ปรามสติฯ

มิสฺโส ตุ อุปจารเภเทน พหุวิโธฯ ตถา หิ กตฺถจิ การเณ การิยมุปจรียเต, ยถา ‘‘อายุฆต’’นฺติ, เอตฺถ อายุวฑฺฒนการณภูเต ฆเต การิยภูตอายุโน โวหาโร อาโรปิโต โหติฯ อุปริปิ อุปจาโร ยถาโยคํ โยเชตพฺโพฯ อตํสภาเว หิ ตํสภาวาโรปนํ อุปจาโรฯ กตฺถจิ การณการิยานมเภโท, ยถา ‘‘อายุเยว ฆต’’นฺติฯ กตฺถจิ อุปเมยฺยอุปมาโนปจาโร, ยถา ‘‘โค พาหิโก’’ติฯ กตฺถจิ อุปมานอุปเมยฺยานมเภโท, ยถา ‘‘โคเยวายํ พาหิโก’’ติฯ กตฺถจิ ตทาธารตาย ตทูปจาโร, ยถา ‘‘ปทีปฏฺฐา กปลฺลิกา ปทีโป’’ติฯ กตฺถจิ กฺริยาสมฺพนฺเธน ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘อวฑฺฒกีปิ วฑฺฒกี อย’’นฺติฯ กตฺถจิ สํสามิสมฺพนฺเธน ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ราชวลฺลโภปิ ราชา อย’’นฺติฯ กตฺถจิ อวยเว สมุทายพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ปโฏ ทฑฺโฒ’’ติฯ อิมินา มุเขน อุปจารเภโท ทฏฺฐพฺโพฯ พฺยญฺชนสภาวพฺยาปาโร เอว ‘‘ธน’’นฺติ จ วุจฺจติ, ตสฺส ตติยพฺยาปารสฺส วิสโย ตาทิสวากฺยเมว วาติ ทฏฺฐพฺโพฯ

เอตฺถ พฺยงฺคฺยตฺถํ พนฺธสฺส ชีวิตมิติ จ, พฺยงฺคฺยตฺถปธานํ พนฺธมุตฺตมนฺติ จ, พฺยงฺคฺยตฺถปธานรหิตํ มชฺฌิมนฺติ จ, อพฺยงฺคฺยพนฺธํ อธมมิติ จ วทนฺติฯ โหนฺติ เจตฺถ –

อตฺถปฺปตีติยํ สทฺท-พฺยาปาโร ติวิโธ ภเว;

มุขฺโย ลกฺขณพฺยญฺชน-สภาโว จาติ เอตฺถ ตุฯ

อภิธาปรปริยาโย, พฺยาปาโร ปฐโม ภเว;

ธนนฺตาปรปริยาโย, พฺยาปาโร ตติโย ปุนฯ

มุขฺโย นิรนฺตรตฺเถสุ, ลกฺขณา ตุ ติโรหิเต;

อตฺเถ’ตโร ตุ วากฺยสฺส, อตฺเถเยว ปวตฺตติฯ

พฺยาปารสฺส ปเภเทน, ติธา สทฺโทปิ วาจโก;

ลกฺขณิโก พฺยญฺชโกติ, ตทตฺโถปิ ติธา มโตฯ

วาจฺโจ ลกฺขณิโย พฺยงฺคฺโย-จฺเจวํ สทฺเทสุ วาจโก;

ชาติคุณกฺริยาทพฺพ-เภเทน โส จตุพฺพิโธฯ

วาจฺจตฺถสฺส จตุทฺธาว, ภินฺนตฺตา ชาติอาทิโต;

ชาตฺยาทีนํ ปเภเทน, ตถา ลกฺขณิโก มโตฯ

อุปจารพหุตฺเตน, เภเท สติปิ ตสฺส ตุ;

พฺยญฺชโก ตุ อนญฺญตฺตา, วิสุํ เตหิ น วุจฺจตีติฯ

ลกฺขณโต เอวํ เวทิตพฺพํ – ‘‘มุนินฺทวทนมฺโภเช’’ ตฺยาทิคาถายํ วทนสทฺทสฺส มุขตฺโถ วาจฺจตฺโถ, อาโรปิตอมฺโภชตฺโถ ลกฺขณิยตฺโถฯ อมฺโภชสทฺทสฺส ปทุมตฺโถ วาจฺจตฺโถ, อุปจริตมุขตฺโถ ลกฺขณิยตฺโถฯ วาณิสทฺทสฺส สทฺธมฺมสงฺขาโต อตฺโถ วาจฺจตฺโถ, อาโรปิตเทวตาอตฺโถ ลกฺขณิยตฺโถฯ เอตฺถ อาสีสนา นาม ยถาวุตฺตนเยน ปุญฺญาติสยตา, ตโต อิธ อภิมตตฺถพาธกากุสลนิวารณญฺจ กุสลานมนุพลปฺปทานญฺจ ตโต กายจิตฺตปีฬาวิคโม จ ตโต สุขปฺปฏิลาโภ จ ตโต จิตฺตสมาธานญฺจ ตโตเยว อเนกวิธตฺถาวโพโธ จ ตโต อภิมตคนฺถปริสมตฺติ จ ภวตีตฺยยํ วากฺยสามตฺถิยโต ลทฺธตฺโถ พฺยงฺคฺยตฺโตฯ ตํตํอตฺถปฺปกาสกา สทฺทา วาจกลกฺขณิกพฺยญฺชนกา นาม ภวนฺติฯ เอวํ สทฺทสทฺทตฺถวิจาโร เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ ปกาสิตพนฺธสฺส เภทํ วทติ ‘‘ปชฺชา’’ทินาฯ อยํ วุตฺตลกฺขโณ พนฺโธ ปชฺชคชฺชวิมิสฺสานํ เภเทน คาถาจุณฺณิยตทุภยมิสฺสานํ วเสน ติธา ภเวฯ สทฺโท จ อตฺโถ เจติ จ, สหภาวํ อิตา ปตฺตาติ จ, โทเสหิ วชฺชิตา, โทเส วา วชฺชิตา เยหีติ จ, ปชฺชญฺจ คชฺชญฺจ วิมิสฺสญฺเจติ จ วิคฺคโหฯ อิห ปชฺชํ นาม มุตฺตกกุลกโกสกสงฺฆาตวเสน จตุปฺปเภทํ ฉนฺทสิ นิทฺทิฏฺฐวุตฺตวิเสสวิรจิตํ จตุปฺปทิกคาถาพนฺธํฯ ตตฺถ มุตฺตกํ นาม นิฏฺฐิตตฺถา สปฺปธานา เอกา คาถา, กุลกํ นาม ปจฺเจกมนิฏฺฐิตตฺถา อญฺญมญฺญสาเปกฺขา เอกกฺริยาทฺวาริกา นานาคาถา, โกสโก นาม นานาวิธวณฺณนาภูมิกา ภินฺนกฺริยาทฺวารปฺปวตฺตา สปฺปธานา คาถาราสิ, สงฺฆาโต นาม สญฺจฺยากาลาทิเอกวณฺณนาภูมินิสฺสิตา ภินฺนกฺริยาสมุทาเยน ปวตฺตา คาถาฯ คชฺชํ นาม อนิยตปโท อาขฺยายิกากถาวเสน ทฺวิปฺปเภโท สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺโต วจนปฺปพนฺโธฯ มิสฺโส ปน อิเมหิ ทฺวีหิ สํมิสฺโส นาฏกปกรณาทิ จ ชาตกมาลาทิจมฺปู จฯ

๙.

นิพนฺโธ จา’นิพนฺโธ จ, ปุน ทฺวิธา นิรุปฺปเต;

ตํ ตุ ปาเปนฺตฺย’ลงฺการา, วินฺทนียตรตฺตนํฯ

๙. เอวํ ติปฺปการํ พนฺธสรีรํ วตฺวา อิทานิ อญฺญถาปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘นิพนฺโธจา’นิพนฺโธ จ, ปุน ทฺวิธา นิรุปฺปเต’’ อิติฯ ปุน ภิยฺโย ยถาวุตฺโต ปชฺชมยพนฺโธ ทฺวิธา ทฺวิปฺปกาเรน นิรุปฺปเต นิจฺฉียเตฯ กถํ? นิพนฺโธ จ ตเทกเทสภูเตหิ มุตฺตกาทีหิ จตูหิ สคฺคพนฺธาทิวเสน พนฺโธ จ อนิพนฺโธ จ เกวลํ มุตฺตกวเสนาติ เอวํ ทฺวิธา นิรุปฺปเต อิติ ปกตํฯ นนุ ตสฺเสตสฺส ยถาวุตฺตวาติมยสฺส สกฺกฏํ ปากตํ อปพฺภํโส เปสาจิกํ มิสฺสญฺเจติ ปญฺจวิธตฺตํ วตฺวา ‘‘สกฺกฏํ นาม เทวตาภาสาฯ ปากตํ จตุพฺพิธํ สกฺกเฏหิ วณฺณญฺญตฺตมตฺเตน อุปฺปนฺนตฺตา มหินฺทสินฺธวาทิ ตพฺภวํ, ตสฺสมํ หิริหรกมลาทิ, มหารฏฺฐาทิเทสปสิทฺธํ เทสียํ, ตพฺภวาทีหิ สมฺมิสฺสํ มิสฺสํฯ อาภีราทีนํ วาจา อปพฺภํโส, โส จ ปากตํ วิย จตุพฺพิโธ, ติวิโธ จ นาครอุปนาครวุทฺธเภเทนฯ ปิสาจานํ วจนํ เปสาจิกํฯ สพฺเพสํ วเสน มิสฺส’’นฺติ สกฺกฏาทีนํ ลกฺขณํ วุตฺตํฯ ตถา ‘‘สิงฺคารปฺปธานนจฺจสงฺขาตลาสฺยาทีนํ ปฏิปาทกตฺเถน ลาสฺยาทิกมภินยปฺปธานตฺตา ทสฺสนียํ, อิตรํ กพฺพํ สวนีย’’นฺติ ทุวิธํ วุตฺตํ, เอวํ ปุพฺพาจริเยหิ ภาสาเภเทน วุตฺตํ ปญฺจวิธตฺตํ, วินิโยคเภเทน วุตฺตํ ทุวิธตฺตญฺจ อิธ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตถาปิ ตเทวมิธานุปโยคิตาย น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เอวมลงฺการาธิฏฺฐานภาเวน ปฐมํ พนฺธสรีรํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ หารเกยูราทินา ปุริสสรีรมิว พนฺธสรีรํ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ วินฺทนียตรํ โหตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตํ ตุ’’ อิจฺจาทิฯ ตุสทฺโท วิเสสวจนิจฺฉายํฯ ตํ พนฺธสรีรํ ตุ อลงฺการา อลงฺกริยติ ตํ พนฺธสรีรเมเตหีติ ปสาทาทโย สทฺทาลงฺการา, สภาววุตฺยาทโย อตฺถาลงฺการา จ วินฺทนียตรตฺตนํ อติสเยน วินฺทนียภาวํ อสฺสาทนียภาวํ ปาเปนฺติ นยนฺติฯ สพฺพถา นิทฺโทสภูตานํ สทฺทตฺถานํ อญฺญมญฺญานุรูปโต สหิตภาเวน ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตํ ตาทิสปุริสสรีรมิว วินฺทนียมฺปิ สมานํ อลงฺกาเรหิ ปสาธิเต สติ อจฺจนฺตเมว วินฺทนียํ สิยาติ อธิปฺปาโยฯ

๙. ปุนปิ ตสฺเสว พนฺธสฺส เภทํ กเถตุํ ‘‘นิพนฺโธ จา’’ทิมาหฯ ปุน นิพนฺโธ จ มุตฺตกาทีหิ จตูหิ อวินาภาวโต มหากพฺพาทิสภาเวน นิรนฺตรํ กตฺวา พนฺโธ จ อนิพนฺโธ จ เกวลํ มหากพฺพาทิสภาเวน มุตฺตกตฺตา อนิรนฺตรํ กตฺวา พนฺโธ จาติ โสว พนฺโธ ทฺวิธา นิรุปฺปเต นิจฺฉียเตฯ ปุนปิ โส พนฺโธ สกฺกฏปากตอปพฺภํ สเปสาจิกมิสฺสภาสาเภเทน ปญฺจวิโธฯ สิงฺคารปธานนจฺจสงฺขาตลาสฺยาทีนํ ทสฺสนปฺปธานตฺตา ตาทิสํ นจฺจํทสฺสนียํ, ตทญฺญํ กพฺพํ สวนียมิติ วฬญฺชนเภทโต ทุวิโธ จ โหติฯ โส สพฺโพปิ ปโยชนาภาวโต อิห น คหิโตฯ ตตฺถ สกฺกฏํ นาม เทวตาภาสาฯ ตโต เกหิจิ อกฺขเรหิ ภินฺนํ ปากตํ นามฯ ตํ ปน ตพฺภวตสฺสมเทสิยมิสฺสวเสน จตุพฺพิธํ โหติฯ ตตฺถ สกฺกฏโต วณฺณญฺญตฺตมตฺเตน นิพฺพตฺตํ ตพฺภวํ นาม, ตํ มหินฺทสินฺธวาทิฯ ตสฺสมํ หิริหรกมลาทิฯ เทเส ปสิทฺธํ เทสิยํฯ มิสฺสํ นาม ตพฺภวาทีหิ สมฺมิสฺสํฯ อปพฺภํโส นาม โคปาลกาทีนํ วาจา, โส จ ตพฺภวาทีหิ จตุพฺพิโธ, นาครอุปนาครวุทฺธเภเทน ติวิโธ จ โหติฯ ปิสาจานํ วจนํ เปสาจิกํฯ เตหิ สกฺกฏาทีหิ สมฺมิสฺสํ มิสฺสํ นาม โหติฯ อิทานิ อีทิสปฺปเภทวนฺตพนฺธสฺส อลงฺกาเรน โสภนตฺตํ วตฺตุํ ‘‘ตํ ตุ’’จฺจาทิมาหฯ ตํ ตุ ตํ ปน วุตฺตปฺปการํ พนฺธสรีรํ อลงฺการา ปสาทาทิสทฺทาลงฺการา, สภาววุตฺยาทิอตฺถาลงฺการา จ วินฺทนียตรตฺตนํ อติสยปสาทนียตฺตํ ปาเปนฺติฯ นิรนฺตรํ พนฺโธ นิพนฺโธติ จ, น นิพนฺโธ อนิพนฺโธติ จ, อติสเยน วินฺทนีโย วินฺทนียตโร, ตสฺส ภาโว วินฺทนียตรตฺตนนฺติ จ วิคฺคโหฯ

๑๐.

อนวชฺชํ มุขมฺโภช-มนวชฺชา จ ภารตี;

อลงฺกตาว โสภนฺเต, กิํ นุ’เต นิรลงฺกตา?

๑๐. ตเมว สมตฺเถติ ‘‘อนวชฺช’’ มิจฺจาทินาฯ อนวชฺชํ อญฺญมญฺญานุรูปาธิกตเนตฺตกณฺณาทิอวยเวน ปิฬกติลกกาฬกาทฺยนาหตาย จ สุนฺทรภาวโต อครหิตํ มุขมฺโภชํ วทนารวินฺทญฺจ ตถา อนวชฺชา ปทาทิโทสานภิภูตาย สุนฺทรภาเวน อครหิตา ภารตี จ วาณี อุปจารโต ตปฺปฏิปาทนีโย อตฺโถ จาติ เอเต อลงฺกตาว มุขํ ติลกตาฑงฺกาทินาลงฺกาเรน, สทฺทตฺถา สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ ปสาธิตา สชฺชิตา เอว, นิรลงฺกตา ตถา อปสาธิตา อสชฺชิตา โสภนฺเต กิํ นุ, น โสภนฺเตวาติ วิตกฺเกมีติ อตฺโถฯ นุอิติ วิตกฺเกฯ

๑๐. ตเมว ‘‘อนวชฺช’’ มิจฺจาทินา สมตฺเถติฯ วณฺณสณฺฐานาทิอวยวสมฺปตฺติยา จ ปิฬกติลกกาฬกาทิโทสรหิตตฺตา จ อนินฺทิตํ มุขมฺโภชญฺจ อนวชฺชา ปทโทสวากฺยโทสอตฺถโทเสหิ อมิสฺสตฺตา อครหิตา ภารตี วาณี จ อเภโทปจาเรน ตปฺปฏิปาทนียตฺโถ จาติ อิเม อลงฺกตาว กุณฺฑลติลกาทิอาภรเณหิ จ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ จ สชฺชิตา เอว, นิรลงฺกตา เตหิ อวิภูสิตา โสภนฺเต กิํ นุ, น โสภนฺเตติ มญฺเญฯ นตฺถิ อวชฺชมสฺสาติ จ, มุขเมว อมฺโภชมิติ จ วิคฺคโหฯ กิมิติ ปฏิเสเธ, นุอิติ วิตกฺเกติฯ

๑๑.

วินา คุรูปเทสํ ตํ, พาโล’ลงฺกตฺตุมิจฺฉติ;

สมฺปาปุเณ น วิญฺญูหิ, หสฺสภาวํ กถํ นุ โส?

๑๑. อลงฺกรณญฺจ เตสํ วินา คุรูปเทเสน กโรนฺโต วินา ปหาสํ นาปรํ วิเสสมธิคจฺฉตีติ ทสฺเสตุํ สิเลสาลงฺการมาห ‘‘วินา’’ติอาทิฯ คุรูนํ ปสาธโนปาโยปเทสกานํ, อลงฺการการโณปาโยปเทสกานํ วา อุปเทสํ ‘‘เอตฺถ เอวํ กเต โสเภยฺยา’’ติ อุปทิสนํ วินา ปริจฺจชฺช มุขสฺส, พนฺธสฺส จ อลงฺกรณานภิญฺญตาย พาโล อญฺญาณโก โย โกจิ ปุคฺคโล ตํ มุขํ, พนฺธํ วา อลงฺกตฺตุํ อนุรูปวเสน สชฺเชตุํ อิจฺฉติ อธิปฺเปติ, โส ตาทิโส อญฺญาณปุคฺคโล วิญฺญูหิ ตพฺพิทูหิ ปณฺฑิตชเนหิ หสฺสภาวํ อวหาสํ กถํ เกน ปกาเรน น สมฺปาปุ  ำหผเณยฺยฯ ‘‘กิมิทํ อญฺญาณปุริเสน กริยตี’’ติ หสนฺเตวาติ อธิปฺปาโยฯ นุอิติ วิตกฺเกฯ

๑๑. อิทานิ ปทาทิโทสรหิตพนฺธสรีรสฺส อลงฺกาเรหิ ภูสนมปิ คุรูปเทสสหิตเมว เสฏฺฐนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘วินา คุรูปเทส’’ มิจฺจาทิสิเลสาลงฺการมาหฯ พาโล มุขาทิสรีราลงฺกาเร, พนฺธาลงฺกาเร วา อสมตฺโถ โย โกจิ คุรูปเทสํ วินา สรีราลงฺการกรณสฺส, พนฺธาลงฺการกรณสฺส วา อนุรูโปปเทสมนฺตเรน ตํ สรีรํ, พนฺธํ วา อลงฺกตฺตุํ ติลกตาฑงฺกาทีหิ, สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ วา สชฺเชตุํ อิจฺฉติ เจ, โส วิญฺญูหิ ตทุภยญฺญูหิ หสฺสภาวํ อวหสิตพฺพตํ กถํ น สมฺปาปุเณ, ปาปุณาตฺเยว, ตสฺมา คุรูหิ สาทรโต อุคฺคณฺหิตฺวา กตฺตพฺพนฺติ ภาโวฯ

๑๒.

คนฺโถปิ กวิวาจาน-มลงฺการปฺปกาสโก;

ยาติ ตพฺพจนียตฺตํ, ตพฺโพหารูปจารโตฯ

๑๒. นนุ สทฺทคมฺมา, อตฺถคมฺมา จ อลงฺการาติ คนฺโถ กถนฺติ อาห ‘‘คนฺโถปี’’ติอาทิฯ กวิวาจานํ กวิปฺปโยคานํ สมุทายรูปานํ, ปฏิปาทนียตาย ตพฺพจนียานญฺจ อตฺถานํ อลงฺการปฺปกาสโก อลงฺการานํ ยถาวุตฺตานํ วิภาวิโต คนฺโถปิ กิริยากปฺปสงฺขาตํ สตฺถมฺปิ ตพฺพจนียตฺตํ เตน อลงฺการสทฺเทน วาจฺจตํ ยาติ อุปคจฺฉติฯ กินฺติ อาห ‘‘ตพฺโพหารูปจารโต’’ติฯ ตสฺส กตโวหารสฺส อลงฺการสทฺทสฺส, ตสฺมิํ วา มณฺฑนวิเสเส ปวตฺตสฺส อลงฺการโวหารสฺส อุปจรณํ โสยมิตฺยเภเทน ปริกปฺปนํ อุปจาโรฯ กสฺมา? ปฏิปาทนียปฏิปาทกานํ อเภทวเสน การเณ การียสฺส อุปจริยโตติ อธิปฺปาโยฯ

๑๒. อิทานิ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺการคนฺโถ กถมลงฺกาโรติ อาห ‘‘คนฺโถ’’จฺจาทิฯ กวิวาจานํ กวีหิ วุตฺตวากฺยสงฺขาตานํ, อุปจารโต ตปฺปฏิปาทนียอตฺถสงฺขาตานญฺจ กวิปฺปโยคานํ อลงฺการปฺปกาสโก สทฺทตฺถาลงฺการปฺปกาสโก คนฺโถอปิ กิริยากปฺปสงฺขาตํ สตฺถมฺปิ ตพฺโพหารูปจารโต ตสฺส อลงฺกาโรติ กตโวหารสฺส อลงฺการสทฺทสฺส การเณ การียูปจาเรน ตพฺพจนียตฺตํ เตน อลงฺการสทฺเทน วตฺตพฺพตํ ยาติฯ อปิสทฺโท อลงฺการมเปกฺขติฯ อลงฺกาเร ปกาเสติ, อลงฺการานํ วา ปกาสโกติ จ, เตน วจนีโย, ตสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโหฯ เอตฺถ ภาโวติ วาจฺจวาจกสมฺพนฺโธฯ ตสฺส สทฺทาทิอลงฺการสฺส โวหาโรติ จ, ตพฺโพหารสฺส อลงฺการสทฺทสฺส อุปจาโรติ จ วากฺยนฺติฯ

๑๓.

ทฺวิปฺปการา อลงฺการา, ตตฺถ สทฺทตฺถเภทโต;

สทฺทตฺถา พนฺธนามาว, ตํสชฺชิตตทาวลิฯ

๑๓. อิทานิ ยถาวุตฺตอลงฺการานํ ปเภทํ, ตปฺปสงฺกญฺจ ตํพนฺธสรีรญฺจ เหฏฺฐา วุตฺตมฺปิ เอกโต สมฺพนฺเธตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺวิปฺปการา’’ทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตสฺมิํ กิริยากปฺปสงฺขาเต คนฺเถ, ตสฺมิํ วา พนฺธาลงฺการาธิกาเร อลงฺการา ยถาวุตฺตา ทฺวิปฺปการา โหนฺติฯ กถํ? สทฺทเภทโต, อตฺถเภทโต จ, สทฺทาลงฺการา อตฺถาลงฺการาติ อลงฺการา ทฺวิปฺปการา โหนฺตีติ อตฺโถฯ เยสํ เภเทน เต ทฺวิปฺปการา, เต สทฺทา, อตฺถา จฯ ‘‘พนฺโธ’’ อิติ วุตฺตํ นามํ ยสฺสา อาวลิยา สา พนฺธนามา เอวฯ ตํสชฺชิตตทาวลิ เตหิ อลงฺกาเรหิ สชฺชิตา ปกาสิตา ตํสชฺชิตา, เตสํ สทฺทตฺถานํ อาวลิ สมุทายา, มหาวากฺยํ, อนฺตรวากฺยํ วาฯ ปริปุณฺโณ พนฺโธ มหาวากฺยํ, มุตฺตกาทโยวยวา อนฺตรวากฺยานิ, ตํสชฺชิตตทาวลิกํ ปสิทฺธภาเวน อนุวทิตฺวา อปฺปสิทฺธา สทฺทตฺถา วิธียนฺเตฯ

๑๓. อิทานิ ยถาวุตฺตอลงฺการานํ อวุตฺตเภทญฺจ ตทาธาราธิกตํ ยถาวุตฺตพนฺธสรีรญฺจ เอกโต ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺวิปฺปกาเร’’จฺจาทิมาหฯ ตตฺถ ตสฺมิํ กิริยากปฺปสงฺขาเต อลงฺการคนฺเถ, โน เจ, อลงฺการาธิกาเร วา อลงฺการา วกฺขมานาลงฺการา สทฺทตฺถเภทโต สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺการเภเทน ทฺวิปฺปการา โหนฺติ, เยสํ เภเทน อลงฺการา ภินฺนา, เต สทฺทตฺถา พนฺธนามาวฯ ตํสชฺชิตตทาวลิ เตหิ สทฺทตฺถาลงฺกาเรหิ อลงฺกตา, เตสํ สทฺทตฺถานํ มหากพฺพาทิสมุทายรูปา ปฏิปาฏิพนฺโธติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘พนฺโธ’’ อิติ นามํ ยสฺเสติ จ, เตหิ สทฺทตฺถาลงฺกาเรหิ สชฺชิตาติ จ, เตสํ สทฺทตฺถานํ อาวลีติ จ สมาโสฯ

๑๔.

คุณาลงฺการสํยุตฺตา, อปิ โทสลวงฺกิตา;

ปสํสิยา น วิญฺญูหิ, สา กญฺญา วิย ตาทิสีฯ

๑๔. เอวํ คุเณน อลงฺกาเรน สชฺชิตาปิ สา สทฺทตฺถาวลิ อปฺปเกนปิ โทเสน สํยุตฺตา สตี อสมฺผุสิตพฺพาว วิญฺญูหิ สิยาติ ทสฺเสตุมาห ‘‘คุณ’’ อิจฺจาทิฯ สทฺทาลงฺการาขฺเยน คุเณน, อตฺถาลงฺกาเรน จ สํยุตฺตาปิ วิเสเสน สชฺชิตาปิ สทฺทตฺถาวลิ โทสลเวน โทสเลเสนาปิ องฺกิตา อภิลญฺฉิตา สตี วิญฺญูหิ คุณโทสวิภาควิทูหิ ปณฺฑิตปุริเสหิ น ปสํสิยา เนว ปสํสิตพฺพาฯ กาวิยาติ อาห ‘‘กญฺญา วิยตาทิสี’’ติฯ ยถา หิ กญฺญา ทสวสฺสิกา สนฺนทฺธโยพฺพนาภิมุขภาเวน ชนนยนมโนวิลุพฺภินีคุเณน, อาภรณวิเสเสน จาลงฺกตา เกนจิ กุฏฺฐโทสเลเสน องฺกิตา วิญฺญูนํ อสมฺผุสนียา สิยา, ปเควาปรา, เอวเมว สทฺทตฺถาวลิปิ อปฺปเกนปิ สทฺทรูเปน, อตฺถลกฺขเณน จ โทเสน กุฏฺฐกปฺเปน วชฺชนียา เอว วิญฺญูนํ, ปเคว พหุนาติ วุตฺตํ โหติฯ

๑๔. เอวํ สทฺทตฺถานํ คุณีภูเตหิ อลงฺกาเรหิ สชฺชิตา สทฺทตฺถาวลิ เกนจิ ปทาทิโทเสน อภิลกฺขิตา เจ, อปฺปสตฺถาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘คุณาลงฺการิ’’จฺจาทิมาหฯ คุณาลงฺการสํยุตฺตา อปิ สทฺทาลงฺการสงฺขาตคุเณน, อตฺถาลงฺกาเรน จ วิเสเสน ยุตฺตาปิ สา สทฺทตฺถาวลิ โทสลวงฺกิตา ปทโทสาทินา อณุมตฺเตนปิ โทเสน องฺกิตา ยุตฺตา สหิตา ตาทิสี คุณาลงฺการสํยุตฺตาปิ โทสลวงฺกิตา กญฺญา วิย ทสวสฺสิกา โยพฺพนปฺปตฺตา วนิตาว วิญฺญูหิ คุณโทสปริกฺขเกหิ น ปสํสิยา น ปสํสิตพฺพาฯ ยถา หิ ทสวสฺสิกา อิตฺถี ปิยสภาวสณฺฐิตา มนุญฺเญหิ คุเณหิ, โสภนานุรูปคีเวยฺยาทิอาภรณวิเสเสหิ ยุตฺตาปิ ทิสฺสมาเนน เกนจิ เสตกุฏฺฐลเวน ยุตฺตา สมานา คุณโทสปริกฺขเกหิ ทสฺสนียา น โหติ, เอวํ วุตฺตปฺปการาปิ พนฺธปทฺธติ กุฏฺฐตุลฺเยน เกนจิ ปทาทิโทเสน ยุตฺตา วิญฺญูหิ อสฺสาทนียาติ อธิปฺปาโยฯ โทสานํ ลโว, เตน องฺกิตาติ จ, สา วิย ทิสฺสตีติ ตาทีสีติ จ วิคฺคโหฯ

๑๕.

เตน โทสนิราโสว, มหุสฺสาเหน สาธิโย;

นิทฺโทสา สพฺพถา สา’ยํ, สคุณา น ภเวยฺย กิํฯ

๑๕. ยโต เอวํ, เตน ตสฺมา การณา มหุสฺสาเหน มหตา วายาเมน โทสานํ ปทโทสาทีนมนตฺถนิมิตฺตานํ นิราโสว สตฺถทิฏฺฐิยา สตฺถปฺปภาวโต ปริจฺจาโคเยว สาธิโย สาเธตพฺโพ, ‘‘วิญฺญูหี’’ติ เสโสฯ เอวํ โทสนิราเส โก คุโณ อุปลพฺภตีติ เจฯ สพฺพถา สพฺพปฺปกาเรน นิทฺโทสา โทเสหิ นิคฺคตา สายํ สทฺทตฺถาวลิ สคุณา สทฺทาลงฺการสงฺขาเตหิ คุเณหิ สหิตา น ภเวยฺย กิํ, ภวตฺเยว, คุณรหิตํ ตํอลงฺกตมนุปาเทยฺยํ สิยาติ อธิปฺปาโยฯ

๑๕. เตน ยโต โทสยุตฺตา วิญฺญูหิ อนุปาเทยฺยา, ตสฺมา มหุสฺสาเหน อธิกวายาเมน โทสนิราโสว ปทโทสาทีนํ นิรากรณเมว สาธิโย อเนกสตฺถวิสยาย ปญฺญาย วิญฺญูหิ สาเธตพฺโพ, เอวํ สติ สพฺพถา สพฺพากาเรน นิทฺโทสา โทสรหิตา สา อยํ สทฺทตฺถาวลิ สคุณา สทฺทาลงฺการสงฺขาเตหิ คุเณหิ ยุตฺตา น ภเวยฺย กิํ, คุณยุตฺตา ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ โทสานํ นิราโสติ จ, นตฺถิ โทสา เอติสฺสา, นิคฺคตา โทเสหิ วาติ จ, สห คุเณหิ วตฺตมานาติ จ วิคฺคโหฯ

๑๖.

สา’ลงฺการวิยุตฺตาปิ, คุณยุตฺตา มโนหรา;

นิทฺโทสา โทสรหิตา, คุณยุตฺตา วธู วิยฯ

๑๖. กิํการณเมวํภูโต โทสปริจฺจาเคน คุณาทาเนน พนฺโธติ อาห ‘‘สา’ลงฺกาเร’’จฺจาทิฯ สา สทฺทตฺถาวลิ อลงฺกาเรหิ วิยุตฺตาปิ สตี นิทฺโทสา สพฺพปฺปกาเรน โทเสหิ นิคฺคตา คุเณหิ สทฺทาลงฺการสงฺขาเตหิ สํยุตฺตา ชนานมานนฺทสนฺโทหาภิสนฺทเนกเหตุตาย มโน หรติ อตฺตโน สนฺติกมากฑฺฒตีติ มโนหรา โหตีติฯ ตตฺโถทาหรณมาห ‘‘โทสรหิตา คุณยุตฺตา วธู วิยา’’ติฯ ยถา เยน เกนจิปิ โทเสน วิรหิตา วธู มนาปจาริตาทีหิ คุณวิเสเสหิ สํยุตฺตา สตี เกนจิ อาภรเณน อมณฺฑิตา อปสาธิตาปิ กินฺนาม มธุรา กวีนํ ปสาธนํ กินฺนาม มโนหรา โหติ, เอวมยํ สทฺทตฺถาวลิปิ มโนหรา โหตีติ อตฺโถฯ

๑๖. อิทานิ โทสปริจฺจาเคน คุณาทาเน ปโยชนํ ทสฺเสติ ‘‘สา’ลงฺการวิยุตฺเต’’จฺจาทินาฯ สา สทฺทตฺถาวลิ อลงฺกาเรหิ วิยุตฺตา สตีปิ นิทฺโทสา สพฺพปฺปกาเรน โทสรหิตา คุณยุตฺตา ตโตเยว คุณีภูตา สทฺทาลงฺกาเรน ยุตฺตา โทสรหิตา ทุพฺพณฺณทุสฺสณฺฐานาทิโทเสหิ ปริจฺจตฺตา คุณยุตฺตา หทยงฺคมคุณยุตฺตา วธู วิย องฺคนา วิย มโนหรา สาธุชเน อาราเธติฯ

๑๗.

ปเท วากฺเย ตทตฺเถ จ, โทสา เย วิวิธา มตา;

โสทาหรณเมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺย’หํฯ

๑๗. ยโต เอวํ คุณาลงฺการสํยุตฺตายปิ โทสลวงฺกิตาย วิญฺญูนมนาทรณียตา, อลงฺการวิยุตฺตาปิ โทสาภาเวน คุณยุตฺตาย มโนหรตา, เอวมนตฺถาวหสฺสาปิ โทสสฺส ปริหริตพฺพตา สตฺถทิฏฺฐิยา, ตสฺมา เต โทเส ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘ปเท’’ติอาทินาฯ เตสํ ปทานํ วากฺยานํ อตฺโถ ตทตฺโถ, ตสฺมิํฯ อุทาหรียติ ลกฺขฺยภาเวนาติ อุทาหรณํ, สห อุทาหรเณหีติ โสทาหรณํฯ ลกฺขิยติ ลกฺขิยมเนนาติ ลกฺขณํฯ

๑๗. เอวํ อลงฺการยุตฺตาปิ อปฺปเกน โทเสน ยุตฺตพนฺธสฺส อนุปาเทยฺยตฺตา, อลงฺการอลงฺกรเณ อสติปิ โทสรหิเต วิญฺญูหิ อุปาเทยฺยตฺตา จ มุขฺยสฺส โทสปริหารสฺส อวสฺสํ กตฺตพฺพตฺตา อิทานิ อธิคตโทเส ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘ปเท วากฺเย’’จฺจาทินาฯ ปเท นามาทิจตุพฺพิธปเท จ, วากฺเย ‘‘สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตานํ จโย วากฺยํ สการกกิริยา’’ติ วุตฺตลกฺขเณ วากฺเย จ, ตทตฺเถ จ เตสํ ปทวากฺยานํ อตฺเถ จ วิวิธา อเนกปฺปการา เย โทสา วิญฺญูหิ โทสภาเวน มตา เญยฺยา, เอเตสํ ปทาทิโทสานํ โสทาหรณํ อุทาหรณสหิตํ ลกฺขณํ อหํ กถยามิฯ เอตฺถ จ–

‘‘ปทํ จตุพฺพิธํ วุตฺตํ, นามาขฺยาโตปสคฺคิกํ;

นิปาตกญฺจ ตญฺญูหิ, อสฺโส ขลฺวาภิธาวตี’’ติ [รูปภิทฺธิฏีกายํ นามกณฺเฑ]ฯ

วุตฺตนิยาเมน ปทํ ตาว ทฏฺฐพฺพํฯ อุทาหรียนฺติ ลกฺขิยภาเวนาติ อุทาหรณานีติ จ, สห อุทาหรเณนาติ โสทาหรณนฺติ จ, ลกฺขียติ ลกฺขิยมเนนาติ จ วิคฺคโหฯ

ปทโทสอุทฺเทส

๑๘.

วิรุทฺธตฺถนฺตราฌตฺถ-กิลิฏฺฐานิ วิโรธิ จ;

เนยฺยํ วิเสสนาเปกฺขํ, หีนตฺถกมนตฺถกํฯ

วากฺยโทสอุทฺเทส

๑๙.

โทสา ปทาน, วากฺยาน-เมกตฺถํ ภคฺครีติกํ;

ตถา พฺยากิณฺณคามฺมานิ, ยติหีนํ กมจฺจุตํ;

อติวุตฺตมเปตตฺถํ, สพนฺธผรุสํ ตถา

วากฺยตฺถโทสอุทฺเทส

๒๐.

อปกฺกโม’จิตฺยหีนํ, ภคฺครีติ สสํสยํ;

คามฺมํ ทุฏฺฐาลงฺกตีติ, โทสา วากฺยตฺถนิสฺสิตาฯ

ปทโทสาทิอุทฺเทสวณฺณนา

๑๘-๑๙-๒๐. อิทานิ ยถาปฏิญฺญาเต โทเส อุทฺทิสติ ‘‘วิรุทฺธตฺถนฺตร’’ อิจฺจาทินาฯ วิรุทฺธํ อตฺถนฺตรํ ยสฺส ตํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํฯ กิํ ตํ? ปทํฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ อธิโก อตฺโถ วิเสสฺยสฺส เยน ตํ อธฺยตฺถํฯ นียติ อวุตฺโต เหตุ เอตฺถ อานียตีติ เนยฺยํฯ โทสา ปทานนฺติ เยหิ โทเสหิ ปทานิ ทุฏฺฐานิ, เต วิรุทฺธตฺถนฺตรตาทโย ปทานํ โทสาติ อตฺโถฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ วากฺยานํ โทสาติ สมฺพนฺโธฯ ภคฺคา รีติ กโม ยสฺมิํ ตํ ภคฺครีติกํ, วากฺยํฯ อปกฺกมตาทโย วากฺยตฺถโทสา, วากฺยตฺถานํ โทสโตฯ วากฺยํ ทุฏฺฐํ สิยาติ วากฺยเมว วิเสสฺยเตฯ เตน สพฺพตฺถ นปุํสกลิงฺเคน นิทฺเทโสฯ

๑๘-๑๙-๒๐. อิทานิ กเถตพฺพภาเวน ปฏิญฺญาเต โทเส อุทฺทิสนฺโต ‘‘วิรุทฺธ…เป.… นิสฺสิตา’’ติ อาหฯ กวีหิ อิจฺฉิตตฺถโต วิรุทฺโธ อญฺญตฺโถ ยสฺส ปทสฺสาติ ตํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ นามฯ วิเสสฺยสฺส อธิกตฺถภาวกรณโต อฌตฺถํ นามฯ กวีหิ อิจฺฉิตตฺถสฺสาวีกรเณ อวิสทตฺตา กิลิฏฺฐํ นามฯ เทสกาลกลาทีนํ วิรุทฺธตฺตา วิโรธิ นามฯ อญฺญมาหริตฺวา วตฺตพฺพโต เนยฺยํ นามฯ วิเสสนํ ปตฺวาว สาตฺถกภาวปฺปตฺติโต วิเสสนาเปกฺขํ นามฯ วิเสสฺยสฺส หีนตาปาทนโต หีนตฺถกํ นามฯ อตฺถรหิตตฺตา อนตฺถกํ นามาติ อิเม อฏฺฐ ปทนิสฺสิตตฺตา ปทโทสา นามฯ

วุตฺตตฺถสฺเสว ปุน วจนโต เอกตฺถํ นามฯ ภินฺนกฺกมตฺตา ภคฺครีติกํ นามฯ ตถา สมฺโมหการณตฺตา พฺยากิณฺณํ นามฯ วิสิฏฺฐวจนวิรหโต คามฺมํ นามฯ ยติสมฺปตฺติวิรหโต ยติหีนํ นามฯ ปทตฺถกฺกมโต จุตตฺตา กมจฺจุตํ นามฯ โลกิยํ โวหารมติกฺกมฺม วุตฺตตฺตา อติวุตฺตํ นามฯ สมุทายตฺถโต อปคตตฺตา อเปตตฺถํ นามฯ พนฺธผรุสยุตฺตตฺตา พนฺธผรุสํ นาม, เตน สหิตํ สพนฺธผรุสนฺติ อิเม นว วากฺยานํ ตถา โทสา นามฯ เอตฺถ ตถาสทฺโท ‘‘โทสา’’ติ ปทํ อุปสํหรติฯ

อปคตกฺกมตฺตา อปกฺกมํ นามฯ อุจิตภาวสฺส ปริหีนตฺตา โอจิตฺยหีนํ นามฯ ภินฺนวิภตฺติกฺกมตฺตา ภคฺครีติ นามฯ สํสยชนนโต สสํสยํ นามฯ ทุปฺปตีติกรตฺตา คามฺมํ นามฯ ทูสิตาลงฺการตฺตา ทุฏฺฐาลงฺกติ นามาติเม ฉ วากฺยตฺถนิสฺสิตตฺตา วากฺยตฺถโทสา นามฯ

อญฺโญ อตฺโถ อตฺถนฺตโรฯ วิรุทฺโธ อตฺถนฺตโร ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ โทสปกาสกปทมฺปิ โทสโต อพฺยติริตฺตตฺตา โทโส นามฯ เอวํ สนฺเตปิ สมาเสน ปทสฺส คหิตตฺตา นปุํสกํ โหติฯ เอเสวนโย อิโต ปเรสุปิฯ วิเสสฺยสฺส อธิโก อตฺโถ ยสฺส ตํ, กิลิฏฺฐํ วิย กิลิฏฺฐํฯ ยถา หิ มลคฺคหิโต อาทาโส อตฺตโน กิลิฏฺฐตฺตา มุขาทีนํ ปกาสเน อวิสโท โหติ, เอวมธิปฺเปตตฺถปฺปกาสเน อสมตฺถํ ปทํ กิลิฏฺฐํ นามฯ วิโรโธ อสฺส อตฺถีติ วิโรธิฯ นียติ อวุตฺโต เหตุ เอตฺถาติ เนยฺยํฯ วิเสสเน อเปกฺขา ยสฺส ตํฯ หีโน วิเสสฺยสฺส อตฺโถ เยน ตํฯ นตฺถิ อตฺโถ ยสฺส ตนฺติ วิคฺคโหฯ

ปทโทสานํ อนญฺญตฺเตปิ วิกปฺปนาเภทโต ‘‘ปทานํ โทสา’’ติ วุตฺตํ, ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติฯ วากฺยานํ โทสาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เอโก อตฺโถ ยสฺส ตํฯ ภคฺคารีติ กโม ยสฺส ตํฯ วิสุํ วิสุํ อากิณฺณํ พฺยากิณฺณํฯ คาเม ภโว คามฺโม, อพฺยตฺตานํ โวหาโรฯ ตปฺปกาสกปทมฺปิ อุปจารโต คามฺมํ นามฯ ยติ หีนา เอตฺถาติ ยติหีนํฯ กมโต จุตํ กมจฺจุตํฯ อติกฺกมฺม วุตฺตํ อติวุตฺตํฯ อตฺถโต อเปตํ อเปตตฺถํฯ พนฺเธ ผรุสํ ผรุสตา ยตฺถ ตํฯ อปคโต กโม ยสฺมา ตํฯ โอจิตฺยํ หีนํ ยตฺถ ตํฯ ภคฺคา รีติ ยตฺถ ตํฯ สห สํสเยน วตฺตตีติ ตํฯ คามฺมํ วุตฺตนยเมวฯ ทุฏฺฐา ทูสิตา อลงฺกติ อลงฺกาโร ยตฺถ ตํฯ วากฺยานํ อตฺโถ, ตนฺนิสฺสิตา วากฺยตฺถนิสฺสิตาติ วิคฺคโหฯ เอตฺถ อนตฺถกาเปตตฺถโทสทฺวยํ ปทวากฺยโต ภินฺนํ, อญฺญํ ภคฺครีติโทสทฺวยํ, คามฺมทฺวยํ, กมจฺจุตอปกฺกมทฺวยญฺจ วากฺยวากฺยตฺถโต ภินฺนํฯ

ปทโทสนิทฺเทสวณฺณนา

๒๑.

วิรุทฺธตฺถนฺตรํ ตญฺหิ, ยสฺส’ญฺญตฺโถ วิรุชฺฌติ;

อธิปฺเปเต ยถา เมโฆ, วิสโท สุขเย ชนํฯ

๒๑. อโถทฺเทสกฺกเมน ปทาทิโทเส อุทาหรติ ‘‘วิรุทฺธิ’’ จฺจาทินาฯ หิ ยสฺมา การณา, ปสิทฺธิยํ วา หิสทฺโทฯ ยสฺส ปทสฺส อญฺโญ อธิปฺเปตโต อปโร อตฺโถ อธิปฺเปเต วตฺตุมิจฺฉิเต อตฺเถ วิรุชฺฌตีติ อนุวทิตฺวา ตสฺมา ตํ ‘‘วิรุทฺธตฺถนฺตร’’นฺติ วิธียเตฯ ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติฯ ยถา อิทํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ, ตถา อญฺญมฺปิ ตาทิสํ ทฏฺฐพฺพํฯ น ตฺวิทเมเวติ ยถาสทฺทสฺส อตฺโถฯ เมโฆ วิสโท สุขเย ชนนฺติฯ วิสํ อุทกํ, ตํ ททาตีติ วิสโท เมโฆ วาริวโห ชนํ โลกํ สุขเย สุขยตีติ กวิจฺฉิตตฺโถฯ วิสสทฺโท ครฬสฺส จ วาจโก สิยาติ ครฬโท เมโฆ มารยติ, น ปน สุขยตีติ ‘‘วิสโท’’ติ วิเสสนปทสฺส วิรุทฺธตาฯ

๒๑. อิทานิ อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมน วิรุทฺธตฺถนฺตราทีนํ สลกฺขณลกฺขิยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิรุทฺธิ’’จฺจาทิมาหฯ ยสฺส ปทสฺส อญฺญตฺโถ กวิจฺฉิตตฺถโต อญฺโญ อตฺโถ อธิปฺเปเต อิจฺฉิตตฺเถ หิ ยสฺมา วิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ ปทํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ นามฯ ปสิทฺธิยํ วา หิสทฺโทฯ ตถา เหส อปฺปสิทฺธํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ ‘‘ยสฺส อญฺญตฺโถ อธิปฺเปเต วิรุชฺฌตี’’ติ ปกาเสตฺวา ตสฺมิํ ปกาสิตตฺถวิสเย วตฺตติฯ ‘‘ตํ หี’’ติ โยชิตตฺตา ‘‘ยสฺส อญฺญตฺโถ อธิปฺเปเต วิรุชฺฌตี’’ติ ลกฺขณํ ปสิทฺธภาเวน อนุวทิตฺวา ตํ วิรุทฺธตฺถนฺตรนฺติ อนุวทิตพฺพอปฺปสิทฺธวิรุทฺธตฺถนฺตรํ วิธียเต, ยถา ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติฯ อุปริ ปสิทฺธานุวาเทน อปฺปสิทฺธวิธานเมว ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ยถา…เป.… ชน’’นฺติ อุทาหรณํ ลกฺขิยํ ทสฺเสติฯ ยถา ‘‘เมโฆ วิสโท’’จฺจาทิ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส อุทาหรณํ, เอวมีทิสมญฺญมฺปิ อิมสฺสุทาหรณํ, น เกวลํ ‘‘เมโฆ’’จฺจาทิเมว ภวตีติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาสทฺโท เจตฺถ อิวสทฺทปริยายตฺเถปิ อุทาหรณตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, อุปริปฺเยวํฯ เมโฆ อมฺพุธโร วิสโท วิสสงฺขาตํ ชลํ ททนฺโต ชนํ สุขเย สุขยตีติ กวีหิ อธิปฺเปตตฺโถฯ เอตฺถ วิสสทฺทสฺส ครฬสงฺขาตสปฺปวิสวาจกตฺตา, ‘‘วิสํ ททาตีติ วิสโท’’ติ เอตฺถ วิสสฺส อุทกวิสานํ สาธารณตฺตา วิสทายโก เมโฆ นาเสติเยว, น สุขยตีติ กวินา อธิปฺเปตสฺส สุขการณสฺส เมฆวิเสสนวิสสทฺทสฺส วิรุทฺธอญฺญตฺถตาติ วิสปทํ วิรุทฺธตฺถนฺตรโทเสน ทุฏฺฐนฺติฯ

๒๒.

วิเสสฺยมธิกํ เยนา’-

ธฺยตฺถเมตํ ภเว ยถา;

โอภาสิตาเสสทิโส,

ขชฺโชโต’ยํ วิราชเตฯ

๒๒. เยน ปเทน วิเสสฺยํ วิเสสิตพฺพํ อปรํ ปทํ อตฺถวเสน อธิกํ ภวตีตฺยนุวทิตฺวา เอตํ อฌตฺถํ ภเวติ วิธียเตฯ ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘โอภาสิเต’’จฺจาทิฯ เอวมุปริปิ สุวิญฺเญยฺยํฯ โอภาสิตา ทีปิตา อเสสา นิขิลา ทิสาเยน โสยํ ขชฺโชโต วิราชเต ทิปฺปติฯ เอตฺถ ขชฺโชตสฺสาขิลทิสาภาคาวภาสนมติวุตฺตีติ อธิกตฺถํฯ

๒๒. เยน วิเสสนปเทน วิเสสฺยํ วิเสสิตพฺพํ ปทํ อตฺถวเสน อธิกํ โหติ, เอตํ ยถาวุตฺตลกฺขโณเปตํ ปทํ อฌตฺถํ ภเว อฌตฺถํ นาม ปทโทโส ภเวฯ ยถา ตสฺสุทาหรณเมวํฯ โอภาสิตาเสสทิโส โชติตสพฺพทิโส อยํ ขชฺโชโต อยํ โชติริงฺคโณ วิราชเต ทิปฺปติฯ เอตฺถ วิเสสฺยสฺส ขชฺโชตสฺส สกลทิโสภาสนสฺส อฌตฺถตฺตา [อตฺยุตฺตตฺตา (ก.)] ‘‘โอภาสิตาเสสทิโส’’ติ วิเสสนปทํ อฌตฺถปทโทโส นามฯ โอภาสิตา อเสสทิสา เยนาติ วิคฺคโหฯ

๒๓.

ยสฺส’ตฺถาวคโม ทุกฺโข,

ปกตฺยาทิวิภาคโต;

กิลิฏฺฐํ ตํ ยถา ตาย,

โส’ยมาลิงฺคฺยเต ปิยาฯ

๒๓. ปกตฺยาทิวิภาคโตติ ปจฺจยา ปฐมํ กรียตีติ ปกติฯ อาทิสทฺเทน ปจฺจยาทีนํ ปริคฺคโหฯ ปกตฺยาทีนํวิภาคโต วิภชนโต, ‘‘อยํ ปกติ, อยํ ปจฺจโย, อยมาเทโส’’ติอาทินา ปกติปจฺจยวิภาคกปฺปนโตติ วุตฺตํ โหติฯ ปีเณตีติ ปี, ตาย ปิยา วลฺลภาย โสยํ สามี อาลิงฺคฺยเต สิลิสฺสเตฯ เอตฺถ ‘‘ปิยา’’ติ กิลิฏฺฐํฯ

๒๓. ยสฺส ปทสฺส อตฺถาวคโม อตฺถาวโพโธ ปกตฺยาทิวิภาคโต ‘‘อยํ ปกติ, อยํ ปจฺจโย, อยมาเทโส’’ติอาทินา ปกตฺยาทีนํ วิภชนชานเนน, ‘‘ปกตฺยาทิ นาม กิ’’นฺติ คเวสนโต วา ทุกฺโข, ตํ กิลิฏฺฐํ นามฯ ยถา ตสฺสุทาหรณเมวํฯ ตาย ปิยา วนิตาย โส อยํ วลฺลโภ อาลิงฺคฺยเต สิลิสฺสเตฯ ปจฺจยา ปฐมํ กรียตีติ ปกติฯ สา อาทิ เยสํ ปจฺจยานํ, เตสํ วิภาโคติ วากฺยํฯ ปีเณตีติ ปี, นารีฯ ตาย ปิยา เอตฺถ ปิยาสงฺขาตาย วลฺลภาย กถเน ปีสทฺทสฺส อวิสทตฺตา ‘‘ปิยา’’ติ ปทํ กิลิฏฺฐํฯ

๒๔.

ยํ กิลิฏฺฐปทํ มนฺทา-ภิเธยฺยํ ยมกาทิกํ;

กิลิฏฺฐปทโทเสว, ตมฺปิ อนฺโต กรียติฯ

๒๔. อิทานิ ยมกาทิกมนธิปฺเปตมฺปิ กิลิฏฺเฐเยว อนฺโตคธํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ย’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ยนฺติ อนิยมวจนํ, ตสฺส นิยมวจนํ ยมกาทิกนฺติฯ ยมกมาทิ ยสฺส ปเหฬิกาชาตสฺส ตํ ยมกาทิกํฯ กีทิสนฺติ อาห ‘‘กิลิฏฺฐปท’’นฺติอาทิฯ กิลิฏฺฐานิ อปฺปตีตโทสสภาเว ฐิตตาย มลิตานฺยวิสทานิ ปทานิ ยสฺส ตํ กิลิฏฺฐปทํฯ มนฺโท อปฺปโก อภิเธยฺโย อตฺโถ ยสฺส ตํ มนฺทาภิเธยฺยํ, ตาทิสํ ตมฺปิ ยมกาทิกํ กิลิฏฺฐปทโทเสเยว ยถาวุตฺเต อนฺโต อพฺภนฺตเร กรียติ วิธียติ ตตฺเถว ปกฺขิปียติ, กิลิฏฺฐปทโทสโต น พฺยติริจฺจตีติ อธิปฺปาโยฯ

๒๔. อิทานิ อนธิปฺเปตมปิ ยมกาทิํ กิลิฏฺฐโทเสเยว อนฺโตกรณพฺยาเชน อาวีกโรนฺโต อาห ‘‘ยํ กิลิฏฺเฐ’’จฺจาทิฯ กิลิฏฺฐปทํ อปฺปตีตโทเสน มิสฺสกตฺตา อวิสทปทํ มนฺทาภิเธยฺยํ อปฺปกาภิเธยฺยํ ยํ ยมกาทิกํ ยํ ยมกปฺปเหฬิกาชาตมตฺถิ, ตมฺปิ กิลิฏฺฐปทโทเสเยว ยถาวุตฺตกิลิฏฺฐปทโทเสเยว อนฺโต กรียติ อพฺภนฺตเร กรียติ, กิลิฏฺฐปทโทสโต อพฺยติริตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ กิลิฏฺฐานิ ปทานิ ยสฺส, มนฺโท อภิเธยฺโย ยสฺส, ยมกํ อาทิ ยสฺส ปเหฬิกาชาตสฺส, กิลิฏฺฐปทานํ โทโสติ วิคฺคโหฯ

๒๕.

ปตีตสทฺทรจิตํ, สิลิฏฺฐปทสนฺธิกํ;

ปสาทคุณสํยุตฺตํ, ยมกํ มต’เมทิสํฯ

๒๕. โหตุ กามมนภิมตเมทิสํ ยมกาทิกํ, กิญฺจรหิ อภิมตนฺติ อาห ‘‘ปตีติ’’จฺจาทิฯ อตฺตโน วจนียตฺถปฺปตีตวเสน วาจกาปิ สทฺทา ปตีตาเยว นามาติ ปตีเตหิ ปสิทฺเธหิ สทฺเทหิ ปาฏิปทิเกหิ รจิตํ กตํ ปตีตสทฺทรจิตํฯ สิลิฏฺฐา อญฺญมญฺญาลิงฺคเนน มฏฺฐา ปทานํ สฺยาทฺยนฺตาทีนํ สนฺธโย สนฺธนา ยสฺส ตํ สิลิฏฺฐปทสนฺธิกํฯ ปตีตสทฺทรจิตตฺตาเยว ปสาทสงฺขาเตน คุเณน สทฺทาลงฺกาเรน สํยุตฺตํ สมฺมเทโวเปตํ เอทิสํ ยถาวุตฺตคุณาสยํ รมณียํ ยมกํ มตํ อภิมตนฺติ อตฺโถฯ

๒๕. อิทานิ อธิคเตสุ ยมเกสุ อีทิสํ ยมกมิฏฺฐมิติ สิสฺสานํ อุปทิสนฺโต อาห ‘‘ปตีเต’’จฺจาทิฯ ปตีตสทฺทรจิตํ ‘‘อิมสฺสตฺถสฺสายํ วาจโก’’ติ ปตีเตหิ ปสิทฺเธหิ สทฺเทหิ รจิตํ ปาฏิปทิเกหิ กตํ สิลิฏฺฐปทสนฺธิกํ สิลิฏฺฐา สฺยาทฺยนฺตาทิปทานํ สนฺธโย ยสฺส ตํ ปสาทคุณสํยุตฺตํ ปตีตสทฺทรจิตตฺตาเยว ปสาทสงฺขาเตน สทฺทาลงฺการคุเณน สํยุตฺตํ อีทิสํ เอวํภูตํ คุณาธิกโต รมณียํ อุปริ วกฺขมานยมกสทิสํ ยมกํ มตํ วิญฺญูหิ อภิมตํฯ ปตีตา จ เต สทฺทา จ, เตหิ รจิตํ, สิลิฏฺฐา ปทานํ สนฺธโย ยสฺส, ปสาโทติ คุโณ สทฺทาลงฺกาโร, เตน สํยุตฺตนฺติ วิคฺคโหฯ

๒๖.

อพฺยเปตํ พฺยเปต’ญฺญ-มาวุตฺตาเนกวณฺณชํ;

ยมกํ ตญฺจ ปาทาน-มาทิมชฺฌนฺตโคจรํฯ

๒๖. อิทานิ ตํ ยถาวุตฺตมภิมตํ ทสฺเสตุมุปกฺกมเต ‘‘อพฺยเปเต’’จฺจาทินาฯ อาวุตฺตา อธิวุตฺตา ปุนปฺปุนุจฺจารณุเปตา อเนเกสํ ปติรูปตฺตา, พหุวณฺณา สรพฺยญฺชนรูปา, น เอโก วณฺโณ ตสฺสานุปฺปาสตฺตา, ตถา จ วกฺขติ ‘‘วณฺณาวุตฺติ ปโร ยถา’’ติ [สุโพธาลงฺการ ๑๒๗ คาถา], เตหิ ชาตํ ยมกนฺติ วิญฺญายเตฯ กติวิธํ ตํ วิกปฺปียตีติ อาห ‘‘อพฺยเปตํ พฺยเปตญฺญ’’นฺติฯ ตตฺถ ยํ วณฺณนฺตราพฺยวหิตํ วณฺณสมุทาเยน วุตฺตํฯ ตทพฺยเปตํ ยมกํฯ ยํ ตุ พฺยวหิตํ, ตํ พฺยเปตํฯ ยํ ปน อุภยมิสฺสํ, ตํ อญฺญํ อปรํ อพฺยเปตพฺยเปตนฺติ ติธา ยมกํ ตาว วิกปฺปียเตฯ ตเมตํ ติวิธํ ยมกํ วิสยวิภาคนิรูปนายํ อาทิ จ มชฺโฌ จ อนฺโต จ โคจโร วิสโย ยสฺเสติ อาทิมชฺฌนฺตโคจรํ วิญฺเญยฺยํฯ เกสํ ปาทานํ? ปจฺเจกํ จตุนฺนํคาถาวยวานํฯ สาเปกฺขตฺเตปิ สมาโส คมฺมกตฺตาฯ

ตตฺถ ปาทจตุกฺกสฺส อาทิมชฺฌนฺตภาวีนํ ยมกานํ ยาวนฺโต ปการา สมฺภวนฺติ, เต มูลา สตฺตฯ กถํ? เอกสฺมิํเยว ปาเท กฺวจิ อาทิยมกํ, กฺวจิ มชฺฌยมกํ, กฺวจิ อนฺตยมกํ, กฺวจิ มชฺฌนฺตยมกํ, กฺวจิ มชฺฌาทิยมกํ, กฺวจิ อาทฺยนฺตยมกํ, กฺวจิ สพฺพยมกนฺติฯ เอวํ ปจฺเจกํ มูลภูตา สตฺตาติ จตูสุ อฏฺฐวีสติ โหนฺติฯ ปาทาทิยมกญฺจ ปฐมปาทาทิยมกมพฺยเปตํ ตถา ทุติยตติยจตุตฺถปาทาทิยมกมพฺยเปตํ ปฐมทุติยปาทาทิยมกมพฺยเปตํ ปฐมตติยปาทาทิยมกมพฺยเปตํ ปฐมจตุตฺถปาทาทิยมกมพฺยเปตนฺติอาทินา อเนกธา ปสํสนฺติฯ ยทา จ สพฺพโตยมกํ, ตทา มหายมกาทโย วิกปฺปา ชายนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ

๒๖. อิทานิ อภิมตยมกํ ทีเปติ ‘‘อพฺยเปเต’’จฺจาทินาฯ อาวุตฺเตหิ ปุนปฺปุนํ วุตฺเตหิ อเนกวณฺเณหิ สมุทายรูปตฺตา อเนเกหิ สรพฺยญฺชนสรีเรหิ วณฺเณหิ ชาตํ ยมกํ อญฺเญหิ วณฺเณหิ อพฺยวหิตตฺตา อพฺยเปตํ, วณฺณนฺตเรหิ พฺยวหิตตฺตา พฺยเปตํ, อุภยมิสฺสกตฺตา เตหิ อญฺญํ อพฺยเปตพฺยเปตญฺจาติ ติวิธํ โหติฯ ตญฺจ ยมกํ วิสยวิภาคนิยเมน คาถาปาทานํ อาทิโคจรํ มชฺฌโคจรํ อนฺตโคจรมิติ ติวิธํ โหติฯ เอตฺถ จสทฺโท วตฺตพฺพนฺตเร ปวตฺตติ, วตฺตพฺพนฺตรํ นาม ยถาวุตฺตอพฺยเปตาทิเภทโต อญฺญํ วตฺตพฺพตาย สมุขีภูตํ ปาทานํ อาทิมชฺฌาวสานนฺตรํ, อุปนฺยาโส วากฺยารมฺโภติ จ เอตสฺเสว นามํฯ วิสทิเสน วณฺเณน อเปตํ พฺยเปตํฯ ตพฺพิปรีตมพฺยเปตํฯ อพฺยเปตญฺจ พฺยเปตญฺจ อญฺญญฺจาติ สมาหารทฺวนฺโทฯ อเนเก จ เต วณฺณา จ, อาวุตฺตาเยว อเนกวณฺณา, เตหิ ชาตํ, อาทิ จ มชฺโฌ จ อนฺโต จ, เต โคจรา ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ

ตตฺถ ปาทจตุกฺกสฺส อาทิมชฺฌาวสาเนสุ ลพฺภมานยมกเภทา เอเกกสฺมิํ ปาเท สตฺต สตฺต ภวนฺติฯ กถํ? ปาทาทิยมกํ ปาทมชฺฌยมกํ ปาทนฺตยมกํ มชฺฌนฺตยมกํ มชฺฌาทิยมกํ อาทฺยนฺตยมกํ สพฺพโตยมกนฺติ เอวํ ปจฺเจกํ สตฺต สตฺต กตฺวา จตูสุ มูลภูตยมกา อฏฺฐวีส ภวนฺติฯ เอตฺถ ปาทาทิยมกาทิกมฺปิ อพฺยเปตปฐมปาทาทิยมกํ ตถา ทุติยตติยจตุตฺถปาทาทิยมกมิติ จ อพฺยเปตปฐมทุติยปาทาทิยมกํ ตถา ปฐมตติยปาทาทิยมกํ ปฐมจตุตฺถปาทาทิยมกมิติ จ อพฺยเปตทุติยตติยปาทาทิยมกํ ตถา ทุติยจตุตฺถปาทาทิยมกมิติ จ อพฺยเปตตติยจตุตฺถปาทาทิยมกมิติ จ เอวมพฺยเปตปาทาทิยมกา ทส โหนฺติฯ ตถา พฺยเปตาปิ ทสาติ วีสติ, อพฺยเปตปฐมปาทมชฺฌยมกํ ตถา ทุติยปาทมชฺฌยมกมิจฺจาทินา มชฺฌยมกมฺปิ วีสติวิธํ โหติฯ อพฺยเปตปฐมปาทนฺตยมกํ ตถา ทุติยปาทนฺตยมกมิจฺจาทินา อนฺตยมกมฺปิ วีสติวิธํฯ สํสคฺคเภทโต ปน อเนกวิธํ โหติฯ

อพฺยเปตปฐมปาทาทิยมกวณฺณนา

๒๗.

สุชนา’สุชนา สพฺเพ, คุเณนาปิ วิเวกิโน;

วิเวกํ น สมายนฺติ, อวิเวกิชนนฺติเกฯ

๒๗. ‘‘สุชนา’’อิจฺจาทิฯ สุชนา สชฺชนา, อสุชนา อสชฺชนาติ เอเต สพฺเพ อุภยปกฺขปาติโน วิเสสา ชนา คุเณน สีลาทินา กรณภูเตน, เหตุภูเตน วา วิเวกิโนปิ สาธูสุ ลพฺภมานานมสาธูสฺวนุปลพฺภนโต ปุถุภูตาปิ อวิเวกีนํ ชนานํ อนฺติเก สมีเป เตสํ สนฺนิธาเน วิเวกํ วิภาคํ น สมายนฺติ นปาปุณนฺติ, วิภาควิชานนปญฺญาเวกลฺเลน จ วิเวกิโนปิ ชนา เต เอกโต กตฺวา ปสฺสนฺตีติฯ อิทํ ปฐมปาทาทิยมกมพฺยเปตํฯ

๒๗. อิทานิ อพฺยเปตปฐมปาทาทิยมกสฺส มุขมตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สุชนิ’’จฺจาทิฯ สุชนา สาธุชนา, อสุชนา อสาธุชนา เจติ สพฺเพ อุภยปกฺขิกา สีลาทินา, ปาณาติปาตาทินา คุเณน เหตุนา วิเวกิโน อปิ สาธูสุ ปาณาติปาตาทีนํ, อสาธูสุ สีลาทีนํ อปฺปวตฺติโต คุเณน ปุถุภูตาปิ อวิเวกิชนนฺติเก วิเวกญาณรหิตานํ ชนานํ สนฺติเก วิเวกํ วิภาคํ น สมายนฺติ น ปาปุณนฺติฯ วิเวโก วินาภวนเมเตสมตฺถีติ วิเวกิโนฯ เอตฺถ วิสโยปจาเรน วิเวโกติ ปญฺญา, น วิเวกิโนติ อวิเวกิโน, เตเยว ชนา, เตสํ อนฺติกมิติ จ วิคฺคโหฯ อิทํ อพฺยเปตปฐมปาทาทิยมกํฯ

อพฺยเปตปฐมทุติยปาทาทิยมกวณฺณนา

๒๘.

กุสลา’กุสลา สพฺเพ, ปพลา’ปพลา’ถวา;

โน ยาตา ยาว’โหสิตฺตํ, สุขทุกฺขปฺปทา สิยุํฯ

๒๘. ‘‘กุสลา’’อิจฺจาทิฯ ปพลา อาเสวนปฺปฏิลาภวเสน พลวนฺโต จฯ อถาติ อนนฺตรตฺเถ นิปาโตฯ อปพลา ตทภาวโต ทุพฺพลา จ สพฺเพ กุสลากุสลา ธมฺมา ยาว ยตฺตกํ กาลํ อโหสิตฺตํ วินา อุปฺปตฺติมตฺตํ ผลทานาสมฺภวโต เกวลํ ‘‘อโหสี’’ติ วจนียตฺถนิมิตฺตมตฺตกมฺมภาเวน อโหสิกมฺมตฺตํ โน ยาตา น สมฺปตฺตา, ตาว ตตฺตกํ กาลํ สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ ตํ ปทนฺตีติ สุขทุกฺขปฺปทา สิยุํฯ ยาว สํสารปวตฺติ, ตาว สุขทุกฺขทายกา โหนฺตีติฯ อิทํ ปฐมทุติยปาทาทิยมกมพฺยเปตํฯ

๒๘. ปพลา อาเสวนาทิปจฺจยลาเภน พลวนฺโต วา อถ อปพลา ตทภาเวน ทุพฺพลา วา สพฺเพ กุสลากุสลา อโหสิตฺตํ ผลทานาภาวโต ปวตฺติมตฺตตํ ยาว ยตฺตกํ กาลํ โน ยาตา อปฺปตฺตา, ตาว ตตฺตกํ สุขทุกฺขปฺปทา ยถากฺกมํ สุขทุกฺขปทายิโน สิยุํ ภวนฺติฯ อิทํ อพฺยเปตปฐมทุติยปาทาทิยมกํฯ กุสลปฏิปกฺขา อกุสลาฯ ‘‘อโหสี’’ติ วตฺตพฺพสฺส ภาโว อโหสิตฺตํฯ ‘‘เอหิปสฺสิโก’’ติอาทีสุ วิย กฺริยาปทโตปิ ณาทิปจฺจยา โหนฺติฯ

อพฺยเปตปฐมทุติยตติยปาทาทิยมกวณฺณนา

๒๙.

สาทรํ สา ทรํ หนฺตุ, วิหิตา วิหิตา มยา;

วนฺทนา วนฺทนามาน-ภาชเน รตนตฺตเยฯ

๒๙. ‘‘สาทร’’มิจฺจาทิฯ วนฺทนา ทฺวารตฺตโยปทสฺสิยมานา มาโน จ ปูชา, เตสํ ภาชเน อาธารภูเต รติชนนาทินา อตฺเถน รตนสงฺขาตานํ พุทฺธาทีนํ ตเย สมูหภูเต รตนตฺตเย สาทรํ อาทรสหิตํ กตฺวา มยา วิหิตา กตา, วิหิตา อลํสํสารทุกฺขวิสฏนิรากรณโต วิเสเสน หิตา ปธฺยา สา วนฺทนา โส ปณาโม ทรํ ทรถํ กายจิตฺตปริฬาหํ หนฺตุ หิํสตุฯ มยาติ วุตฺตตฺตา เมติ อตฺถโต วิญฺญายติฯ อิทํ ปน ปฐมทุติยตติยปาทาทิยมกมพฺยเปตํฯ

๒๙. วนฺทนามานภาชเน ทฺวารตฺตเยน วิธิยมานปณามปูชานํ อาธารภูเต รตนตฺตเย รติชนนาทิอตฺเถน รตนสงฺขาตานํ พุทฺธาทีนํ ตเย มยา ยา วนฺทนา สาทรํ อาทรสหิตํ วิหิตา กตา, วิหิตา โลกิย โลกุตฺตร สมฺปตฺติสาธนโต วิเสเสน หิตา สา วนฺทนา ทรํ มยฺหํ กายจิตฺตทรถํ หนฺตุ วินาเสตุฯ อิทํ อพฺยเปตปฐมทุติยตติยปาทาทิยมกํฯ สห อาทเรน วตฺตมานํ สาทรํ, กฺริยาวิเสสนํฯ เอตฺถ กฺริยา นาม วิหิตาสทฺเทน นิทฺทิฏฺฐกรณํฯ กรณญฺหิ วิหิตาสทฺทสฺส วุตฺตกมฺมตฺเตปิ อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิยโต ภิชฺชิตฺวา วิชฺชมานํ ‘‘อกาสิ’’นฺติ กฺริยาย สมฺพนฺธมุเปนฺตํ กมฺมญฺจ โหติ, ภาเว วิหิตสฺส ยุปจฺจยนฺตสฺส นปุํสกตฺตา นปุํสกญฺจ, สตฺตาย เอกตฺตา เอกวจนญฺจ ตพฺพิเสสนตฺตา สาทรสทฺโทปิ นปุํสกทุติเยกวจโน โหติฯ

‘‘วิเสสฺเย ทิสฺสมานา ยา,

ลิงฺคสงฺขฺยาวิภตฺติโย;

ตุลฺยาธิกรเณ ภิยฺโย,

กาตพฺพา ตา วิเสสเน’’ติ [สมฺพนฺธจินฺโต ๑๕ คาถา เภทจินฺตา ๑๙๔ คาถา]ฯ

หิ วุตฺตํฯ เอวํ กฺริยาวิเสสเน คหิเต สามตฺถิยโต ‘‘มยา’’ติ ตติยนฺตสฺส ปฐมนฺตตฺตํ, ‘‘วนฺทนา’’ติ ปฐมนฺตสฺส ฉฏฺฐุนฺตญฺจ โหติฯ วนฺทนา จ มาโน จ, เตสํ ภาชนํฯ ติณฺณํ สมูโห ตยํ, รตนานํ ตยนฺติ จ วิคฺคโหฯ

อพฺยเปตจตุกฺกปาทาทิยมกวณฺณนา

๓๐.

กมลํ ก’มลํ กตฺตุํ-วนโท วนโท’มฺพรํ;

สุคโต สุคโต โลกํ, สหิตํ สหิตํ กรํฯ

๓๐. ‘‘กมล’’มิจฺจาทิฯ กมลํ อรวินฺทํ กํ ชลํ อลงฺกตฺตุํ สชฺชนตฺถาย โหติ, วิกสิตารวินฺทสนฺโทหสมฺภาวิโตทกสฺส วาปาทีสุ ตาทิสรมณียตฺตสมฺปตฺติสมฺภวโต, อวนํ รกฺขํ ททาติ สสฺสสมฺปตฺยาทิการณภาเวนาติ อวนโทฯ วนํ ชลํ ททาติ น ตุจฺโฉติ วนโท เมโฆ อมฺพรํ อากาสํ ชลธารภารภริตมฺพรกุหรสฺส ทสฺสนียตาคุณโยคโต อลํกตฺตุนฺติ อธิกตํฯ สหิตํ สมฺปุณฺณํ หิตํ อภิวุทฺธิํ กรํ กโรนฺโต สุฏฺฐุ คทตีติ สุคโต มญฺชุภาณี ปุพฺพพุทฺธา วิย เนกฺขมฺมาทินา กามจฺฉนฺทาทิเก ปชหนฺโต คนฺตฺวา อรหตฺตมคฺเคน สวาสนสกลกิเลเส สมุจฺฉินฺทิตฺวา โสภนํ นิพฺพานปุรํ คโตติ วา สุคโตติ วุตฺโต โส มหามุนิ อตฺตโน อปริมิตปารมิตาสิมฺปกจคลิตติลกภาเวน โลกํ โลกตฺตยํ, สหิตํ โลกนฺติ วา โยชนียํ อลงฺกตฺตุํ อลํกรณายาติฯ อิทํ ปาทจตุกฺกาทิยมกมพฺยเปตํฯ

๓๐. กมลํ ปทุมํ กํ ชลํ อลงฺกตฺตุํ ปญฺจวิธปทุมสญฺฉนฺนสฺส อุทกสฺส รมณียตฺตา สชฺเชตุํ โหติฯ อวนโท กาเล วุฏฺฐิสมฺปทาย สสฺสสมฺปทาทีนํ การณตฺตา อารกฺขํ เทนฺโต วนโท เมโฆ อมฺพรํ อากาสํ อลงฺกตฺตุํ ชลธารภารภริตมฺพรกุจฺฉิยา ทสฺสนียตฺตา สชฺเชตุํ โหติ, สหิตํ สมฺปุณฺณํ หิตํ อภิวุฑฺฒิํ กรํ กโรนฺโต สุคโต จิตฺรกถี สุนฺทรํ นิพฺพานํ คโต วา โส สุคโต โส ตถาคโต โลกํ โลกตฺตยํ, สหิตํ โลกํ วา อลงฺกตฺตุํ จิตฺรกถาทิการเณหิ ตาทิสสฺส อญฺญสฺส จ โลกรามเณยฺยสฺสาภาวา สชฺเชตุํ โหติฯ สพฺพปทตฺถานํ สตฺตาพฺยภิจาริตฺตา โหตีติ คมฺมํฯ ตโตเยว สพฺเพ ปฐมนฺตภวนกฺริยาย ยุชฺชนฺตีติ วทนฺติฯ อิทํ อพฺยเปตจตุกฺกปาทาทิยมกํฯ

๓๑.

อพฺยเปตาทิยมก-สฺเสโส เลโส นิทสฺสิโต;

เญยฺยานิ’มาเยว ทิสา-ย’ญฺญานิ ยมกานิปิฯ

๓๑. อิจฺเจวมภิมตยมเก อพฺยเปตปาทาทิยมกสฺส ทิสามตฺตํ ทสฺเสตฺวา อุปสํหรติ ‘‘อพฺยเปเต’’จฺจาทินาฯ อพฺยเปตสฺส อพฺยวหิตสฺส จตุนฺนํ ปาทานํ อาโท, อาทิภูตสฺส วา ยมกสฺส เอโส ยถาวุตฺโต เลโส โกจิเทว เภโท นิทสฺสิโต วิกปฺปิโตฯ อปรานิปิ กิํ น วิกปฺปิยนฺตีติเจติ อาห ‘‘เญยฺยานิ’’จฺจาทิฯ อิมาย ทิสาย อิมินา อุปาเยน มคฺเคเนว อญฺญานิ วุตฺตโต อปรานิ ทุติยปาทาทิยมกตติยปาทาทิยมกจตุตฺถปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตานิปิ ปฐมทุติยปาทาทิยมกปฐมตติยปาทาทิยมกานิปิ พฺยเปตานิ, ปฐมจตุตฺถทุติยตติยปาทาทิยมกาทีนิปิ อพฺยเปตพฺยเปตานิ, ตถา มชฺฌนฺตปาทยมกานิ เญยฺยานิ ชานิตพฺพานิ, วิญฺญูนํ ตาทิสาย ทิสาย ทสฺสิตตฺตาติฯ ตตฺถ จ –

‘‘คุณาคุเณน สห เต, สาธโว’สาธโว ชนา;

วิคาหนฺเต สมํ นาถ, จิตฺตํ จิตฺเต กถํ นุ เต’’ฯ

อิจฺจาทินา ทุติยปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตานิ,

‘‘ปิเยน วจสา สพฺเพ,

ปิเยน’ปฺปิยภาณิโน;

ปาทานเต ชิโนกาสิ,

โส ธมฺโม หนฺตุ โว’ปฺปิยํ’’ฯ

อิจฺจาทินา ปฐมทุติยปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตานิ,

‘‘ส’มลํ สมลํ กตฺตุํ, สุจิรํสุจิ รํชเย;

สุจิรํ สุจิรํคํ ตํ, ส’มลํ สมลํภิ โย’’ฯ

อิจฺจาทินา ปฐมจตุตฺถทุติยตติยปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตพฺยเปตานิ,

‘‘มโนหร หร กฺเลสํ, ชิน เจโตภวํ มม;

นนุ ตฺวํ ปารมีสารา-มตภาวิตโมสธํ’’ฯ

อิจฺจาทินา มชฺฌปาทยมกานิ,

‘‘สาธุนา รํชย ชย-ทฺธนินา’ปูรยิ มหิํ;

โย ตํ ชินวรํ ธีร-มตฺถกาโมสิ เจ ตุวํ’’ฯ

อิจฺจาทินา อนฺตปาทยมกานิ ชานิตพฺพานิฯ

๓๑. เอวํ อภิมตยมเกน อพฺยเปตยมกานมุปายาทีนิ นิคเมนฺโต อาห ‘‘อพฺยเปติ’’จฺจาทิฯ อพฺยเปตาทิยมกสฺส วิสทิสวณฺเณหิ อพฺยวหิตาทิยมกสฺส, อพฺยเปตปาทาทิยมกสฺส วา เอโส เลโส ‘‘สุชนิ’’จฺจาทิโก อปฺปโกทาหรณนโย นิทสฺสิโต นิทฺทิฏฺโฐฯ อญฺญานิ ยมกานิปิ อิมาเยว ทิสาย อิมินา นเยเนว เญยฺยานิ วิญฺญูหิ ญาตพฺพานิฯ อาโท ยมกํ, อาทิภูตํ วา ยมกํ, อพฺยเปตญฺจ ตํ อาทิยมกญฺจาติ วากฺยํฯ เอวํ ทสฺสิเตน อิมินา กเมน อพฺยเปตทุติยปาทาทิยมกาทโย ญาตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

ตตฺถ อพฺยเปตทุติยปาทาทิยมกเมวํ เวทิตพฺพํ –

คุณาคุเณน สห เต, สาธโว’สาธโว ชนา;

วิคาหนฺเต สมํ นาถ, จิตฺตํ จิตฺเต กถํ นุ เตฯ

โภ นาถ เต ตุยฺหํ จิตฺเต สาธโว อสาธโว เต ชนา คุณาคุเณน สกสกคุเณน อคุเณน จ สห สมํ เอกชฺฌํ กถํ นุ วิคาหนฺเต, จิตฺตํ อจฺฉริยํ สุชนทุชฺชเนสุ สมเมตฺตา อจฺฉริยาติ อธิปฺปาโยฯ

อพฺยเปตปฐมทุติยปาทาทิยมกเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –

ปิเยน วจสา สพฺเพ, ปิเยน’ปฺปิยภาณิโน;

ปาทานเต ชิโนกาสิ, โส ธมฺโม หนฺตุ โว’ปฺปียํฯ

ชิโน อปฺปิยภาณิโนปิ สพฺเพ ชเน ปิเยน เยน วจสา ปาทานเต อกาสิ, โส ธมฺโม โว อปฺปิยํ หนฺตุฯ เอตฺถ อปิสทฺทปริยายสฺส ปิสทฺทสฺส คหิตตฺตา ยติภงฺโค นตฺถิฯ

ปฐมจตุตฺถทุติยตติยปาทาทิอพฺยเปตพฺยเปตยมกเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –

ส’มลํ สมลํ กตฺตุํ, สุจิรํสุจิ รํชเย;

สุจิรํ สุจิรํคํ ตํ, ส’มลํ สมลํภิ โยติฯ

เอตฺถ ‘‘สมลํ สมลํ, สุจิรํ สุจิร’’นฺติ วิสทิสวณฺเณหิ อพฺยวหิตตฺตา อพฺยเปตํ, ‘‘สมลํ สมล’’นฺติ ปุพฺพปรยุคฬํ [ปุพฺพปรยุคฬทฺวยํ (ก.)] ‘‘กตฺตุ’’มิติ ภินฺนวณฺเณหิ, ‘‘สุจิรํ สุจิร’’นฺติ ปุพฺพปรยุคฬํ [ปุพฺพปรยุคฬทฺวยํ (ก.)] ‘‘ชเย’’ติ ภินฺนวณฺเณหิ จ พฺยวหิตตฺตา พฺยเปตญฺจ โหติฯ สุจิรํสุจิ โสภนรํสินา อุจิ ยุตฺโต โย ชิโน สํ สนฺติํ นิพฺพานํ สมลํภิ อลภิ, อลํ อจฺจนฺตํ อติสเยน สุจิรํคํ วิสุทฺธเทหํ ตํ ชินํ สมลํ ชลฺลิกาสงฺขาเตน, ราคาทิกุจฺฉิตสงฺขาเตน วา มเลน สหิตํ สํ อตฺตานํ อลํกตฺตุํ นิมฺมลํ กตฺวา สชฺเชตุํ สุจิรํ สุจิรกาลํ รํชเย อตฺตนิ อภิรมาเปยฺยฯ

ปาทมชฺฌยมกเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –

มโนหร หร กฺเลสํ, ชิน เจโตภวํ มม;

นนุ ตฺวํ ปารมีสารา-มตภาวิตโมสธนฺติฯ

มโนหร ชิน มม เจโตภวํ กฺเลสํ สนฺตาปํ หร อปนย, ตฺวํ ปารมีสารามตภาวิตํ โอสธํ ทิพฺโพสธํ นนุฯ

ปาทนฺตยมกเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –

สาธุนา รํชย ชย-ทฺธนินา’ปูรยิ มหิํ;

โย ตํ ชินวรํ ธีร-มตฺถกาโมสิ เจ ตุวนฺติฯ

โย ชินวโร สาธุนา ชยทฺธนินา เวเนยฺยชยโฆเสน มหิํ อาปูรยิ, ธีรํ ตํ ชินวรํ ตุวํ สปฺปุริส เจ อตฺถกาโม อสิ, รํชย อภิรมาเปหิฯ อิมินา นิทฺทิฏฺฐยมเกเหว อวเสสา ตติยปาทาทิยมกาทโย วิญฺเญยฺยาฯ

๓๒.

อจฺจนฺตพหโว เตสํ,

เภทา สมฺเภทโยนิโย;

ตตฺถาปิ เกจิ สุกรา,

เกจิ อจฺจนฺตทุกฺกราฯ

๓๒. กิํ ปน สากลฺเลน น วิกปฺปิตานีติ อาห ‘‘อจฺจนฺติ’’จฺจาทิฯ เตสํ วิกปฺปานํ สมฺเภโท สงฺกโร มิสฺสตฺตมุจฺจารณปฺปกาโร โยนิ ปภโว เยสํ เต สมฺเภทโยนิโย, เภทา ปการา อจฺจนฺตพหโว อติสเยน พหุลา ยถาวุตฺตนเยน สมฺภวนฺติ, ตตฺถาปิ เตสุ วิกปฺเปสุปิ เกจิ วิกปฺปา สุเขน กรียนฺติ ปยุชฺชนฺตีติ สุกรา, ตพฺพิปรีโต จ เกจิ วิกปฺปา อจฺจนฺตทุกฺกราฯ อิติ ทฺวิธา สงฺคยฺหนฺติ, เตสุ สุกรานํ เกสญฺจิ อภิมตยมกานํ มุขมตฺตํ ทสฺสิตํฯ อิทานิ ทุกฺกรานํ เกสญฺจิ มุขมตฺตํ น สพฺพเมวํ เวทิตพฺพํฯ

สมุนฺนเตน เต สตา,

กถํ น เต น เต สิยุํ;

ยโต นเตนเตปิ’โต,

สิยุํ น เต นเต สุภาฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกมชฺฌยมกมพฺยเปตพฺยเปตเมกรูปํ ทุกฺกรํฯ

น ภาสุรา เตปิ สุรา วิภูสิตา,

ตถาสุรา ภูริ สุราปราชิตา;

สภาสุ ราชาปิ ตถา สุราชิโต,

ยถา สุราชนฺติ สุราวินิสฺสฏาฯ

อิทํ จตุกฺกปาทมชฺฌยมกเมกรูปพฺยเปตํฯ

๓๒. สพฺพมิทมนุทฺทิสิตฺวา ลกฺขณาติเทเสน นิคมนํ กิมตฺถมิจฺจาสงฺกายมาห ‘‘อจฺจนฺเต’’จฺจาทิฯ เตสํ ยมกานํ สมฺเภทโยนิโย ปเภทุปฺปตฺติการณภูตา เภทา อุจฺจาวจปการา อจฺจนฺตพหโว, ตตฺถาปิ เตสุปิ เกจิ ยมกา สุกรา สุสาธิยา, เกจิ อจฺจนฺตทุกฺกรา อติสเยน ทุสฺสาธิยาฯ สมฺเภโท โยนิ เยสนฺติ วิคฺคโหฯ

อิห สุกรสฺส อุปทิสิตตฺตา ทุกฺกรยมกปเวโสปายมตฺตมุปทิสียเต –

‘‘มนํ มนํ สตฺถุ ทเทยฺย เจ โย,

มนํ มนํ ปีณยต’สฺส สตฺถุ;

มนํ มนํ เตน ทเทยฺย เจ น,

มนํ มนํป’สฺส น สาธุปุชฺช’’นฺติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกาทิยมกเมกรูปํ อพฺยเปตพฺยเปตํฯ

โย ปุคฺคโล มนํ อตฺตโน จิตฺตํ สตฺถุ ชินสฺส มนํ ขณมตฺตมฺปิ ทเทยฺย เจ, สตฺถุ มุนินฺทสฺส มนํ จิตฺตํ อสฺส ปุคฺคลสฺส มนํ จิตฺตํ ปีณยติ สมฺปีเณติ, เตน ตสฺมา มนํ มนํ จิตฺตํ จิตฺตํ ทเทยฺย เจ น ยทิ โน ทเทยฺย, อสฺส ปุคฺคลสฺส มนํ จิตฺตํ มนํปิ มุหุตฺตมฺปิ สาธุปุชฺชํ สาธูหิ ปูชิตพฺพํ น ภวติฯ

‘‘สมุนฺนเตน เต สตา,

กถํ น เต น เต สิยุํ;

ยโต นเต’นเตปิ’โต,

สิยุํ น เต นเต สุภา’’ติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกมชฺฌยมกเมกรูปมพฺยเปตพฺยเปตํฯ

ยโต เยน การเณน เต ตุยฺหํ สตา โสภเนน สมุนฺนเตน สมฺมา อุนฺนเตน เหตุนา นเตปิ อวนเตปิ อนเตปิ อนวนเตปิ เต เต สุภา เต เต โสภนา น น สิยุํ, ภวนฺเตว, อโต เตน การเณน เต สุภา เต โสภนา นเต อวนเต กถํ น สิยุํ, ภวนฺเตวฯ

‘‘ชินํ ปณาโมนตสชฺชนํ ชนํ,

คุเณ นิเวเสนฺตมสชฺชนํ’ชนํ;

เวเนยฺยเนตฺเต คุณภาชนํ ชนํ,

นเม มเมนฺตํ ขลุ สชฺชนํชน’’นฺติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกนฺตยมกเมกรูปมพฺยเปตพฺยเปตยมกํ ทุกฺกรํฯ

ปณาโมนตสชฺชนํ ปณามิตุกาโมนตสาธุชนวนฺตํ ชนํ เวเนยฺยชนํ อสชฺช ปมาทมกตฺวา คุเณ สีลาทิคุเณ นิเวเสนฺตํ นิโยเชนฺตํ เวเนยฺยเนตฺเต อญฺชนํ อญฺชนภูตํ คุณภาชนํ คุณานมาธารภูตํ สชฺชนํชนํ อิมินา การเณน สาธุชนานํ อญฺชนภูตํ ชนํ สาธุชนํ ขลุ เอกนฺเตน มเมนฺตํ มมายนฺตํ นํ ชินํ นเม นมามิฯ

‘‘สาภาสุ สาภา ภุวเน ชินสฺส,

สาภาย สา ภาสติเยว ชาตุ;

สาภาย สา ภาติ น เจ กถํ น,

สาภา สสาภานมติจฺจ ภาตี’’ติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกาทิยมเกกรูปพฺยเปตํฯ

ภุวเน สตฺตโลเก สาภาสุ วิชฺชมานาภาสุ ชินสฺส สาภา โสภนา อาภา สาภาย วิชฺชมานาย, โสภนาย วา อาภาย อาภาโต ชาตุ เอกนฺเตน ภาสติเยว ทิปฺปเตว, สา ชินาภา สาภาย วิชฺชมานาภาโต อธิกา หุตฺวา เจ น ภาติ ยทิ น ภาสติ, สสาภานํ วิชฺชมานโสภนาภานํ พฺรหฺมาทีนํ สาภา โสภนาภาโย อติจฺจ อติกฺกมฺม กถํ น ภาติ, ภาสติเยวฯ

‘‘น ภาสุรา เตปิ สุรา วิภูสิตา,

ตถาสุรา ภูริ สุราปราชิตา;

สภาสุ ราชาปิ ตถา สุราชิโต,

ยถา สุราชนฺติ สุราวินิสฺสฏา’’ติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกมชฺฌยมเกกรูปพฺยเปตํฯ

สุราวินิสฺสฏา สุราปานโต อปคตา ชนา ยถา สุราชนฺติ, ตถา วิภูสิตา วิเสเสน อลงฺกตา เตปิ สุรา เต เทวา อปิ น ภาสุรา โสภมานา น โหนฺติ, ตถา เอวํ สุราปราชิตา สุราปานเหตุ ปราชิตภาวํ ปตฺตา ภูริ อสุรา พหโว เวปจิตฺติอาทโย อสุราปิ น ภาสุรา น โสภนฺติ, ตถา เอวํ สุราชิโต สุฏฺฐุ อลงฺกโต ราชาปิ สภาสุ น ภาสุโรฯ

‘‘ชินาณตฺติยํ โย’หิตาสา สิตาสา,

อวสฺสํว เต โหนฺตฺย’ตาสา หตาสา;

อโต สพฺพปาเป สตาสา วตาสา,

กโรนฺเตว สนฺติสฺสิตา สามิตาสา’’ติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกนฺตยมกเมกรูปพฺยเปตํฯ

เย สปฺปุริสา ชินาณตฺติยํ พุทฺธสฺส วินยปญฺญตฺติสงฺขาตาณตฺติยํ โอหิตาสา อวีติกฺกมวเสน ปติฏฺฐิตอาสา โหนฺติ สิตาสา ปริสุทฺธาสา, เต สาธโว หตาสา อนุกฺกเมน หตตณฺหา อวสฺสํว เอกนฺเตเนว อตาสา ภยรหิตา ยโต โหนฺติ, อโต ตสฺมา สพฺพปาเป สพฺพากุสเล สตาสา ภยสหิตา วตาสาว นิรวชฺชวตาภิลาสวนฺโต สาธุชนา สนฺติสฺสิตา สนฺตินิสฺสิตาโย สามิตาสา สามิภาวาสาโย กโรนฺเตวฯ

๓๓.

ยมกํ ตํ ปเหฬี จ, เนกนฺตมธุรานิ’ติ;

อุเปกฺขิยนฺติ สพฺพานิ, สิสฺสเขทภยา มยาฯ

๓๓. นนุ ยมกํ นาม กวีนํ สามตฺถิยวิเสสสูจกนฺติ ตตฺถ ตํ โสปโยคํ, ปเหฬิกา จ โสปโยคา กีฬาวิโนทเน สมฺพาธฏฺฐานมนฺตเน ปรพฺยาโมหเน [ปรมพฺยาโมหเน (ก.), กาพฺยาทาส ๓.๙๗] จ, ตสฺมา ตตฺถ กถมุเปกฺขา ภวโตติ อาห ‘‘ยมก’’นฺติอาทิฯ ตํ ยถาวุตฺตํ ยมกญฺจ สุกรทุกฺกรปฺปเภทํฯ ปเหฬิกา ปน ปุพฺพาจริเยหิ โสฬส นิทฺทิฏฺฐา สมาคตาวญฺจิตาทิกาฯ ตตฺถิทํ ลกฺขณํ –

สมาคตา นาม สิยา, คุฬฺหตฺถา ปทสนฺธินา;

วญฺจิตาญฺญตฺถ รุฬฺเหน, ยตฺถ สทฺเทน วญฺจนาฯ

อุกฺกนฺตาติพฺยวหิต-ปฺปโยคา โมหการินี;

สิยา ปมุสฺสิตา ยสฺสา, ทุพฺโพธตฺถา ปทาวลิฯ

สมานรูปา’มุขฺยตฺถา-โรปาหิตปทา สิยา;

ผรุสา ปจฺจยาทีหิ, ชาตสทฺทา กถญฺจิปิฯ

สงฺขฺยาตา นาม สงฺขฺยานํ, ยตฺถ พฺยาโมหการณํ;

อญฺญถา’ภาสเต ยตฺถ, วากฺยตฺโถ สา ปกปฺปิตาฯ

สา นามนฺตริกา ยสฺสา, นาเม นานตฺถกปฺปนา;

นิภูตา’วฏฺฐิตญฺญตฺถา, ตุลฺยตฺถสุติเหตุโตฯ

สมานสทฺทา สา อิฏฺฐ-สทฺทปริยายสาธิตา;

สมฺมุฬฺหา มูฬฺหตาเยว, นิทฺทิฏฺฐตฺถาปิ สาธุกํฯ

ยสฺสา สมฺพนฺธพาหุลฺยา, นามํ สา ปาริหาริกี;

เอกจฺฉนฺนา ภเว พฺยญฺชา-เธยฺยํ นิสฺสยโคปนาฯ

สา ภเว อุภยจฺฉนฺนา, ยสฺสา อุภยโคปนา;

สํกิณฺณา นาม สา ยสฺสา, นานาลกฺขณสงฺกโรติฯ

โทสตฺเตปิ เจสํ สพฺเพสํ อุกฺกนฺตาทีสุ โทสภาเว นาโรปิตพฺพาฯ เอสา หิ [มนโสติ (ก.)] ‘‘พหุคุเณ ปณมติ’’จฺจาทินา [สุโพธาลงฺการ ๔๔ คาถา] วากฺยสํกิณฺณนาเมน น วุตฺตา, ปกปฺปิตา จ สํสยโทสปริหาเรน ‘‘ยาเต ทุติยํ นิลย’’นฺติ [สุโพธาลงฺการ ๑๑๒ คาถา] อาทินา นิทฺทิฏฺฐาฯ

‘‘ปภวา’นตวิตฺติณฺณา, ตวา’ณา มหตี สติ;

จิราย ชยตํ นาถ, ปหุตผลสาธนี’’ติฯ

อยํ สมาคตาฯ

‘‘ภทฺทเมโว’ปเสเวยฺย, วิธูตมทกิพฺพิสํ;

สมฺปาปเย ปุรํ เขมํ, ส ทนฺโต’ตฺตนิเสวิน’’นฺติฯ

อยํ วญฺจิตาฯ

ปมุสฺสิตาทโย ตุ ลกฺขณานุสาเรน, ตตฺโถทาหรณานุสาเรน จ เวทิตพฺพาฯ

เอวํ ปุพฺพาจริเยหิ ปริกปฺปิตา ปเหฬิกา เจติ เอตานิ สพฺพานิ เอกนฺเตน นิยเมน น มธุรานิ อตฺถรสสฺส วา สทฺทรสสฺส วา กสฺสจิ อภาเวน อสฺสาทิตพฺพานิ น โหนฺตีติ อิมินา การเณน สิสฺสานมุปฺปนฺโน เขโทเยว ภยํ ตโต เตสํ เขทโต วา อุปฺปนฺนภยโต มยา อุเปกฺขิยนฺตีติ สมฺพนฺธนียํฯ

๓๓. เอวํ สุกรทุกฺกรวเสน ทุวิธตฺตํ วตฺวา กวีนํ สามตฺถิยปฺปกาสเน สปฺปโยชนยมกานญฺจ, กีฬาวิโนทเน สมฺพาธฏฺฐานสมฺมนฺตเน ปรพฺยาโมหเน จาติ อิเมสุ สปฺปโยชนานญฺจ ปเหฬิกานมวจเน การณํ นิทฺทิสติ ‘‘ยมก’’มิจฺจาทินาฯ ตํ ยมกํ ยถาวุตฺตํ สุกรทุกฺกราทิเภทํ ยมกชาตญฺจ ปเหฬิ จ ปุพฺพาจริเยหิ นิทฺทิฏฺฐา สมาคภาทิกา ปเหฬิกา จ อิติ อิมานิ สพฺพานิ เอกนฺตมธุรานิ น อิติ อสฺสาเทตพฺพสฺส อตฺถรสสฺส, สทฺทรสสฺส วา นิยมโต อภาวา เอกนฺเตน อมธุรานิ, อิติ อิมินา การเณน จ สิสฺสเขทภยา สิสฺสานํ อสหนสงฺขาตาย อสหเนน ชาตาย วา ภีติยา จ มยา อุเปกฺขียนฺติฯ สิสฺสานํ เขโทเยว ภยํ, สิสฺสเขทโต อุปฺปนฺนํ วา ภยํ, ตโตติ วิคฺคโหฯ

เอตฺถ ปเหฬิกา เอวํ ทฏฺฐพฺพา –

สมาคตา จ วญฺจิตุ-กฺกนฺตา ปมุสฺสิตาปิ จ;

สมานรูปา ผรุสา, สงฺขฺยาตา จ ปกปฺปิตาฯ

อโถปิ นามนฺตริกา, นิภูตา จ ปเหฬิกา;

อโถ สมานสทฺทา จ, สมฺมุฬฺหา ปาริหาริกี;

เอกจฺฉนฺโนภยจฺฉนฺนา, สํกิณฺณาติ จ โสฬสาติฯ

ตตฺริทํ ลกฺขณํ –

สมาคตา นาม สิยา, คุฬฺหตฺถา ปทสนฺธินา;

วญฺจิตาญฺญตฺถ รุฬฺเหน, ยตฺถ สทฺเทน วญฺจนาฯ

อุกฺกนฺตาติพฺยวหิต-ปฺปโยคา โมหการินี;

สิยา ปมุสฺสิตา ยสฺสา, ทุพฺโพธตฺถา ปทาวลิฯ

สมานรูปา’มุขฺยตฺถา-โรปาหิตปทา สิยา;

ผรุสา ปจฺจยาทีหิ, ชาตสทฺทา กถญฺจิปิฯ

สงฺขฺยาตา นาม สงฺขฺยานํ, ยตฺถ พฺยาโมหการณํ;

อญฺญถา’ภาสเต ยตฺถ, วากฺยตฺโถ สา ปกปฺปิตาฯ

สา นามนฺตริกา ยสฺสา, นาเม นานตฺถกปฺปนา;

นิภูตา’วฏฺฐิตญฺญตฺถา, ตุลฺยตฺถสุติเหตุโตฯ

สมานสทฺทา สา อิฏฺฐ-สทฺทปริยายสาธิตา;

สมฺมุฬฺหา มูฬฺหตาเยว, นิทฺทิฏฺฐตฺถาปิ สาธุกํฯ

ยสฺสา สมฺพนฺธพาหุลฺยา, นามํ สา ปาริหาริกี;

เอกจฺฉนฺนา ภเว พฺยญฺชา-เธยฺยํ นิสฺสยโคปนาฯ

สา ภเว อุภยจฺฉนฺนา, ยสฺสา อุภยโคปนา;

สํกิณฺณา นาม สา ยสฺสา, นานาลกฺขณสงฺกโรติฯ

อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ปทสนฺธินา ปทานํ สนฺธานโต คุฬฺหตฺถา อปากฏตฺถา สมาคตา นาม สิยาฯ คุฬฺหตฺถาติ ปสิทฺธานุวาเทน อปสิทฺธา สมาคตา วิธียเตฯ อิโต ปรมฺปิ อนุวาทานุวาทฺยภาโว เอวํ เวทิตพฺโพฯ ยตฺถ ปเหฬิกายํ อญฺญตฺถ รุฬฺเหน สทฺเทน อญฺญสฺมิํ อตฺเถ ปสิทฺเธน รุฬฺหิสทฺเทน วญฺจนา วญฺจิตา นาม สิยาฯ

อติพฺยวหิตปฺปโยคา อติสเยน อนฺตริตปยุชฺชมานปทยุตฺตา ตโตเยว โมหการินี สมฺโมหการิกา ปเหฬิกา อุกฺกนฺตา นามฯ ยสฺสา ปเหฬิกาย ปทาวลิ ปทปนฺติ ทุพฺโพธตฺถา ทุรนุโพธาภิเธยฺยา, สา ปมุสฺสิตา นามฯ

อมุขฺยตฺถาโรปาหิตปทา อปฺปธานตฺเถ มุขฺยตฺถปกาสกสทฺทานํ กิญฺจิ สธมฺมํ นิสฺสาย อาโรปนโต อุปฏฺฐิตปทยุตฺตา สมานรูปา นาม สิยาฯ ปจฺจยาทีหิ ปจฺจยาเทสาทีหิ กถญฺจิปิ เยน เกนจิ ปกาเรน ชาตสทฺทา นิปฺผนฺนสทฺทา ผรุสา นามฯ

ยตฺถ ยสฺสํ ปเหฬิกายํ สงฺขฺยานํ คณนํ วุตฺตมปิ พฺยาโมหการณํ โหติ, สา ปเหฬิกา สงฺขฺยาตา นาม สิยาฯ ยตฺถ ยสฺสํ ปเหฬิกายํ วากฺยตฺโถ สมุทายตฺโถ อญฺญถา อญฺเญน ปกาเรน อาภาสเต วิญฺญายเต, สา ปกปฺปิตา นามฯ

ยสฺสา ปเหฬิกาย นาเม ปยุตฺตาภิธาเน นานตฺถกปฺปนา วิวิธาภิเธยฺยกปฺปนา สมฺภวติ, สา ปเหฬิกา นามนฺตริกา นามฯ ตุลฺยตฺถสุติเหตุโต สมานตฺถสทฺทานํ ปโยคเหตุยา อวฏฺฐิตญฺญตฺถา ปติฏฺฐิตอญฺญตฺถา โหติ, สา นิภูตา นามฯ

ยา ปเหฬิกา อิฏฺฐสทฺทปริยายสาธิตา อิจฺฉิตตฺถสทฺทสฺส เววจเนหิ นิปฺผาทิตา โหติ, สา สมานสทฺทา นามฯ สาธุกํ นิทฺทิฏฺฐตฺถาปิ ทสฺสิตอตฺถยุตฺตาปิยา มูฬฺหตาเยว สมฺโมหภาวตฺถํ เอว ภวติ, สา สมฺมุฬฺหา นามฯ

ยสฺสา ปเหฬิกาย วิรจเน นามํ ทสฺสิยมานํ นามํ สมฺพนฺธพาหุลฺยา สมฺพนฺธสฺส พหุลภาวโต ภวติ, สา ปาริหาริกี นามฯ ยสฺสา อาเธยฺยํ พฺยญฺช อภิพฺยญฺชิย ปกาเสตฺวา นิสฺสยโคปนา อาธารคุตฺติ ภวติ, สา เอกจฺฉนฺนา นามฯ

ยสฺสา ปโยเค อุภยโคปนา อุภินฺนมาธาราเธยฺยานํ โคปนา ภวติ, สา อุภยจฺฉนฺนา นามฯ ยสฺสา นานาลกฺขณสงฺกโร สมาคตาทินานาวิธลกฺขณานํ สงฺกโร โหติ, สา สํกิณฺณา นาม สิยาฯ

อิทานิ สมาคตาทีนํ ลกฺขิยํ กเมน เอวํ ญาตพฺพํ –

‘‘ปภวา’นตวิตฺติณฺณา, ตวา’ณา มหตี สตี;

จิราย ชยตํ นาถ, ปหุตผลสาธินี’’ติฯ

อยํ สมาคตาฯ

นาถ ตว ปภวโต ปฏฺฐาย นตวิตฺติณฺณา โอณตวเสน ปตฺถฏา, เอวํ สติ นที วิย ทิสฺสติฯ ปภว ปกฏฺฐตฺต โสภาวนฺตฯ โภ นาถ ตว ตุยฺหํ มหตี สตี มหนฺตี สมานา อาณา อานตวิตฺติณฺณา อตฺตนิ นเตสุ ชเนสุ ปตฺถฏา ปหุตผลสาธินี พหุลตฺถนิปฺผาทนี จิราย จิรกาลํ ชยตํ อุกฺกํสภาเวน ปวตฺตตุฯ เอตฺถ ปภวอานตอิติสนฺธินา อตฺโถ คุฬฺโหฯ

‘‘ภทฺทเมโว’ปเสเวยฺย, วิธูตมทกิพฺพิสํ;

สมฺปาปเย ปุรํ เขมํ, ส ทนฺโต’ตฺตนิเสวิต’’นฺติฯ

อยํ วญฺจิตาฯ

วิธูตมทกิพฺพิสํ วินาสิตมทโทสํ ภทฺทเมว มนฺทปิย [ปินฺทปิสฺส (ก.)] – ภทฺทชาติเกสุ หตฺถีสุ ภทฺทชาติกหตฺถิเมว อุปเสเวยฺยาติ วุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ ภทฺทเมว อุตฺตมปุริสเมว เสเวยฺยาติ อตฺโถฯ เสวนํ กิมตฺถนฺติ เจ? หตฺถิปกฺเข ทนฺโต สิกฺขิโต โส หตฺถิ อตฺตนิเสวิตํ อตฺตานํ ภชิตํ ชนํ เขมํ นิพฺภยํ ปุรํ นครํ สมฺปาเปติฯ ปุริสปกฺเข ปน ทนฺโต ทมิโต โส อริยปุคฺคโล อตฺตนิเสวิตํ อตฺตานมุปเสวิตํ ชนํ เขมํ นิทฺทุกฺขํ ปุรํ นิพฺพานปุรํ ปาเปติฯ เอตฺถ กวิจฺฉิตอุตฺตมตฺถโต อญฺเญน หตฺถิอตฺเถ รุฬฺเหน สทฺเทน วญฺจนา นามฯ

‘‘พหุคุเณ ปณมติ, ทุชฺชนานํปฺยยํ ชโน;

หิตํ ปมุทิโต นิจฺจํ, สุคตํ สมนุสฺสร’’นฺติฯ

อยํ อุกฺกนฺตาฯ อิมสฺสตฺโถ อุปริ อาคมิสฺสติฯ

พฺยากิณฺณโทสตฺเต สติปิ ปเหฬิการุฬฺหตฺตา เอสา อิฏฺฐาฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ปเหฬิกายมารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺฐา กิลิฏฺฐตา’’ติฯ อิห สมฺพนฺธีปทานํ อฏฺฐานฏฺฐาปเนน พฺยวหิตตฺตํ โหติฯ

‘‘มุขผุลฺลํ คิงฺคมกํ, นิยุรุคฺคตฺถนุนฺนตํ;

ปฏจฺจรี วรํ โปโส, ภีรุยา ธารยนฺติยา’’ติฯ

อยํ ปมุสฺสิตาฯ

มุขผุลฺลํ ติลกาทิํ คิงฺคมกํ เอวํนามกํ ปสาธนํ นิยุรุคฺคตฺถนุนฺนตํ นิยุรํ วลยํ, อุคฺคตฺถนํ ปโยธรปฏํ, อุนฺนตํ นลาฏปฏาทิกํ, มุขโต อุนฺนตาภรณญฺจ ธารยนฺติยา ภีรุยา อิตฺถิยา ปฏจฺจรี ชิณฺณวตฺถนิวาสี โปโส ปุริโส วรํ อุตฺตโมฯ เอตฺถ พหุปโยครหิเตหิ สทฺเทหิ รจิตตฺตา อตฺถสฺส ทุรวโพธตาฯ

‘‘นว’คฺครตนาน’สฺมิํ, ทิสฺสนฺติ รตนากเร;

ปุริสาเนตฺถ อฏฺฐนฺนํ, อฏฺฐา’สาธารณา’ปร’’นฺติฯ

อยํ สมานรูปาฯ

อสฺมิํ รตนากเร อคฺครตนานิ นว ทิสฺสนฺติ, เอตฺถ อิเมสุ รตเนสุ อฏฺฐ รตนานิ อฏฺฐนฺนํ ปุริสานํ อสาธารณานิ, อปรํ รตนํ สาธารณํฯ อิมานิ นว โลกุตฺตรานิ จิตฺตีกตาทิอตฺเถน ‘‘รตนานี’’ติ จ ตปฺปภโว สมฺมาสมฺพุทฺโธ ‘‘อากโร’’ติ จ กปฺปิโตติ อมุขฺยตฺเถสุ รตนาทิสทฺทานมาโรปนํ โหติฯ

‘‘วินฺทนฺติ เทวคนฺธพฺพา, หิมวนฺตมหาตเล;

รสวนฺเต สเร สตฺต, น นาคาปิ อุโปสถา’’ติฯ

อยํ ผรุสาฯ

หิมวนฺตมหาตเล หิมาลยสฺส มตฺถเก รสวนฺเต โสทเก สตฺต สเร อโนตตฺตาทิเก เทวคนฺธพฺพา วินฺทนฺติ เสวนฺติ, อุโปสถา นาคาปิ น วินฺทนฺติฯ อยมปรตฺโถฯ หิมวนฺตมหาตเล จนฺทรํสิยุตฺเต มหาปาสาทตเล เทวคนฺธพฺพา กีฬมานา คนฺธพฺพา รสวนฺเต มธุรคุณยุตฺเต สตฺต สเร วีณาย ฉชฺชาทิเก สตฺต สเร วินฺทนฺติ, นาคาปิ อริยาปิ อุโปสถาปิ อุปวุตฺถาปิ น วินฺทนฺติ นานุภวนฺติฯ เอตฺถ ทิพฺพนฺตีติ เทวาฯ อุโปสโถ เอเตสมตฺถีติ อุโปสถาติ วิคฺคโหฯ ลกฺขณกฺกมโต ปสิทฺธปจุรปโยคโต อญฺญทตฺถา เยน เกนจิ เลเสน ปจฺจยาทีนํ ชาตสทฺทสฺส อตฺถิตาฯ

‘‘คีตสทฺเท สรา ทฺเว ทฺเว, ทฺเว ฉชฺชญฺญตฺร ฉสฺสรา;

ปญฺจวณฺณํ ยถา จกฺขุ, ฉพฺพณฺณา นาสิกา ตถา’’ติฯ

อยํ สงฺขฺยาตาฯ

คีตสทฺเท สรา ทฺเว โหนฺติ, ฉชฺช’ญฺญตฺร ฉชฺชโต อญฺญตฺร ฉชฺชํ วชฺเชตฺวา อุสโภ คนฺธาโร มชฺฌิโม ปญฺจโม เธวโต นิสาโทติฯ เอตฺถ ยุคฬโต ทฺเว ทฺเว ฉสฺสรา ฉสรวนฺโตฯ ยถา จกฺขุ ปญฺจวณฺณํ โหติ, ตถา เอวํ นาสิกา ฉพฺพณฺณา โหติ, คีตสทฺเท อีการอการสรทฺวยสพฺภาวโต จ ฉชฺชํ ฐเปตฺวา อุสภาทีสุ สรานํ ติวิธตฺตา จ ‘‘จกฺขู’’ติ สรพฺยญฺชนวเสน ปญฺจวณฺณานํ สพฺภาวโต จ ‘‘นาสิกา’’ติ ฉนฺนํ สพฺภาวโต จ เอวํ วุตฺตํฯ เอตฺถ วุตฺตสงฺขฺยาคีตาทิสทฺทสนฺนิฏฺฐานโต สมฺโมหการินี โหติฯ

‘‘ปาตุ โว อุทิโต ราชา, สิริมา รตฺตมณฺฑโล;

สกนฺติคหนกฺขตฺต-สงฺฆยุตฺโต สุลกฺขโณ’’ติฯ

อยํ ปกปฺปิตาฯ

สิริมา สิริมนฺโต รตฺตมณฺฑโล อนุรตฺตชนปทมณฺฑโล, อนุรตฺตอมจฺจมณฺฑโล วา สกนฺติคหนกฺขตฺตสงฺฆยุตฺโต สกสฺส อตฺตโน อนฺเต สมีเป คหเนหิ อวิรเฬหิ ขตฺตสงฺเฆหิ ขตฺติยสมูเหหิ ยุตฺโต สํยุตฺโต สุลกฺขโณ ปสตฺถปุริสลกฺขโณ อุทิโต ปสิทฺโธ ราชา นรินฺโท โว ตุมฺเห ปาตุ รกฺขตูติ อยํ อนธิปฺเปตตฺโถฯ สิริมา ‘‘ลกฺขิยา วาสฏฺฐานตฺตา’’ติ วุตฺตตฺตา สิริมนฺโต รตฺตมณฺฑโล อุคฺคมเน รตฺตมณฺฑโล สกนฺติคหนกฺขตฺตสงฺฆยุตฺโต กนฺติสหิเตหิ คหนกฺขตฺตตารคเณหิ ยุตฺโต สุลกฺขโณ สุฏฺฐุ สสลกฺขโณ อุทิโต อุคฺคโต ราชา จนฺโท โว ตุมฺเห ปาตูติ อุภยปกฺขสฺส สาธารณคุณคุณีปทปริคฺคเหน อิธ วากฺยตฺถสฺส อญฺญถา ทิสฺสมานตา โหติฯ

‘‘วุจฺจตา’โท อิสิตฺเย’โก, สุมหนฺโตปการวา;

สนาตโน จ น อิสิ, น สขา น สนาตโน’’ติฯ

อยํ นามนฺตริกาฯ

เอโก อาโท ปุพฺเพ ‘‘อิสี’’ติ วุจฺจติ, สุมหนฺโตปการวา อติมหนฺโตปการสมนฺนาคโต สนาตโน จ สสฺสโต จ โหติ, ตถาปิ น อิสิ อิสิ นาม น โหติ, น สขา มิตฺโตปิ น โหติ, น สนาตโน สสฺสโตปิ น โหติ, อยํ คมฺยมานตฺโถฯ สุมหา อติมหนฺโต เอโก อาโท นามาทิมฺหิ อิสีติ วุจฺจติ, อนฺโต มชฺเฌ ปการวา ป-กาเรน สมนฺนาคโต, สนาตโน จ สสฺสโต จ โหติ, อิสิปิ นาม น โหติ, มิตฺโตปิ น โหติ, โส นาตโน ตนอิติ อกฺขรทฺวยรหิโต น โหติฯ อาทิมชฺฌานํ วุตฺตตฺตา อนฺเตติ ญายติ, ‘‘อิสิปตนวิหาโร’’ติ คเหตพฺพํฯ ตตฺถ อิสิปตนนาเมน อิสิอาทีนํ คมฺยมานตฺถตฺตา นานตฺถกปฺปนา โหติฯ

‘‘ธาวนฺตํ อุทยา อตฺถํ, มุหุตฺตํ น นิวตฺตติ;

น จนฺทมณฺฑลํ เอตํ, นาปิ อาทิจฺจมณฺฑล’’นฺติฯ

อยํ นิภูตาฯ

อุทยา อุทยโต ปภุติ อตฺถํ ยาว อตฺถํ ธาวนฺตํ ชวนฺตํ มุหุตฺตํ มุหุตฺตกาลํ น นิวตฺตติ น ปุนาวตฺตติฯ เอตํ จนฺทมณฺฑลมฺปิ น โหติ, อาทิจฺจมณฺฑลมฺปิ น โหติฯ อุทยา ปฏิสนฺธิโต อตฺถํ ยาวจุติฯ ธาวนฺตนฺติ อายุกิจฺจโต อายุจนฺทาทีนมตฺถานํ, ตปฺปกาสกสทฺทานญฺจ ตุลฺยตฺตา เอตฺถ ปติฏฺฐิตจนฺทาทิอตฺถนฺตรานํ สมฺภโวฯ

‘‘เทวิํ กิตฺติมหีนามํ, กฬารตฺถวฺหยํ ปุริํ;

หิตฺวา น สริ โส ธีโร, กโรนฺโตปฺยุ’ยฺยมวฺหย’’นฺติ [กโรนฺโตมุตฺตมวฺหยนฺติ (ก.)]ฯ

อยํ สมานสทฺทาฯ

กิตฺติมหีนามํ กิตฺติมหีนํ ทฺวินฺนํ นาเมน สมนฺนาคตํ เทวิํ อคฺคมเหสิํ กฬารตฺถวฺหยํ ปุริํ กฬารอตฺถานํ ทฺวินฺนํ นาเมน สมนฺนาคตํ ปุริํ นครญฺจ โส ธีโร หิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา อุยฺยมวฺหยํ อุยฺยมนาเมน สมนฺนาคตํ กโรนฺโต อปิ น สริ สมฺปตฺติํ นานุสริ, ยโสธราเทวิญฺจ กปิลวตฺถุปุริญฺจ หิตฺวา วีริยสงฺขาตปธานํ กโรนฺโต มหาสตฺโต สมฺปตฺติํ น สริ, เอตฺถาภิมตยโสธราทิสทฺทานํ ปริยาเยหิ กิตฺติมหีสทฺทาทีหิ รจิตตาฯ

‘‘จตุทฺทิสามุขา พนฺธา, จตฺตาโร สินฺธวา สยํ;

ปริภุญฺชนฺติ นิกฺขิตฺตํ, ติณํ มชฺเฌ ยถาสุข’’นฺติฯ

อยํ สมฺมุฬฺหาฯ

สินฺธวา จตฺตาโร อสฺสา จตุทฺทิสามุขา ยถา จตุทฺทิสาสมฺมุขา โหนฺติ, ตถา พนฺธา มชฺเฌ นิกฺขิตฺตํ ติณํ สยํ ยถาสุขํ ปริภุญฺชนฺติ, อญฺญมญฺญํ ปิฏฺฐิํ กตฺวา พนฺธา วิย ขายติ, เต ปน สมฺมุขํ กตฺวา พนฺธา โหนฺติฯ เอตฺถ ‘‘จตุทฺทิสามุขาพนฺธา’’ติ นิทฺทิฏฺฐตฺตา ปิฏฺฐิํ กตฺวา พนฺธาติ สมฺมุฬฺหตา โหติฯ

‘‘ชโน ชีวนชานนฺท-กรพนฺธุสฺส ภาสิตํ;

สกฺกโรนฺโตว ปปฺโปติ, ปุญฺญาริกฺขยโคจเร’’ติฯ

อยํ ปาริหาริกีฯ

ชีวนชานนฺทกรพนฺธุสฺส ชีวนโต อุทกโต ชาตานํ ปทุมานํ อานนฺทกรสฺส สูริยสฺส พนฺธุสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ภาสิตํ วจนํ สกฺกโรนฺโต ปูเชนฺโต ชโน ปุญฺญาริกฺขยโคจเร ปุญฺญานํ ปฏิปกฺขตฺตา ปุญฺญาริสงฺขาตานํ อกุสลานํ ขยสฺส นิมิตฺตภูตํ นิพฺพานมารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺเน มคฺคผเล ปปฺโปติ ปาปุณาติฯ เอตฺถ ชีวนชานํ อานนฺทกรสฺส พนฺธุสฺเสติ จ, ปุญฺญารีนํ ขยนิมิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตติ จ อิมินา พุทฺโธ มคฺคผลา จ ปารมฺปริเยน สมฺพนฺเธน วุตฺตาติ สมฺพนฺธานํ พาหุลฺลภาโวฯ

‘‘น คณฺหาติ มหนฺตมฺปิ, สทฺทํ น จ วิภูสนํ;

จตุปฺปทสฺส กสฺสาปิ, กณฺโณยํ น กิลาผโล’’ติฯ

อยํ เอกจฺฉนฺนาฯ

กสฺสาปิ จตุปฺปทสฺส กณฺโณ มหนฺตมฺปิ สทฺทํ น คณฺหาติ, อารมฺมณํ น กโรติ, วิภูสนมฺปิ น คณฺหาติฯ ตถาปิ อยํ กณฺโณ อผโล น กิล, สผลโต นิปฺผโล น โหติ กิรฯ อสฺสกณฺโณ รุกฺโขฯ เอตฺถ กณฺโณติ อาเธยฺยํ กตฺวา ตทาธารสฺส อวจนโต นิสฺสยคุตฺติฯ

‘‘อลงฺกโรนฺโต ภุวนํ, สสฺสิริโก สเทวกํ;

กสฺมิํ สญฺชาตสํวทฺโธ, โก เกน นุปลิมฺปตี’’ติฯ

อยํ อุภยจฺฉนฺนาฯ

สสฺสิริโก สเทวกํ ภุวนํ อลงฺกโรนฺโตติ พุทฺโธ วิย ขายติฯ ภุวนํ ภุวนสงฺขาตํ กํ ชลํ สทา เอว อลงฺกโรนฺโต สสฺสิริโก ลกฺขิยสมนฺนาคโต กสฺมิํ ชเล สญฺชาตสํวทฺโธ โก กตโร เกน ชเลน น อุปลิมฺปติ น ลิมฺปติฯ ปทุโมติ วิสชฺชนํฯ ปทุโม หิ ปุํนปุํสกลิงฺโคฯ อิห ชลปทุมานํ ทฺวินฺนมฺปิ ฉาทิตตฺตา อุภยจฺฉนฺนา นามฯ

‘‘อาโท โสเยว โย อนฺเต, มชฺฌิมสฺสาทิ มชฺฌิโม;

สิทฺธนฺตาทีสุ วตฺตนฺตํ, อสงฺขตปทํ วทา’’ติฯ

อยํ สํกิณฺณาฯ

อนฺเต อวสาเน โย โหติ, อาโทปิ โสเยว โหติ, มชฺฌิมสฺส อาทิภูโต มชฺฌิโม เอว โหติ, สิทฺธํ นิปฺผนฺนํ ตาทีสุ อริเยสุ วตฺตนฺตํ อสงฺขตปทํ วท กเถหีติ อยมปรตฺโถฯ อาโท อาทิมฺหิ โสเยว สกาโร เอว อนฺเต ปริโยสาเน โย ยกาโรเยว, มชฺฌิโม มชฺฌิมวณฺโณ มชฺฌิมสฺส สทฺทสฺส อาทิ มกาโร, สิทฺธนฺตาทีสุ มตสมยกาลาทีสุ วตฺตนฺตํ วาจกภาเวน ปวตฺตนฺตํ อสงฺขตปทํ สงฺขตโต อญฺญตฺตา อสงฺขตภูตํ ปญฺญตฺติํ วท กเถหีติฯ สมยสทฺโท หิ นามปญฺญตฺติฯ เอตฺถ สิทฺธนฺตสทฺเทน อาทิสทฺทสฺส สงฺคหิตตฺตา ตาทิอตฺโถ ลพฺภตีติ อตฺถสฺส คุฬฺหตาย สมาคตาลกฺขเณน จ ‘‘โส’’ติ ‘‘โย’’ติ ‘‘อสงฺขตปท’’นฺติ อญฺญตฺถรุฬฺหสทฺเทน วญฺจิตตฺตา วญฺจิตาลกฺขเณน จ สมยสทฺเท นานตฺถกปฺปนโต นามนฺตริกาลกฺขเณน จาติ ตีหิปิ ลกฺขเณหิ มิสฺสิโตติฯ เสเสสุปิ สํกิณฺณตฺตํ เอวเมว เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตลกฺขณานุสาเรเนว สมาคตาทีนํ อนฺวตฺถสญฺญตา เวทิตพฺพาฯ

๓๔.

เทสกาลกลาโลก-ญายาคมวิโรธิ ยํ;

ตํ วิโรธิปทํ เจ’ต-มุทาหรณโต ผุฏํฯ

๓๔. ‘‘เทสิ’’จฺจาทิฯ เทโส ถลชลเทสาทิฯ กาโล รตฺตินฺทิโวฯ กลา นจฺจคีตาทโยฯ โลโก จราจรภูตปฺปวตฺติฯ ญาโย ยุตฺติฯ อาคโม อิธ พุทฺธวจนํฯ อญฺญตฺถ ตุ สุติธมฺมสํหิตา, เต จฯ เตหิ วิโรโธ อสฺส อตฺถีติ เทส…เป.… วิโรธิฯ ยนฺติ อนุวทิตฺวาฯ ตํ วิโรธิปทนฺติ วิธียเตฯ เอตญฺจ ปทํ อุทาหรณโต ลกฺขิยโต ผุฏํ ปากฏํฯ ยโต ชลชาทีนํ ถลาทีสุ ปาตุภาวาทิ, รตฺยาทีสุ สมฺภวนฺตานํ กุสุมาทีนํ ทิวาทีสุ สมฺภโว จ, ‘‘นจฺจคีตาทิจตุสฏฺฐิยา กลาสุ ภินฺนฉชฺโช นาม สตฺตสโร’’ติอาทินา กลาสตฺถาภิหิตลกฺขณาติกฺกมวิโรโธ จ, ‘‘อคฺคิสีตโล, นิสฺสาโร ขทิโร’’ติอาทินา โลกสีมาติกฺกโม จ, วุตฺตายปา’นรุปฺปตฺตสมุปฺปตฺติยา มิทฺธสฺส รูปภาวาปาทนาทิญายวิโรโธ จ, ยถาสกมาคเมน วิโรโธ จ สุเขน จ สกฺกา ปากฏตฺตา วิญฺญาตุํ, ตโต สพฺพเมตํ โนทาหฏนฺติ อธิปฺปาโยฯ

๓๔. เอวํ ยมกปเหฬิกานมทสฺสเน การณํ วตฺวา อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน สมฺปตฺตวิโรธิโทสํ ‘‘เทสกาลิ’’จฺจาทินา วทติฯ ยํ ปทํ เทโส ถลชลปพฺพตาทิฯ กาโล รตฺตินฺทิโว เหมนฺตาทิวเสน ติวิโธ, วสนฺตาทิวเสน ฉพฺพิโธฯ กลา นจฺจคีตาทิจตุสฏฺฐิฯ โลโก ถาวรชงฺคมภูตปวตฺติสงฺขาโตฯ ญาโย ยุตฺติฯ อาคโม อิห พุทฺธวจนํ, อญฺญตฺถ ปน สุติธมฺมสํหิโต จฯ เตหิ วิโรโธ อสฺส อตฺถีติ เทส…เป.… วิโรธิฯ ตํ วิโรธิปทํ นามฯ เอตํ วิโรธิปทํ อุทาหรณโต ลกฺขิยโต ผุฏํ ปริพฺยตฺตํฯ วสฺสิกชาติสุมนาทีนํ ชลชาทิภาโว จ, ปทุมกุมุทาทีนํ ถลชาทิภาโว จ, รตฺติอาทีสุ ลพฺภมานานํ กุมุทาทีนํ ทิวาทีสุ สมฺภโว จ, นจฺจคีตาทิจตุสฏฺฐิยา กลาสุ ‘‘ฉชฺโช อุสโภ คนฺธาโร มชฺฌิโม ปญฺจโม เธวโต นิสาโท’’ติ ทสฺสิตสตฺตสรานเมกเทสสฺส ฉชฺชสฺส ภินฺนสตฺตสโร ฉชฺโช นามาติ สมุทายวเสน โวหารกรณาทีหิ สตฺถาคตตํ, ลกฺขณาติกฺกมญฺจ, ‘‘อคฺคิ สีตโล, จนฺทนํ อุณฺหํ, ขทิรรุกฺโข นิสฺสาโร, เอรณฺโฑ สสาโร’’ อิจฺจาทินา โลกมริยาทาติกฺกโม จ, มิทฺธสฺส อรูปภาวุปปตฺติยา วุตฺตายปิ รูปภาวสาธนสทิสยุตฺติวิโรธิกถนญฺจ, ยถาสกมาคมมติกฺกมฺม กถนญฺจาติ สพฺเพสํ วิรุทฺธสภาวสฺส ปากฏตฺตา อุทาหรณํ น ทสฺสยิสฺสามาติ อธิปฺปาโยฯ อิเมสเมว เทสาทิวิโรธีนมวิรุทฺธตฺตํ เอตฺเถว วิโรธิปทโทสปริหาเร ‘‘โพธิสตฺตปฺปภาเวนา’’ติจฺจาทินา ทิสฺสติฯ เทส…เป.… คเมหิ วิโรโธ, โส อสฺส อตฺถีติ เทส…เป.… วิโรธิฯ นินฺทายํ อยมสฺสตฺถีติ วิวจฺฉิตาฯ

๓๕.

ย’ทปฺปตีต’มานีย, วตฺตพฺพํ เนยฺยมาหุ ตํ;

ยถา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ รตฺติยํฯ

๓๕. ‘‘ย’’มิจฺจาทิฯ อปฺปตีตํ สทฺทโต, อตฺถโต วา อนธิคตํ นหฺยญฺญถาวคโม คนฺถนฺตราภาวโตฯ วกฺขติ หิ ‘‘ทุลฺลภาวคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินี’’ติฯ ยํ กิญฺจิ ปทํ สมานีย อาเนตฺวา วตฺตพฺพํ, ตํ เนยฺยมาหุฯ ยเถตฺยุทาหรติฯ สพฺพาปิ สกลาปิ ทิสา ปุพฺพทิสาทโย ทส ทิสา รตฺติยํ รชนฺยํ ธวลา อุชฺชลา โรจนฺติ ทิปฺปนฺตีติ เอตฺตเก นิทฺทิฏฺเฐ จนฺทมรีจิโน เอตฺถ เนยฺยตฺตํฯ

๓๕. อิทานิ เนยฺยโทสมุทาหรติ ‘‘ย’’มิจฺจาทินาฯ ยํ ปทํ อปฺปตีตํ ปทนฺตเรน, เตนาภิหิตตฺเถน วา ‘‘อิมสฺสตฺโถย’’มิติ อวิญฺญาตํ อานีย วตฺตพฺพํ, ตโตเยว ปทนฺตรมานีย วตฺตพฺพํ โหติ, ตํ เนยฺยมาหุ ‘‘เนยฺยโทโส’’ติ โปราณา อาหุฯ ยถา ตตฺโถทาหรณมีทิสํ ‘‘สพฺพาปิ ธวลา ทิสา โรจนฺติ รตฺติย’’นฺติฯ สพฺพาปิ ทิสา ปุพฺพทกฺขิณาทโย ทส ทิสา ธวลา เสตา รตฺติยํ รชนฺยํ โรจนฺติ ทิปฺปนฺติฯ เอตฺถ ทิสาย วิเสสนํ ธวลคุณํ เกลาสกูฏสุธาภิตฺติจนฺทรํสิอาทีสุ กุโต สญฺชาตมิติ อนิจฺฉิตตฺตา อญฺญนิวตฺตนตฺถํ จนฺทกิรณาทิวาจกปทํ อาเนตฺวา ธวลตา อิมิเนติ วตฺตพฺพตฺตา ธวล ปทํ เนยฺยโทเสน ทุฏฺฐํ โหติฯ ปตีตํ วิญฺญาตํ, น ปตีตํ อปฺปตีตํฯ เอตฺถ อกาโร ปสชฺชปฏิเสเธฯ

๓๖.

เนทิสํ พหุ มญฺญนฺติ, สพฺเพ สพฺพตฺถ วิญฺญุโน;

ทุลฺลภา’วคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินีฯ

๓๖. อปฺปตีตํ นิจฺฉนฺติ วิญฺญูติ ทสฺเสตุมาห ‘‘เน’’ติอาทิฯ อีทิสํ อนนฺตเร วุตฺตปฺปการํ เนยฺยํ สพฺเพปิ วิญฺญุโน เญยฺยวิทู สพฺพตฺถ คชฺชาทิเก น พหุ มญฺญนฺติ น สมฺภาเวนฺติ นปฺปยุชฺชนฺติฯ กิํ น พหุมญฺญนฺตีติ เจ อาห ‘‘ทุลฺลภา’’ติอาทิฯ ตถา หิ อวคตี อตฺถาวคโม สทฺทํ วาจกํ, สามตฺถิยญฺจ ญายํ วิลงฺฆยติ จชติ อนุปทสฺสนโตติ สทฺทสามตฺถิยวิลงฺฆินี ทุลฺลภา น ลภฺยเตฯ ญาโยปตฺโถ วา สทฺโทปตฺโถ วา โยตฺโถ น โหติฯ โส นปฺปตียเต ยถา มนสิ อวฏฺฐิตมตฺเตนาติ อตฺโถฯ ตสฺมา สทฺทโต, อตฺถโต วา ปตีตพฺพมเนยฺยํ, ตพฺพิปรีตํ เนยฺยนฺติ วิญฺเญยฺยํฯ

๓๖. อิมํ อปฺปตีตปทํ วิญฺญูหิ นาภิมตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เนทิส’’มิจฺจาทิฯ อีทิสํ ยถาวุตฺตปฺปการํ เนยฺยํ สพฺเพ วิญฺญุโน สพฺพตฺถ คชฺชปชฺชาทิเก น พหุ มญฺญนฺติ น สมฺภาเวนฺติ นปฺปโยเชนฺติฯ อวคตี อตฺถาวโพโธ สทฺทสามตฺถิยวิลงฺฆินี สทฺทสงฺขาตวาจกญฺจ สามตฺถิยสงฺขาตญายญฺจ อติกฺกมฺม ปวตฺตินี ทุลฺลภา ตาทิสปโยคาภาวโต ทุลฺลภา โหติฯ โย อตฺโถ สทฺทาคโต, ญายาคโต วา น โหติ, โส กตฺตุโน มนสิ ปติฏฺฐิตมตฺเตน ปตีโต น โหตีติ ตํ ปทํ เนยฺยโทสมิติ สพฺเพ กวิโน ปริหรนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ พหุมานํ กโรนฺตีติ วากฺเย พหุมญฺญนฺตีติ นามธาตุฯ สทฺทสามตฺถิยํ วิลงฺฆยติ สีเลนาติ สทฺทสามตฺถิยวิลงฺฆินีฯ

๓๗.

สิยา วิเสสนาเปกฺขํ,

ยํ ตํ ปตฺวา วิเสสนํ;

สาตฺถกํ ตํ ยถา ตํ โส,

ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนาฯ

๓๗. ‘‘สิยา’’อิจฺจาทิฯ ยํ ปทํ วิเสสนํ ปตฺวา อตฺเถน สห วตฺตตีติ สาตฺถกํฯ นิพฺพิเสสนนฺตุ วุตฺตตฺถเมว โหติฯ ตํ วิเสสนาเปกฺขํ สิยาฯ ‘‘ตํ ยเถ’’ตฺยาทินา อุทาหรติฯ ‘‘ปสฺสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘จกฺขุนา’’ติ ลพฺภเตวฯ

๓๗. ‘‘สิยา’’มิจฺจาทิฯ ยํ ปทํ วิเสสนํ ปตฺวา สาตฺถกํ อตฺถสหิตํ, ตทภาเว นิรตฺถกํ โหติ, ตํ วิเสสนาเปกฺขํ นาม สิยาฯ ตํ ยถา ตสฺโสทาหรณเมวํ ‘‘ตํ โส ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนา’’ติฯ โส ปุริโส ตํ ปุริสํ ภิยฺโย เยภุยฺยสา จกฺขุนา ปสฺสติฯ เอตฺถ ‘‘ปสฺสตี’’ติ วุตฺเตเยว ‘‘จกฺขุนา’’ติ ญายติฯ จกฺขุนาติ วิเสสฺยปทํ วิเสสนํ ลทฺธาว สาตฺถกํ โหติฯ วิเสสเน อเปกฺขา อสฺสาติ จ, สห อตฺเถน วตฺตมานํ สาตฺถกมิติ จ สมาโสฯ

๓๘.

หีนํ กเร วิเสสฺยํ ยํ, ตํ หีนตฺถํ ภเว ยถา;

นิปฺปภีกตขชฺโชโต, สมุเทติ ทิวากโรฯ

๓๘. ‘‘หีน’’มิจฺจาทิ ฯ ยํ วิเสสนปทํ วิเสสฺยํ วิเสสิตพฺพํ หีนํ ลามกํ กเร กเรยฺย, ตํ วิเสสนปทํ หีนตฺถํ หีโน อตฺโถ ยสฺส ตํ หีนตฺถํ นาม ภเวยฺยฯ ‘‘ยถา’’อิตฺยาทินา อุทาหรติฯ นิปฺปภีกโต ขชฺโชโต เยน โส ทิวากโร ปภากโร สมุเทติ อุปคจฺฉตีติฯ เอตฺถ ขชฺโชตปฺปภาปหรเณ น ถุติ ทิวากรสฺสาติฯ

๓๘. ‘‘หีนํ กเร’’จฺจาทิฯ ยํ ปทํ วิเสสฺยํ หีนํ กโรติ, ตํ หีนตฺถํ ภเวฯ ยถา ตตฺโถทาหรณเมวํ ‘‘นิปฺปภีกตขชฺโชโต, สมุเทติ ทิวากโร’’ติฯ ปภารหิตกตา ขชฺโชตา เยน โส ทิวากโร สูริโย สมุเทติ อุคฺคจฺฉติฯ ‘‘นิปฺปภีกตขชฺโชโต’’ติ อิมินา วิเสสเนน ลามกาโลกลทฺธยุตฺตสฺส ขชฺโชปนกสฺส อภิภวนปฺปกาสนํ สหสฺสรํสิโน นินฺทาเยว, น ถุตีติ วิเสสฺยํ หีนตฺถํ โหติฯ หีโน อตฺโถ ยสฺเสติ จ, นตฺถิ ปภา เอเตสนฺติ จ, นิปฺปภา กตาติ จ, นิปฺปภีกตา ขชฺโชตา เยนาติ จ วิคฺคโหฯ

๓๙.

ปาทปูรณมตฺตํ ยํ, อนตฺถมิติ ตํ มตํ;

ยถา หิ วนฺเท พุทฺธสฺส, ปาทปงฺเกรุหมฺปิจฯ

๓๙. หิ อปิ จสทฺทานํ ปาทปูรณมตฺตตฺตา อนตฺถกตฺตํฯ วิเสสนวิเสสฺยปทโทโสฯ

๓๙. ‘‘ปาทปูรณิ’’จฺจาทิฯ ยํ ปทํ ปาทปูรณมตฺตํ จตุตฺถํสสงฺขาตสฺส ปาทสฺส ปูรณมตฺตเมว โหติ, ตํ อนตฺถมิติ มตํ ญาตํฯ ยถาสทฺโท วุตฺตตฺโถฯ พุทฺธสฺส ปาทปงฺเกรุหํ ปาทมฺพุชํ วนฺเทติฯ เอตฺถ หิ อปิจาติ อิเมสํ สมตฺตนาทิอตฺเถสุ อปฺปวตฺติโต เกวลํ ปาทปูรณมตฺตโต อนตฺถกตฺตํฯ มตฺตสทฺโท อวธารเณฯ วิเสสนวิเสสฺยปทโทโสฯ

ปทโทสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วากฺยโทสนิทฺเทสวณฺณนา

๔๐.

สทฺทโต อตฺถโต วุตฺตํ, ยตฺถ ภิยฺโยปิ วุจฺจติ;

ตเมกตฺถํ ยถา’ภาติ, วาริโทวาริโท อยํฯ

๔๐. ‘‘สทฺทโต’’อิจฺจาทิฯ สทฺทโต วาจเกน ตสฺมิํเยวตฺเถ ตสฺเสว สทฺทสฺส ปุน ปโยคโต อตฺถโต อภิเธยฺเยน ปุพฺพปฏิปาทิกสฺเสว วตฺถุสฺสาวิเสเสน ปุน ปฏิปาทนโต วุตฺตํ ปยุตฺตํ ยํ ปทตฺถรูปํ ยตฺถ ยสฺมิํ วากฺเย ภิยฺโยปิ วุจฺจติ ปุนปิ ปยุชฺชเต, ตเมกตฺถนฺติ อนุวทิตฺวา ‘‘ยเถ’’จฺจาทินา วิธียเตฯ วาริํ ททาตีติ วาริโทฯ อยํ วาริโท เมโฆ อาภาติ ทิปฺปตีติฯ ชลทานมตฺตาเปกฺขาย อิทํ สทฺทโต เอกตฺถํฯ

๔๐. อิทานิ อุทฺทิฏฺฐกฺกเมน วากฺยโทสํ นิทฺทิสติ ‘‘สทฺทโต’’จฺจาทินาฯ สทฺทโต วาจเกน อตฺถโต อภิเธยฺเยน วุตฺตํ ปยุตฺตํ ยํ ปทตฺถรูปํ ยตฺถ ยสฺมิํ วากฺเย ภิยฺโยปิ ปุนปิ วุจฺจติ ยุชฺชเต, ตํ วากฺยํ เอกตฺถํ นาม โทโสฯ อุทาหรณํ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิฯ วาริโท ชลทายโก อยํ วาริโท เมโฆ อาภาติ ทิปฺปติฯ สมฺปตฺติสาธกํ ‘‘ชลทายโก’’จฺจาทิวิเสสนํ วินา ชลทานมตฺตสฺส วุตฺตตฺตา สทฺทโต เอกตฺถํ นาม โหติฯ

ยถา จ

๔๑.

ติตฺถิยงฺกุรพีชานิ, ชหํ ทิฏฺฐิคตานิ’ห;

ปสาเทติ ปสนฺเน โส, มหามุนิ มหาชเนฯ

๔๑. ติตฺถิยสงฺขาตานํ องฺกุรานํ พีชานิ อุปฺปตฺติเหตุภูตานิ ทิฏฺฐิคตานิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย ชหํ ชหนฺโต ทูรีกโรนฺโต โส มหามุนิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิห โลเก อตฺตนิ ปสนฺเน ปสาทพหุเล มหาชเน ปสาเทตีติ อปรมุทาหรณํฯ ปสาทสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส ‘‘ปสนฺเน ปสาเทตี’’ติ วุตฺตตฺตา อิทมตฺถโต เอกตฺถํฯ

๔๑. ‘‘ติตฺถิยิ’’จฺจาทิฯ โส มหามุนิ ติตฺถิยงฺกุรพีชานิ ติตฺถิยสงฺขาตานํ องฺกุรานํ อุปฺปตฺติการณภูตานิ ทิฏฺฐิคตานิ สสฺสตาทิเภทภินฺนา ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิโย ชหํ ชหนฺโต อปเนนฺโต อิห โลเก ปสนฺเน อตฺตนิ ปสนฺเน มหาชเน ปสาเทติฯ ปสนฺนสทฺเทน วุตฺตปฺปสาทสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส ปสาเทตีติ กฺริยาปเทนปิ วุตฺตตฺตา สทฺเท ภินฺเนปิ อตฺถโต เอกนฺติ อตฺถโต เอกตฺถสฺสุทาหรณํฯ ติตฺถิยา เอว องฺกุรานิ, เตสํ พีชานิ, ทิฏฺฐีสุ คตานิ, ทิฏฺฐิโย เอว คตานีติ วา วิคฺคโหฯ

๔๒.

อารทฺธกฺกมวิจฺเฉทา, ภคฺครีติ ภเว ยถา;

กาปิ ปญฺญา, โกปิ คุโณ, ปกตีปิ อโห ตวฯ

๔๒. อารทฺโธ วตฺตุมุปกฺกมนฺโต, กโม วจนปฏิปาฏิฯ ตสฺส วิจฺเฉโท ภงฺโค, ตโตฯ ‘‘ยเถ’’ติอาทินา อุทาหรติฯ อวุตฺตสฺสปิ ปสาทวสา อชฺฌาหาโรติฯ มหามุนิ ตว เต ปญฺญา กาปิ สาติสยตฺตา อนิทฺธาริตํ สภาววิเสสา กาจิเยว, อโห ปวตฺตมานายปิ วสภาวสฺสานิทฺธาริตตฺตา อจฺฉริยนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ กาปิ โกปีติ สพฺพนามปทกฺกมสฺส ปกตีติ เอตฺถ วิจฺฉินฺนตฺตา ภคฺครีติฯ

๔๒. ‘‘อารทฺธกฺกมิ’’จฺจาทิฯ อารทฺธกฺกมวิจฺเฉทา วตฺถุมารทฺธปทกฺกมสฺส วิจฺเฉทเหตุ ภคฺครีติ ภเว ภคฺครีติวากฺยโทโส ภวติฯ อุทาหรติ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิฯ มหามุนิ ตว ตุยฺหํ ปญฺญา สาติสยภูตา ปญฺญา กาปิ วจนวิสยาติกฺกนฺตตฺตา กาปิเยวฯ คุโณ สีลสมาธิอาทิอนญฺญสาธารณคุณสมูโห โกปิ ปมาณปริคฺคหสฺส เกนจิ เลเสนปิ กตฺตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา โกปิเยวฯ ปกตีปิ อจินฺเตยฺยภูตา ปกตีปิ เอวเมว อโห วิชฺชมานานํเยว ปญฺญาทีนํ สภาวาวโพธสฺส ทุกฺกรตา อจฺฉริยาฯ กาปิ โกปีติ ปทกฺกมสฺส ‘‘ปกตี’’ติ เอตฺถ สุญฺญตฺตา รีติภงฺโคฯ อารทฺโธเยว กโม, ตสฺส วิจฺเฉโท, ภคฺคา รีติ อสฺส, เอตฺถ วาติ วิคฺคโหฯ

๔๓.

ปทานํ ทุพฺพินิกฺเขปา, พฺยาโมโห ยตฺถ ชายติ;

ตํ พฺยากิณฺณนฺติ วิญฺเญยฺยํ, ตทุทาหรณํ ยถาฯ

๔๓. ‘‘ปทาน’’มิจฺจาทิฯ ยตฺถ ยสฺมิํ วากฺเย ปทานํ สฺยาทฺยนฺตาขฺยาติกานํ ทุพฺพินิกฺเขปา ทุฏฺฐปนโต พฺยาโมโห สํมุฬฺหตา ชายติ อุปฺปชฺชติ, ตํ วากฺยํ พฺยากิณฺณนฺติ วิญฺเญยฺยํ ญาตพฺพํฯ ตสฺส พฺยากิณฺณสฺส อุทาหรณํ ลกฺขิยํ ‘‘ยเถ’’ติ ทสฺเสติฯ ยถา อิทํ, ตถา อญฺญมฺปีติ อตฺโถฯ

๔๓. ‘‘ปทานิ’’จฺจาทิฯ ปทานํ สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตปทานํ ทุพฺพินิกฺเขปา ทุฏฺฐปนโต ยตฺถ วากฺเย พฺยาโมโห สํโมโห ชายติ, ตํ พฺยากิณฺณโทโสติ วิญฺเญยฺยํฯ ตทุทาหรณํ ตสฺส พฺยากิณฺณโทสสฺส ลกฺขิยํ ยถา อิมินา วกฺขมานนเยนฯ

๔๔.

พหุคุเณ ปณมติ, ทุชฺชนานํ ปฺยยํ ชโน;

หิตํ ปมุทิโต นิจฺจํ, สุคตํ สมนุสฺสรํฯ

๔๔. พหุอนนฺตตฺตา พหุภูเต คุเณ สีลาทิเก สมนุสฺสรํ สมฺมเทว อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย อนุสฺสรนฺโต คุณวิสยสติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปนฺโต เตเนว การเณน ปมุทิโต หฏฺฐปหฏฺโฐ อยํ ชโน สพฺโพปิ โลโก ทุชฺชนานํ สุชเนตรานมฺปิ เทวทตฺตาทีนํ นิจฺจํ กาลํ หิตํ สุคตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปณมติ นมสฺสตีติ อยํ อตฺโถ กวิวญฺจิโตฯ ตตฺถ ‘‘พหุคุเณ ปณมตี’’ตฺยาทิ พฺยวหิตปทปฺปโยคา โมโห ชายตีติ พฺยากิณฺณํฯ

๔๔. ‘‘พหุคุเณ’’จฺจาทิฯ พหุคุเณ อนนฺตตฺตา พหุภูเต สีลสมาธิอาทิคุเณ สมนุสฺสรํ วิเสสโต อนุสฺสรนฺโต ปมุทิโต ตโตเยว ปหฏฺโฐ อยํ ชโน สตฺตนิกาโย ทุชฺชนานมฺปิ อสปฺปุริสานมฺปิ นิจฺจํ สตตํ หิตํ มิตฺตภูตํ สุคตํ สพฺพญฺญุํ ปณมติ วนฺทติฯ เอตฺถ ปทานํ อฏฺฐานปโยคโต พฺยากิณฺณตฺตํ ปทตฺถานุสาเรเนว คมฺยเตฯ

๔๕.

วิสิฏฺฐวจนา’เปตํ, คามฺมํ’ตฺย’ภิมตํ ยถา;

กญฺเญ กามยมานํ มํ, น กามยสิ กิํ นฺวิ’ทํฯ

๔๕. วิสิฏฺฐสฺส กสฺสจิ อตฺถสฺส วจนโต กถนโต อเปตํ ปริจฺจตฺตํฯ กญฺเญอิตฺยามนฺตนํฯ อหํ ตํ อิจฺฉามิ, ตาทิสํ มํ ตฺวํ กสฺมา นิจฺฉสิ, อิทํ กิํ นุ อิติ คามิกชนวจนตฺตา ‘‘กญฺญิ’’จฺจาทิกํ คามฺมํฯ

๔๕. ‘‘วิสิฏฺเฐ’’จฺจาทิฯ วิสิฏฺฐวจนาเปตํ ปิยภูเตน อุตฺติวิเสเสน วิเสสิตพฺพสฺส กถนโต ปริหีนํ วากฺยํ ‘‘คามฺมโทส’’นฺติ กวีหิ อภิมตํฯ อุทาหรติ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิฯ กญฺเญ เห กญฺเญ กามยมานํ มํ ตุวํ อิจฺฉยมานํ มํ น กามยสิ ตฺวํ น อิจฺฉสิ, อิทํ กิํ นุฯ อีทิเส อิจฺฉาวิฆาเต วุจฺจมาเน เอวํ–

‘‘ยาจนา มทียา ตว การณายํ,

ทิเน ทิเน นิปฺผลตํ อุเปติ;

ทกฺโข สทา มานินิมานภงฺเค,

ส มนฺมโถนฺยตฺร คโต มโต นุ’’อิติ วิยฯ

ปิยตฺถสฺส กถนาภาวโต ‘‘กญฺเญ’’ตฺยาทิกํ วจนํ มิลกฺขุกานํ วจนตฺตา คามฺมํฯ เอตฺถ กญฺญาสทฺโท ทสวสฺสิกาย วตฺตตีติ นิยโม นตฺถิฯ วิสิฏฺฐสฺส อตฺถสฺส วจนโต อเปตนฺติ วากฺยํฯ

๔๖.

ปทสนฺธานโต กิญฺจิ, ทุปฺปตีติกรํ ภเว;

ตมฺปิ คามฺมํตฺย’ภิมตํ, ยถา ยาภวโต ปิยาฯ

๔๖. ‘‘ปเท’’จฺจาทิฯ ปทสนฺธานโต ปุพฺพาปรานํ ปทานํ สนฺธิวเสน ยํ กิญฺจิ วากฺยํ ทุฏฺฐุ อสุติสุภคํ ปตีติมวโพธํ กโรตีติ กรํ ภเว, ตมฺปิ ยถาวุตฺตํ คามฺมนฺตฺยภิมตํฯ ยถาตฺยุทาหรติฯ ภวโต ยา กาจิ วนิตา ปิยา โหตีติ เอโกตฺโถฯ ยภ เมถุเนฯ ยภนํ ยาโภฯ โส วิชฺชเต ยสฺส โส ยาภวาฯ ตสฺส ยาภวโต ปิยาอิตฺยปิ ภวติฯ

๔๖. ‘‘ปทสนฺธานิ’’จฺจาทิฯ กิญฺจิ วากฺยํ ปทสนฺธานโต ปุพฺพาปรปทานํ ฆฏนโต ทุปฺปตีติกรํ ภเว อสพฺภภูตทุฏฺฐตฺถสฺส ปกาสโก โหติ, ตมฺปิ คามฺมนฺติ ยถาวุตฺตคามฺมโทเสน ทูสิตนฺติ [ทุปฺปสิตนฺติ (ก.)] สพฺเพหิ กวีหิ อภิมตํ ญาตํฯ ยถาติ อุทาหรติฯ ภวโต ภวนฺตสฺส ยา กาจิ อิตฺถี ปิยา ภวตีติ อยํ กวินา อิจฺฉิตตฺโถฯ ยาภวโต เมถุนวนฺตสฺส ปิยาติปิ อตฺโถฯ ‘‘ยภ เมถุเน’’ติ หิ ธาตุฯ ยภนํ ยาโภ, โส อสฺส อตฺถีติ ยาภวา, ตสฺส ยาภวโตติ คหิเต อโสตพฺพตฺตา ทุปฺปตีติกรตาฯ ทุฏฺฐาเยว ปตีติ อวโพโธ, ตํ กโรตีติ วิคฺคโหฯ

๔๗.

วุตฺเตสุ สูจิเต ฐาเน, ปทจฺเฉโท ภเว ยติ;

ยํ ตาย หีนํ ตํ วุตฺตํ, ยติหีนนฺติ สา ปนฯ

๔๗. ‘‘วุตฺเตสฺวิ’’จฺจาทิฯ วุตฺเตสุ ฉนฺโทสตฺถปรินิทฺทิฏฺเฐสุ อนุฏฺฐุภาทีสุ สูจิเต ฐาเน ‘‘เอตฺถยตี’’ติ ฉนฺโทวิจิติยา ปกาสิตฏฺฐาเน ปทานํ สฺยาทฺยนฺตานํ เฉโท วิจฺฉิติ วิภาโค อนุวาโท ยํ ยติ ภเวติ วิธียติฯ ตาย ยติยา หีนํ ปริหีนํ วิรุทฺธํ ยํ วากฺยํ, ตํ ยติหีนนฺติ วุตฺตํ, ‘‘ยมนํ วิราโม ยติ, สา หีนา เอตฺถา’’ติ กตฺวาฯ ปนาติ วิเสเส, สา ยติ ปนาติ สมฺพนฺโธฯ

๔๗. ‘‘วุตฺเตสฺว’’จฺจาทิฯ วุตฺเตสุ ฉนฺโทสตฺเถ นิทฺทิฏฺฐอนุฏฺฐุภาทีสุ สูจิเต ฐาเน ‘‘อยเมตฺถ ยตี’’ติ ปกาสิเต ฐาเน ปทจฺเฉโท สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตาทีนํ ปทานํ วิจฺเฉโท ยติ นาม ภเว, ตาย ยติยา ยํ วากฺยํ หีนํ อภิมตฏฺฐาเน วณฺณวิจฺเฉเทน ปริหีนํ, ตํ วากฺยํ ยติหีนนฺติ ยติหีนโทเสน ทุฏฺฐนฺติ วิญฺญูหิ วุตฺตํฯ

๔๘.

ยติ สพฺพตฺถ ปาทนฺเต, วุตฺตฑฺเฒ จ วิเสสโต;

ปุพฺพาปราเนกวณฺณ-ปทมชฺเฌปิ กตฺถจิฯ

๔๘. ‘‘ยติ’’จฺจาทิฯ สพฺพตฺถ ปาทนฺเต สพฺพสฺมิํ จตุตฺถํสสงฺขาตานํ คาถาปาทานํ อนฺเต อวสาเน จ วิเสสโต วิเสเสน เอกนฺเตน วุตฺตฑฺเฒ จ วุตฺตานํ ปาททฺวยสงฺขาเต อฑฺเฒ จ, ตทวสาเน จาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สิยา’’ติ เสโสฯ นนุ ‘‘ปทจฺเฉโท’’ติ วุตฺตตฺตา ปทมชฺเฌ ยติ น โหเตวาติ เจติ อาห ‘‘ปุพฺพ’’อิจฺจาทิฯ กตฺถจิ กิสฺมิญฺจิ ฐาเน, น สพฺพตฺถฯ ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺเฌปิ ยตีติ สมฺพนฺโธฯ ปุพฺเพ จ อปเร จ ปุพฺพาปเรฯ อเนเก วณฺณา อเนกวณฺณาฯ ปุพฺพาปเร อเนกวณฺณา ยสฺส ตํ ตถาฯ ตญฺจ ตํ ปทญฺจ, ตสฺส มชฺเฌปิฯ

๔๘. อิทานิ ยติมฺหิ ลพฺภมานํ สพฺพวิสยํ ทสฺเสติ ‘‘ยติ’’จฺจาทินาฯ สา ปน ยติ สพฺพตฺถ ปาทนฺเต จตุตฺถํสสงฺขาตคาถาปาทานํ อนฺเต จ วิเสสโต นิยมโต วุตฺตฑฺเฒ จ วุตฺตานํ ปาททฺวยสงฺขาเต อฑฺเฒ จ, ตทวสาเน จาติ อธิปฺปาโยฯ กตฺถจิ กิสฺมิญฺจิ ฐาเน ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺเฌปิ ปุพฺพาปรภูตอเนกวณฺณสมนฺนาคตปทานํ มชฺเฌ จ สิยาฯ ปทจฺเฉทสฺส ‘‘ยตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปทมชฺเฌ น โหตีติ สงฺกาปริหรณตฺถํ ‘‘ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺเฌ’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ ปาทนฺโต, วุตฺตฑฺโฒ, ปทมชฺฌญฺจ ยติฏฺฐานนฺติฯ ปทมชฺเฌเยว ลพฺภมานา ยติ กตฺถจิ โหติ, ทฺวกฺขรตฺยกฺขรปทมชฺเฌ ปน น โหติฯ

ตตฺโถทาหรณปจฺจุทาหรณานิ ยถา –

๔๙.

ตํ นเม สิรสา จามี-กรวณฺณํ ตถาคตํ;

สกลาปิ ทิสา สิญฺจ-ตีว โสณฺณรเสหิโยฯ

๔๙. อุทาหรียตีติ อุทาหรณํฯ ปฏิปกฺขมุทาหรณํ ปจฺจุทาหรณํฯ จามีกรสฺเสว สุวณฺณสฺส วิย วณฺโณ ยสฺส ตํ ตถาคตํ สิรสา นมามิฯ กีทิสํ? โย ตถาคโต สกลาปิ ทิสา สพฺพาเยว ทส ทิสา โสณฺณรเสหิ จามีกรวณฺณตฺตา รเสหิ สุวณฺณรเสหิ สิญฺจตีว สิญฺจตีติ มญฺเญ, ตํ ตถาคตนฺติ อเปกฺขเตฯ เอตฺถ ปุพฺพปาทนฺเต วุตฺตฑฺเฒ จ นิยตา ยติฯ จามีกรสทฺโท เจตฺถ จตุรกฺขโรฯ ตตฺถ จามีอิติ ปุพฺพภาโค, กรอิติ ปโรฯ เอตฺถ ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺเฌ ยติฯ สิญฺจตีติ เอตฺถ ปน ปุพฺพาปราเนกวณฺณปทมชฺฌตฺตาภาวา สิญฺจอิตฺยตฺร ยติ ทุฏฺฐาติฯ อิทํ ปจฺจุทาหรณํฯ

๔๙. ตตฺถ ปาทนฺตวุตฺตฑฺเฒสุ ยติยา ปากฏตฺตา ตสฺมิํ ปทมชฺเฌ ยติยา อุทาหรณปจฺจุทาหรณานิ อิฏฺโฐทาหรณปฏิปกฺโขทาหรณานิ ยถาฯ ‘‘ตํ นเม’’จฺจาทิฯ โย ตถาคโต สกลาปิ ทิสา โสณฺณรเสหิ สุวณฺณรสธาราหิ สิญฺจตีว สิญฺจติ มญฺเญ, อิวสทฺโท วิตกฺเกฯ จามีกรวณฺณํ สุวณฺณวณฺณสทิสฉวิวณฺณํ ตํ ตถาคตํ สิรสา นเมฯ เอตฺถ ‘‘จามีกรวณฺณ’’นฺติ ยติยา จามีติ อกฺขรทฺวยมติกฺกมฺม ฐิตตฺตา อนฺเตปิ กรอิติ อกฺขรทฺวเยนานูนตฺตา ปทจฺเฉทสฺส ปุพฺพาปรวณฺณานมเนกตฺตมิติฏฺโฐทาหรณํฯ สิญฺจตีติ ปเท สิญฺจาติ วณฺณทฺวยมติกฺกมฺม ยติยา ทิสฺสมานตฺเตปิ ติอิติ ปรภาเค เอกวณฺณตฺตา อเนกวณฺณาภาโวติ ปจฺจุทาหรณํฯ เอตฺถ อเนกวณฺณตฺตํ ปทวเสเนว ญาตพฺพํฯ จามีกรสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส โสติ วิคฺคโหฯ

๕๐.

สโร สนฺธิมฺหิ ปุพฺพนฺโต, วิย โลเป วิภตฺติยา;

อญฺญถา ตฺว’ญฺญถา ตตฺถ, ยาเทสาทิ ปราทิ’วฯ

๕๐. ‘‘สโร’’จฺจาทิฯ วิภตฺติยา โลเป สติ สนฺธิมฺหิ สํหิตายํ กตายํ สโร ปรปทาทิภูโต ปุพฺพนฺโต วิย ปุพฺพปทสฺส อนฺตภูโต โย สโร, โส วิย โหติ, อเนกวณฺณตฺตาภาเวปิ ตโต วิหิตยติยา เนวตฺถิ ภงฺโคติ อธิปฺปาโยฯ อญฺญถา ตุ วิภตฺติยา อโลเป ตุ สติ สํหิตายํ กตายํ ปุพฺพปทนฺตภูโต สโร เจ, อญฺญถา อญฺเญน ปกาเรน โหติ, ปรปทสฺสาทิสโร วิย โหตีติ อตฺโถฯ ตํ วิภตฺติยา สทฺธิํ วิหาย กตยติยา นตฺถิ ภงฺโคติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ ตสฺสํ ยติยํ ยาเทสาทิ อิวณฺณาทีนํ กาตพฺโพ ยการาเทสาทิ ปราทิว ปรปทสฺส อาทิสโร วิย โหติฯ กตยาเทสาทิสหิตํ พฺยญฺชนํ วิหาย กตาย ยติยา นตฺถิ ภงฺโคติ อธิปฺปาโยฯ

๕๐. อิทานิ เหฏฺฐา วุตฺตสฺส วิรุทฺธตฺเตปิ ยติภงฺคาภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สโร’’จฺจาทิฯ วิภตฺติยา โลเป สนฺธิมฺหิ สติ สโร สนฺธิสโร ปุพฺพนฺโต วิย ปุพฺพปทสฺส อนฺโต วิย โหติ, อญฺญถา ตุ วิภตฺติยา อโลเป สํหิตายํ กตายํ อญฺญถา โหติ, ปุพฺพปทนฺตภูโต สโร ปรปทสฺส อาทิสโร วิย โหติฯ ตตฺถ ยติยํ ยาเทสาทิ อิวณฺณาทีนํ กตฺตพฺพยการาเทสาทิ ปราทิว ปรปทสฺส อาทิสโร วิย โหติ, ปุพฺพนฺตสทิสสรมติกฺกมิตฺวาปิ ปรปทาทิสรสทิสวณฺณมาคมฺม ตํ อนติกฺกมิตฺวาปิ ปรปทาทิสรสทิสยาเทสาทิมติกฺกมิตฺวาปิ ยติยา ปยุตฺตาย สติ อเนกวณฺณตฺตาภาเวปิ ยติภงฺโค น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ปุพฺพสฺส อนฺโตติ จ, โย จ โส อาเทโส จ, โส อาทิ ยสฺส มการาทิโนติ จ, ปรสฺส อาทีติ จ วากฺยํฯ

๕๑.

จาที ปุพฺพปทนฺตาว, นิจฺจํ ปุพฺพปทสฺสิตา;

ปาทโย นิจฺจสมฺพนฺธา, ปราทีว ปเรน ตุฯ

๕๑. นิจฺจํ อนวรตํ ปุพฺพปทํ สิตา นิสฺสิตา จาที จการาทโย นิปาตา ปุพฺพสฺส ปทสฺส อนฺตา อวยวา วิย โหนฺติ, เต อนฺโต กตฺวา ยติ กาตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ ปเรน ปรปเทน นิจฺจสมฺพนฺธา สตตโยคิโน, ตุสทฺโท อฏฺฐานปฺปยุตฺโต, ปาทโย ตุ ปราทีว ปรปทสฺส อาที อวยวา วิย โหนฺติ, ตํ วิหาย ปุพฺพปทนฺเต ยติ กาตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

๕๑. ‘‘จาทิ’’จฺจาทิฯ นิจฺจํ สตตํ ปุพฺพปทสฺสิตา ปุพฺพปทํ นิสฺสาย ปวตฺตา จาที จการาทินิปาตา ปุพฺพปทนฺตาว ปุพฺพปทสฺส อนฺตา อวยวา วิย โหนฺติ, ปเรน ปรปเทน นิจฺจสมฺพนฺธา นิรนฺตรโยคิโน ปาทโย ตุ ปาทิอุปสคฺคา ปน ปราทีว ปรปทสฺส อาที อวยวาวิย โหนฺติฯ จาทโย อาคมฺม เต พหิ กตฺวาปิ ปาทโย อาคมฺม เต อนฺโต กตฺวาปิ ปวตฺโต วิราโม ยติภงฺโคติ อธิปฺปาโยฯ โจอาทิ เยสนฺติ จ, ปุพฺพปทํ สิตาติ จ, โป อาทิ เยสนฺติ จ, นิจฺจํ สมฺพนฺธาติ จ วิคฺคโหฯ เอตฺถ จ ตคฺคุณสํวิญฺญาณตฺตา จการปการาทีนมฺปิ ปริคฺคโหฯ

สพฺพตฺโถทาหรณานิ ยถา

๕๒.

นเม ตํ สิรสา สพฺโพ-ปมาตีตํ ตถาคตํ;

ยสฺส โลกคฺคตํ ปตฺต-สฺโส’ปมา น หิ ยุชฺชติฯ

๕๓.

มุนินฺทํ ตํ สทา วนฺทา-มฺย’นนฺตมติ’มุตฺตมํ;

ยสฺส ปญฺญา จ เมตฺตา จ, นิสฺสีมาติ วิชมฺภติฯ

๕๒-๕๓. สพฺพตฺถาติ ปุพฺพนฺตสทิสาทีสุฯ ‘‘นเมต’’นฺติอาทิคาถาทฺวเย ปทตฺโถ ปากโฏ, อธิปฺปาโย ตุ ยโต โลกคฺคตํ ปตฺโต, ตโต สพฺโพปมาตีโต, ยโต ปญฺญาเมตฺตา โลเก นิรนฺตรมิว วตฺตนฺติ, ตโต อนนฺตมติ, อุตฺตโม จาติฯ เอตฺถ ‘‘สพฺพา อุปมา’’ติ สมาสํ กตฺวา วิภตฺติโลเป สํหิตายญฺจ กตายํ ปรปทาทิอุกาโร ปุพฺพปทนฺตพฺพการฏฺฐอกาโร วิย โหตีติ สพฺโพ อิจฺจตฺร ปาทนฺตยติฯ ปตฺตสฺโสปมา อิจฺจตฺร ยการาเทสสฺส ปราทิสทิสภาโว วิย โหติ, วิภตฺติยา อโลเป สํหิตายํ กตายํ สวิภตฺติยา อกาโร ปรปทาทิ อุกาโร วิย โหตีติ ตํวิภตฺติยา ปสิทฺธํ วิหาย ปตฺตอิจฺจตฺร ปาทนฺตยติฯ ตถา วนฺทามฺยนนฺตอิจฺจตฺร ยการาเทสสฺส ปราทิสทิสภาโว วิหิโตติ มฺยสทฺทํ วชฺเชตฺวา วนฺทาอิจฺจตฺร ปาทนฺตยติฯ ปุพฺพปทสฺสิตานํ จาทีนํ ปุพฺพปทนฺตสทิสตา วุตฺตาติ เมตฺตา จาติ จสทฺทโต ยติ, อปรปทสมฺพนฺธา ปาทโย ปรปทาทิสทิสา โหนฺตีติ นิสฺสีมาติ เอตฺถ นิสทฺทํ วิหาย ตโต อาทิมฺหิ ยติฯ

๕๒-๕๓. สพฺพตฺถ ยถาวุตฺตปุพฺพนฺตสทิสสราทีสุ ปญฺจสุ อุทาหรณานิยถาฯ ‘‘นเม ต’’มิจฺจาทิ, โลกคฺคตํ ปตฺตสฺส ยสฺส พุทฺธสฺส อุปมา น หิ ยุชฺชติ สกลปทตฺถานํ อติกฺกมฺม ฐิตตฺตา น หิ ยุชฺชติฯ สพฺโพปมาตีตํ ตํ ตถาคตํ สิรสา นเม นมามิฯ สพฺโพติ เอตฺถ โอการสฺส ปุพฺพปทนฺตสรสทิสตฺตา ตโต ปราย ยติยา จ สฺโสปมาติ ปรปทาทิสทิสํ วณฺณมนติกฺกมฺม ฐิตาย ยติยา จ อุทาหรณํฯ

‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิฯ ยสฺส สมฺพุทฺธสฺส ปญฺญา จ เมตฺตา จนิสฺสีมา อนนฺตสตฺตอนนฺตเญยฺยวิสยกรณโต สีมารหิตา อติวิชมฺภติฯ อนนฺตมติํ อุทยพฺพยสมฺภเวปิ เญยฺยสฺสานนฺตตฺตา วิสยิมฺหิ วิสยโวหาเรน อนนฺตปญฺญาย สมนฺนาคตํ อุตฺตมํ ตโต เอว ปวรํ ตํ มุนินฺทํ สทา วนฺทามิ, ยาเทสสฺส ปราทิสทิสตฺตา ตมนาคมฺม ยติ ภวติฯ เมตฺตาจนิสฺสีมาติ เอตฺถ จาทีนํ ปุพฺพปทนฺตสทิสตฺตาจ ปาทีนํ ปรปทาทิสทิสตฺตา จ ‘‘จา’’ติ ‘‘นี’’ติ อิเมสมฺปิ ยติ ภวติฯ

จาทิปาทีสุ ปจฺจุทาหรณานิ ยถา

๕๔.

มหาเมตฺตา มหาปญฺญา, จ ยตฺถ ปรโมทยา;

ปณมามิ ชินํ ตํ ป-วรํ วรคุณาลยํฯ

๕๔. ‘‘มหา’’อิจฺจาทิฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ชิเนฯ ปรโมทยาติ มหาเมตฺตาทโย อุกฺกฏฺฐาภิวุฑฺฒิโยฯ ตโตเยว วรคุณาลยํ, เตเนว ปวรํ อุตฺตมํ ตํ ชินนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ ปุพฺพปทนิสฺสิตํ จการํ ปรปทาทิภูตํ กตฺวา ตโต ปุพฺเพ กตา ยติ จ, ปรปทาทิสมฺพนฺธปการํ ปุพฺพปทนฺตภูตํ กตฺวา ปการโต ปรํ กตา ยติ จ วิรุทฺธาติ อุภยตฺถ ปจฺจุทาหรณํฯ

๕๔. จาทิปาทีสุ วิสยภูเตสุ ปจฺจุทาหรณํ ยถาฯ ‘‘มหาเมตฺติ’’จฺจาทิฯ ยตฺถ ยสฺมิํ ชิเน มหาเมตฺตา จ มหาปญฺญา จ อิมา ปรโมทยา อุกฺกฏฺฐาภิวุฑฺฒิโย โหนฺติฯ วรคุณาลยํ อุตฺตมคุณากรํ ปวรํ ตโตเยว อุตฺตมํ ตํ ชินํ ปณมามิฯ เอตฺถ จการํ ปรปทาทิํ กตฺวา ปการํ ปุพฺพปทนฺตํ กตฺวา ยติยา ปวตฺตตฺตา ‘‘จ ยตฺถ, ตํ ปา’’ติทฺวยมปิ ปจฺจุทาหรณํฯ

๕๕.

ปทตฺถกฺกมโต มุตฺตํ, กมจฺจุตมิทํ ยถา;

เขตฺตํ วา เทหิ คามํ วา, เทสํ วา มม โสภนํฯ

๕๕. ‘‘ปท’’อิจฺจาทิฯ ปทานํ อตฺถกฺกมโต มุตฺตํ คฬิตํ กมจฺจุตมิทนฺติ วิธียเตฯ เขตฺตํ วา อิจฺจาทินา อรุจิโตยํ ยาจนกฺกโม วตฺตุโน อวิญฺญุตํ คเมติฯ โย หิ เขตฺตมฺปิ ทาตุํ นิจฺฉติ, กถํ โส คามาทิกํ ทสฺสตีติฯ

๕๕. ‘‘ปทตฺถิ’’จฺจาทิฯ ปทตฺถกฺกมโต ปทานํ อตฺถกฺกมโต มุตฺตํ คฬิตํ อิทํ วากฺยํ กมจฺจุตํ นามฯ อุทาหรติ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิฯ มม โสภนํ เขตฺตํ วา คามํ วา เทสํ วา ชนปทํ วา เทหิฯ เอตฺถ เขตฺตมิจฺจาทิ ยาจนกฺกโม วตฺตุโน อวิญฺญุภาวํ วินา อุจิตปทตฺถกฺกมํ นปฺปกาเสติ, ตถา หิ เขตฺตมปิ ทาตุมนิจฺฉนฺโต คามนิคมชนปทาทิํ กถํ ทสฺสตีติ กมหานิฯ

๕๖.

โลกิยตฺถ’มติกฺกนฺตํ, อติวุตฺตํ มตํ ยถา;

อติสมฺพาธ’มากาส-เมติสฺสา ถนชมฺภเน [ถนชุมฺภเน (สี.)]ฯ

๕๖. ‘‘โลกิ’’จฺจาทิฯ โลเก วิทิโต โลกิโย, ตํ โลกิยตฺถมภิเธยฺยํ อติกฺกนฺตํ อนนุวุตฺตํ ยํ ตํ อติวุตฺตํ มตนฺติ วิธียเตฯ ยเถตฺยาทินา อุทาหรติฯ เอติสฺสา วนิตาย ถนานํ ปโยธรานํ ชมฺภเน พฺยาปเน อากาสํ คคนํ อติสมฺพาธํ อจฺจนฺตปฺปกํฯ

๕๖. ‘‘โลกิยตฺถิ’’จฺจาทิฯ โลกิยตฺถํ โลเก ปสิทฺธมภิเธยฺยํ อติกฺกนฺตํ กถนากาเรน อติกฺกมิตํ วากฺยํ อติวุตฺตมิติ มตํฯ อุทาหรติ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิฯ เอติสฺสา ถนชมฺภเน ถนานํ วิชมฺภเน อากาสํ อติสมฺพาธํ อโนกาสํฯ เอตฺถ ปโยธรานํ มหนฺตตฺตํ วทามาติ โลเก มหนฺตนฺติ ปสิทฺธํ คคนมปิ อติกฺกนฺตตฺตา วากฺยมติวุตฺตโทเสน ทูสิตํฯ

๕๗.

สมุทายตฺถโต’เปตํ, ตํ อเปตตฺถกํ ยถา;

คาวิปุตฺโต พลีพทฺโธ, ติณํ ขาที ปิวี ชลํฯ

๕๗. ‘‘สมุทายิ’’จฺจาทิฯ สมุทายสฺส ปกรณโต ปทสนฺธิโน วากฺยสฺส อตฺโถ อภิเธยฺยํ องฺคงฺคิภูตํ กฺริยาการกสมฺพนฺธีวิเสสลกฺขณํ สํโวหาริกํ, ตโต อเปตํ อปคตํ สุญฺญํ, วินา [น (ก.)] ปทตฺถมตฺเตน ตสฺส กตฺถจิ พฺยภิจาราภาวโต เอตาทิสํ ยํ ตมเปตตฺถกนฺติ วิธิฯ น หิ ‘‘คาวิปุตฺโต’’จฺจาทีสุ สมุทายตฺโถ สมฺภวติฯ

๕๗. ‘‘สมุทายิ’’จฺจาทิฯ สมุทายตฺถโต วิเสสนวิเสสฺยภูตกฺริยาการกสมฺพนฺเธหิ ยุตฺตวากฺยสงฺขาตปทสมุทายสฺส สมฺพนฺธปทตฺตา โวหารานุรูปอตฺถโต อเปตํ อปคตํ, อวยวตฺถมตฺตสฺส วา สพฺพตฺถ ลพฺภมานตฺตา สมุทายตฺถโต สุญฺญํ, ตํ วากฺยํ อเปตตฺถกํ นามฯ ยถิจฺจาทินา อุทาหรติ ‘‘คาวิปุตฺโต พลีพทฺโธ อุสโภ ติณํ ขาทิ, ชลํ ปิวี’’ติฯ เอตฺถ อวยวตฺถมตฺเตน วินา สมุทาเยน คมฺยมานสฺส กสฺสจิ วิเสสตฺถสฺส อภาวา สมุทายตฺถโต อปคตํ นาม โหติฯ

๕๘.

พนฺเธ ผรุสตา ยตฺถ, ตํ พนฺธผรุสํ ยถา;

ขรา ขิลา ปริกฺขีณา, เขตฺเต ขิตฺตํ ผลตฺย’ลํฯ

๕๘. ‘‘พนฺเธ’’จฺจาทิฯ ขราอิจฺจาทิกํ พนฺธผรุสํ สุติสุภคตฺตาภาวโต ขรา กกฺกสา ขิลา ขาณุกาทโย ปริกฺขีณา ขยํ ปตฺตา ยโต, ตสฺมา เขตฺเต เกทาเร ขิตฺตํ วุตฺตํ อลมจฺจนฺตํ ผลติ นิปฺผชฺชติฯ วากฺยโทโสฯ

๕๘. ‘‘พนฺเธ’’จฺจาทิฯ พนฺเธ พนฺธสรีเร ผรุสตา สุติสุขตาภาวโต ผรุสภาโว ยตฺถ วากฺเย ภวติ, ตํ วากฺยํ พนฺธผรุสํ นาม โหติฯ ยถาติ อุทาหรติฯ ขรา กกฺกสา ขิลา ขาณุกาทโย ปริกฺขีณา ยสฺมา ขีณา โหนฺติ, ตสฺมา เขตฺเต ขิตฺตํ วุตฺตํ พีชํ อลํ อติสเยน ผลติ นิปฺผชฺชติฯ

วากฺยโทสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วากฺยตฺถโทสนิทฺเทสวณฺณนา

๕๙.

เญยฺยํ ลกฺขณมนฺวตฺถ-วเสนา’ปกฺกมาทินํ;

อุทาหรณเมเตสํ, ทานิ สนฺทสฺสยามฺย’หํฯ

๕๙. ‘‘เญยฺย’’มิจฺจาทิฯ อปกฺกมาทีนํ ยถาอุทฺทิฏฺฐานํ ลกฺขียติ อุทาหรณมเนนาติ อตฺเถน ลกฺขณํ อนฺวตฺถวเสน อปคโต กโม ยตฺถ ตํ อปกฺกมนฺติอาทินา อตฺถานุคมนวเสน เญยฺยํ วิญฺญาตพฺพํฯ อิทานิ วากฺยโทเส นิทฺทิสิตฺวา อวสรปฺปตฺเต อิมสฺมิํ กาเล เอเตสํ อปกฺกมาทีนํ อุทาหรณํ ลกฺขิยํ อหํ สนฺทสฺสยามิ ปกาเสสฺสามิฯ

๕๙. อิทานิ อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมน อปกฺกมาทิอตฺถโทสานิ วิภาเวติ ‘‘เญยฺย’’มิจฺจาทินาฯ อปกฺกมาทีนํ อปกฺกโมจิตฺยหีนาทีนํ ลกฺขณํ อปกฺกมาทิวิสยพุทฺธิยา อวิปรีตวุตฺติยา ปวตฺติการณํ อนฺวตฺถวเสน อปคโต กโม ยตฺถิจฺจาทิวจนตฺถานุคตญาณวเสน เญยฺยํ ญาตพฺพํ, วิสุํ ลกฺขณํ น วทามาติ วุตฺตํ โหติฯ อิทานิ อหํ เอเตสํ อปกฺกมาทีนํ อุทาหรณํ ลกฺขิยํ สนฺทสฺสยามิฯ อตฺถานุคตมนฺวตฺถํ อนฺวตฺถสฺส ญาณสฺส วโสติ วิคฺคโหฯ

ตตฺถาปกฺกมํ ยถา

๖๐.

ภาวนาทานสีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;

โภคสคฺคาทินิพฺพาน-สาธนานิ น สํสโยฯ

๖๐. ‘‘ภาวนา’’อิจฺจาทิฯ สมฺมา อโลภาทิเหตุสมฺปตฺติยา สกฺกจฺจํ สมฺปาทิตานิ นิปฺผาทิตานิฯ เอตฺถ โภคสคฺคาทินิพฺพานานํ เหตโว ยถากฺกมํ ทานสีลภาวนาโย, น ตุ ภาวนาทานสีลานิฯ

๖๐. ตตฺถ เตสุ อปกฺกมาทีสุ อปกฺกมํ ยถา อปกฺกมสฺโสทาหรณเมวํฯ โอจิตฺยหีนํ ยถาตฺยาทีสุปิ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘ภาวนิ’’จฺจาทิฯ อิห อิมสฺมิํ อตฺตภาเว สมฺมา สมฺปาทิตานิ อโลภาทิเหตุสมฺปตฺติยา สกฺกจฺจํ สมฺปาทิตานิ ราสิกตานิ ภาวนาทานสีลานิ โภคสคฺคาทินิพฺพานสาธนานิ อุปโภคปริโภคานิ, สคฺคุปฺปตฺติอายุอาโรคฺยาทีนิ, นิพฺพานญฺเจติ เอเตสํ สาธกานิฯ น สํสโย สทิสวิสทิสวิปากทาเน สํสโย นาม นตฺถิฯ เอตฺถ โภคสคฺคนิพฺพานานํ เหตุภูตา ปน กมโต ทานสีลภาวนาโย ภวนฺตีติ ผลกฺกมสฺส เหตุกฺกมํ วิรุทฺธมิติ กมาเปตํ นาม โหติฯ

โอจิตฺยหีนํ ยถา

๖๑. ปูชนียตโร โลเก, อห’เมโก นิรนฺตรํฯ

มเยกสฺมิํ คุณา สพฺเพ, ยโต สมุทิตา อหุํฯ

๖๑. ‘‘ปูชนียิ’’จฺจาทิฯ ยโต ยสฺมา การณา สพฺเพ คุณา สีลาทโย เอกสฺมิํ เกวเล มยิ เอว สมุทิตา ราสิภูตา อหุํ อเหสุํ, ตสฺมา การณา อิมสฺมิํ สตฺตโลเก เอโก เกวโล อหเมว นิรนฺตรํ สตตํ ปูชนียตโร อติสเยน ปุชฺโชติฯ เอวมตฺตปสํสนมรุจิตํ สปฺปุริสสฺสฯ

๖๑. ‘‘ปูชนียตเร’’จฺจาทิฯ ยโต ยสฺมา สพฺเพ คุณา สีลาทโย เอกสฺมิํ มยิ อทุติเย มยิ เอว สมุทิตา ราสิภูตา อหุํ อเหสุํ, ตสฺมา โลเก สตฺตโลเก เอโก อทุติโย อหเมว นิรนฺตรํ สตตํ ปูชนียตโร อติสเยน ปูชนีโยฯ เอวํ อตฺตปฺปสํสนโต อุจิตตาย ปริหานีติ โอจิตฺยหีนํ นามฯ

ยถา จ

๖๒.

ยาจิโตหํ กถํ นาม, น ทชฺชามฺยปิ ชีวิตํ;

ตถาปิ ปุตฺตทาเนน, เวธเต หทยํ มมฯ

๖๒. ‘‘ยาจิโต’’อิจฺจาทิฯ เอตฺถ ‘‘ยทิ ยาจิํสุ, ชีวิตมฺปิ ยาจกานํ ทชฺชามี’’ติ ทสฺสิโตทารตายานุจิตํ ปุตฺตทาเน หทยปเวธนกถนํ เวสฺสนฺตรสฺส ยชฺเชวมโวจฯ

๖๒. ยถา จ, เอวมฺปิ โอจิตฺยหีนสฺส อุทาหรณํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘ยาจิโต’’จฺจาทิฯ ยาจิโต ยาจเกหิ ยาจิโต อหํ ชีวิตมปิ กถํ นาม น ทชฺชามิ, ตถาปิ เอวํ ทานชฺฌาสเย สติปิ ปุตฺตทาเนน มม หทยํ เวธเต กมฺปเตฯ เอตฺถ เวสฺสนฺตรสฺส ‘‘ยทิ ยาเจยฺยุํ, ชีวิตมปิ ยาจกานํ ทชฺชามี’’ติ กตปฏิญฺญาย ปุตฺตทาเนน หทยกมฺปนสฺส กถนํ จาคาติสยโยคสงฺขาตอุทารคุณสฺส อนนุจฺฉวิกนฺติ โอจิตฺยหีนํฯ

ภคฺครีติ ยถา

๖๓.

อิตฺถีนํ ทุชฺชนานญฺจ, วิสฺสาโส โนปปชฺชเต;

วิเส สิงฺคิมฺหิ นทิยํ, โรเค ราชกุลมฺหี จฯ

๖๓. ‘‘อิตฺถีน’’มิจฺจาทิฯ โนปปชฺชเต น ยุชฺชติฯ เอตฺถ สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐิยา ปริจฺจาเคน วิเสอิจฺจาทินา อาธาเร สตฺตมีนิทฺเทโส อตฺถรีติยา ภงฺโคฯ อาโท มชฺเฌ จ จการปริจฺจาคา สทฺทรีติยา ภงฺโค, รีตีนํ อนนฺตตฺตา ภงฺคาปฺยนนฺตาฯ อุทาหรณํ ตุ ทิสามตฺตํฯ

๖๓. ‘‘อิตฺถีน’’มิจฺจาทิฯ อิตฺถีนญฺจ ทุชฺชนานญฺจ วิสฺสาโส สหวาสาทีหิ วิสฺสาโส โนปปชฺชเต อนตฺถสํสยานิวตฺติการณตฺตา น ยุชฺชติฯ วิเส ครเฬ จ สิงฺคิมฺหิ สิงฺควติ มหิํ สาโท จ นทิยญฺจ โรเค วฑฺฒมานเก โรเค จ ราชกุลมฺหิ จ วธพนฺธนาทิการเก ราชกุเล จ วิสฺสาโส โนปปชฺชเตฯ เอตฺถ อาโท สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐิยา อารภิตฺวา ตํ ปหาย สตฺตมิยา วุตฺตตฺตา อตฺถรีติ จ, อาทิมชฺเฌสุ จสทฺทปริจฺจาคโต สทฺทรีติ จ ภินฺนาฯ จสทฺทํ ปยุญฺชนฺเตน อาโท เอว วา อนฺเต เอว วา ปจฺเจกํ วา โยเชตพฺพํ โหติฯ อีทิโส ปโยโค รีติภงฺโค นาม โหติฯ รีตีนํ พหุตฺตา รีติภงฺคโทสาปิ พหุวิธาฯ อิทํ ปน มุขมตฺตนิทสฺสนํฯ

สสํสยํ ยถา

๖๔.

มุนินฺทจนฺทิมาโลก-รสโลลวิโลจโน;

ชโน’วกฺกนฺตปนฺโถ’ว, โคปทสฺสนปีณิโตฯ

๖๔. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิฯ จนฺทิมา วิย จนฺทิมา, มุนินฺโทเยว จนฺทิมา, ตสฺส อาโลกนํ ทสฺสนํ, อาโลโก ปกาโส วา, ตสฺมิํ รโส อนุราโค, เตน โลลานิ จปลานิ โลจนานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส ชโน อวกฺกนฺโต โอกฺกนฺโต ปวิฏฺโฐ ปนฺโถ มคฺโค เยน อวกฺกนฺตปนฺโถ เอว คุนฺนํ รํสีนํ, อิฏฺฐตฺถนิปฺผตฺติสูจกภาเวน โคปทตฺถสฺส วา ปทสฺสเนน ปีณิโต มุทิโตติ เอตฺถ โครูปสฺส ปทสฺสเนนาติปิ วิญฺญายตีติ สนฺเทโหฯ

๖๔. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิฯ มุนินฺทจนฺทิมาโลกรสโลลวิโลจโน มุนินฺทสงฺขาตสฺส จนฺทิมสฺส อาโลเก ทสฺสเน ปาตุภาเว วา รเสน อาลเยน จญฺจลเนตฺโต ชโน อวกฺกนฺตปนฺโถว โอติณฺณมคฺโคว พุทฺธสฺส ทสฺสนตฺถาย มคฺคโมติณฺโณติ อธิปฺปาโยฯ โคปทสฺสนปีณิโต โคสงฺขาตรํสิปทสฺสเนน, อภิมงฺคลสมฺมตโคปทสฺสเนน วา สนฺตุฏฺโฐ โหติฯ เอตฺถ โคปทสฺสเนนาติ จ อตฺถสฺส คมฺยมานตฺตา วิญฺญาตุํ สํสโย อุปฺปชฺชตีติ สสํสยํ นามฯ อวกฺกนฺโต ปนฺโถ เยนาติ จ, คุนฺนํ รํสีนํ, คาวสฺส วา ปทสฺสนนฺติ จ, โคปทสฺสเนน ปีณิโตติ จ วิคฺคโหฯ

๖๕.

วากฺยตฺถโต ทุปฺปตีติ-กรํ คามฺมํ มตํ ยถา;

โปโส วีริยวาโส’ยํ, ปรํ หนฺตฺวาน วิสฺสมิฯ

๖๕. ‘‘วากฺย’’อิจฺจาทิฯ ปรํ สตฺตุํ หนฺตฺวาน ปหริตฺวา วีริยวา สูโร โสยํ โปโส ปุริโส วิสฺสมิ วิสฺสตฺโถฯ อยมตฺโถ ตาว น ทุปฺปตีโตฯ ปรํ อจฺจนฺตํ หนฺตฺวาน วีริยวา อุจิตสมฺภโว โสยํ โปโส วิสฺสมีติ ทุปฺปตีโตยมตฺโถฯ

๖๕. อนฺวตฺถวเสน ลกฺขณสฺส อปากฏตฺตา สลกฺขณํ ลกฺขิยมุทาหรติ ‘‘วากฺยตฺถโต’’จฺจาทินาฯ วากฺยตฺถโต ทุปฺปตีติกรํ วิรุทฺธปฺปกาสกํ คามฺมนฺติ มตํฯ ยถาติ อุทาหรติฯ ปรํ สตฺตุํ หนฺตฺวาน มาเรตฺวาน วีริยวา สูโร โส อยํ โปโส วิสฺสมิ วิคตปริสฺสโม อโหสิ, อยมตฺโถ อิฏฺโฐฯ ปรํ อติสเยน หนฺตฺวาน วีติกฺกมํ กตฺวา วีริยวา อุปจิตสมฺภโว อุปจิตสุกฺโก โส อยํ ปุริโส วายาเมน วิสฺสมิ วิคตวายาโม อโหสีติฯ อิมสฺสตฺถสฺส อสพฺภารหตฺตา คามฺมตฺตํฯ วีริยํ อุสฺสาโห สมฺภโว วา อสฺส อตฺถีติ วิคฺคโหฯ

๖๖.

ทุฏฺฐาลงฺกรณํ เตตํ, ยตฺถาลงฺการทูสนํ;

ตสฺสาลงฺการนิทฺเทเส, รูปมาวีภวิสฺสติฯ

๖๖. ‘‘ทุฏฺฐา’’อิจฺจาทิฯ ยตฺถ ยสฺมิํ วากฺเย อลงฺการานํ ทูสนํ วิกฏตา, เอตนฺตุ ทุฏฺฐาลงฺกรณํ ทุฏฺฐาลงฺกรณํ นาม, ตสฺส ทุฏฺฐาลงฺการสฺส รูปํ สรูปํ อลงฺการนิทฺเทเส ตํนามเก ปริจฺเฉเท อาวีภวิสฺสติ ปกาสิสฺสติ, ตตฺเถว ตํ ทสฺสยิสฺสามีติ อธิปฺปาโยฯ

๖๖. ‘‘ทุฏฺฐาลงฺกริ’’จฺจาทิฯ ยตฺถ วากฺเย อลงฺการทูสนํ อลงฺการานํ วิโรโธ โหติ, เอตํ วากฺยตฺถนิสฺสิตํ เอตํ วากฺยํ ทุฏฺฐาลงฺกรณํ ทุฏฺฐาลงฺกาโร นาม, ตสฺส ทุฏฺฐาลงฺกรณโทโสปลกฺขิตวากฺยสฺส รูปํ สรูปํ ลกฺขิยํ อลงฺการนิทฺเทเส อลงฺการานํ นิทสฺสนฏฺฐานภูเต ปริจฺเฉเท อาวีภวิสฺสติฯ เอตฺถ วุตฺเตปิ ปุน ตตฺถาปิ วตฺตพฺพํ สิยาติ น วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ อุทฺเทเส ‘‘ทุฏฺฐาลงฺกตี’’ติ วตฺวา อิทานิ ‘‘ทุฏฺฐาลงฺกรณ’’นฺติ วจนํ อลงฺกติ อลงฺกรณอลงฺการสทฺทานํ ตุลฺยตฺถตฺตา น วิรุชฺฌติฯ

๖๗.

กโต’ตฺร สงฺเขปนยา มยา’ยํ,

โทสานเมสํ ปวโร วิภาโค;

เอโส’ว’ลํ โพธยิตุํ กวีนํ,

ตมตฺถิ เจ เขทกรํ ปรมฺปิฯ

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร

โทสาวโพโธ นาม

ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ

๖๗. เอวํ ‘‘โสทาหรณเมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺยห’’นฺติ กตปฏิญฺญานุรูปํ ปฏิปชฺช ทานิ ‘‘กโตตฺริ’’จฺจาทินา นิกฺขิปนนยํ สงฺขิปติฯ อตฺร อิมสฺมิํ อธิกาเร, ปริจฺเฉเท วา เอสํ ยถาวุตฺตานํ โทสานํ ปทโทสาทีนํ ปวโร อุตฺตโม วิภาโค วิภชนํ สงฺเขปนยา สงฺเขปกฺกเมน, น วิตฺถารโต, ยโต อปริสงฺขฺเยยฺยานํ นตฺถิ ปริยนฺโต มยา กโต นิฏฺฐาปิโตฯ นนุ ‘‘สงฺเขปนยา’’ติ วุตฺตตฺตา ปุราตเนหิ [ปุราตเรหิ (ก.)] ทีปิตา สนฺติ พหู โทสา, เต ปริจฺจตฺตา สิยุนฺติ? เอตฺถ วุจฺจเต, วิตฺถารกฺกมสฺส อนธิปฺเปตตฺตา ‘‘สงฺเขปนยา’’ติ วุตฺตํ, น ปน สพฺพถา ปริจฺจาเคนฯ ตถา หิ–

‘‘นิหนฺตุ โสยํ ชลิตํ, ปตงฺโค อริปาวก’’นฺติอาทีนํ

อกฺขมตฺถนฺตราทิกํ วิรุทฺธตฺถนฺตรานุคตนฺติ จฯ เอตฺถ หิ ปตงฺคสทฺเทน โชติริงฺคณสงฺขาตมตฺถนฺตรมสมตฺถมิจฺฉิตตฺเถ ‘‘วจนฺติ คณฺฑา’’ตฺเยวมาทิกํ อมงฺคลอปยุตฺตปทาทิกํ กิลิฏฺเฐ อนฺโตคธนฺติ จฯ

คชเหสาทิ สมฺพนฺธทูสิตํ โลกวิโรธิ, โสคตาคมาทีสุ ปสิทฺธํ รูปกฺขนฺธาทิกมญฺญตฺร วุตฺตํ อปฺปตีตํ นามฯ อิทํ อาคมวิโรธิอิติ, สมฺพนฺธทูสิตปฺปตีตาทิกํ วิโรธิมฺหิ ปวิฏฺฐนฺติ จ, อาเนตพฺพเหตุตฺตา เหตฺวเปกฺขํ เนยฺยโต น พฺยติริจฺจตีติ จฯ

‘‘เทโว โวหรตุ กฺเลสํ, ราหุขินฺโน ทิวากโร’’

อิจฺจาทิกํ อสามตฺถฺยาภิเธยฺยาทิกํ โอจิตฺยหีเน สงฺคหิตนฺติ จฯ ชิคุจฺฉอสพฺภสํสูจกอตฺถนฺตรกญฺจ คามฺมํ ทุปฺปตีติกเร สงฺคยฺหตีติ จฯ ( ) [(ทุรุจฺจารณํ)?] สพนฺธผรุสเมเวติ จฯ

เอตฺถ ปน โอจิตฺยหีนทุปฺปตีติกรานํ วากฺยตฺถโทสตฺเตปิ ผนฺธผรุสสฺส จ วากฺยโทสตฺเต ปทปทตฺถานํ โทสโต วากฺยเมว ทุฏฺฐํ สิยา, วากฺยญฺจ ปเทหิ วิริจฺจเต, ปเท ทุฏฺเฐ วากฺยตฺโถ จ ทุฏฺโฐ สิยาฯ ปทโทสโต วากฺยวากฺยตฺถานํ นานาภาวาภาวญาปนตฺถํ อสามตฺถิยาภิเธยฺยาทิกํ ปทํ โอจิตฺยหีนาทิวากฺยตฺถโทสาทีสุ อนฺโต กถิตํฯ ตถา หิ ปุราตเนหิ วิรุทฺธตฺถนฺตราทีหิ ปเทหิ วิรจิตํ วากฺยํ วิรุทฺธนฺติอาทินา พหูนิ ทุฏฺฐานิ วากฺยานิ ทสฺสิตานิฯ ‘‘หริสมานยี’’ติ เอตฺถ หปุพฺพํ ริส’มานยีติ อิจฺฉิตตฺถา ปริ ภฏฺฐํ ภฏฺฐํฯ นานตฺถมปฺปสิทฺเธหิ ยุตฺตํ คุฬฺหํ, ยถา ‘‘สกฺโก สหสฺสคู’’ติฯ อิติ ภฏฺฐคุฬฺหตฺถาทโย ปสาทาลงฺการวิรุทฺธาติ จฯ

วากฺเยปิ วิสนฺธิกมิหานุปโยคีติ จ, วากฺยนฺตโรปคตํ วากฺยํ วากฺยคพฺภํ, วากฺยนฺตรปทสมฺมิสฺสํ ‘‘อปาถฺยเมโส ทิสฺสติ, เวชฺชํ ขาทตฺยนารต’’มิจฺจาทิกํ วากฺยสํกิณฺณญฺจ พฺยากิณฺเณ สโมหิตนฺติ จฯ

‘‘กาจุยฺยาเน มยา ทิฏฺฐา, วลฺลรี ปญฺจปลฺลวา;

ปลฺลเว ปลฺลเว มุธา, ยสฺสา กุสุมมญฺจรี’’ติฯ

อิทมวาจกํ ปเหฬิกาย ปมุสฺสิตาสนฺนิสฺสิตนฺติ จ, ตตฺถ จ กวินา อุยฺยานสทฺเทน เคหํ, ลตาวาจินา วลฺลรีสทฺเทน องฺคนา, ปลฺลวสทฺเทน กรจรณทสนจฺฉทา, มญฺจรีสทฺเทน นขโสภา ทนฺตกนฺติโย จ วตฺตุมิจฺฉิตา, วากฺยตฺเถปิ ปทุมินีนํ รตฺติยมุนฺนิทฺทตาทิกํ วิรุทฺธํ วิโรธินิลีนนฺติ จ นาตฺยนุญฺญาตา, น ตุ สพฺพถา ปริจฺจาเคนฯ เอโสว เอวํ ยถาวุตฺตนเยน นิฏฺฐาปิโต อยํ สงฺเขปนโย เอว กวีนํ ปณฺฑิตชนานํ เขทกรํ ‘‘กถํ นาม พนฺเธปีทิสํ สติ สนฺตี’’ติ เอวมาสุหโนปชนํ ปรํ ปทโทเส อสาธุสนฺทิทฺธปริยาย เญยฺยอปฺปตีตตฺถอปฺปโยชก ทุพฺโพธเทสิยาทิกํ, วากฺยโทเส อธิกอูนภคฺคจฺฉนฺทาทิกํ, วากฺยตฺถโทเส อุปกฺกโมปสํหารวิสมญฺเจติ อิจฺเจวมาทิกมปรมฺปิ ทูสนํ อตฺถิ เจ ยทิ ภเวยฺย, ตมฺปิ โพธยิตุมวคเมตุํ อลํ สมตฺถํ ยถาวุตฺตโทสานุสาเรน พุทฺธิมนฺเตหิ สกฺกา อูหิตุนฺติฯ

เอวํ วทโต จ คนฺถการสฺสายมธิปฺปาโย – เย โทสา วิภาคโส น วุตฺตา, เต มยา คนฺถคารวภยา สงฺเขปิตา, ลกฺขณโต ตุ สงฺคหิตาฯ น หิ เตสมนฺตํ โก ชหาเปติฯ

ตตฺถ สทฺทสตฺถวิรุทฺธมสาธุฯ ยํ กฺริยาทินิมิตฺตมุปาทาย อตฺถนฺตเรปิ วตฺตเต, ตํ สญฺญาภาเวเนว ปยุตฺตํ สนฺทิทฺธํ, ยถา ‘‘รวิมฺหิหิมหา’’ติ, อิทํ ปน วิเสสนตฺเถ สาธุ โหติฯ ปสิทฺธสญฺญาสทฺทสฺส ปริยายนฺตเรน ปริกปฺปิตปทํ ปริยายเญยฺยํ, ยถา ‘‘วฬวามุเขเน’’ติ เอตฺถ ‘‘อสฺสวนิตานเนน’’ อิติฯ ยํ อจฺจนฺตาพฺยภิจารีภาเวน วิเสสฺยสฺส คุณํ วทติ, ตํ อปฺปตีตตฺถํ, ยถา ‘‘กณฺหมสี’’ติฯ อธิคตตฺถานุปโยคํ อปฺปโยชกํ, ยถา ‘‘อติเผนิลํ สาครมลงฺฆี’’ติฯ ‘‘มนุญฺญทฺธนโย ปาเท, ขาทโย กนิ ภนฺติ เต’’ อิจฺจาทิโก ทุพฺโพโธ, กนิ กญฺเญ ขาทโย คคฺฆริกาฯ ‘‘อิเม ลาวณฺยตลฺลา เต, คลฺลา โลลวิโลจเน’’อิจฺจาทิโก เทสิโย, ตลฺโล ชลาสยวิเสโส, คลฺโล กโปโลฯ ‘‘สคฺคเสวีนํ ริปูนมิตฺถีนมกงฺกโณ ปาณิฯ เนตฺตมนญฺชน’’นฺติอาทิกํ อธิกํฯ ‘‘อกงฺกโณ ปาณี’’ติอาทินา เวธพฺยสฺส คมฺมมานตฺตา ‘‘สคฺคเสวีน’’นฺติ อธิกนฺติฯ ยตฺถ วตฺตพฺพสฺส อูนตา, ตํ อูนํ, ยถา ‘‘ติโลกติลกํ มุนิ’’นฺติอาทิฯ เอตฺถ ‘‘วนฺทามี’’ติ อูนํ, ฉนฺโทภงฺคานฺวิตํ วโจ ภคฺคจฺฉนฺทํ ปากฏํฯ อารมฺภาวสาเนน วิสมํ อุปกฺกโมปสํหารวิสมํ, ตํ ปน อารทฺธกฺกมปริจฺจาเคนาปเรน นิกฺขิปนํ เวทิตพฺพํฯ

อิติ สุโพธาลงฺกาเร มหาสามินามิกาฏีกายํ

โทสาวโพธปริจฺเฉโทฯ

๖๗. เอวํ ‘‘โสทาหรณเมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺยห’’นฺติ กตปฏิญฺญานุรูปํ สมฺปาเทตฺวา อิทานิ ‘‘กโตตฺเร’’จฺจาทินา นิคเมนฺโต โทเส สงฺขิปติฯ อตฺร อิมสฺมิํ อธิกาเร, ปริจฺเฉเท วา เอสํ โทสานํ ยถาวุตฺตปทโทสาทีนํ ปวโร ลกฺขณาวิโรธลกฺขิยโต อุตฺตโม วิภาโค อสงฺกรโต วิภชนํ สงฺเขปนยา วิตฺถาราปนิยสงฺเขปกฺกเมน มยา กโต วุตฺโต เอโสว ยถาวุตฺโต เอโส สงฺเขปกฺกโม เอว กวีนํ วิรจยนฺตานํ เขทกรํ พนฺธสรีเร อีทิสํ อีทิสปฺปโยคํ กถํ นาม กโรมีติ เอวํ ปวตฺตเขทมุปฺปาทยนฺตํ ปรมฺปิ อสาธุสนฺทิทฺธาทิ อญฺญมฺปิ ทูสนมตฺถิ เจ, ตํ สพฺพํ โพธยิตุํ โพเธตุํ อลํ สมตฺโถ โหติฯ นิยติ อวุตฺโตปิ อตฺโถ เอเตนาติ จ, สงฺเขโป จ โส นโย จาติ วิคฺคโหฯ

อิหานิทฺทิฏฺฐํ

‘‘นิหนฺตุ โสยํ ชลิตํ, ปตงฺโค อริปาวก’’นฺติอาทิกํ

อกฺขมตฺถนฺตราทิกํ วิรุทฺธตฺถนฺตเร อนุปตตฺตา น วุตฺตํ, เอตฺถ สูริยวาจโก ปตงฺคสทฺโท โชติริงฺคณวาจโกปิ โหตีติ วตฺตุมิจฺฉิตอมิตฺตคฺคิวินาเส อสมตฺถญฺญตฺโถ โหติฯ

‘‘วจนฺติ คณฺฑิ’’จฺจาทิกํ อาคเม อปฺปสิทฺธํ ลกฺขณมตฺเตน สาธิยํฯ อปฺปยุตฺตปทาทิโทโส กิลิฏฺฐปทโทเส อนฺโตคโธ โหตีติ น วุตฺโตฯ

คชเหสาตุรงฺคโกญฺจนาทาทิสมฺพนฺธทูสิตญฺจฯ ชินาคมาทีสุ ปสิทฺธรูปกฺขนฺธาทิกมญฺญตฺร ปยุตฺตมปฺปตีตนฺนามาตีทํ ทฺวยํ ยถากฺกมํ โลกวิโรธมาคมวิโรธญฺจ โหตีติ วิโรธิปเท อนฺโตคธํ โหติฯ เหตฺวเปกฺขํ อาเนตพฺพเหตุตฺตา เนยฺเย อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํฯ

‘‘เทโว โวหรตุ กฺเลสํ, ราหุขินฺโน ทิวากโร’’

อิจฺจาทิกํ อสมตฺถาภิธายิจฺจาทิ โอจิตฺยหีเน อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํฯ เอตฺถ ทิวากโร สยํ ราหุคหิโต อญฺเญสํ กิเลสาปนยเน อสมตฺโถติ ตมสามตฺถิยํ วิเสสนภูเตน ‘‘ราหุขินฺโน’’ติ ปเทน ญายติฯ

ชิคุจฺฉาวมงฺคลอสพฺภานํ ติณฺณมญฺญตฺรสฺส โชตกํ วาจกํ วา อตฺถนฺตรํ วา คามฺมํ ทุปฺปตีติกรตฺตา วากฺยตฺถคามฺมโทเสเยว อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํฯ ทุรุจฺจารณภูตลกฺขณํ กฏฺฐํ พนฺธผรุสโต อพฺยติริตฺตนฺติ น วุตฺตนฺติฯ ‘‘หริสมานยี’’ติ วตฺตพฺเพ หปุพฺพํ ริส’มานยิอิจฺจาทิกํ อิจฺฉิตตฺถโต ปริภฏฺฐตฺตา ภฏฺฐญฺจ ‘‘สกฺโก สหสฺสคู’’อิจฺจาทิกํ อปสิทฺธวิสเย ปริยุตฺตคุฬฺหญฺเจติ อิเม อตฺถคุฬฺหาทโย ปสาทาลงฺการวิรุทฺธตฺตา ปสาทคุณาทาเนเนว ปริจฺจตฺตาติ น วุตฺตํฯ เอตฺถ หิ สหสฺสํ คาโว จกฺขูนิ อสฺสาติ สหสฺสคูติ สกฺกสฺส นามํ คุฬฺหํ นาม โหติฯ

วากฺยโทเสปิ วิสนฺธิวากฺยํ อิธ อนุปโยคิตฺตา น วุตฺตํฯ วากฺยมชฺฌปติตวากฺยยุตฺตํ วากฺยคพฺภญฺจ, วากฺยนฺตรปทสมฺมิสฺสํฯ

‘‘อปาถฺยเมโส ทิสฺสติ, เวชฺชํ ขาทตฺยนารตํ’’

อิจฺจาทิกํ วากฺยสํกิณฺณญฺจ พฺยากิณฺเณ อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํฯ เอตฺถ เอโส ภิสกฺโก อนารตํ นิจฺจํ อปาถฺยํ โรคสฺส อหิตํ ทิสฺสติ วทติฯ เอโส โรคี อนารตํ สตตํ อปาถฺยํ อหิตํ ขาทติฯ เวชฺชํ ภิสกฺกํ ทิสฺสติ กุชฺฌติฯ เอวํ อเนกวากฺเยหิปิ สนฺธิวากฺยํ สํกิณฺณํ นามฯ

‘‘กาจุยฺยาเน มยา ทิฏฺฐา, วลฺลรี ปญฺจปลฺลวา;

ปลฺลเว ปลฺลเว มุธา, ยสฺสา กุสุมมญฺจรี’’ติฯ

อิทมวาจกํ ปเหฬิกาสุ ปมุสฺสิตาสนฺนิสฺสิตมิติ น วุตฺตํฯ นนุ เจตฺถ อตฺตนา ปเหฬิกาย อทสฺสิตตฺตา อวาจกสฺส ปมุสฺสิตาย อนฺโตคธกรณํ อสิทฺเธน อสิทฺธสาธนนฺติ? นยิทเมวํ, ‘‘อุเปกฺขิยนฺติ สพฺพานิ, สิสฺสเขทภยา มยา’’ติ จ อุปริ กิลิฏฺฐปทโทสปริหาเร ‘‘ปเหฬิกายมารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺฐา กิลิฏฺฐตา’’ติ เจติ อิมินา ปุราตเนหิ นิทฺทิฏฺฐโสฬสปเหฬิกาโยปิ ทสฺสิตาติ สิทฺเธน อสิทฺธสาธนํ โหติฯ ตตฺถ กวินา อุยฺยานสทฺเทน เคหญฺจ ลตาปริยายวลฺลรีสทฺเทน องฺคนา จ ปลฺลวสทฺเทน กรจรณาธรา จ มญฺจรีสทฺเทน นขทนฺตกนฺติโย จ วตฺตุมิจฺฉิตาฯ

วากฺยตฺถโทเสปิ ปทุมินีนํ รตฺติยํ ปพุชฺฌนาทิกํ วิรุทฺธํ วิโรธิปเทเยว อนฺโตคธตฺตา น วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กโตตฺร สงฺเขปนยา’’ติ วุตฺตํ, น ปน เตสํ สพฺพถา ปริจฺจตฺตตฺตาติฯ เอตฺถ โอจิตฺยหีนทุปฺปตีติกรานํ ทฺวินฺนํ วากฺยตฺถโทสตฺเต สติ พนฺธผรุสสฺส วากฺยโทสตฺเต สติ วิโรธิโน ปทโทสตฺเต สติ ‘‘อสมตฺถาภิธายิ’’อาทิปทํ, ‘‘ชิคุจฺฉาทิตฺตยปกาสกา’’ทิปทํ, กฏฺฐปทํ, ปทุมินีนํ รตฺติยํ ผุลฺลตาทิ [ทุนฺนิทฺทตาทิ (ก.)] วากฺยตฺถญฺเจติ อิเม จตฺตาโร โทสา ภินฺนชาติเกสุ โอจิตฺยาทีสุ กถํ สงฺคหิตาติ? สจฺจํ, ตถาปิ ปทานํ ทุฏฺฐตฺเต สติ วากฺยวากฺยตฺถานมทุฏฺฐตา นาม นตฺถีติ ปทโทเสน สนฺธิวากฺยวากฺยตฺถโทสานมนญฺญตฺตํ สิสฺสานํ ญาปนตฺถํ ปทโทสาทิกํ วากฺยตฺถโทสาทีสุ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิมินาเยว ปุราตเนหิ วิรุทฺธตฺถนฺตราทิปเทหิ วิจริตํ วากฺยํ วิรุทฺธนฺติอาทินา ทุฏฺฐานิ พหูนิ วากฺยานิ ทสฺสิตานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิมาเยว [อิมิสฺสาเยว (ก.)] คาถาย ‘‘ตมตฺถิ เจ เขทกรํ ปรมฺปี’’ติ เอตฺถ ปรสทฺเทนอสาธุสนฺทิทฺธปริยายเญยฺยาปฺปตีตตฺถอปฺปโยชก- ทุพฺโพธเทสิยาทิปทโทเส จ อธิกอูนภคฺคจฺฉนฺทาทิวากฺยโทเส จ อุปกฺกโมปสํหารวิสมสงฺขาเต วากฺยตฺถโทเส จ ปริคฺคณฺหาติฯ เอตฺถ สทฺทสตฺถวิรุทฺธมสาธุ นามฯ กฺริยานิปฺผตฺติการณมุปาทาย อตฺถนฺตเร ปวตฺตนามํ วิเสสนตฺเถน วินา สญฺญาภาชเน ปยุตฺตํ สนฺทิทฺธํ นาม, ยถา ‘‘รวิมฺหิ หิมหา’’ติฯ เอตฺถ หิมหา รวีติ วิเสสเน กเต โทโส นตฺถิฯ ปสิทฺธสญฺญาสทฺทสฺส ปริยายนาเมน กปฺปิตปทํ ปริยายเญยฺยํ นาม, ยถา ‘‘วฬวามุขสฺส อสฺสวนิตานน’’นฺติฯ อติสยา วินา ภาวิตตฺเถน วิเสสฺยสฺส คุณวาจกํ ปทํ อปฺปตีตตฺถํ นาม, ยถา ‘‘กณฺหมสี’’ติฯ อธิคตตฺตานุปโยคิปทํ อปฺปโยชกํ นาม, ยถา ‘‘อติเผนิลํ สาครมลงฺฆี’’ติฯ อปฺปสิทฺธวจนํ ทุพฺโพธํ นาม, ยถา–

‘‘มนุญฺญทฺธนโย ปาเท, ขาทโย กนิ ภนฺติ เต’’ติฯ

กนิ เห กญฺเญ เต ตวปาเท มนุญฺญทฺธนโย มโนหรสทฺทสมนฺนาคตา ขาทโย คคฺฆริกา ภนฺติ ทิพฺพนฺตีติฯ กิสฺมิญฺจิ เทเสเยว สิทฺธนามํ เทสิยํ นามฯ ยถา–

‘‘อิเม ลาวณฺยตลฺลา เต, คลฺลา โลลวิโลจเน’’ติฯ

เห โลลวิโลจเน เต ตว อิเม คลฺลา กโปลา ลาวณฺยตลฺลา มนุญฺญตลฺลา ชลาสยวิเสสา ภวนฺติฯ เกนจิ เลเสน ปกาสิตมตฺถมุปาทาย ปยุตฺตมธิกํ นามฯ ยถา–

‘‘ตฺวยิ ราชติ ราชินฺท, ริปูนํ สคฺคเสวินํ;

ถีนํ อกงฺกโณ ปาณิ, สิยา เนตฺตมนญฺชน’’นฺติฯ

เอตฺถ ‘‘อกงฺกโณ ปาณิ, เนตฺตมนญฺชน’’นฺติ อิมินาเยวถีนํ วิธวตฺตํ คมฺยมานํ โหตีติ ตปฺปกาสนตฺถํ ปยุตฺตํ ‘‘สคฺคเสวิน’’นฺติ อิทํ อธิกํ นามฯ วตฺตพฺพยุตฺตโต อูนํ วากฺยํ อูนํ นามฯ ‘‘ติโลกติลกํ มุนิ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘วนฺทามี’’ติ วตฺตพฺพสฺส อวุตฺตตฺตา อูนํฯ ฉนฺโทหานิสํยุตฺตํ ภคฺคจฺฉนฺทํ นามฯ อิทํ เตสํ เตสํ ฉนฺทานํ อกฺขรคณนโต อูนาธิกวเสน ปากฏํ โหติฯ อาทฺยนฺตโต วิสมํ อุปกฺกโมปสํหารวิสมํ นามฯ อิทํ อารทฺธกฺกมํ ปริจฺจชิตฺวา กมนฺตเรน นิยมนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย

ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ

๒. โทสปริหาราวโพธปริจฺเฉทวณฺณนา

๖๘.

กทาจิ กวิโกสลฺลา, วิโรโธ สกโลปฺย’ยํ;

โทสสงฺขฺยมติกฺกมฺม, คุณวีถิํ วิคาหเตฯ

๖๙.

เตน วุตฺตวิโรธาน-มวิโรโธ ยถา สิยา;

ตถา โทสปริหารา-วโพโธ ทานิ นียเตฯ

๖๘-๖๙. อิจฺเจวํ โทสวิภาคํ ปริจฺฉิชฺช อิทานิ ยถาวุตฺตโทสปริหารกฺกมมุปทิสิตุมาห ‘‘กทาจี’’ตฺยาทิฯ สกโลปิ อยํ วิโรโธ วิรุทฺธตฺถนฺตราทิกโต น โกจิ เอโก เอว โทเสสุ, โทสานํ วา สงฺขฺยํ คณนํ โทสภาวํ อติกฺกมฺม ปริจฺฉิชฺช คุณานํ วีถิํ ปทวิํ คุณสภาวตํ วิคาหเต อพฺภุปคจฺฉติ กทาจิ, น สพฺพทาฯ กวิโน ปยุชฺชกสฺส โกสลฺลา ตาทิสวิสยปริคฺคหลกฺขณเนปุญฺญการณา, น ตุ ยถา ตถา เจติฯ ‘‘เตเน’’จฺจาทิฯ เยเนวํ, เตน การเณน วุตฺตานํ วิรุทฺธตฺถนฺตราทีนํ วิโรธานํ ยถา เยน ปกาเรน อวิโรโธ นิทฺโทสตา สิยา ภเวยฺย, ตถา เตน ปกาเรน โทสานํ ปริหาโร ทูรีกรณํ อวพุชฺฌติ ญายติ เอเตนาติ อวโพโธ, ตสฺส อวโพโธ, ตนฺนามิโก ปริจฺเฉโท อิทานิ นียเต อานียเต วุจฺจเตติ อตฺโถฯ

๖๘-๖๙. เอวํ โทสวิภาคํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อิทานิ ยถาวุตฺตโทสานํ ปริหารตฺถมารภนฺโต ‘‘กทาจี’’ตฺยาทิมาหฯ สกโลปิ อยํ วิโรโธ ปทโทสาทิโก โทสสงฺขฺยํ โทสานํ, โทเสสุ วา คณนํ โทสภาวํ อติกฺกมฺม กทาจิ กวิโกสลฺลา กวิโน พฺยากรณาภิธานฉนฺโทอลงฺกติอาทีสุ ปริจยลกฺขเณน ปญฺญาปาฏเวน ยโต คุณวีถิํ คุณปทวิํ เกวลํ คุณสภาวํ วิคาหเต อพฺภุปคจฺฉติ, เตน การเณน วุตฺตวิโรธานํ ยถาวุตฺตปทโทสาทิวิโรธานํ อวิโรโธ อวิรุทฺธตา ยถา สิยา เยน ปกาเรน ภเวยฺย, ตถา เตน ปกาเรน โทสปริหาราวโพโธ ยถาวุตฺตปทโทสาทิสมฺพนฺธิโน ปริหรณกฺกมสฺส อวโพธการณตฺตา ตนฺนามิกปริจฺเฉโท อิทานิ ลทฺธาวสเร นียเต วุจฺจเตฯ ยถาวุตฺตโทสา กวิสามตฺถิเยน นิทฺโทสตฺตํ ภชนฺติ, ตสฺส สามตฺถิยสฺส อุปเทสํ ทสฺสามาติ อธิปฺปาโยฯ

ปทโทสปริหารวณฺณนา

ตตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส ปริหาโร ยถา –

๗๐.

วินฺทนฺตํ ปากสาลีนํ, สาลีนํ ทสฺสนา สุขํ;

ตํ กถํ นาม เมโฆ’ยํ, วิสโท สุขเย ชนํฯ

๗๐. ‘‘วินฺทนฺต’’มิจฺจาทิฯ ปาเกน ปริณตภาเวน สาลีนํ ยุตฺตานํ, มนุญฺญานํ วา สาลีนํ รตฺตสาลิอาทีนํ สาลิชาตีนํ ทสฺสนา สุขํ เจตสิกํ โสมนสฺสํ วินฺทนฺตํ ตํ ชนํ วิสโท อยํ เมโฆ อมฺพุโท กถํ นาม สุขเยติฯ เอตฺถ ตาทิสสฺส ชนสฺส อสุขปฺปทานํ ครฬสฺส เมฆสฺสานุรูปนฺติ วิรุทฺธตฺถนฺตรตา ปริหฏาฯ

๗๐. ตตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส ปริหาโร ยถา เอวํฯ ‘‘วินฺทนฺติ’’จฺจาทิฯ ปากสาลีนํ ปริณาเมน ยุตฺตานํ, มนุญฺญานํ วา สาลีนํ รตฺตสาลิอาทีนํ ทสฺสนา ทสฺสนเหตุ สุขํ เจตสิกโสมนสฺสํ วินฺทนฺตํ อนุโภนฺตํ ตํ ชนํ ตํ กสฺสกชนํ วิสโท ชลทายโก อยํ เมโฆ กถํ นาม สุขเย, น สุขยเตวฯ ตาทิสสฺส ชนสฺส ทุกฺขทานํ ครฬทายกสฺส เมฆสฺสาปิ อนุรูปมิติ วิรุทฺธญฺญตฺโถ อปนีโต โหติฯ ปาเกน สาลิโนติ วิคฺคโหฯ สุขํ กโรตีติ สุขเยติ นามธาตุฯ

ยถา วา –

๗๑.

วินายโกปิ นาโคสิ,

โคตโมปิ มหามติ;

ปณีโตปิ รสาเปโต,

จิตฺตา เม สามิ เต คติฯ

๗๑. ‘‘วินายโกปิ’’จฺจาทิฯ วีนํ ปกฺขีนํ นายโก, ครุโฬ, สตฺเต วิเนตีติ วินายโก, วุทฺโธ, ภควา จฯ ตตฺถ ยทา วินายโก ครุโฬ, ตทา ตุ นาโค ปนฺนโคสีติ วิรุทฺธํ, ปกฺขนฺตเร ตฺววิรุทฺธํ ภควโต อาคุสฺส ราคาทิโน อภาวโตฯ อิเมสํ คุนฺนํ อติสเยน โค โคตโม หีนปสุ, โคตมวํสาวติณฺณตฺตา โคตโม ภควา จฯ หีนปสุ จ ตฺวํ มหามติ อสีติ วิรุทฺธํ อจฺจนฺตหีนปสุโน มหติยา ปญฺญาย อภาวโตฯ ปกฺขนฺตเร ตุ น พฺยาฆาโตฯ ปณีโต มธุโร รโส, อุตฺตโม จ สุคโตฯ ตตฺถ มธุรรสโต อเปโต อปคโตสีติ วิรุชฺฌติ, ภควโต ตุ รเสหิ สิงฺคาราทีหิ อเปโตติ ยุชฺชติฯ เม มมฯ สามีติ อามนฺตนํฯ เต ตว คติ ปวตฺติ จิตฺตา อพฺภุตาติฯ เอตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ วิโรธาลงฺการํ สิลาฆนียนฺติ เตน ตํ ปริหฏํฯ

๗๑. ยถา วา อุตฺตโทสสฺส ปริหาโร อีทิโส วาฯ ‘‘วินายโก’’จฺจาทิฯ เห สามิ ตฺวํ วินายโกปิ ครุโฬปิ นาโคสิ ปนฺนโค อสิฯ โน เจ, วินายโกปิ สตฺเต วิเนนฺโต เอว นาโคสิ นิกฺกิเลโส อสิฯ โคตโมปิ ปสุตโมปิ มหามติ มหาปญฺญวาสิฯ โน เจ, โคตโมปิ โคตฺตโต โคตโมเยว มหามติ มหาปญฺญวาสิฯ ปณีโตปิ มธุโรปิ รสาเปโต มธุรรสโต อปคโตสิฯ โน เจ, ปณีโตปิ อุตฺตโม เอว รสาเปโต สิงฺคาราทิรสโต อปคโตสิฯ เต ตุยฺหํ คติ ปวตฺติ เม มยฺหํ จิตฺตา อจฺฉริยาฯ เอตฺถ ครุฬสฺส นาคตฺตญฺจ ปสุตมสฺส ปญฺญวนฺตตฺตญฺจ ปณีตสฺส นิรสตฺตญฺจ วิรุทฺธํ, ตถาปิ อญฺญปกฺขสฺส อวิรุทฺธตฺตา วิรุทฺธตฺถนฺตรโทโส ปสตฺเถน วิรุทฺธาลงฺกาเรน นิรากโตฯ วีนํ ปกฺขีนํ นายโก, ครุโฬฯ สตฺเต วิเนตีติ วินายโก, พุทฺโธฯ นตฺถิ อาคุ [อโค (ก.)] เอตสฺสาติ นาโค, พุทฺโธฯ คุนฺนมติสเยน โคตโม, ปสุฯ มหตี มติ อสฺสาติ มหามติ, พุทฺโธฯ ปธานตฺตํ นีโต ปณีโต, มธุโร รโสฯ รสโต อเปโตติ รสาเปโต, พุทฺโธติ วิคฺคโหฯ

อฌตฺถสฺส ยถา –

๗๒.

กถํ ตาทิคุณาภาเว,

โลกํ โตเสติ ทุชฺชโน;

โอภาสิตาเสสทิโส,

ขชฺโชโต นาม กิํ ภเวฯ

๗๒. ‘‘กถ’’มิจฺจาทิฯ ทุชฺชโน ตาทิโน คุณา โลกํ โตเสนฺติ, ตาทีนํ คุณานํ อตฺตนิ อภาเว สติ โลกํ สตฺตโลกํ กถํ โตเสติ, น โตเสตีติ อตฺโถฯ วุตฺตเมวตฺถนฺตเรน สาเธติ ‘‘ขชฺโชโต นาม โอภาสิตา ทีปิตา อเสสทิสา เยน ตถาวิโธ กิํ ภเว, น ภเวยฺย ตาทิโน คุณสฺส อภาวโต’’ติฯ เอตฺถ ขชฺโชตสฺส อธิกตฺถภาเวน สิโต โอภาสิตาเสสทิสตฺตโทโส ‘‘กถํ ตาทิคุณาภาเว’’ติอาทิวโจภงฺคิยา ปริหโฏฯ

๗๒. อฌตฺถสฺส ยถาติ เอตฺถ ปริหาโร อชฺฌาหาโร, เอวมุปริปิฯ ‘‘กถิ’’จฺจาทิฯ ทุชฺชโน คุณหีนชโน ตาทิคุณาภาเว สนฺโตสชนนการณานํ ตาทิสานํ สีลาทิคุณานํ อตฺตนิ อวิชฺชมานตฺเต สติ โลกํ สตฺตโลกํ กถํ โตเสติ, น โตเสติเยว, ตถา หิ ขชฺโชโต นาม โอภาสิตาเสสทิโส กิํ ภเว, น ภวตฺเยวฯ เอตฺถ ขชฺโชตสฺส สกลทิโสภาสนสงฺขาตมธิกตฺถโทโส ‘‘กถํ ตาทิคุณาภาเว’’จฺจาทิวากฺยลีลาย นิรากโตฯ ตาที จ เต คุณา เจติ วิคฺคโหฯ

๗๓.

ปเหฬิกายมารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺฐา กิลิฏฺฐตา;

ปิยา สุขา’ลิงฺคิตํ ก-มาลิงฺคติ นุ โน อิติฯ

๗๓. ‘‘ปเหฬิกายํ’’อิจฺจาทิฯ กิลิฏฺฐตา กิลิฏฺฐปทโทโส ปเหฬิกาย วิสเย อารุฬฺหา สหี น หิ โน ทุฏฺโฐ สิยาฯ กีทิสีติ อาห ‘‘ปิเย’’จฺจาทิฯ อิตีติ นิทสฺสเนฯ ปิยา วลฺลภาย อาลิงฺคิตํ กํ ชนํ สุขํ กายิกํ เจตสิกญฺจ โน อาลิงฺคติ น สํยุชฺชติ นุฯ นุอิติ ปริวิตกฺเก นิปาโตฯ เอตฺถ ปิยาติ กิลิฏฺฐํ ปเหฬิกาย สมาโรเปน ปริหฏํฯ

๗๓. ‘‘ปเหฬิเก’’จฺจาทิฯ กิลิฏฺฐตา กิลิฏฺฐปทโทสสงฺขาตา ปเหฬิกายํ วิสเย อารุฬฺหา เจ, น หิ ทุฏฺฐา ทุฏฺฐา น โหติฯ กิมุทาหรณํ? ปิยา สุขาลิงฺคิตํ กมาลิงฺคติ นุ โน อิติ, อิติสทฺทสฺส นิทสฺสนตฺถตฺตา เสสอุทาหรณานเมตมุปลกฺขณนฺติ ญาตพฺพํฯ โน เจ, เอวํปการานมุทาหรณานมปริคฺคเหตพฺพตฺตา อิติสทฺโท ปการตฺโถติฯ ปิยา วลฺลภาย อาลิงฺคิตํ อุปคุหิตํ กํ นาม ชนํ สุขํ กายิกมานสิกํ โน อาลิงฺคติ นุ, อาลิงฺคเตวาติฯ เอตฺถ ปิยาติ กิลิฏฺฐปทํ ปเหฬิกายมาโรปเนน นิรากตํ โหติฯ

๗๔.

ยมเก โน ปโยเชยฺย, กิลิฏฺฐปท’มิจฺฉิเต;

ตโต ยมก’มญฺญํ ตุ, สพฺพเมตํมยํ วิยฯ

๗๔. ‘‘ยมเก’’จฺจาทิฯ ตโต อญฺญนฺติ อิจฺฉิตยมกโต อญฺญํฯ ตุอิติ วิเสสโชตโกฯ เอตํมยํ วิยาติ เอเตน กิลิฏฺฐปเทน นิพฺพตฺตํ วิยฯ

๗๔. ‘‘ยมเก’’จฺจาทิฯ กิลิฏฺฐปทํ อิจฺฉิเต ยมเก อิฏฺฐยมเก โน ปโยเชยฺย นปฺปยุชฺเชยฺย, ตโต อิฏฺฐยมกโต อญฺญํ สพฺพํ ยมกํ ปน เอตํมยํ วิย อิมินา กิลิฏฺฐปทโทเสน กตํ วิย โหติฯ เอตฺถ อิฏฺฐยมกํ วุตฺตนเยน ญาตพฺพํ, เอเตน นิพฺพตฺตํ เอตํมยนฺติ วิคฺคโหฯ

เทสวิโรธิโน ยถา –

๗๕.

โพธิสตฺตปฺปภาเวน, ถเลปิ ชลชานฺย’หุํ;

นุทนฺตานิ’ว สุจิรา-วาสกฺเลสํ ตหิํ ชเลฯ

๗๕. ‘‘โพธิสตฺเต’’จฺจาทิฯ โพธิสตฺตสฺส มายาเทวิยา สุตสฺส วกฺขมานสฺส วิเสสสฺส ตทุปฺปนฺนทิเน สมฺภวา ปภาเวน ปุญฺญปฺปภาวโต ชลชานิ อมฺพุชานิ ถเลปิ อหุํ อเหสุํ อจินฺตนียตฺตา ปุญฺญปฺปภาวสฺสฯ กิํ ปน วาปฺยาทีสุ กิํ กโรนฺตาว ตหิํ ตสฺมิญฺจ ชเล สุจิรํ สพฺพทาว อาวสนมาวาโส เตน ชาโต กฺเลโส ตํ นุทนฺตานิว ทูรโต ชหนฺตานิเวติฯ อจินฺตนียตฺตา ปุญฺญปฺปภาวสฺส อีทิสมฺปิ อจฺฉริยมโหสีติ น เทสวิโรโธฯ

๗๕. โพธิสตฺตปฺปภาเวน โพธิสตฺตสฺส อจินฺเตยฺยานุภาเวน ชลชานิ ชลชสทิสตฺตา ตนฺนามกานิ ปทุมเกรวาทีนิ ตหิํ ชเล วิสยตฺเตน ปสิทฺเธ ตสฺมิํ อุทเก สุจิราวาสกฺเลสํ อติจิรํ นิวาสโต ชาตอายาสํ นุทนฺตานิ อิว จชนฺตานิ อิว ถเลปิ อหุํ อเหสุํ, วาปิอาทีสุ กา กถาฯ เอตฺถ ชลชานํ ถลุปฺปตฺติกถนสงฺขาตํ เทสวิโรธํ อจินฺเตยฺยปุญฺญปฺปภาเวน อีทิสานํ อจฺฉริยานํ ปาตุภาวโต ‘‘โพธิสตฺตปฺปภาเวนา’’ติ อิมินา นิรากโรติฯ โพธิยํ จตุมคฺคปญฺญายํ สตฺโตติ จ, ตสฺส ปภาโวติ จ, สุจิรํ อาวาโสติ จ, เตน ภูโต กฺเลโสติ จ วากฺยํฯ

กาลวิโรธิโน ยถา –

๗๖.

มหานุภาวปิสุโน, มุนิโน มนฺทมารุโต;

สพฺโพตุกมยํ วายิ, ธุนนฺโต กุสุมํ สมํฯ

๗๖. ‘‘มหา’’อิจฺจาทิฯ มนฺโท มุทุภูโต มารุโต อยํ สพฺโพตุกํ สพฺเพสุ อุตูสุ ปุปฺผนกํ กุสุมํ ปุปฺผํ สมํ เอกโต กตฺวา ธุนนฺโต วิกิรนฺโต มุนิโน มุนิสทิสตฺตา ภวิสฺสนฺตมุนิภาเวน จ โพธิสตฺตสฺส, มุนิโนเยว วา สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมสมเย มหานุภาวสฺส ปิสุโน สูจโก วายิ ปวายตีติฯ เอตฺถ ยทฺยเปกทา สพฺโพตุกาสมฺภโว นานาอุตูสุ นานากุสุมสฺส สมฺภวา, ตถาปิ ภควโต มหานุภาวปิสุนมีทิสเมกปทิกํ สมฺภวตีติ กาลวิโรโธ อิมินา ปริหโฏฯ

๗๖. ‘‘มหานุภาเว’’จฺจาทิฯ อยํ มนฺทมารุโต อจณฺฑสมีรโณ สพฺโพตุกํ วสนฺตาทีสุ สพฺพอุตูสุ วิกสนฺตํ กุสุมํ ปุปฺผชาตํ สมํ เอกโต กตฺวา ธุนนฺโต กมฺเปนฺโต มุนิโน เอกนฺตภาวิตฺตา มุนิสงฺขาตสฺส โพธิสตฺตสฺส, สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมสมเย ภูตตฺตา มุนิโน สพฺพญฺญุโน วา มหานุภาวปิสุโน มหนฺตํ ปุญฺญปฺปภาวํ ปกาเสนฺโต วายิ สมฺปวายีติฯ เอตฺถ นานากาเล สมฺภวนฺตานมฺปิ กุสุมานํ เอกกาเล สมฺภวสฺส กาลวิโรธตฺเตปิ ภควโต ปุญฺญานุภาโว ตาทิสมจฺฉริยเมกกฺขเณ ชเนตุํ สมตฺโถติ กาลวิโรธํ ‘‘มหานุภาวปิสุโน’’ติ อิมินา นิรากโรติฯ มหานุภาวสฺส, มหานุภาวํ วา ปิสุโนติ วากฺยํฯ

กลาวิโรธิโน ยถา –

๗๗.

นิมุคฺคมนโส พุทฺธ-คุเณ ปญฺจสิขสฺสปิ;

ตนฺติสฺสรวิโรโธ โส, น สมฺปีเณติ กํ ชนํฯ

๗๗. ‘‘นิมุคฺคิ’’จฺจาทิฯ พุทฺธสฺส คุเณ สีลาทิเก อปริมาเณ นิมุคฺคํ โอคาฬฺหํ มนํ จิตฺตํ ยสฺส ตสฺส ปญฺจสิขสฺส คนฺธพฺพเทวปุตฺตสฺสปิ วีณาย ตนฺติยา สโร กิริยากาลมานลกฺขณวิลมฺพิตทุตมชฺฌเภทภินฺโน ฉชฺชาทิโก ตสฺส วิโรโธ กลาสตฺถปรินิทฺทิฏฺฐกมเวสมํ กํ ชนํ น สมฺปีเณติ, ปีเณติเยวฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โลกิยคุณานุพนฺธพุทฺธีนํ วิกฺเขปปฺปวตฺติปิ ตถาวิธํ ปีเณตีติฯ ‘‘พุทฺธคุเณ นิมุคฺคมนโส’’ติ อิมินา กลาวิโรโธ ปริหโฏฯ

๗๗. ‘‘นิมุคฺคิ’’จฺจาทิฯ พุทฺธคุเณ สพฺพญฺญุโน วิมฺหยชนกสีลาทิคุณสมฺภาเร นิมุคฺคมนโส โอติณฺณจิตฺตสฺส ปญฺจสิขสฺสปิ คนฺธพฺพเทวปุตฺตสฺสาปิ โส ตนฺติสฺสรวิโรโธ วีณาย ตนฺติยา ฆฏฺฏนกิริยา, อทฺธมตฺติกาทิกาโล, หตฺถาทีนํ สนฺนิเวสลกฺขโณ มาโนติ อิเมหิ ตีหิ ลกฺขเณหิ ยุตฺตสฺส มนฺทสีฆมชฺฌิมปฺปมาเณหิ ภินฺนสฺส ฉชฺชาทิสตฺตสรสฺส กลาสตฺถาคตกฺกมสฺส วินาสสงฺขาโต วิโรโธ กํ ชนํ น สมฺปีเณติ, สมฺปีเณติ เอวฯ เอตฺถ อกนฺติยา การณภูโต กลาสตฺถาคตกฺกมภงฺโค โลกุตฺตรพุทฺธคุณานุคตพุทฺธิยา ชาโตติ โส ภงฺโค ‘‘นิมุคฺคมนโส พุทฺธคุเณ’’ติ วุตฺตตฺตา ปีติยา การณเมเวติ น วิโรโธฯ นิมุคฺโค มโน อสฺสาติ จ, ตนฺติยา สโรติ จ, เตสํ วิโรโธติ จ วากฺยํฯ

โลกวิโรธิโน ยถา –

๗๘.

คณเย จกฺกวาฬํ โส, จนฺทนายปิ สีตลํ;

สมฺโพธิสตฺตหทโย, ปทิตฺตงฺคารปูริตํฯ

๗๘. ‘‘คณเย’’จฺจาทิฯ จนฺทนาย อปิ สีตลํ คณเย จินฺเตสิฯ กินฺตํ? ปทิตฺตงฺคารปูริตํ จกฺกวาฬํฯ โก โส? สมฺโพธิยํ สพฺพญฺญุตญฺญาเณ สตฺตํ ปริพทฺธํ หทยํ จิตฺตํ ยสฺส โสฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณานุพนฺธพุทฺธิโน หิ ตาทิโส มโนพนฺโธติ น โลกวิโรโธฯ

๗๘. ‘‘คณเย’’จฺจาทิฯ สมฺโพธิสตฺตหทโย สพฺพญฺญุตญฺญาเณ อาสตฺตจิตฺโต โส โพธิสตฺโต ปทิตฺตงฺคารปูริตํ อาทิตฺตงฺคาเรหิ ปริปุณฺณํ จกฺกวาฬํ จกฺกวาฬคพฺภํ จนฺทนายปิ จนฺทนโต อปิ สีตลํ อติสีตลํ กตฺวา คณเย จินฺเตยฺยาติฯ อิฏฺฐตฺถลุทฺธสฺส จิตฺตปฺปวตฺติยา อีทิสตฺตา อคฺคิโน จนฺทนโตปิ อธิกสีตตฺตกปฺปนา ‘‘จนฺทนํ สีตลํ, อคฺคิ อุณฺโห’’ติ ปวตฺตโลกสีมาย วิรุทฺธา น โหติฯ สมฺโพธิยํ สตฺตหทยํ ยสฺเสติ จ, ปทิตฺตานิ องฺคารานีติ จ, เตหิ ปูริตนฺติ จ วิคฺคโหฯ

ญายวิโรธิโน ยถา –

๗๙.

ปริจฺจตฺตภโวปิ ตฺว-มุปนีตภโว อสิ;

อจินฺตฺยคุณสาราย, นโม เต มุนิปุงฺควฯ

๗๙. ‘‘ปริจฺจตฺเต’’จฺจาทิฯ มุนิปุงฺคว มุนีนํ อุตฺตม ปริจฺจตฺโต วิสฏฺโฐ ภโว สุคติทุคฺคติสงฺขาโต เยนาติ ปริจฺจตฺตภโวปิ ตฺวํ อุปนีโต อานีโต ปวตฺติโต ภโว วุฑฺฒิ เยนาติ อุปนีตภโว อสิฯ ตสฺมา การณา อจินฺตฺยคุณสาราย เต นโม อตฺถูติ เสโสฯ อีทิสํ น ญายวิรุทฺธเมวํวิธตฺตา มุนิปุงฺควสฺสฯ

๗๙. ‘‘ปริจฺจตฺเต’’จฺจาทิฯ มุนิปุงฺคว มุนิเสฏฺฐ ตฺวํ ปริจฺจตฺตภโวปิ อปนีตสุคติทุคฺคติภโวปิ อุปนีตภโว โลกสฺสานีตอภิวุทฺธิโก อสิ ภวสิ, อจินฺตฺยคุณสาราย ตโต เอว จินฺตาวิสยาติกฺกนฺตสารคุณสฺส เต ตุยฺหํ นโม อตฺถูติ สพฺพาการโต ภวสฺส ปริจฺจตฺตตฺตา อตฺตนิ อวิชฺชมานํ สุคติภวํ โลกสฺส เทตีติ เอตํ ญายาคตํ น โหตีติ ปฏิภาติ, ตถาปิ จ สพฺพญฺญูนํ ปวตฺติ อีทิสาเยวาติ ญายวิโรโธ นิรากโตฯ อจินฺตฺยา คุณสารา ยสฺมินฺติ วิคฺคโหฯ

อาคมวิโรธิโน ยถา –

๘๐.

เนวาลปติ เกนาปิ, วจีวิญฺญตฺติโต ยติ;

สมฺปชานมุสาวาทา, ผุเสยฺยาปตฺติทุกฺกฏํฯ

๘๐. ‘‘เนเว’’ติอาทิฯ ยตีติ ภิกฺขุ เกนาปิ สห เนวาลปติ น วทตฺเยว, ตถาปิ วจีวิญฺญตฺติโต โจปนวาจาสงฺขาเตน วจีวิญฺญตฺติเหตุนา ปวตฺติโต สมฺปชานนฺตสฺส มุสาวาทโต การณา อาปตฺติทุกฺกฏํ ‘‘สมฺปชานมุสาวาทสฺส โหตี’’ติ วุตฺตทุกฺกฏาปตฺติ ผุเสยฺย อาปชฺชตีติฯ เอตฺถ อนาลปโต วจีวิญฺญตฺติยา กถํ มุสาวาโทติ อภิธมฺมาปนฺนวิโรโธ นตฺถิ, อปรวจนตฺเถ ตฺวีทิโส วิรุชฺฌตีติฯ

๘๐. ‘‘เนวิ’’จฺจาทิฯ ยติ สมโณ เกนาปิ เกนจิ สทฺธิํ เนวาลปติ โน ภาสติ, ตถาปิ วจีวิญฺญตฺติโต โจปนวาจาสงฺขาตวิญฺญตฺติการณา ปวตฺตนโต สมฺปชานมุสาวาทา สมฺปชานนฺตสฺส มุสาภณนโต อาปตฺติทุกฺกฏํ ทุกฺกฏาปตฺติํ ผุเสยฺย อาปชฺเชยฺยาติฯ เอตฺถ อนาลปนฺตสฺส วจีวิญฺญตฺติโต มุสาวาโท กถํ สมฺภวตีติ อภิธมฺมาปนฺนวิโรโธ, ‘‘สนฺติํ อาปตฺติํ นาวิกเรยฺย, สมฺปชานมุสาวาท’สฺส โหตี’’ติ นิทานุทฺเทเส นิทฺทิฏฺฐวจีทฺวาเร อกิริยสมุฏฺฐานา ทุกฺกฏาปตฺติ โหตีติ อาคมวิโรโธ นิรากโตฯ มุสาภณนํ วินา อาปตฺติ กถํ ภวตีติ? ยถา กาเล อวสฺสมานเมฆโต สญฺชาตทุพฺภิกฺขํ ‘‘เมฆกตํ ทุพฺภิกฺข’’นฺติ วตฺตพฺพํ โหติ, เอวํ กเถตพฺพกาเล อกถนโต สญฺชาตา วจีทฺวาเร อกิริยสมุฏฺฐานา ทุกฺกฏาปตฺติปิ ตโต สญฺชาตาติ วตฺตพฺพา โหติฯ สมฺปชานนฺตสฺส มุสาวาโทติ จ, อาปตฺติเยว ทุกฺกฏนฺติ จ วากฺยํฯ

เนยฺยสฺส ยถา –

๘๑.

มรีจิจนฺทนาเลป-ลาภา สีตมรีจิโน [สิตมรีจิโน (สี.)];

อิมา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ นิพฺภรํฯ

๘๑. ‘‘มรีจี’’ตฺยาทิฯ สีตมรีจิโน จนฺทสฺส มรีจิโย ทีธิติโย เอว จนฺทนํ, ตสฺส อาเลโป อุปเทโห, ตสฺส ลาเภน อิมา สพฺพาปิ ทิสา นิพฺภรมติสยํ ธวลา เสตา โรจนฺตีติ นตฺเถตฺถ เนยฺยตา มรีจิยา สทฺโทปาตฺตตฺถาย ตุฯ

๘๑. ‘‘มรีจิ’’จฺจาทิฯ สีตมรีจิโน จนฺทสฺส มรีจิจนฺทนาเลปลาภา มรีจิสงฺขาตจนฺทนาเลปสฺส ปฏิลาภโต อิมา สพฺพาปิ ทิสา นิพฺภรมติสยํ ธวลา เสตา โรจนฺติ ทิพฺพนฺตีติฯ ทิสานํ ธวลการณสฺส ‘‘มรีจิจนฺทนาเลปลาภา สีตมรีจิโน’’ติ วุตฺตตฺตา เนยฺยโทโส น ปติฏฺฐาติ, จนฺทนมิว จนฺทนํ, มรีจิโยเยว จนฺทนมิติ จ, ตสฺส อาเลโปติ จ, ตสฺส ลาโภติ จ วิคฺคโหฯ

ยถา วา –

๘๑.

มโนนุรญฺชโน มาร-งฺคนาสิงฺคารวิพฺภโม;

ชิเนนา’สมนุญฺญาโต, มารสฺส หทยานโลฯ

๘๒. ‘‘มโน’’จฺจาทิฯ มนํ ปสฺสนฺตานมนุสฺสรนฺตานญฺจ จิตฺตํ อนุรญฺเชตีติ มโนนุรญฺชโน, มารงฺคนานํ สิงฺคารกโต วิพฺภโม วิลาโส ชิเนน อสมนุญฺญาโต อพฺภุปคโต มารสฺส วสวตฺติโน หทยานโล หทยคฺคิ ชาโตฯ โสโก เจตฺถ อนลตฺเถ นิรุปฺปิโต ตสฺส ตาทิสตฺถานติวตฺตนโต, การณนฺตุปจาเรนาติฯ เอตฺถ ยชฺชปิ มารงฺคนาปราชโย น สทฺโทปาตฺตตฺโถ, ตถาปิ ‘‘สิงฺคารวิพฺภโม มารสฺส หทยคฺคี’’ติ วุตฺเต สามตฺถิยา มารงฺคนาปราชโย คมฺยเต, ตถาวิธสฺส มารโสกสฺส มารงฺคนาปราชยาพฺยภิจารโตฯ เนเวทิสสฺส เนยฺยตา, วงฺกวุตฺตีทิสี คุโณเยว พนฺธสฺสฯ

๘๒. วตฺตพฺพสฺส ญาโยปาตฺตตฺตา เนยฺยโทสปริหารตฺถมุทาหรติ ‘‘มโน’’จฺจาทิฯ มโนนุรญฺชโน ทสฺสนสวนานุสฺสรณํ กโรนฺตานํ ชนานํ จิตฺตมตฺตนิ อนุรญฺชนฺโต มารงฺคนาสิงฺคารวิพฺภโม มารวธูนํ รติกีฬาเหตุภูตกามปตฺถนาสงฺขาตสิงฺคาเรน กตลีลา ชิเนน ชิตปญฺจมาเรน สตฺถุนา อสมนุญฺญาโต อนพฺภุปคโต อสมฺปฏิจฺฉิโต มารสฺส วสวตฺติโน หทยานโล หทยคฺคิ อโหสีติฯ อนลตฺเตน กปฺปิตการิยภูโต โสโก มารงฺคนาสิงฺคารวิพฺภมสงฺขาตการเณน สทฺธิํ อเภทกปฺปนาย [อนลตฺตกปฺปนาย (ก.)] ‘‘คุโฬ เสมฺหํ, ติปุสํ ชโร’’ติอาทีสุ วิย ตุลฺยาธิกรณภาเวน วุตฺโต โหติฯ เอตฺถ กิญฺจาปิ มารงฺคนานํ ปราชยวาจโก สทฺโท นตฺถิ, ตถาปิ ‘‘สิงฺคารวิพฺภโม มารสฺส หทยานโล’’ติ วุตฺเต มารงฺคนาปราชยํ วินา ตาทิสโสกุปฺปตฺติการณสฺส อนธิคตตฺตา อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิเยน ตาสํ ปราชโย ปกาสิโต โหตีติ อีทิสวงฺกวุตฺติยา พนฺธคุณตฺตา เนยฺยโทโส นิรากโต โหตีติฯ มโน อนุรญฺเชตีติ จ, มารงฺคนานํ สิงฺคาโรติ จ, เตน กโต วิพฺภโมติ จ วากฺยํฯ

วิเสสนาเปกฺขสฺส ยถา –

๘๓.

อปยาตาปราธมฺปิ, อยํ เวรี ชนํ ชโน;

โกธปาฏลภูเตน, ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนาฯ

๘๓. ‘‘อปยาเต’’จฺจาทิฯ อยํ เวรี ชโน อปยาตาปราธมฺปิ ชนนฺติ สมฺพนฺโธฯ อปยาโต อปคโต อปราโธ ยสฺส ตํ, โกเธน ปาฏลภูเตน เสตรตฺเตนฯ อิมินา วิเสสนาเปกฺขโทโส ปริหโฏฯ

๘๓. ‘‘อปยาติ’’จฺจาทิฯ อยํ เวรี ชโน อปยาตาปราธมฺปิ อปคตาปราธมฺปิ ชนํ โกธปาฏลภูเตน โกเธน ภูตเสตโลหิตวณฺณยุตฺเตน จกฺขุนา ภิยฺโย เยภุยฺเยน ปสฺสตีติฯ ‘‘ปสฺสตี’’ติ วจนสฺส วิชฺชมานตฺเตปิ ‘‘จกฺขุนา’’ติ วิเสสฺยวจนํ ‘‘โกธปาฏลภูเตนา’’ติ วิเสสนสฺส ลพฺภมานตฺตา สาตฺถกํ โหตีติ วิเสสนาเปกฺขโทโส นิรากโตติฯ อปยาโต อปคโต อปราโธ อสฺมาติ จ, โกเธน ปาฏลภูตนฺติ จ วิคฺคโหฯ

หีนตฺถสฺส ยถา –

๘๔.

อปฺปกานมฺปิ ปาปานํ,

ปภาวํ นาสเย พุโธ;

อปิ นิปฺปภตานีต-

ขชฺโชโต โหติ ภาณุมาฯ

๘๔. ‘‘อปฺปกาน’’มิจฺจาทิฯ พุโธ ปณฺฑิตโปโส อปฺปกานํ ปาปานมฺปิ กิมุตมธิกานํ ปภาวํ อานุภาวํ นาสเย อปฺปวตฺติํ ปาเปยฺยฯ ตํ อตฺถนฺตรนฺยาเสน สาเธติฯ ภาณุมา สูริโย นิปฺปภตํ อานีโต ขชฺโชโต เยน ตถาวิโธ อปิ โหติฯ ‘‘มนฺทปฺปโภ อย’’นฺติ โชติริงฺคณมฺปิ โนเปกฺขติ จกฺกวาฬกุหรานุจริตมหานุภาโวปีติฯ เอตฺถ อปีตฺยาทินา วโจภงฺคิยา หีนตฺถโทโส ปริหโฏฯ

๘๔. ‘‘อปฺปกานิ’’จฺจาทิฯ พุโธ ปญฺญวา อปฺปกานมฺปิ อติมนฺทานมฺปิ ปาปานํ อกุสลานํ ปภาวํ วิปากทานสามตฺถิยสงฺขาตานุภาวํ นาสเย อโหสิกมฺมตาปาทเนน นาเสยฺย, พหูนํ ปาปานํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ตมตฺถมตฺถนฺตรนฺยาสาลงฺกาเรน สมตฺเถติ อปิจฺจาทิฯ ภาณุมา สูริโย นิปฺปภตานีตขชฺโชโต อปิ นิปฺปภตมาปาทิตโชติริงฺคเณหิ สมนฺนาคโตปิ โหตีติฯ หีนปภาโว โหติ ขชฺโชปนเก ปหาย อตฺตโน อาโลกํ กโรนฺโต น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ อปิ นิปฺปภติจฺจาทิวจนวิลาสวเสน หีนปกฺขํ คเหตฺวาปิ สูริยอุทารตฺตสฺเสว โปสิตตฺตา ‘‘นิปฺปภตานีตขชฺโชโต’’ติ วิเสสนปทํ หีนตฺถโทสํ น นิสฺสยติฯ นตฺถิ ปภา เยสนฺติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, ตํ อานีตา ขชฺโชตา เยเนติ จ วิคฺคโหฯ

อนตฺถสฺส ยถา –

๘๕.

น ปาทปูรณตฺถาย, ปทํ โยเชยฺย กตฺถจิ;

ยถา วนฺเท มุนินฺทสฺส, ปาทปงฺเกรุหํ วรํฯ

๘๕. ‘‘น ปาเท’’จฺจาทิฯ เอตฺถ วนฺเทอิจฺจาโท เหฏฺฐา วิย ปาทปูรณสฺส กสฺสจิ อภาเวน อนตฺถาภาโวฯ

๘๕. ‘‘น ปาทิ’’จฺจาทิฯ ปาทปูรณตฺถาย คาถาปาทานํ ปูรณสงฺขาตปโยชนตฺถาย ปทํ นามาทิกํ กตฺถจิ น โยเชยฺย วิญฺญูติ, ยถา นิรตฺถกปทาโยชเน อุทาหรณเมวํ ‘‘มุนินฺทสฺส วรํ ปาทปงฺเกรุหํ วนฺเท’’ติฯ เหฏฺฐา ทุฏฺโฐทาหรเณ วิย ปาทปูรณตฺถํ กสฺสจิ ปทสฺส อโยชิตตฺตา สาตฺถกปเทหิ นิรตฺถกโทโส นิรากโตติฯ มุทุนิมฺมลโสภาทิสาธารณคุณโยคโต ปงฺเกรุหสทิสํ อุปจารโต ปงฺเกรุหํ นามฯ ปาทเมว ปงฺเกรุหนฺติ วิคฺคโหฯ วิเสสนวิเสสฺยปทโทสปริหาโรฯ

๘๖.

ภยโกธปสํสาทิ-

วิเสโส ตาทิโส ยทิ;

วตฺตุํ กามียเต โทโส,

น ตตฺเถ’กตฺถตากโตฯ

๘๖. ‘‘ภเย’’จฺจาทิฯ ภยญฺจ จิตฺตุตฺราโส โกโธ จ โทโส ปสํสา จ ถุติ, ตา อาทิ ยสฺส ตุริตาทิโน โส ตาทิโส วิเสโส ยทิ วตฺตุํ กามียเต อิจฺฉียเต, ตตฺถ ตสฺมิํ ภยาทิวิเสเส วิสเย เอกตฺถตาย เอกตฺถภาเวน กโต โทโส นตฺถิฯ

๘๖. อิทานิ วากฺยโทสปริหารตฺถมารภติ ‘‘ภยโกเธ’’จฺจาทิฯ ภยโกธปสํสาทิ จิตฺตุตฺราสปฏิฆถุติอาทีหิ สมนฺนาคโต ตาทิโส วิเสโส วตฺตุํ ยทิ กามียเต เจ วิญฺญูหิ อิจฺฉียเต, ตตฺถ ภยโกธาทิเก วิเสเส เอกตฺถตากโต เอกตฺถภาเวน กโต โทโส วากฺยโทโส น ภวติฯ ภยาทิวิเสเส วตฺตุมิจฺฉิเต ปุพฺพุจฺจาริตปทสฺส ปุนุจฺจารเณ เอกตฺถโทโส น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ภยญฺจ โกโธ จ ปสํสา จาติ จ, ตา อาทิ ยสฺส ตุริตโกตูหลอจฺฉราหาสโสกปสาทสงฺขาตสฺส อตฺถวิเสสสฺเสติ จ วิคฺคโหฯ ตคฺคุณสํวิญฺญาณอญฺญปทตฺถสมาสตฺตา ภยาทีสุ กถิตมปิ คเหตฺวา ปุนปฺปุนํ กถนมวิโรธํฯ เอโก อตฺโถ เยสํ ปทาทีนํ เต เอกตฺถา, เตสํ ภาโว เอกตฺถตา, ตาย กโตติ วิคฺคโหฯ

ยถา –

๘๗.

สปฺโป สปฺโป อยํ หนฺท, นิวตฺตตุ ภวํ ตโต;

ยทิ ชีวิตุกาโม’สิ, กถํ ตมุปสปฺปสิฯ

๘๗. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘สปฺโป’’อิจฺจาทิฯ ‘‘อยํ สปฺโป สปฺโป’’ติ ภเยนาเมฑิตํ หนฺทาติ เขเท ตโต ตมฺหา ฐานา, สปฺปโต วา ภวํ ภวนฺโต นิวตฺตตุ คตมคฺคาภิมุโข อาวตฺตตุฯ ตํ ฐานํ, สปฺปํ วาฯ นตฺเถตฺถ เอกตฺถตาโทโส ภเยนาเมฑิตปฺปโยคโตฯ

๘๗. ‘‘สปฺโป’’จฺจาทิฯ หนฺท นฏฺโฐ วต, อยํ สปฺโป สปฺโป ภวํ ตโต ฐานโต, สปฺปโต วา นิวตฺตตุ อาวตฺตตุ ยทิ ชีวิตุกาโม อสิ, ตํ ฐานํ, สปฺปํ วา กถมุปสปฺปสิ กถมุปคจฺฉสีติฯ ภเย อาเมฑิตวจนตฺตา เอกตฺถตาโทโส นตฺถิ, ชีวิตุกาโมสีติ เอตฺถ พินฺทุโลโปฯ

ปทโทสปริหารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วากฺยโทสปริหารวณฺณนา

ภคฺครีติโน ยถา –

๘๘.

โย โกจิ รูปาติสโย,

กนฺติ กาปิ มโนหรา;

วิลาสาติสโย โกปิ,

อโห พุทฺธมโหทโยฯ

๘๘. ‘‘โย’’อิจฺจาทิฯ รูปสฺส อนุพฺยญฺชเนหิ อนุพฺยญฺชิตพาตฺติํสวรปุริสลกฺขโณปโสภิตสฺส พฺยามปฺปภาเกตุมาลาวิราชิตสฺส อติสโย อาธิกฺกํ วาจาโคจรภาวาติกฺกเมน อวจนียตฺตา โย โกจิเยวฯ มโน อเนกโลกสฺส จิตฺตํ หรตีติ มโนหรา จิตฺตมวหรนฺตี กนฺติ โสภา กาปิ อวจนปถา กาปิเยวฯ วิลาสสฺส คตฺยาทิโน อติสโย วจนปถาติกฺกนฺโต โกปิเยว, ตสฺมา พุทฺธสฺส มหนฺโต อุทโย อภิวุฑฺฒิ อโห อพฺภุโตติฯ เอตฺถ กิํสทฺเทนารทฺธา รีติ น กตฺถจิ ภคฺคาฯ

๘๘. ‘‘โย โกจิ’’จฺจาทิฯ รูปาติสโย สุปฺปหิฏฺฐิตปาทตาทิทฺวตฺติํสปุริสลกฺขเณหิ โสภิตสฺส จิตฺตงฺคุลิตาทิอสีติอนุพฺยญฺชเนหิ อลงฺกตสฺส พฺยามปฺปภาเกตุมาลาหิ อุชฺชลสฺส รูปกายสฺส อาธิกฺยํ โย โกจิเยว มโนโคจรภาวํ วินา วจนวิสยาติกฺกนฺตตฺตา โย โกจิเยวฯ มโนหรา โลกสฺส จิตฺตํ หรนฺตี กนฺติ โสภา กาปิเยว วจีวิสยาติกฺกนฺตตฺตา กาปิเยวฯ วิลาสาติสโย วิสยภูตปิยภาวสงฺขาตสฺส คมนาทิวิลาสสฺส อาธิกฺยมฺปิ โกปิเยว วุตฺตการเณเนวโกปิเยวฯ ตโต พุทฺธมโหทโย พุทฺธสฺส มหาภิวุทฺธิสงฺขาโต อุทโย อโห อจฺฉริโยติฯ เอตฺถ สพฺพนามิเกน กิํ สทฺเทน วตฺตุมารทฺธกฺกโม น กตฺถจิ ภินฺโนติ ภคฺครีติโทโส นตฺถีติฯ

๘๙.

อพฺยาโมหกรํ พนฺธํ, อพฺยากิณฺณํ มโนหรํ;

อทูรปทวินฺยาสํ, ปสํสนฺติ กวิสฺสราฯ

๘๙. ‘‘อพฺยาโมห’’อิจฺจาทิฯ นตฺถิ ทูรเมสนฺติ อทูรานิ, ตานิเยว ปทานิ, เตสํ วินฺยาโส ยาถาวโต ฐปนํ ยสฺส ตํฯ ตโตเยว อพฺยากิณฺโณ อสมฺมิสฺโส จฯ โส อพฺยากิณฺณตาย เอว มโนหโร จาติ อพฺยากิณฺณํ มโนหรํฯ เตเนว ‘‘อยเมตฺถ อตฺโถ อยํ วา’’ติ เอวํ พฺยาโมหํ น กโรตีติ อพฺยาโมหกโร, ตํฯ ปสาทาลงฺการาลงฺกิตํ พนฺธํฯ กวีนํ อิสฺสรา ปธานาฯ เย กนิฏฺฐงฺคุลิคณนานิฏฺฐา, เต ปสํสนฺติ ถุวนฺติ ตาทิสพนฺธคุณสฺสาติสยปสํสารหภาเวนฯ

๘๙. ‘‘อพฺยาโมเห’’จฺจาทิฯ อทูรปทวินฺยาสํ นามาทิปทานํ โวหารกาเล อทูรสมฺพนฺโธ ยถา สิยา, ตถา ปฏิปาฏิยา ปทฏฺฐปเนน สมนฺนาคตํ อพฺยากิณฺณํ, ตโตเยว อญฺญสมฺพนฺธีปเทหิ อสมฺมิสฺสํ มโนหรํ, ตโตเยว วิญฺญูนํ จิตฺตมาราเธนฺตํ อพฺยาโมหกรํ ‘‘อิมสฺสตฺโถ อิมสฺสตฺโถ เอโส เอโส วา’’ติ สํสยมนุปฺปาเทนฺตํ พนฺธํ ปสาทาลงฺการสํยุตฺตํ พนฺธนํ กวิสฺสรา กวีนํ ปธานา ปณฺฑิภชนา, กนิฏฺฐงฺคุลิยา คณิตพฺพา อคฺคกวิโนติ อธิปฺปาโยฯ ปสํสนฺติ โถเมนฺติฯ พฺยาโมหํ น กโรตีติ อพฺยาโมหกโรฯ วิ อากิณฺโณ พฺยากิณฺโณ, น พฺยากิณฺโณ อพฺยากิณฺโณฯ นตฺถิ ทูรํ เยสํ, ตานิเยว ปทานิ, เตสํ วินฺยาโส ฐปนํ ยสฺส พนฺธสฺสาติ วิคฺคโหฯ

ยถา –

๙๐.

นีลุปฺปลาภํ นยนํ,

พนฺธุกรุจิโร’ธโร;

นาสา เหมงฺกุโส เตน,

ชิโนยํ ปิยทสฺสโนฯ

๙๐. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘นีลุปฺปลาภ’’มิจฺจาทิฯ ยสฺส ชินสฺส นยนํ เนตฺตํ นีลุปฺปลาภํ อินฺทีวรทฺวยนิภํ, อธโร อธโรฏฺโฐ พนฺธุกมิว พนฺธุกกุสุมมิว รุจิโร กนฺโต, นาสา นาสิกา สยํ เหมงฺกุโส สุวณฺณงฺกุโสเยว, เตน การเณน อยํ ชิโน ปิยํ มธุรํ ทสฺสนมสฺสาติ ปิยทสฺสโนฯ อีทิโส น พฺยากิณฺณโทโส, อพฺยากิณฺโณ ปสาโทเยวาติฯ

๙๐. อิทานิ พฺยากิณฺณโทสปริหารํ ปริหรติ ‘‘นีลุปฺปลิ’’จฺจาทินาฯ นยนํ ยสฺส เนตฺตยุคฬํ นีลุปฺปลาภํ นีลุปฺปลทลสทิสํ, อธโร อธโรฏฺโฐ พนฺธุกรุจิโร พนฺธุกปุปฺผมิว มนุญฺโญ, นาสา นาสิกา เหมงฺกุโส สุวณฺณงฺกุโสเยว, เตน การเณน อยํ ชิโน ปิยทสฺสโน มนุญฺญทสฺสโน โหตีติฯ เอตฺถ ปสาทาลงฺกาเรน ยุตฺตตฺตา น พฺยากิณฺณโทโสฯ อาภาสทฺโท นิภาสทฺโท วิย อิวตฺโถฯ โน เจ, ปภาปริยาโย วา โหติฯ พนฺธุกมิว รุจิโรติ จ, ปิยํ ทสฺสนํ ยสฺเสติ จ วิคฺคโหฯ อิห ทสฺสนสฺส กตฺตุภูตสาธุชนสมฺพนฺธตฺเตปิ วิสยตฺเตเนว ชินสมฺพนฺโธ โหตีติ อญฺญปทตฺเถน ตถาคโต คหิโตติฯ

๙๑.

สมติกฺกนฺตคามฺมตฺต-กนฺตวาจาภิสงฺขตํ;

พนฺธนํ รสเหตุตฺตา, คามฺมตฺตํ อติวตฺตติฯ

๙๑. ‘‘สมติกฺกนฺติ’’จฺจาทิฯ สมฺมา อติกฺกนฺตํ นิคฺคตํฯ คามฺมสฺส ภาโว คามฺมตฺตํฯ ยาสํ กนฺตานํ มธุรานํ วาจานํ ตาหิ อภิสงฺขตํ รจิตํ พนฺธนํ รสสฺส มาธุริยสฺส เหตุตฺตา การณภาเวน คามฺมตฺตํ ยถาวุตฺตํ อติวตฺตติ อติกฺกมติฯ

๙๑. ‘‘สมติ’’จฺจาทิฯ สมติกฺกนฺตคามฺมตฺตกนฺตวาจาภิสงฺขตํ วิเสสโต อติกฺกนฺตคามฺมภาวาหิ กนฺตวาจาหิ รจิตํ พนฺธนํ มุตฺตกาทิพนฺธนํ รสเหตุตฺตา ปณฺฑิตานํ ปีติรสสฺส การณตฺตา ยถาวุตฺตคามฺมโทสํ อติวตฺตติ อติกฺกมฺม ปวตฺตตีติฯ สมฺมา อติกฺกนฺตํ คามฺมตฺตํ ยาสํ, ตาหิเยว กนฺตวาจาหิ อภิสงฺขตนฺติ จ, รสสฺส เหตุ, ตสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโหฯ

ยถา –

๙๒.

ทุโนติ กามจณฺฑาโล,

โส มํ สทย นิทฺทโย;

อีทิสํ พฺยสนาปนฺนํ,

สุขีปิ กิมุเปกฺขเสฯ

๙๒. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติฯ กามาตุรา กาจิ วนิตา อตฺตโน ปิยํ ปติํ วิรวติ ‘‘ทุโนติ’’จฺจาทินาฯ ทยาย สห ปวตฺตีติ สทยอิติ อนุนยวเสน ปิยสฺส อามนฺตนํ, สานุนยามนฺตนญฺหิ ตโตนุคฺคหาภิกงฺขายมจฺจนฺตมุจิตํ, โส กาโม กนฺทปฺโป เอว จณฺฑาโล อกณฺโฑ วา อสยฺโหปตาปาวหตฺตาฯ กาเม จณฺฑาลตฺตาโรปนญฺจ อุจิตเมว ยโตเนน กยิรมานมสหนมุปตาปมสหมานา ตํ ปริภวนฺตํ วิปฺปลปติ, นิทฺทโย นิกฺกรุโณ, อิทมปิ อุจิตมุปตาเป นิกฺกรุณานํ ตาทิสี คตีติฯ มํ ทุโนติ อธิกมุปตาเปติ นิทฺทยตฺตา, น ภวนฺตํ, เตเนว ภวํ สุขีฯ อิมินา อญฺญาสตฺตตํ ตสฺส ทีเปติฯ ยทิ นาญฺญาสตฺโตสิ, นาหเมกากินี ภวามิฯ อสหายานญฺหิ ปฏิสตฺตโว โหนฺติฯ เอกากิตฺตาเยวาหมปฺปฏิสรณตฺตาเนน ทุสามีติ [ทุญฺญามีติ (?)] ตว กามํ ตฺวํ สุขี โหสิฯ สนาถานํ ตาทิสี วุตฺตีติ เอวํ สุขีปิ ตฺวํ อีทิสํ พฺยสนมาปนฺนํ กิํ กสฺมา อุเปกฺขเสติฯ เอวมยํ วงฺกวุตฺติยา อตฺตโน, ตํ วิสยมนุภวนฺตสฺส จ วิมุขตฺตํ นิทสฺเสตีตีทิสํ น คามฺมํฯ

๙๒. คามฺมโทสปริหาเร ลกฺขิยํ ทสฺเสติ ‘‘ทุโนติ’’จฺจาทิฯ กามตณฺหาภิภูตา องฺคนา อตฺตโน วลฺลภํ นิสฺสาย เอวํ วิลปติ ‘‘สทย เห การุณิก โส กามจณฺฑาโล โส อนงฺคนีโจ นิทฺทโย นิกฺการุณิโก มํ ทุโนติ ปีเฬติ, สุขีปิ มม วิย อนาถภาวาภาวโต สุขิโตปิ ตฺวํ อีทิสํ พฺยสนาปนฺนํ เอวํ กามจณฺฑาเลน อการุเณน กตอสยฺหสนฺตาปสงฺขาตพฺยสนมนุปฺปตฺตํ มํ กิมุเปกฺขเส กสฺมา อุทาสีโนสี’’ติฯ อตฺตโน ทุกฺขาตุรตฺตา ทุกฺขทูรีกรณํ การุณิกานํเยว วิสยนฺติ ‘‘สทเย’’ติ อนุนยวเสน อามนฺตนุจิตํ อตฺตโน ทุกฺขาตุรตํ โปเสตุํ ปีฬาการเก กาเม จณฺฑาลตฺตาโรปนญฺจ นิทฺทยตฺตกถนญฺจ อุจิตเมว อตฺตนิ อุเปกฺขกตฺตาฯ สุขีปีติ อิมินา ตสฺส ปรวิสยาสตฺตตาย อติจารํ อพฺภุปคเมติฯ เอวํ วงฺกวุตฺติยา อตฺตโน วลฺลเภ สานุราคตฺตญฺจ อตฺตนิ ตสฺส ตทภาวตฺตญฺจ ทสฺเสตีติฯ ‘‘กญฺเญ กามยมานํ มํ, น กามยสิ กิํนฺวิท’’นฺติ เอตฺถ วิย อิห คามฺมโทโส นตฺถีติ คามฺมโทสปริหารมิทํฯ กาโมเยว จณฺฑาโล กามจณฺฑาโล, สห ทยาย โย วตฺตตีติ จ, นตฺถิ ทยา อสฺเสติ จ, สุขมสฺส อตฺถีติ จ วิคฺคโหฯ อปิสทฺโท อกฺขเมฯ

๙๓.

ยติหีนปริหาโร, น ปุเน’ทานิ นียเต;

ยโต น สวนุพฺเพคํ, เหฏฺฐา เยตํ วิจาริตํฯ

๙๓. ‘‘ยติ’’จฺจาทิฯ วิจาริตนฺติ ‘‘ตํ นเม สิรสา จามี-กรวณฺณํ ตถาคต’’นฺติอาทินา เหฏฺฐา ปกาสิตนฺติ อตฺโถฯ

๙๓. ‘‘ยติหีนิ’’จฺจาทิฯ ยโต ยสฺมา สวนุพฺเพคํ ‘‘โทสานมุทฺเทสกฺกเมน โทสปริหารกฺกโม น วุตฺโต’’ติ เอวํ วิญฺญูนมุปฺปชฺชมานํ อิมสฺส คนฺถสฺส สวนาสหนํ นตฺถิ, ตโต ยติหีนปริหาโร ยติหีนโทสสฺส ปริหรณวเสน ปวตฺตมุทาหรณํ อิทานิ ปุน น นียเต นาหรียเตติฯ อิมินาธิคตมาโท วุตฺตตฺถเมว สมตฺเถติฯ เหฏฺฐา เยตํ วิจาริตนฺติ เอวํ ยติหีนโทสปริหรณํ เหฏฺฐา อนนฺตรปริจฺเฉเท วิจาริตํ ‘‘ตํ นเม สิรสา จามี-กรวณฺณํ ตถาคต’’นฺติอาทินา ปกาสิตนฺติฯ อาโท ยติหีนโทสปาตุภาเวเยว ปริหารกฺกมสฺสาปิ ทสฺสิตตฺตา อิหาทสฺสเนปิ คนฺถสฺส อูนตา นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ยติ หีนา เอตฺเถติ จ, ตสฺส ปริหาโรติ จ, สวเน อุพฺเพคนฺติ จ วิคฺคโหฯ

กมจฺจุตสฺส ยถา –

๙๔.

อุทารจริโต’สิ ตฺวํ, เตเนวา’ราธนา ตฺวยิ;

เทสํ วา เทหิ คามํ วา, เขตฺตํ วา มม โสภนํฯ

๙๔. ‘‘อุทาร’’อิจฺจาทิฯ อุทารํ อุทารตฺตํ จาคาติสยสมฺพนฺธโต จริตํ อติคุณปวตฺติ ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ เอตฺถ อุจิตตฺตา เทสาทีนํ ยาจนกฺกมสฺส กมจฺจุตสฺส ปริหาโรยํฯ

๙๔. ‘‘อุทาริ’’จฺจาทิฯ ตฺวํ ปุญฺญวนฺต อุทารจริโตสิ จาคาติสยโยคโต วิสารทปวตฺติยุตฺโตสิ, เตเนว เตน การเณเนว อาราธนา มม ยาจนา ตฺวยิ โหติฯ เทสํ วาชนปทํ วา, โน เจ, คามํ วา สํวสถํ วา, โน เจ, โสภนํ เขตฺตํ วา เกทารํ วา มม เทหีติ อนุปุพฺพํ หีนปทตฺถยาจนา ทายกสฺส ทานสฺสาปิ ยาจกสฺส อิจฺฉิตตฺถปฏิลาภสฺสาปิ อนุรูปตฺตา กมจฺจุตโทสมปเนติฯ อุทารํ จริตํ อสฺสาติ วิคฺคโหฯ

อติวุตฺตสฺส ยถา –

๙๕.

มุนินฺทจนฺทสมฺภูต-

ยโสราสิมรีจินํ;

สกโลปฺย’ยมากาโส,

นา’วกาโส วิชมฺภเนฯ

๙๕. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ มุนินฺโทเยว จนฺโท, ตโต สมฺภูตา ปาตุภูตา, ยโสราสี เอว มรีจิโย, ตาสํฯ อยํ สกโล อากาโสปิ คคนเมว, น ตสฺเสโก ปเทโสฯ วิชมฺภเน พฺยาปเน นาวกาโส ตาทิสตฺตา ตาสํ มรีจินนฺติ นาติวุตฺตํฯ

๙๕. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิฯ มุนินฺทจนฺทสมฺภูตยโสราสิมรีจินํ มุนินฺทสงฺขาตจนฺทโต ปาตุภูตานํ กิตฺติสมูหสงฺขาตกิรณานํ วิชมฺภเน พฺยาปเน อยํ สกโลปิ อากาโส นาวกาโส น โอกาโส โหตีติฯ เหตุผลาทิเอเกกการเณนาปิ อปฺปเมยฺยานํ สพฺพญฺญุคุณานํ ปวตฺติยา อปฺปเมยฺยสามญฺญภูตากาสสฺส นิรวกาสสฺส อิว กถนมุจิตนฺติ อติวุตฺตโทโส อิห น ภวติฯ จนฺโท อิว จนฺโท, มุนินฺโท เอว จนฺโท, ตโต สมฺภูตานํเยว ยสานํ ราสี จ ตา มรีจิโย จาติ วิคฺคโหฯ

๙๖.

วากฺยํ พฺยาปนฺนจิตฺตานํ, อเปตตฺถํ อนินฺทิตํ;

เตนุ’มฺมตฺตาทิกานํ ตํ, วจนา’ญฺญตฺร ทุสฺสติฯ

๙๖. ‘‘วากฺย’’มิจฺจาทิฯ พฺยาปนฺนํ นฏฺฐํ อยถาปวตฺตํ จิตฺตํ เยสํ, เตสํฯ วากฺยํ วากฺยลกฺขโณเปตํฯ อเปโต อปคโต สุญฺโญ อตฺโถ อภิเธยฺยํ สํโวหาริกํ ยสฺส, ตํฯ อนินฺทิตํ อหีฬิตํฯ เตน ยถาวุตฺเตน การเณนฯ ตํ วากฺยํ อุมฺมตฺโต ธาตุกฺโขภาทินา ขิตฺตจิตฺโต, โส อาทิ เยสํ พาลาทีนํ เตสํ วจนา อสงฺคตาย วาจาย อญฺญตฺร อญฺญสฺมิํ อพฺยาปนฺนจิตฺตวิสเย ทุสฺสติ ทุฏฺฐํ ชายเต, อุมฺมตฺตาทีนํเยว ตถาวิธาย วาจาย อุจิตตฺตาติฯ

๙๖. ‘‘วากฺย’’มิจฺจาทิฯ พฺยาปนฺนจิตฺตานํ วิรุทฺธภาวมาปนฺนจิตฺตานํ วากฺยํ สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตปทสมุทายรูปํ วากฺยํ อเปตตฺถํ อปคตสมุทายตฺถํ อนินฺทิตํ วิญฺญูหิ ครหิตํ น โหติ, เตน การเณน อุมฺมตฺตาทิกานํ อุมฺมตฺตเวทนฏฺฏาทีนํ วจนาญฺญตฺร วจนํ วินา อนุมฺมตฺตาทิวจเน ตํ สมุทายตฺถสมฺพนฺธรหิตํ วจนํ ทุสฺสติ โทสทุฏฺฐํ โหติฯ พฺยาปนฺนํ จิตฺตํ เยสนฺติ จ, อเปโต อตฺโถ อสฺสาติ จ, อุมฺมตฺโต อาทิ เยสนฺติ จ วิคฺคโหฯ

ยถา –

๙๗.

สมุทฺโท ปียเต โส’ย-มห’มชฺช ชราตุโร;

อิเม คชฺชนฺติ ชีมูตา, สกฺกสฺเส’ราวโณ ปิโยฯ

๙๗. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘สมุทฺโท’’อิจฺจาทิฯ น เหตฺถ ‘‘สมุทฺโท ปียเต’’อิจฺจาทิโน ปทสมุทายสฺส โกจิ เอโก อตฺโถ คยฺหติ, โย โส พนฺธตฺโถ สิยาฯ อวยวตฺถา เอว ตุ อโยสลากากปฺปาปฏิภนฺตีติ อีทิสมเปตตฺถมนินฺทิตํ วิญฺเญยฺยํ พฺยาปนฺนจิตฺตานํฯ

๙๗. ‘‘สมุทฺโท’’จฺจาทิฯ โส อยํ สมุทฺโท ปียเต เยน เกนจิ ปียเต, อหํ อชฺช ชราตุโร ชรโรคาภิภูโต, อิเม ชีมูตา เมฆา คชฺชนฺติ ถนยนฺติฯ สกฺกสฺส เอราวโณ ปิโยติฯ อิทํ นินฺทิตานินฺทิตานํ ทฺวินฺนมุทาหรณํฯ อิทํ วากฺยํ อวยวตฺถมนฺตเรน สมุทายโต คมฺยมานตฺถสฺสาภาวา อเปตตฺถํ นาม โหติฯ อีทิสํ วากฺยํ อุมฺมตฺตกาทีหิ วุตฺตมปฺปีติกรํ น โหติ, อญฺเญหิ วุตฺตํ ปน กณฺเณ อโยสลากา วิย อปฺปีติกรํฯ ชราย อาตุโรติ วากฺยํฯ

๙๘.

สุขุมาลาวิโรธิตฺต-ทิตฺตภาวปฺปภาวิตํ;

พนฺธนํ พนฺธผรุส-โทสํ สํทูสเยยฺย ตํฯ

๙๘. ‘‘สุขุมาลิ’’จฺจาทิฯ น วิรุชฺฌติ สีเลนาติ อวิโรธี, ตสฺส ภาโว อวิโรธิตฺตํฯ สุขุมาลสฺส อวิโรธิตฺตํ ยสฺส โส ทิตฺตภาโว, เตน ปภาวิตํ วฑฺฒิตํ สํยุตฺตํ ตํ พนฺธนํ พนฺธผรุสโทสํ สํทูสเยยฺย นาสเยติ อตฺโถฯ

๙๘. ‘‘สุขุมาลิ’’จฺจาทิฯ สุขุมาลาวิโรธิตฺตทิตฺตภาวปฺปภาวิตํ ‘‘อนิฏฺฐุรกฺขรปฺปาเย’’จฺจาทินา วุจฺจมานสุขุมาลคุณสฺส อวิรุทฺธภาวสมนฺนาคเตน วณฺณานํ อญฺญมญฺญสงฺคภิลกฺขเณน ทิตฺตภาเวน ปิยภาเวน อนุพฺรูหิตํ ตํ พนฺธนํ พนฺธผรุสโทสํ พนฺธผรุสสงฺขาตโทสํ สํทูสเยยฺย นาเสยฺย, ตํ พนฺธผรุสโทสนฺติ วา สมฺพนฺโธติฯ น วิรุชฺฌติ สีเลนาติ อวิโรธี, ตสฺส ภาโวติ จ, สุขุมาลสฺส อวิโรธิตฺตํ ยสฺสาติ จ, โสเยว ทิตฺตสฺส ภาโวติ จ, เตน ปภาวิตนฺติ จ วากฺยํฯ

ยถา –

๙๙.

ปสฺสนฺตา รูปวิภวํ, สุณนฺตา มธุรํ คิรํ;

จรนฺติ สาธู สมฺพุทฺธ-กาเล เกฬิปรมฺมุขาฯ

๙๙. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘ปสฺสนฺตา’’อิจฺจาทิฯ เกฬิยา กีฬาย ปรมฺมุขา วิคตจฺฉนฺทา จรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

๙๙. ‘‘ปสฺสนฺเต’’จฺจาทิฯ สาธู สชฺชนา สมฺพุทฺธกาเล สมฺพุทฺธสฺส ธรมานกาเล รูปวิภวํ ตสฺส รูปสมฺปตฺติํ ปสฺสนฺตา จกฺขุํ สนฺตปฺเปตฺวา โอโลเกนฺตา มธุรํ คิรํ ตสฺเสว ภควโต อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ มธุรวจนํ สุณนฺตา เกฬิปรมฺมุขา กีฬาย วิมุขา กีฬาภิรติรหิตา จรนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติฯ เกวลํ ผรุสสิถิลวณฺเณหิ วินา สุขุจฺจารณียวณฺเณหิ สมฺภูตสุขุมาลคุณาวิโรธอญฺญมญฺญสงฺคตวณฺณวิสทปฺปวตฺตคุณยุตฺตตฺตา เอตฺถ พนฺธผรุสโทโส นตฺถิฯ เกฬิยา ปรานิ ปริวตฺติตานิ มุขานิ เอเตสนฺติ วิคฺคโหฯ เอตฺถ กาโลติ กิริยาฯ สา จ อตฺถโต ตทาการปฺปวตฺตสมฺพนฺโธเยวฯ โลโก ปน วิสุํ เอโก ปทตฺโถเยวาติ โวหรติฯ วากฺยโทสปริหาโรฯ

วากฺยโทสปริหารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วากฺยตฺถโทสปริหารวณฺณนา

อปกฺกมสฺส ยถา –

๑๐๐.

ภาวนาทานสีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;

นิพฺพานโภคสคฺคาทิ-สาธนานิ น สํสโยฯ

๑๐๐. ‘‘ภาวนา’’อิจฺจาทิฯ เอตฺถ ภาวนาทีนิ นิทฺทิสิตฺวา ยถากฺกมํ นิพฺพานาทีนํ นิทฺเทเสน อปกฺกมโทโส ปริหโฏฯ

๑๐๐. ‘‘ภาวเน’’จฺจาทิฯ อิห มนุสฺสโลเก สมฺมา สมฺปาทิตานิ กมฺมผลํ สทฺทหิตฺวา ยถาวิธิ สมฺปาทิตานิ อตฺตโน สนฺตาเน ปวตฺตาปิตานิ ภาวนาทานสีลานิ นิพฺพานโภคสคฺคาทิสาธนานิ ยถากฺกมํ นิพฺพานอุปโภคปริโภคสมฺปตฺติสคฺคุปฺปตฺติอาทีนํ เหตุภาเวน สาธกานิ โหนฺติ, เอตฺถ สาธเน น สํสโย โหตีติฯ อิห ภาวนาทโย อุทฺทิสิตฺวา อุทฺเทสกฺกมํ อนติกฺกมฺม นิพฺพานาทีนมนุทฺเทสสฺส กตตฺตา อปกฺกมวากฺยตฺถโทสสฺส โอกาโส น โหติฯ

๑๐๑.

อุทฺทิฏฺฐวิสโย โกจิ [โกปิ (ก. สี.)], วิเสโส ตาทิโส ยทิ;

อนุทฺทิฏฺเฐสุ [อนุทิฏฺเฐสุ (?)] เนว’ตฺถิ, โทโส กมวิลงฺฆเนฯ

๑๐๑. ‘‘อุทฺทิฏฺเฐ’’จฺจาทิฯ อุทฺทิฏฺฐา ปฐมํ ยุตฺตา อตฺถา วิสโย โคจโร ยสฺส อุทฺเทสานุทฺเทสสมฺพนฺธวิชานนลกฺขณสฺส วิเสสสฺส โส ตาทิโส โกจิ วิเสโส อนุทฺทิฏฺเฐสุ ยถากฺกมมุทฺเทสกมานมติกฺกเมน ปุน อตฺถนฺตรนิสฺสเยน ปรามฏฺเฐสุ ยทิ ภเวยฺย, กมสฺส ยโถทฺทิฏฺเฐสุ อนุกฺกมสฺส วิลงฺฆเน อติกฺกเม โทโส เนวตฺถิฯ

๑๐๑. ‘‘อุทฺทิฏฺเฐ’’จฺจาทิฯ อุทฺทิฏฺฐวิสโย ปฐมํ ปยุตฺตตฺถวิสโย ตาทิโส โกจิ วิเสโส อุทฺเทสานุทฺเทสานํ ‘‘อิทมสฺส ปุพฺพกถนํ, อิทมสฺส ปจฺฉากถน’’นฺติ เอวํ อญฺญมญฺญาเปกฺขลกฺขณสมฺพนฺธปริชานนลกฺขโณ วิเสโส อนุทฺทิฏฺเฐสุ อตฺถนฺตรํ นิสฺสาย ปุน วุตฺเตสุ ยทิ ‘‘ภเวยฺยา’’ติ เสโสฯ กมวิลงฺฆเน อุทฺเทสานุทฺเทสานํ กมาติกฺกเม โทโส สตฺถญฺญูนํ สุติกาเล อสหนการณํ เนวตฺถีติฯ อุทฺทิฏฺฐา ปฐมุจฺจาริตา อตฺถา วิสโย โคจโร อสฺเสติ จ, กมสฺส วิลงฺฆนนฺติ จ วากฺยํฯ

ยถา –

๑๐๒.

กุสลากุสลํ อพฺยา-กต’มิจฺเจสุ ปจฺฉิมํ;

อพฺยากตํ ปากทํ น, ปากทํ ปฐมทฺวยํฯ

๑๐๒. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘กุสเล’’จฺจาทิฯ กุสลํ กามาวจราทิกเมกวีสติวิธํ, อกุสลญฺจ ทฺวาทสวิธํ, อพฺยากตํ วิปากกฺริยาสงฺขาตมิติ เอเตสุ ตีสุ ปจฺฉิมํ อพฺยากตํ, ปากํ วิปากํ ททาตีติ ปากทํฯ เนติ นิปาตปทํฯ ปฐมทฺวยํ กุสลากุสลํ ปากํ ททาตีติ ปากทนฺติฯ เอตฺถ อปากทตฺตํ อพฺยากตสฺเสว, ปากทตฺตํ เตสเมว ทฺวินฺนนฺติ วิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ

๑๐๒. ‘‘กุสเล’’จฺจาทิฯ กุสลํ กามาวจราทิเอกวีสติกุสลญฺจ อกุสลํ ทฺวาทสวิธํ อกุสลญฺจ อพฺยากตํ วิปากกฺริยารูปนิพฺพานวเสน จตุพฺพิธมพฺยากตญฺจ อิจฺเจสุ เอวเมเตสุ ตีสุ ปจฺฉิมํ อุทฺเทสกฺกเมน ปจฺฉิมมพฺยากตํ ปากทํ น วิปากทายกํ น โหติ, ปฐมทฺวยํ กุสลากุสลํ ปากทํ ยถาสกํ วิปากทายกํ โหตีติฯ ‘‘ยถาสงฺขฺยมนุเทโส สมาน’’นฺติ [ปาณินิ ๑.๓.๑๐ สุตฺตมิทํฯ อนุทิสฺสเต อิติ อนุเทโส, ปจฺฉา อุจฺจาริโต อิจฺจตฺโถ ‘‘สมานํ’’อิติ สมฺพนฺเธฉฏฺฐี (กตฺวโพธินี)] วุตฺตตฺตา อุทฺทิฏฺเฐหิ สมานมนุทฺทิฏฺฐานเมว สมสงฺขฺยาย ลพฺภมานตฺตา สงฺขฺยายานติกฺกโม โหติฯ เอตฺถ ปน กุสลาทิสภาวโต ติวิธตฺเตปิ วิปากทานาทานวเสน ทุวิธกุสลากุสลาทิวิสยภูตวิเสสสฺส ปวตฺติยา วตฺติจฺฉาโต ปฐมํ วตฺตพฺพตํ วินา กเมน นิสฺสยนํ นาม นตฺถีติ อปกฺกมโทโส น โหตีติฯ

๑๐๓.

สคุณานา’วิกรเณ, การเณ สติ ตาทิเส;

โอจิตฺยหีนตาปตฺติ, นตฺถิ ภูตตฺถสํสิโนฯ

๑๐๓. ‘‘สคุณาน’’มิจฺจาทิฯ โสตูนํ อตฺตตฺถนิปฺผาทนาทิเก ตาทิเส การเณ เหตุมฺหิ สติ ภูตํ ยถาปวตฺตํ อตฺถํ อตฺตโน จริตลกฺขณํ สํสิโน วทนฺตสฺส สสฺส อตฺตโน, สานํ วา คุณานํ อาวิกรเณ อธิการวเสน ‘‘ปูชนียตโร โลเก’’อิจฺจาทิกถเน โอจิกฺยหีนตาย อาปตฺติ ปาปุณนํ สมฺภโว นตฺถิฯ

๑๐๓. ‘‘สคุณิ’’จฺจาทิฯ ตาทิเส การเณ สติ โสตูนํ อตฺตตฺถนิปฺผาทนาทิเก ตาทิเส เหตุมฺหิ วิชฺชมาเน ภูตตฺถสํสิโน อตฺตนิ วิชฺชมานกายาทิสํวรลกฺขณคุณสงฺขาตมตฺถํ ‘‘ปูชนียตโร โลเก อหเมโก’’อิจฺจาทินา ตาทิสาวสเร วทนฺตสฺส สคุณานํ สสฺส อตฺตโน, สานํ วา สกานํ คุณานํ อาวิกรเณ ปากฏีกรเณ โอจิตฺยหีนตาปตฺติ โอจิตฺยหีนสงฺขาตโทสสฺสาปตฺติ นตฺถีติฯ สสทฺทสฺส อตฺตอตฺตนิยวาจกตฺตา สสฺส อตฺตโน คุณา เส จ เต คุณา เจติ วา วิคฺคโหฯ ภูโตเยว อตฺโถ, ตํ สํสติ วทติ สีเลนาติ วิคฺคโหฯ

๑๐๔.

โอจิตฺยํ นาม วิญฺเญยฺยํ, โลเก วิขฺยาตมาทรา;

ตตฺโถ’ปเทสปภวา, สุชนา กวิปุงฺควาฯ

๑๐๔. ‘‘โอจิตฺย’’มิจฺจาทิฯ โลเก สตฺตโลเก วิขฺยาตํ ปสิทฺธํ อาพาลชนํ [อาพาลชนานํ (ก.)] ยถาสกมนุรูปํ วิชานนโต โอจิตฺยํ อุจิตภาโว นาเมติ ปสิทฺธิยํ อาทรา อาทเรน อุสฺสาเหน ตโต ปรมาทรณียสฺสาภาวโต, น หิ อนุจิตํ กิญฺจิ เกนาปฺยาทรณียํ สพฺพถา อนสฺสาทนียตฺตา, วิญฺเญยฺยํ ‘‘โสตูน’’นฺติ เสโสฯ ตตฺถ ตสฺมิํ โอจิตฺเย อุปเทสสฺส ปฐมุจฺจารณสฺส อุคฺคณฺหาปนวเสน ปวตฺตสฺส ปภวา อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตา สุชนา สุฏฺฐุชนา กวิปุงฺควา อุตฺตมา, [กวิอุตฺตมา (?)] กวิเสฏฺฐาติ วุตฺตํ โหติฯ

๑๐๔. ‘‘โอจิตฺเย’’จฺจาทิฯ โลเก สตฺตโลเก วิขฺยาตํ อาพาลปสิทฺธํ โอจิตฺยํ นาม อาทรา คารเวน วิญฺเญยฺยํ วิญฺญูหิ ญาตพฺพํ โหติ, ตตฺถ โอจิตฺยวิสเย อุปเทสปภวา ปฐมุจฺจารณสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตา สุชนา สาธุชนภูตา กวิปุงฺควา อุตฺตมกวโย ภวนฺตีติ, ปสิทฺธโอจิตฺยปเทน ยุตฺตตฺตา เอตฺถ นามสทฺโท ปสิทฺธิยํฯ อุปเทสสฺส ปภวาติ จ, ปุมาโน จ เต คาโว เจติ จ, กวีนํ ปุงฺควาติ จ วากฺยํฯ

๑๐๕.

วิญฺญาโตจิตฺยวิภโว-

จิตฺยหีนํ ปริหเร;

ตโต’จิตฺยสฺส สมฺโปเส,

รสโปโส สิยา กเตฯ

๑๐๕. ‘‘วิญฺญาต’’มิจฺจาทิฯ วิญฺญาโต อวพุทฺโธ ยถาวุตฺตกวิวรปสาทา โอจิตฺยเมว วิภโว สมฺปตฺติ เยน โส โอจิตฺยหีนํ นาม ทูสนํ ปริหเร ปริวชฺเชยฺยฯ ตโต ตสฺมา ปริหารโต เหตุโต โอจิตฺยสฺส สมฺโปเส สุฏฺฐุ วฑฺฒิภาเว วฑฺฒเน กเต รสสฺส อสฺสาทิตพฺพตาสงฺขาตสฺส มาธุริยสฺส สมฺโปโส สิยา ภเวยฺยฯ

๑๐๕. ‘‘วิญฺญาเต’’จฺจาทิฯ วิญฺญาโตจิตฺยวิภโว ตาทิสกวีนมนุคฺคเหน วิญฺญาตโอจิตฺยสงฺขาตสมฺปตฺติสมนฺนาคโต กวิ โอจิตฺยหีนํ นาม ทูสนํ ปริหเร นิรากเรยฺย, ตโต โทสปริหารโต โอจิตฺยสฺส สมฺโปเส อุปพฺรูหเน กเต สติ รสโปโส มาธุริยสงฺขตสฺส อสฺสาเทตพฺพสฺส ปูรณํ สิยา ภเวยฺยาติฯ โอจิตฺยเมว วิภโวติ จ, วิญฺญาโต โอจิตฺยวิภโว เยเนติ จ, รสสฺส โปโส ปุฏฺฐภาโว [วุทฺธภาโว (ก.)] โปเสตพฺพภาโวติ จ วากฺยํฯ

ยถา –

๑๐๖.

โย มารเสนมาสนฺน-มาสนฺนวิชยุสฺสโว;

ติณายปิ น มญฺญิตฺถ, โส โว เทตุ ชยํ ชิโนฯ

๑๐๖. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘โย’’อิจฺจาทิฯ วิชโย ปราภิภโว อาสนฺโน วิชโย เอว อุสฺสโว อพฺภุทโย นิปฺปฏิปกฺขา ปวตฺติ ยสฺส เอทิโส โย อาสนฺนํ อตฺตโน สมีปมุปคตํ มารเสนํ ติณายปิ น มญฺญิตฺถ ติณมฺปิ น มญฺญิตฺถ, ติณโตปิ หีนํ มญฺญิตฺถ, โส ชิโน มารชิ โว ตุมฺหากํ ชยํ เทตูติ วิทธาตุฯ เอตฺถ ชยาสีสนา ‘‘ชิโน’’ติ อจฺจนฺตมุจิตํ, โย อชินิ ปญฺจมาเรติ ชิโน ปราภิภเวกรโส, ตสฺส ปเรสํ วิชยปฺปทาเน สามตฺถิเยกโยโค สิยาติฯ ‘‘มารเสนมาสนฺนํ ติณายปิ น มญฺญิตฺถา’’ติ อิทํ ปเนตฺถ อติสมุจิตํ ยโต สมีปมุปคตมฺปิ ตาทิสํ มารเสนํ ติณโตปิ หีนํ มญฺญิ, เตนสฺส ปเรสํ วิชยปฺปทาเนกรสตา วิเสสโต ยุตฺตาติฯ

๑๐๖. อิห สตฺเถ สพฺพตฺถ สงฺเขปกฺกมมิจฺฉนฺโตปิ อาจริโย โอจิตฺยํ นาม อาทเรน สคฺครูหิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปยุชฺชิตพฺพมิจฺเจวํ วิตฺถาเรน สิสฺเส อนุสาสิตฺวา อิทานิ โอจิตฺยหีนปริหรณตฺถํ ‘‘โย มารเสนมาสนฺเน’’จฺจาทินา ลกฺขิยมุทาหรติฯ อาสนฺนวิชยุสฺสโว อทูรสตฺตุวิชยสงฺขาตอุสฺสโว, อถ วา อจฺจาสนฺนปฏิปกฺขวิรหปฺปวตฺติสงฺขาตอภิวุทฺธิยา สมนฺนาคโต โย ชิโน อาสนฺนํ อเนกปฺปการภิํสนกรูเปน อตฺตโน สมีปมาคตํ มารเสนํ มารพลํ ติณายปิ ติณลวํ กตฺวาปิ น มญฺญิตฺถ สลฺลกฺขณํ นากาสิ, โส ชิโน โส ชิตปญฺจมาโร โว ตุมฺหากํ ชยํ เทตูติฯ เอตฺถ โย ปญฺจมาเร ชิตตฺตา ชิโน นาม โหติ, โส ปราภิภวเน อสหายกิจฺจตฺตา ปเรสํ ชยทาเน สามตฺถิยยุตฺโตติ ‘‘ชยํ เทตู’’ติ กตํ ชยาสีสนมติอุจิตํ โหติ, ชยทาเน สามตฺถิยสฺเสว โปสกตฺตาฯ ‘‘มารเสนมาสนฺนํ ติณายปิ น มญฺญิตฺถา’’ติ อิทํ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติฯ เอวํ อจฺจนฺตอุจิตปโยเคน โอจิตฺยหีนโทโส นิรากโตติฯ วิชโย เอว อุสฺสโว, อาสนฺโน วิชยุสฺสโว ยสฺเสติ วิคฺคโหฯ

๑๐๗.

อารทฺธกตฺตุกมฺมาทิ-กมาติกฺกมลงฺฆเน;

ภคฺครีติวิโรโธ’ยํ, คติํ น กฺวาปิ วินฺทติฯ

๑๐๗. ‘‘อารทฺธ’’อิจฺจาทิฯ กตฺตา จ กมฺมญฺจ ตานิ อาทีนิ เยสํ กรณาทีนํ อารทฺธานิ วตฺตุํ ปฏฺฐปิตานิ กตฺตุกมฺมาทีนิ เตสํ กโม ตสฺส อติกฺกโม ปริจฺจาโค ตสฺส ลงฺฆเน สติ, วตฺตุมารทฺธกตฺตุกมฺมาทิกมานติกฺกเมติ วุตฺตํ โหติฯ อยํ ยถาวุตฺโต ภคฺครีติวิโรโธ กฺวาปิ กตฺถจิปิ ฐาเน คติํ น วินฺทติ ปติฏฺฐํ น ลภเตฯ

๑๐๗. ‘‘อารทฺธิ’’จฺจาทิฯ อารทฺธกตฺตุกมฺมาทิกมาติกฺกมลงฺฆเน วตฺตุมารทฺธกตฺตุกมฺมาทีนํ กมปริจฺจาคสฺสาติกฺกเม อยํ ยถาวุตฺตภคฺครีติวิโรโธ กฺวาปิ กตฺถจิปิ ฐาเน คติํ ปติฏฺฐํ น วินฺทติ น ลภเตติฯ อารทฺธานิ จ ตานิ กตฺตุกมฺมาทีนิ เยสํ กรณาทีนํ เตสํ กมสฺส อติกฺกโม ตสฺส ลงฺฆนนฺติ วิคฺคโหฯ

ยถา –

๑๐๘.

สุชนญฺญาน’มิตฺถีนํ, วิสฺสาโส โน’ปปชฺชเต;

วิสสฺส สิงฺคิโน โรค-นทีราชกุลสฺส จฯ

๑๐๙.

เภสชฺเช วิหิเต สุทฺธ-พุทฺธาทิรตนตฺตเย;

ปสาท’มาจเร นิจฺจํ, สชฺชเน สคุเณปิ จฯ

๑๐๘-๑๐๙. เอตฺถ จ ‘‘สุชน’’มิจฺจาทิเก ‘‘เภสชฺเช’’อิจฺจาทิเก จ คาถาทฺวเย ฉฏฺฐิยา, สตฺตมิยา จ อปริจฺจาเคน นาตฺถรีติยา ภงฺโค, จการสฺเสกสฺส กตตฺตา น สทฺทรีติยา ภงฺโคฯ พหูนมตฺถานญฺหิ สมุจฺจยตฺถํ วากฺเย เอโก วา จกาโร กาตพฺโพ ปฏิปทํ วาฯ

๑๐๘. ‘‘สุชเน’’จฺจาทิฯ สุชนญฺญานํ สชฺชเนหิ อญฺเญสํ ทุชฺชนานญฺจ อิตฺถีนญฺจ วิสสฺส ชีวิตหรณสมตฺถสฺส สิงฺคิโน วิสาณวโต จ โรคนทีราชกุลสฺส จ วิสฺสาโส สํสคฺโค น อุปปชฺชเต กิญฺจิกาเล วิรุชฺฌนโต น ยุชฺชเตติฯ เอตฺถ อารทฺธสฺส ฉฏฺฐุนฺตกฺกมสฺส สพฺพตฺถ อปริจฺจาคโต อตฺถรีติภงฺโค จ, ยุตฺตฏฺฐาเน เอกสฺเสว จการสฺส ยุตฺตตฺตา สทฺทรีติภงฺโค จ นตฺถิฯ จสทฺทสฺส อเนกตฺถสมุจฺจยตฺตา ‘‘สุชนญฺญานญฺจา’’ติอาทิมฺหิ วา, อิห วุตฺตนิยาเมน อวสาเน วา, สพฺพตฺถ วา โยชนมรหติฯ

๑๐๙. ‘‘เภสชฺเช’’จฺจาทิคาถายมฺปิ เอเสว นโย สตฺตมีมตฺตเมว วิเสโสฯ วิหิเต ปถฺเย เภสชฺเช โอสเธ จ สุทฺธพุทฺธาทิรตนตฺตเย จ สชฺชเน สาธุชเน จ อปิ ปุนปิ สคุเณ วิชฺชมานคุเณ จ ปสาทํ อตฺตโน จิตฺตปสาทํ นิจฺจํ สตตํ อาจเร สปฺปุริโส กเรยฺย เสเวยฺยาติฯ

สสํสยสฺส ยถา –

๑๑๐.

มุนินฺทจนฺทิมาโลก-

รสโลลวิโลจโน;

ชโน’วกฺกนฺตปนฺโถ’ว,

รํสิทสฺสนปีณิโตฯ

๑๑๐. ‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิฯ เอตฺถ รํสิสทฺโท สสํสยํ ปริหรติฯ

๑๑๐. สสํสยปริหารลกฺขิยภูตา ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิคาถา อนนฺตรปริจฺเฉเท วุตฺตตฺถาวฯ รํสิสทฺโทเยว หิ วิเสโส, เอตฺถ รํสิสทฺเทน สุณนฺตานํ อุปฺปชฺชมานสํสเยน สสํสยภูตํ พนฺธโทสโมหตีติฯ

๑๑๑.

สํสยาเยว ยํ กิญฺจิ, ยทิ กีฬาทิเหตุนา;

ปยุชฺชเต น โทโส’ว, สสํสยสมปฺปิโตฯ

๑๑๑. ‘‘สํสเย’’จฺจาทิฯ กีฬาทีติ อาทิสทฺเทน อากิณฺณสมฺมนฺตนาทิํ สงฺคณฺหาติ, กีฬาทิเหตุนา ยํ กิญฺจิ สํสยาเยว ยทิ ปยุชฺชเตติ สมฺพนฺโธฯ

๑๑๑. ‘‘สํสยาเยเว’’จฺจาทิฯ กีฬาทิเหตุนา กีฬาสมฺพาธสมฺมนฺตนาทิการเณน ยํ กิญฺจิ สํสยุปฺปาทนสมตฺถํ ยํ กิญฺจิ ปทํ สํสยาย เอว โสตูนํ อุปฺปชฺชมานสํสยตฺถเมว ยทิ ปยุชฺชเต ตสฺมิํ พนฺธเน วตฺตาเรหิ ปยุชฺชเต เจ, สสํสยสมปฺปิโต สสํสยโทสสหิโต พนฺโธ น โทโสว อทุฏฺโฐวาติฯ สสํสเยน สมปฺปิโตติ วิคฺคโหฯ

ยถา –

๑๑๒.

ยาเต ทุติยํนิลยํ, คุรุมฺหิ สกเคหโต;

ปาปุเณยฺยาม นิยตํ, สุข’มชฺฌยนาทินาฯ

๑๑๒. ‘‘ยาเต’’จฺจาทิฯ คุรุมฺหิ อชฺฌาปเก สกเคหโต อตฺตโน มูลนิลยโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ฆรํ ยาเต สติ นิยตเมกนฺตมชฺฌยนาทินา สุขํ ปาปุเณยฺยามาติ อยมนิจฺฉิตตฺโถฯ คุรุมฺหิ สุราจริเย [สุรจฺจาจริเย (ก.)] สกเคหโต อตฺตโน ชาตราสิโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ราสิํ ยาเต สติ นิยตมชฺฌยนาทินา สุขํ ปาปุเณยฺยามาติ อยเมตฺถ อิจฺฉิตตฺโถฯ

๑๑๒. ‘‘ยาเต’’จฺจาทิฯ คุรุมฺหิ อาจริเย สกเคหโต อตฺตโน วาสาคารโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ฆรํยาเต สติ, อยมนิจฺฉิตตฺโถฯ คุรุมฺหิ สุราจริเย สกเคหโต อตฺตโน ชาตราสิโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ราสิํ ยาเต คเต สติ อนุกูลตฺตา นิยตเมกนฺเตน อชฺฌยนาทินา อุคฺคหณาทินา สุขํ มานสิกสุขํ, โน เจ สุขการณํ คนฺถปริสมตฺติํ ปาปุเณยฺยามาติฯ อุภยปกฺขสฺสาปิ อปรตฺเถ อตฺโถ สาธารโณ โหติฯ เอตฺถ อชฺฌยนสทฺทสนฺนิธาเนน ปยุตฺตคุรุสทฺทสฺส อาจริยตฺถวาจกตฺเตปิ อิจฺฉิตตฺถโคปนตฺถํ ปยุตฺตตฺตา อทุฏฺโฐติฯ

๑๑๓.

สุภคา ภคินี สา’ยํ, เอตสฺสิ’จฺเจวมาทิกํ;

น ‘‘คามฺม’’มิติ นิทฺทิฏฺฐํ, กวีหิ สกเลหิปิฯ

๑๑๓. ‘‘สุภคา’’อิจฺจาทิฯ อิจฺเจวมาทิกํ ภคินีอิจฺเจวมาทิกํฯ

๑๑๓. ‘‘สุภเค’’จฺจาทิฯ เอตสฺส ปุริสสฺส สา อยํ ภคินี สุภคา สุนฺทราติ อิจฺเจวมาทิกํ สกเลหิ กวีหิ อปิ น คามฺมมิติ คามฺมโทเสน น ทุฏฺฐมิติ นิทฺทิฏฺฐนฺติฯ สุภํ สุนฺทรภาวํ คตาติ ‘‘สุภคา’’ติ อคฺคเหตฺวา พหุพฺพีหิสมาเส กเต ลพฺภมานตฺถสฺส อสพฺภภาเวปิ กวีนํ จิตฺตเขทํ น ชเนตีติ อธิปฺปาโยฯ อิติ เอวํ อยํ ปกาโร อาทิ อสฺส อีทิสสฺส วากฺยสฺสาติ วากฺยํฯ

๑๑๔.

ทุฏฺฐาลงฺการวิคเม, โสภนาลงฺกติกฺกโม;

อลงฺการปริจฺเฉเท, อาวิภาวํ คมิสฺสติฯ

๑๑๔. ‘‘ทุฏฺฐ’’อิจฺจาทิฯ ทุฏฺฐาลงฺการสฺส โทสทูสิตสฺส อลงฺการสฺส วิคเม อปคเม สติฯ

๑๑๔. ‘‘ทุฏฺฐิ’’จฺจาทิฯ ทุฏฺฐาลงฺการวิคเม โทสทุฏฺฐสฺส อลงฺการสฺส อปคเม สติ โสภนาลงฺกติกฺกโม ปสตฺถานมลงฺการานํ ปวตฺติอากาโร อลงฺการปริจฺเฉเท อลงฺการปกาสกตฺตา ตนฺนามเก ปริจฺเฉเท อาวิภาวํ ปกาสตฺตํ คมิสฺสติ ปาปุณิสฺสตีติฯ ปริจฺฉิชฺชตีติ ปริจฺเฉโทฯ อลงฺการปกาสกตฺตา ตทตฺเถน อลงฺกาโร จ โส ปริจฺเฉโท เจติ วิคฺคโหฯ

๑๑๕.

โทเส ปรีหริตุเมส วโร’ปเทโส,

สตฺถนฺตรานุสรเณน กโต มเยวํ;

วิญฺญายิ’มํ คุรุวราน’ธิกปฺปสาทา,

โทเส ปรํ ปริหเรยฺย ยโสภิลาสีฯ

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต

สุโพธาลงฺกาเร

โทสปริหาราวโพโธ นาม

ทุติโย ปริจฺเฉโทฯ

๑๑๕. ‘‘โทเส’’อิจฺจาทิฯ โทเส ยถาวุตฺเต ปทโทสาทิเก ปริหริตุํ ปริจฺจชิตุํ เอโส วโร อุตฺตโม อุปเทโส สตฺถนฺตรานํ พหูนํ อนุสรเณน อนุคเมน [อนุปคเมน (ก.)] มยา เอวํ กโต นิปฺผาทิโต, อิมํ อุปเทสํ คุรุวรานํ อธิกปฺปสาทา มหตา ปสาเทน น อปฺปเกน, ตถาวิเธน ตาทิสสฺส มหโต อตฺถสฺส อปสิชฺฌนโต, วิญฺญาย ชานิตฺวา อาทรโต กเรยฺย โทเส ยถาวุตฺเต โทเส ยโส ปริสุทฺธพนฺธนํ กฺริยาลกฺขณโต เอกนฺเตน กิตฺติเหตุตฺตา, ตํสพฺภาวา กิตฺติ วา, ตํ อภิลสติ สีเลเนติ ยโสภิลาสี ปรํ อจฺจนฺตเมว ปริหเรยฺย ทูรโต กเรยฺยฯ

อิติ สุโพธาลงฺกาเร มหาสามินามิกายํ ฏีกายํ

โทสปริหาราวโพธปริจฺเฉโท ทุติโยฯ

๑๑๕. ‘‘โทเส’’จฺจาทิฯ โทเส ยถาวุตฺตปทโทสาทิเก ปริหริตุมปเนตุํ วโร อุตฺตโม เอโส อุปเทโส สตฺถนฺตรานุสรเณน พหูนํ พาหิรสตฺถานํ อนุสฺสติยา มยา เอวํ อนนฺตรุทฺทิฏฺฐกฺกเมน กโต วิรจิโต, อิมํ อุปเทสํ คุรุวรานํ อธิกปฺปสาทา อธิกปฺปสาเทน วิญฺญาย สภาวโต ญตฺวา ยโสภิลาสี ยสปฏิลาภการณตฺตา การเณ การิโยปจาเรน โทสาปคเมน ปริสุทฺธพนฺธนํ วา ตาทิสพนฺธนเหตุ อุปฺปชฺชมานกิตฺติํ วา อิจฺฉนฺโต ปญฺญวา โทเส ยถาวุตฺตโทเส ปรํ อติสเยน ปริหเรยฺย ทูรโต กเรยฺยาติฯ เอตฺถ ปุพฺพทฺเธน โทสปริหารปริจฺเฉทสฺส ปสตฺถภาโว ทสฺสิโต, อปรทฺเธน สิสฺสชนานุสาสนํ ทสฺสิตํ โหติฯ ตถา ปุพฺพทฺเธน กรุณาปุพฺพงฺคมปญฺญากิจฺจํ ทสฺสิตํ, อปรทฺเธน ปญฺญาปุพฺพงฺคมกรุณากิจฺจํ ทสฺสิตํฯ ตถา ปุพฺพทฺเธน อตฺตหิตสมฺปตฺติ, อปรทฺเธน ปรหิตสมฺปตฺติ ทสฺสิตาติฯ เอวมเนกาการทีปิกาย อิมาย คาถาย ปริจฺเฉทํ นิคเมติฯ อญฺเญ สตฺถา สตฺถนฺตรา, อนฺตรสทฺโท หิ อญฺญสทฺทปริยาโยฯ ยถา ‘‘คามนฺตรํ น คจฺเฉยฺยา’’ติฯ ยสํ อภิลสติ สีเลนาติ วากฺยํฯ

อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย

ทุติโย ปริจฺเฉโทฯ

๓. คุณาวโพธปริจฺเฉท

อนุสนฺธิวณฺณนา

๑๑๖.

สมฺภวนฺติ คุณา ยสฺมา,

โทสาเน’ว’มติกฺกเม;

ทสฺเสสฺสํ เต ตโต ทานิ,

สทฺเท สมฺภูสยนฺติ เยฯ

๑๑๖. เอวํ โทสปริหาโรปเทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โทสปริหารา สมุปคตคุณํ อุปทสฺสิตุมธิการํ วิรจยนฺโต อาห ‘‘สมฺภวนฺติ’’อิจฺจาทิฯ โทสานํ ยถาวุตฺตานํ ปทโทสาทีนํ เอวํ ยถาวุตฺตนเยน อติกฺกเม สติ คุณา ธมฺมา สทฺทาลงฺการสภาวา ปสาทาทโย ยสฺมา การณา สมฺภวนฺติ สิชฺฌนฺติ, ตญฺจ ‘‘ปสาโท กิลิฏฺฐาทีนํ วชฺชนา สมฺภวตี’’ตฺยาทินา ยถาโยคํ วิญฺเญยฺยํ, ตโต ตสฺมา การณา เย คุณา สทฺเท สมฺภูสยนฺติ อลงฺกโรนฺติ, เต สทฺทาลงฺการสงฺขาเต คุเณ อิทานิ ทสฺเสสฺสํ อุปทิสิสฺสามิฯ

๑๑๖. เอวํ โทสปริหารปเวโสปายํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถาวุตฺตโทสานํ ปริหาเรน ‘‘พนฺธนิสฺสิตคุณา เอเต’’ติ ทสฺเสตุํ ปุพฺพาปรปริจฺเฉทานํ สมฺพนฺธํ ฆเฏนฺโต ‘‘สมฺภวนฺติ’’จฺจาทิคาถมาหฯ โทสานํ นิทฺทิฏฺฐปทโทสาทีนํ เอวํ อนนฺตรปริจฺเฉเท นิทฺทิฏฺฐกฺกเมน อติกฺกเม สติ คุณา ปสาทาทิสทฺทาลงฺการสงฺขาตา ปสาทาทโย สทฺทธมฺมา ยสฺมา สมฺภวนฺติ, ตโต เย สทฺทธมฺมา สทฺเท สมฺภูสยนฺติ สชฺชนฺติ, เต สทฺทธมฺเม ทสฺเสสฺสํ ปกาสิสฺสามีติฯ เอตฺถ กิลิฏฺฐโทสพฺยากิณฺณโทสปริหาเรหิ ปสาทาลงฺกาโร สิชฺฌติ, เสสาปิ ยถาลาภโต ญาตพฺพาฯ

สทฺทาลงฺการอุทฺเทสวณฺณนา

๑๑๗.

ปสาโท’โช มธุรตา,

สมตา สุขุมาลตา;

สิเลโส’ทารตา กนฺติ,

อตฺถพฺยตฺติสมาธโยฯ

๑๑๗. อิทานิ เต วิภชติ ‘‘ปสาโท’’อิจฺจาทินา ปสตฺถิ ปสาโท ปกาสตฺถตา, โอโช สมาสวุตฺติพาหุลฺลํ อตฺถปาริณตฺยญฺจ, มธุรตา สทฺทานํ รสวนฺตตา, สมตา ปชฺชาเปกฺขาย จตุนฺนํ ปาทานเมกชาติยสมฺพนฺธตา, คชฺชาเปกฺขาย ตุ ปทานํ, สุขุมาลตา อผรุสกฺขรพาหุลฺลํ, สิเลสนํ สิเลโส พนฺธคารวํ, อุทารตา อุกฺกํสตา เกนจิ อตฺเถน สนาถตา วิสิฏฺฐวิเสสนยุตฺตตา จ, กนฺติ สพฺพโลกมโนหรตา, อตฺถพฺยตฺติ สิทฺเธน ญาเยน วา อภิเธยฺยสฺส คหณํ, สมาธิ โลกปฺปตีตฺยนุสาริอมุขฺยตฺถตา, เตสุ โอชอุทารตา สทฺทตฺถคุณา, สมาธิ อตฺถคุโณ, อตฺถานุคามิตฺตา เอตฺถ สทฺทานํ, อญฺเญ ตุ สทฺทคุณาวฯ

๑๑๗. อิทานิ ‘‘ปสาโทโช’’อิจฺจาทินา เต สทฺทาลงฺกาเร กเมน วิภชิตุํ อุทฺทิสติฯ ปสาโท ปสนฺนผฬิกาวลิ อตฺตนิ อาวุนิตรตฺตกมฺพลสุตฺตมิว สทฺทานํ อตฺถสฺส ปสาทนสงฺขาโต ปสาทาลงฺกาโร จ, โอโช สมาสวุตฺติพาหุลฺยอตฺถปาริณตฺยสงฺขโต สทฺทตฺถานํ คุโณ จ, มธุรตา สทฺทานํ รสวนฺตภาวสงฺขาตกณฺณมธุรตา จ, สมตา ปชฺเช ปาทสฺส สุติโต สทิสตา จ, คชฺเช ปทานํ ตเถว สทิสตาติ เอวํ ปาทานํ ปทานญฺจ ตุลฺยคุณตา จ, สุขุมาลตา วณฺณานํ อติผรุสอติสิถิลภาวํ วินา สมปฺปมาณมุทุคุโณ จ, สิเลโส ฐานกรณาทิสมฺภูตสภาควณฺณสุตีหิ อจฺฉิทฺทคุรุคุโณ จ, อุทารตา อุกฺกฏฺเฐน เกนจิ อตฺเถน พนฺธสฺส สชฺชิตภาโว จ, วิสิฏฺฐวิเสสนปเทน ยุตฺตตา จ, กนฺติ สพฺเพสํ ปิยคุณตา จ, อตฺถพฺยตฺติ อิจฺฉิตตฺถสฺส สิทฺเธน วา นฺยาเยน วา สุปากฏภาโว จ, สมาธโย โลกปฺปตีติอนติกฺกนฺตอญฺญธมฺมาโรปเนน อมุขฺยตฺถตา จาติ อิเม สทฺทตฺถคุณา ทส โหนฺติฯ ‘‘สมาธโย’’ติ ตสฺเสว พหุตฺตํ ทีเปติ, อิเมสุ ทสสุ โอโชทารตาติ ทฺเว สทฺทตฺถคุณา, สมาธิ อตฺถคุโณ ปริยาเยน ตทตฺถโชตกสทฺทคุโณปิ, เสสา สตฺต สทฺทคุณา เอว, เอเต สพฺเพปิ อลงฺกโรนฺติ พนฺธมเนนาติ วากฺเยน อลงฺการา นามฯ

สทฺทาลงฺการปโยชนวณฺณนา

๑๑๘.

คุเณเห’เตหิ สมฺปนฺโน, พนฺโธ กวิมโนหโร;

สมฺปาทยติ กตฺตูนํ, กิตฺติมจฺจนฺตนิมฺมลํฯ

๑๑๘. ‘‘คุเณหิ’’จฺจาทิฯ เอเตหิเยว วุตฺเตหิ ทสหิ คุเณหิ ธมฺเมหิ สทฺทาลงฺการสพฺภาเวหิ สมฺปนฺโน ยุตฺโต สมิทฺโธ วา กวีนํ มโน หรติ สวเส วตฺเตตีติ กวิมโนหโร กวิหทยหิลาทการี พนฺโธ กตฺตูนํ พนฺธนฺตานํ กวีนํ อจฺจนฺตนิมฺมลํ อติสยปริสุทฺธํ อคุณเลเสนาป’นาลิมฺปตฺตา กิตฺติํ คุณโฆสํ สมฺปาทยติ นิปฺผาเทติฯ

๑๑๘. ‘‘คุเณ’’จฺจาทิฯ เอเตหิ คุเณหิ อิเมหิ สทฺทาลงฺการสงฺขาตทสวิธสทฺทธมฺเมหิ สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต สมิทฺโธ วา พนฺโธ ปชฺชาทิพนฺโธ กวิมโนหโร อตฺตโน นิรวชฺชตฺตา กวีนํ จิตฺตํ ปีเณนฺโต กตฺตูนํ รจยนฺตานํ อจฺจนฺตนิมฺมลํ อปฺปกโทเสนาปิ อสมฺมิสฺสตฺตา อติปริสุทฺธํ กิตฺติํ พนฺธนวิสยภูตยโสราสิํ สมฺปาทยติ นิปฺผาเทตีติฯ อิมินา การเณน พนฺธสฺส ยถาวุตฺตทสวิธคุณปริคฺคโห สอุสฺสาหํ กาตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ มโน หรตีติ มโนหโร, กวีนํ มโนหโร กวิมโนหโรติ วิคฺคโหฯ

สทฺทาลงฺการนิทฺเทสวณฺณนา

๑๑๙.

อทูราหิตสมฺพนฺธ-สุภคา ยา ปทาวลิ;

สุปสิทฺธาภิเธยฺยา’ยํ, ปสาทํ ชนเย ยถาฯ

๑๑๙. อิทานิ ยโถทฺเทสานเมสํ นิทฺเทสํ โสทาหรณํ กโรนฺโต อาห ‘‘อทูร’’อิจฺจาทิฯ อทูเร อาสนฺเน อทูเรน วา อทูราหิตกฺริยากตฺตุกมฺมาทิปทวเสน อาหิโต ฐปิโต กโต สมฺพนฺโธ อนฺวโย, เตน สุภคา มโนหรา สุปสิทฺโธ สุปฺปกาโส สุคมฺโม อภิเธยฺโย อตฺโถ ยสฺสา สาติ ตถา, น ตุ ภาวตฺโถ ตสฺส สภาวคมฺภีรตฺตาฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘กวีน’ธิปฺปาย’มสทฺทโคจรํ,

ปเท ผุรนฺตํ มุทุกมฺหิ เกวลํ;

วิสนฺติ ภาวาวคมา กตสฺสมา,

ปกาสยนฺตฺยา’กติโย ตุ ตาทิสา’’ติฯ

ตาทิสา ยา ปทาวลิ ปทปนฺติ อยํ ปสาทํ ตนฺนามกํ คุณํ ชนเย อุปฺปาทยติฯ ยถาติ ตมุทาหรติฯ

๑๑๙. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน เอเตสํ สทฺทาลงฺการาทีนํ นิทฺเทสํ โสทาหรณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อทูราหิเต’’จฺจาทิฯ อทูเร อาสนฺนปเทเส ตทุปจาเรน อาสนฺเน วา อาหิโต กฺริยาย, ลทฺธกฺริยาโยคกตฺตุกมฺมาทิปทานํ วเสน จ กโต, โน เจ วินฺยาสวเสน ฐปิโต วา สมฺพนฺโธ อิจฺฉิตตฺถปตีติกฺกเมน อญฺญมญฺญาเปกฺขลกฺขณกฺริยาการกโยโค เตน สุภคา มโนหรา, สุปสิทฺโธ ปสิทฺธตฺถวิสเย สทฺทปโยคโต อติปากโฏ อภิเธยฺโย สทฺทตฺโถ ยสฺสา สา อยํ ปทาวลิ ปทปนฺติ ปสาทํ ปสาทนามกํ คุณํ ชนเย อุปฺปาทยติฯ ยถาติ ลกฺขิยํ ทสฺเสติฯ อทูเร อาหิโตติ วา, อุปจริตตฺตา อทูโร จ โส อาหิโต จาติ วา, โส จ โส สมฺพนฺโธ เจติ จ, เตน สุภคาติ จ, สุ อติสเยน ปสิทฺโธติ จ, โส อภิเธยฺโย อสฺเสติ จ วากฺยํฯ เอตฺถ สุปสิทฺโธ นาม สทฺทตฺโถ, อธิปฺปายตฺโถ ปน ปกติคมฺภีโรฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘กวีน’ธิปฺปาย’มสทฺทโคจรํ,

ปเท ผุรนฺตํ มุทุกมฺหิ เกวลํ;

วิสนฺติ ภาวาวคมา กตสฺสมา,

ปกาสยนฺตฺยา’กติโย ตุ ตาทิสา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อสทฺทโคจรํ สทฺทสฺส อวิสยํ หุตฺวา มุทุกมฺหิ ปเท เกวลํ วิสุํ ผุรนฺตํ จาเปนฺตํ กวีนธิปฺปายํ กวีนมชฺฌาสยํ กตสฺสมา สทฺทตฺถวิสเย กตปริจยา ปณฺฑิตา ภาวาวคมา ปทตฺถาวโพเธน วิสนฺติ ปวิสนฺติ, ตาทิสา อากติโย ตุ สทฺทสทฺทตฺถานํ อาการา ปกาสยนฺติ อธิปฺปายตฺถํ โชเตนฺตีติฯ

๑๒๐.

อลงฺกโรนฺตา วทนํ, มุนิโน’ธรรํสิโย;

โสภนฺเต’รุณรํสี’ว, สมฺปตนฺตา’มฺพุโชทเรฯ

๑๒๐. ‘‘อลงฺกโรนฺตา’’อิจฺจาทิฯ มุนิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วทนํ สภาวมธุรปกติมุขํ อลงฺกโรนฺตา สชฺชนฺตา โสภยมานา อธรานํ รํสิโย สุปกฺกพิมฺพผโลปมโอฏฺฐยุคฬวินิสฺสฏพหุตรกนฺติจฺฉิตาภา มุนิโนติ วิญฺญายติ สุตตฺตาฯ อมฺพุโชทเร ตา กาโลปนตปุปฺผกาสรมณีเย ปทุมพฺภนฺตเร สมฺปตนฺตา ปวตฺตมานา อรุณรํสีว พาลสูริยรํสิโย วิย โสภนฺเต วิราชนฺติฯ

๑๒๐. ‘‘อลงฺกโรนฺเต’’จฺจาทิฯ มุนิโน วทนํ ปกติสุนฺทรมุขํ อลงฺกโรนฺตา สชฺชนฺตา อธรรํสิโย ตสฺเสว มุนิโน โอฏฺฐทฺวยโต นิกฺขนฺตกนฺติสมูหา อมฺพุโชทเร วิกสนานุรูปกาลาภิมุเข ปทุมคพฺเภ อุปฑฺฒวิกสิเตติ วุตฺตํ โหติฯ สมฺปตนฺตา ปวตฺตมานา อรุณรํสี อิว พาลสูริยรํสีว โสภนฺเต ทิพฺพนฺตีติฯ เอตฺถ อทูรสมฺพนฺธํ ปสิทฺธตฺถญฺจ นิสฺสาย ปสาทคุโณ ปากโฏฯ อธรรํสีนํ มุนิสมฺพนฺโธ สุตานุมิตสมฺพนฺเธสุ สุตสมฺพนฺธสฺส พลวตฺตา [สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธ พลวา (ปริภาเสนฺทุเสเร ๑๑๒)], กากกฺขิโคฬกนเยน วา ลพฺภตีติฯ อธเร รํสีติ จ, อมฺพุชสฺส อุทรนฺติ จ วากฺยํฯ

๑๒๑.

โอโช สมาสพาหุลฺย-

เมโส คชฺชสฺส ชีวิตํ;

ปชฺเชปฺย’นากุโล โส’ยํ,

กนฺโต กามียเต ยถาฯ

๑๒๑. ‘‘โอโช’’อิจฺจาทิฯ สมาสสฺส เอกตฺถวุตฺติยา พาหุลฺยํ ภิยฺโยภาโว อิตฺยนุวทิตฺวา ปุน โอโช วิธียเต, เอโส โอโช สมาสพาหุลฺลลกฺขโณ คชฺชสฺส วุตฺติรูปสฺส ชีวิตํ หทยํ สารํ ตปฺปธานตฺตา คชฺชสฺส, น ปชฺชสฺส, โสยํ โอโช อนากุโล อคหโน อโตเยว กนฺโต หทยงฺคโม, ปชฺเชปิ น เกวลํ คชฺเช กามียเต ปยุชฺชเตฯ ยเถตฺยุทาหรติฯ

๑๒๑. อิทานิ โอชคุณํ ทสฺเสติ ‘‘โอโช’’จฺจาทินาฯ โอโช นาม สมาสพาหุลฺยํ ภินฺนตฺเถสุ ปวตฺตสทฺทานํ เอกตฺถปวตฺติลกฺขณสฺส สมาสสฺส พหุลตา, เอโส โอโช คชฺชสฺส คชฺชพนฺธสฺส ชีวิตํ หทยํ, ชีวิตสีเสน หทยสงฺขตํ จิตฺตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ โส อยํ โอโช อนากุโล นิพฺยากุโล กนฺโต ตโตเยว วิญฺญูนํ ปิยภูโต ปชฺเชปิ ปชฺชพนฺเธปิ กามียเต กวีหิ ปยุชฺชเตติฯ พหุลสฺส ภาโว พาหุลฺยํ, สมาสสฺส พาหุลฺยนฺติ วิคฺคโหฯ คชฺชพนฺธาธิการสฺสาภาวา ปชฺชวิสยสฺส โอชคุณสฺส ลกฺขิยํ ทสฺเสติ ‘‘ยเถ’’จฺจาทินาฯ

๑๒๒.

มุนินฺทมนฺทสญฺชาต-หาสจนฺทนลิมฺปิตา;

ปลฺลวา ธวลา ตสฺเส-เวโกนา’ธรปลฺลโวฯ

๑๒๒. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ มุนินฺทสฺส มนฺทํ อีสกํ สญฺชาโต ปวตฺโต ตํสภาวตฺตา ภควโต หาสสฺส [ยสสฺส (ก.)] หาโส หสิตํ โสว จนฺทนมิว จนฺทนํ ธวลตฺตรูปตฺตา, เตน ลิมฺปิตา อุปเทหิตา ปลฺลวา สพฺพานิ กิลสยานิ ‘‘อิทเมเว’’ติ นิยมาภาวโต, ธวลา ปกติวณฺณปริจฺจาเคน สุกฺกา อเหสุํ คาหาปิตตฺตา สคุณสฺส ตาทิสวิสิฏฺฐสฺส ปฏิลาภโต, เอวํ สนฺเตปิ ตสฺส มุนินฺทสฺเสว เอโก อญฺญสฺส ตาทิสสฺสาภาวา อธรปลฺลโว น ธวโล ธวโล นาโหสิฯ อจฺจาสนฺนเทสิโยปิ พหุมนฺตพฺโพ’ย’มสฺสานุภาโวติฯ

‘‘เปมาวพนฺธหทเย สทเย ชินสฺมิํ,

ตสฺมิํ นุ กิํ กุมตโย ภวถ’ปฺปสนฺนา;

กิํ เตน โว น วิหิตํ หิต’มุคฺคทุคฺค-

สํสารสาครสมุตฺตรณาวสานํ’’ฯ

อิจฺจปรมุทาหรณํฯ เอวเมตาทิโส อนากุโล กนฺโต โอโช ชานิตพฺโพติฯ นนุ จ ย-ตสทฺทานํ นิจฺโจ สมฺพนฺโธ, ตสฺมา กถํ ‘‘ตสฺเสเวโก นาธรปลฺลโว’’ติ เอตฺถ ยสทฺทาภาโวติ? สจฺจํ, กินฺตุ ปกฺกนฺตวิสโย, ตถา ปสิทฺธวิสโย, อนุภูตวิสโย จ ตสทฺโท ยสทฺทํ นาเปกฺขเตฯ ยถา –

‘‘สวาสเน กิเลเส โส, เอโก สพฺเพ นิฆาติย;

อหุ สุสุทฺธสนฺตาโน, ปูชานญฺจ สทารโห’’ฯ

อิจฺจาทิฯ เอตฺถ พุทฺโธ ‘‘พุทฺธานุสฺสติมาทิโต’’ติ ปกฺกนฺโตฯ

ปสิทฺธวิสโย ยถา –

‘‘อคฺคิํ ปกฺขนฺท’ อถ วา, ‘ปพฺพตคฺคา ปเต’ติ วา;

ยทิ วกฺขติ กตฺตพฺพํ, ญาตการีหิ โส ชิโน’’ฯ

อิจฺจาทิฯ

อนุภูตวิสโย ยถา –

‘‘อตีตํ นานุโสจามิ, นปฺปชปฺปาม’นาคตํ;

ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปมิ, เตน วณฺโณ ปสีทติ’’ฯ

อิจฺจาทิฯ

ยสทฺโท ตุตฺตรวากฺยฏฺโฐ ปุพฺพวากฺเย ตสทฺทเมว คมยติฯ ยถา –

‘‘โพธิํ นมามิ นติภาชนมจฺจุฬารํ,

ปุญฺญากรํ ภุวนมณฺฑลโสตฺถิภูตํ;

โย จกฺขุโสตสติโคจรตํ สเมโต,

โทสาริทปฺปมถเน’กรโส พุธานํ’’ฯ

อิจฺจาทิฯ

ปุพฺพวากฺโยปาตฺโต ตุ ยสทฺโท อุตฺตรวากฺเยตสทฺโทปาทานํ วินา สากงฺเข วากฺยสฺส อูนตฺตํ ชเนติฯ เอตฺถ ปกฺกนฺตวิสโย ตสทฺโทฯ

๑๒๒. มุนินฺทสฺส มนฺทํ อีสกํ สญฺชาโต ปวตฺโต หาโสเยว สิตํ จนฺทนจุณฺณมิว เตน ลิมฺปิตา อาเลปิตา ปลฺลวา รุกฺขลตาทีนํ ปกติรตฺตานิ กิสลยานิ ธวลา สคุณปริจฺจาเคน เสตา อเหสุํ, ตถาปิ ตสฺเสว ตถาคตสฺส เอโก อตุโล อสหาโย วา อธรปลฺลโว ทนฺตาวรณสงฺขาตปลฺลโว น รํสิสํสฏฺโฐปิ สมีปฏฺโฐปิ ธวโล เสโต นาโหสิฯ เอวเมตฺถ อคหนสมาสพาหุลฺยํ ทีปิตํ โหติฯ

‘‘เปมาวพนฺธหทเย สทเย ชินสฺมิํ,

ตสฺมิํ นุ กิํ กุมตโย ภวถ’ปฺปสนฺนา;

กิํ เตน โว น วิหิตํ หิต’มุคฺคทุคฺค-

สํสารสาครสมุตฺตรณาวสาน’’นฺติฯ

อปรมุทาหรณํฯ ตสฺสตฺโถ – กุมตโย เห อญฺญาณา! เปมาวพนฺธหทเย สพฺเพสุ ตุมฺเหสุ นิจฺจํ ปวตฺติตทฬฺหเปมานุพนฺธจิตฺเต สทเย ตโตเยว ทยาสหิเต ตสฺมิํ ชินสฺมิํ วิสยภูเต กิํ นุ กสฺมา อปฺปสนฺนา ภวถ, ตถา หิ โว ตุมฺหากํ เตน ชิเนน อุคฺโค ทารุโณ จ, ทุคฺโค คนฺตุมสกฺกุเณยฺโย จ, โสเยว สํสารสาคโร ตสฺส สมุตฺตรณํ ปริยนฺตปฺปตฺติเยว อวสานํ ยสฺส ตํ น วิหิตํ อกตํ หิตํ วุทฺธิ นาม กิํ โหติ, น โหเตวฯ เอตฺถาปิ สมาสสฺส ปากฏตฺตา โอโช คุโณ กนฺโต โหตีติฯ

นนุ ย-ตสทฺทานํ นิจฺจสมฺพนฺโธติ กถํ ‘‘ตสฺเสเวโก’’ติ จ ‘‘ตสฺมิํ นุ กิํ กุมตโย’’ติ จ อิจฺจาทีสุ เหฏฺฐา วุตฺตยสทฺโท นตฺถีติ? สจฺจํ, ตถาปิ ปกฺกนฺตตฺถวิสโย, ปสิทฺธตฺถวิสโย, อนุภูตตฺถวิสโย วา ตสทฺโท ยสทฺทํ นาเปกฺขติฯ ตถา หิ –

‘‘สวาสเน กิเลเส โส, เอโก สพฺเพ นิฆาติย;

อหุ สุสุทฺธสนฺตาโน, ปูชานญฺจ สทารโห’’ติฯ

เอวมาทีสุ ‘‘โส’’ติ นิทฺทิฏฺฐตสทฺโท ‘‘พุทฺธานุสฺสติมาทิโต’’ติ เอตฺถ อตีเตน พุทฺธสทฺเทน วจนียวิสโย โหติฯ

‘‘อคฺคิํ ปกฺขนฺท’ อถวา, ‘ปพฺพตคฺคา ปเต’ติ วา;

ยทิ วกฺขติ กตฺตพฺพํ, ญาตการีหิ โส ชิโน’’ติฯ

เอวมาทีสุ ตสทฺโท ญาตการีหิ กตฺตพฺพตฺตา ปสิทฺธพุทฺธปทตฺถวิสโยฯ

‘‘อตีตํ นานุโสจามิ, นปฺปชปฺปาม’นาคตํ;

ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปมิ, เตน วณฺโณ ปสีทตี’’ติฯ

เอวมาทีสุ ตสทฺโท อนนุโสจนนปฺปชปฺปนยาปนสงฺขาตวิชานนวเสน อนุภูตตฺถวิสโย, ตสฺมา ตีสุปิ ฐาเนสุ ตสทฺโท ยสทฺทํ นาเปกฺขเตฯ เอตฺถ ปน ปกฺกนฺตวิสโย ตสทฺโท อธิปฺเปโตฯ อปิจ อุตฺตรวากฺเย ฐิโต ยสทฺโท ปุพฺพวากฺเย ตสทฺเท อสติปิ ตเมว ทีเปติฯ ตถา หิ –

โพธิํ นมามิ นติภาชนมจฺจุฬารํ,

ปุญฺญากรํ ภุวนมณฺฑลโสตฺถิภูตํ;

โย จกฺขุโสตสติโคจรตํ สเมโต,

โทสาริทปฺปมถเน’กรโส พุธานนฺติฯ

โย พุธานํ จกฺขุโสตสตีนํ โคจรตํ วิสยภาวํ สเมโต ปตฺโต, เตสํเยว โทสารีนํ กิเลสปจฺจตฺถิกานํ ทปฺปมถเน ทปฺปมทฺทเน เอกรโส ปธานกิจฺโจ สมิทฺธิวนฺโต วา โหติ, ตํ โพธิํ นมามีติ สมฺพนฺโธฯ ปุพฺพวากฺเย ปโยชิโต ยสทฺโท อุตฺตรวากฺเย ตสทฺโทปาทาเน อสติ สํสยมุปฺปาทยมาโน วากฺยสฺส อูนตฺตํ กโรติฯ อุทาหรณํ ปน ปากฏํฯ

๑๒๓.

ปทาภิเธยฺยวิสยํ,

สมาสพฺยาสสมฺภวํ;

ยํ ปาริณตฺยํ โหติ’ห,

โสปิ โอโชว ตํ ยถาฯ

๑๒๓. ‘‘ปทิ’’จฺจาทิฯ ปทสฺส อภิเธยฺโย อตฺโถ โส วิสโย ยสฺสฯ ยตฺถ ปจุรสทฺทาภิเธยฺโย อตฺโถ สํขิตฺตปเทหิ วุจฺจเต, โส สมาโสฯ ยตฺถปฺปเกหิ ปเทหิ อภิเธยฺยตฺโถ ปจุรปเทหิ วุจฺจเต, โส พฺยาโสฯ ตโต สมาสพฺยาสโต สมฺภโว ยสฺสฯ ตํ ตถาวิธํ ยํ ปาริณตฺยํ ปริณตภาโว โหตีติ อนุวทิตฺวา โสปิ อิห สสตฺเถ โอโชวาติ วิธียเตฯ ตํ ยเถตฺยุภยมฺปิ อุทาหรติฯ

๑๒๓. ‘‘ปเท’’จฺจาทิฯ ปทานํ พหูนํ อปฺปกานํ วา ปทานํ อภิเธยฺยวิสยํ วิตฺถารสํขิตฺตตฺถวิสยวนฺตํ สมาสพฺยาสสมฺภวํ ยถากฺกมํ สงฺเขปวิตฺถารทฺวเยน นิปฺผนฺนํ นิปฺผตฺติวนฺตํ วา ยํ ปาริณตฺยํ กตฺตูนํ คนฺถวิสเย ปริณติปฺปกาสโก โย สทฺทธมฺโม อตฺถธมฺโม โหติ, สทฺทคุโณ อตฺถคุโณติ วุตฺตํ โหติ, โสปิ อิห สุโพธาลงฺกาเร โอโช นาม สทฺทคุโณ อตฺถคุโณฯ ตํ ยถาติ ทฺวีสุ ลกฺขิยํ ทสฺเสติ, ปทานํ อภิเธยฺโย วิสโย ยสฺส ปาริณตฺยสฺเสติ จ, สมาโส จ พฺยาโส จาติ จ, ตโต สมฺภวนฺติ จ, ตโต สมฺภโว อสฺสาติ จ, ปริณตสฺส กตฺตุโน คนฺถสฺส เอว วา ภาโวติ จ วิคฺคโหฯ กตฺตุ ปาริณตฺยปกฺเข ตปฺปกาสกคนฺถสฺส ตทตฺเถน ปาริณตฺยํ สิทฺธํฯ

๑๒๔.

โชตยิตฺวาน สทฺธมฺมํ,

สนฺตาเรตฺวา สเทวเก;

ชลิตฺวา อคฺคิขนฺโธ’ว,

นิพฺพุโต โส สสาวโกฯ

๑๒๔. ‘‘โชตยิตฺวาเน’’จฺจาทิฯ อิมินา เหฏฺฐา ปจุรปทาภิหิโต พุทฺธวํโส สงฺเขปรูเปน วุตฺโตฯ

๑๒๔. ‘‘โชตยิ’’จฺจาทิฯ โส ตถาคโต สทฺธมฺมํ สปริยตฺติกํ นวโลกุตฺตรสทฺธมฺมํ โชตยิตฺวาน ญาณาโลเกน โอภาเสตฺวา สเทวเก สตฺเต สนฺตาเรตฺวา สํสารสาครปริยนฺตมุปเนตฺวา อคฺคิขนฺโธว มหาเตเชน อคฺคิกฺขนฺโธ วิย ชลิตฺวา อนญฺญสาธารณรูปกายสมฺปตฺติยา ปชฺชลิตฺวา อนฺเต สสาวโก สาวเกหิ สห นิพฺพุโต ขนฺธปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตติฯ อิมินา สกลพุทฺธวํเส พหูหิ ปเทหิ วุตฺตตฺโถ สงฺเขปกฺกเมน วุตฺโตฯ สตํ ธมฺโม, สนฺโต สํวิชฺชมาโน วา ธมฺโมติ จ, สห เทเวหิ วตฺตมานาติ จ, สห สาวเกหิ วตฺตมาโนติ จ วิคฺคโหฯ

๑๒๕.

มตฺถกฏฺฐี มตสฺสาปิ, รโชภาวํ วชนฺตุ เม;

ยโต ปุญฺเญน เต เสนฺติ [เสนฺตุ (ก.)], เชนปาทมฺพุชทฺวเยฯ

๑๒๕. ‘‘มตฺถกฏฺฐี’’อิจฺจาทิฯ มตสฺสาปิ มรณมาปนฺนสฺสาปิ เม มตฺถเก มุทฺธนิ อฏฺฐี รโชภาวํ ธูลิตฺตํ วชนฺตุ ปาปุณนฺตุฯ กสฺมาติ เจ? ยโต ยสฺมา การณา ปุญฺเญน กุสเลน กมฺเมน เหตุนา เต รชา ชินสฺส อิเม เชนา, ปาทา, เตเยว อมฺพุชานิว อมฺพุชานิ, เตสํ ทฺวเย เสนฺติ ปวตฺตนฺติ, ตถา โหตุ วา มา วา, ปณติเคเธเนว วทติฯ เอตฺถ ‘‘กถมหํ ภควโต ปาเท นิจฺจํ สิรสา ปณมามี’’ตฺยธิปฺปาโย วิตฺถาเรน วุตฺโตฯ

๑๒๕. ‘‘มตฺถกิ’’จฺจาทิ, มตสฺสาปิ เม มยฺหํ มตฺถกฏฺฐี มุทฺธนิ อฏฺฐีนิ รโชภาวํ อติสุขุมรชตฺตํ วชนฺตุ ปาปุณนฺตุฯ กสฺมา อาสีสนํ กโรตีติ เจ? ยโต ยสฺมา การณา ปุญฺเญน มยฺหํ ตถาวิเธน กุสลกมฺเมน เหตุนา เต รชา เชนปาทมฺพุชทฺวเย ชินปฏิพทฺธจรณปทุมยุคเฬ เสนฺติ ปวตฺตนฺติ, พุทฺธสฺส สิริปาเท กิญฺจิปิ รโชชลฺลํ น อุปลิมฺปเตว, ตถาปิ วนฺทนาภิลาเสน เอวํ วุตฺตํฯ เอตฺถ ‘‘กถมหํ ภควโต สิริปาเท มุทฺธนา นิจฺจํ ปณมามี’’ตฺยภิลาโส วิตฺถาเรน วุตฺโตฯ มตฺถเก อฏฺฐีติ จ, รชโส ภาโวติ จ, ชินสฺส อิเมติ จ, เชนา จ เต ปาทา เจติ จ, เตเยว อมฺพุชานีติ จ, เตสํ ทฺวยนฺติ จ วิคฺคโหฯ

๑๒๖.

อิจฺจตฺร นิจฺจํปณติ-เคโธ สาธุ ปทิสฺสติ;

ชายเต’ยํ คุโณ ติกฺข-ปญฺญาน’มภิโยคโตฯ

๑๒๖. พฺยาสตฺตเมวสฺส วิวรติ ‘‘อิจฺจตฺริ’’จฺจาทินาฯ อิจฺเจวํ อตฺร คาถายํ ปณติยํ ปณาเม เคโธ อธิกจฺฉนฺโท สาธุ สุนฺทรํ ปทิสฺสติ วิญฺญายเต, อยํ ยถาวุตฺโต โอโช คุโณ ปริณตภาวสงฺขาโต ติกฺขปญฺญานํ สาติสยมตีนํ เอวํ สนฺเตปิ อภิโยคโต ปุนปฺปุนปฺปวตฺติตปริจยพเลน ชายเต อุปฺปชฺชติฯ

๑๒๖. อิทานิ สํขิตฺตสฺสตฺถสฺส วิตฺถาเรน ปกาสิตภาวํ ‘‘อิจฺจตฺร’’อิจฺจาทินา นิทฺทิสติฯ อิติ อิมินา อนนฺตรคาถายํ วุตฺตกฺกเมน อตฺร อิมิสฺสํ คาถายํ นิจฺจํปณติเคโธ นิรนฺตรปณาเม อธิกกตฺตุกามตากุสลจฺฉนฺโท สาธุ วิภูโต วิภูตํ วา ปทิสฺสติ ปญฺญายติ, อยํ คุโณ ยถาวุตฺโต อยํ ปริณตภาวสงฺขาโต โอโช นาม สทฺทตฺถคุโณ ติกฺขปญฺญานํ สุขุมพุทฺธิมนฺตานํ อภิโยคโต คนฺถวิสยภูเตน นิรนฺตราภฺยาเสเนว ชายเต สิชฺฌติ, วตฺตุ ปาริณตฺเยเนว ภวนโต เยสํ เกสญฺจิ เยน เกนจิ ปกาเรน น สิชฺฌตีติฯ นิจฺจํ ปวตฺตา ปณตีติ จ, ตสฺสํ เคโธติ จ, ติกฺขา ปญฺญา เยสนฺติ จ, อภิ ปุนปฺปุนํ โยโค ยุญฺชนนฺติ จ วิคฺคโหฯ

๑๒๗.

มธุรตฺตํ ปทาสตฺติ-รนุปฺปาสวสา ทฺวิธา;

สิยา สมสุติ ปุพฺพา, วณฺณาวุตฺติ ปโร ยถาฯ

๑๒๗. มาธุริยมวธารยมาห ‘‘มธุรตฺต’’มิจฺจาทิฯ สวนียตฺเตน มโนหรตฺตํ มธุรตฺตํฯ ตํ ปทานิ วากฺยาลงฺการานิ สมานานิ อุตฺตรุตฺตเรหิ, เตสํ อาสตฺติ ฐานาทินายถากถญฺจิ สมสุตีนํ อาสนฺนตา ปทาสตฺติ, ปฐมปฺปยุตฺตสฺสกฺขรสฺส ปจฺฉา ปาโส ปกฺเขโป อนุปฺปาโส, ปทาสตฺติ จ อนุปฺปาโส จ, เตสํ วเสน ทฺวิธา โหติฯ ‘‘กีทิสา เต’’ติ อาห ‘‘สิยา’’ติอาทิฯ ปุพฺพา ปฐมาภิหิตา ปทาสตฺติ สมา เยน เกนจิ ฐานมตฺตาสํโยคาทินา ปทนฺตเรน สุติ วณฺโณ ยสฺสา สา สิยา ภเวยฺย, ปโร ปจฺฉิโม อนุปฺปาโส ตุ วณฺณสฺส สรพฺยญฺชนลกฺขณสฺส อาวุตฺติ ปุนปฺปุนุจฺจารณํ สิยาติฯ เอวํ กตฺถจิ พนฺเธ สมานปทาสตฺติ กตฺถจิ อนุปฺปาโส กตฺถจิ ตทุภยํ, ทฺวเยน รหิโต วิรโส พนฺโธ นสฺสาทียเต กวีหิ, ตาทิสํ มธุรตฺตํ ทุวิธํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ, สิเลสสมตานฺวิตนฺตุจฺจนฺตเมว รมณียํ สิยาติ ลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ยเถ’’ติ ลกฺขิยมุภยตฺโถทาหรติ ‘‘ยเท’’จฺจาทินา, ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทินา จฯ

๑๒๗. อิทานิ มธุรคุณํ ทสฺเสติ ‘‘มธุริ’’จฺจาทินาฯ มธุรตฺตํ สวนียภาวโต มโนหรตฺตํ มธุรคุณํ, ปทานํ วากฺยาวยวสงฺขาตานํ สฺยาทฺยนฺตาทีนํ อุปรูปริปเทหิ สมานานํ อาสตฺติ ฐานกรณาทินา เยน เกนจิ ปกาเรน อญฺญมญฺญํ อาสนฺนตา, อนุปฺปาโส ปุพฺพุจฺจาริตวณฺณานํ ปุน ปกฺขิปนญฺจาติ ทฺวินฺนํ วสา วิภาเคน ทฺวิธา โหติฯ ตตฺถ ปุพฺพา ปทาสตฺติ สมสุติ สิยา, ปุพฺพาปรวณฺณานํ ฐานมตฺตากรณาทีหิ อาสนฺนสุติสงฺขตวณฺณวุตฺติ โหติ, ปโร อนุปฺปาโส ปน วณฺณาวุตฺติ สรพฺยญฺชนสภาวานํ ปุพฺพุจฺจาริตวณฺณานํ ปุนปฺปุนุจฺจารณํ สิยาติฯ ยถาติ ทฺวีสุ อุทาหรณมาทิสติฯ เอวํ กตฺถจิ พนฺเธ ปทาสตฺติ กตฺถจิ อนุปฺปาโส กตฺถจิ ตทุภยํ, ทฺวีหิ วินิมุตฺโต ปน พนฺโธ วิญฺญูหิ อสฺสาทนีโย น โหติฯ อุปริ วกฺขมานาหิ สิเลสสมตาหิ ยุตฺตํ มธุรตฺตํ ปน วิเสสโต อสฺสาทนียํ โหตีติฯ มธุรสฺส พนฺธสฺส ภาโวติ จ, ปทานํ อาสตฺตีติ จ, อนุ ปจฺฉา ปาโส ปกฺเขโปติ จ, ปทาสตฺติ จ อนุปฺปาโส จาติ จ, เตสํ วโส เภโทติ จ, สมา สุติ วณฺโณ ยสฺสาติ จ, วณฺณสฺส อาวุตฺตีติ จ วิคฺคโหฯ

๑๒๘.

ยทา เอโส’ภิสมฺโพธิํ,

สมฺปตฺโต มุนิปุงฺคโว;

ตทา ปภุติ ธมฺมสฺส,

โลเก ชาโต มหุสฺสโวฯ

๑๒๘. เอโส มุนิปุงฺคโว ยทา ยโต ปภุติ อภิสมฺโพธิํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สมฺปตฺโต สมธิคโต, ตทา ปภุติ ตโต อารพฺภ ธมฺมสฺส จตุสติปฏฺฐานาทิเภทสฺส สตฺตติํสโพธิปกฺขิยสงฺขาตสฺส มหุสฺสโว มหนฺโต อพฺภุทโย นิปฺปฏิปกฺขา ปวตฺติ โลเก ติวิเธ ชาโต อโหสีติฯ อิห กฺวจิ ทีฆตากตํ สทิสตฺตํ, กฺวจิ ฐานกตํ, กฺวจิ สํโยคกตํ, กฺวจิ อญฺญถา, เตนาห ‘‘สิยา สมสุติ ปุพฺพา’’ติฯ

๑๒๘. ‘‘ยทิ’’จฺจาทิฯ เอโส มุนิปุงฺคโว ยทา อภิสมฺโพธิํ สพฺพญฺญุตํ สมฺปตฺโต สสนฺตาเน อุปฺปาทนวเสน สมฺปาปุณิ, ตทา ปภุติ ตโต ปฏฺฐาย ธมฺมสฺส กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานาทิปเภทสฺส สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมสฺส มหุสฺสโว มหาภิวุทฺธิ โลเก กามาทิโลกตฺตเย ชาโตติฯ อิห ‘‘ยทา เอโส’’ติ ทีฆกาลวเสน อาสนฺนตา, ‘‘ย เอ’’ติ ฐานวเสน อาสนฺนตา, ‘‘อภิสมฺโพธิํ สมฺปตฺโต’’ติ สํโยควเสน อาสนฺนตา, ‘‘ภิ ธิ’’นฺติ ธนิตโต อาสนฺนตาติ อิจฺจาทินา ปทาสตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ อภิสมฺพุชฺฌติ เอตายาติ จ, ปุมา จ โส โคเจติ จ, มุนีนํ ปุงฺคโวติ จ, มหนฺโต จ โส อุสฺสโว จาติ จ วิคฺคโหฯ

๑๒๙.

มุนินฺทมนฺทหาสา เต, กุนฺทสนฺโทหวิพฺภมา;

ทิสนฺต’มนุธาวนฺติ, หสนฺตา จนฺทกนฺติโยฯ

๑๒๙. กุนฺทานํ กุสุมานํ สนฺโทโห สมูโห, ตสฺส วิพฺภโม เยสํ เต, มุนินฺทสฺส มนฺทหาสา มนุญฺญา หสิตานิ จนฺทสฺส กนฺติโย โสภาโย หสนฺตา วิฑมฺพยนฺตา ทิสนฺตมนุธาวนฺติ อนุวิจรนฺติฯ อิจฺจตฺร นการสหิตสฺส ทการสฺส, ตการสฺส จานุวตฺตนํฯ

‘‘อินฺทนีลทลทฺวนฺท-สุนฺทรํ สิริมนฺทิรํ;

มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ, วินฺทติ’นฺทีวรชฺชุติํ’’ฯ

อิจฺจปรมุทาหรณํฯ

๑๒๙. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิฯ กุนฺทสนฺโทหวิพฺภมา สุปุปฺผิตกุนฺทกุสุมราสิสทิสลีลาวนฺตา เต มุนินฺทมนฺทหาสา พุทฺธสฺส มนุญฺญา หสิตา จนฺทกนฺติโย นิมฺมลจนฺทกิรเณ หสนฺตา นินฺทนฺตา ทิสนฺตํ ตํ ตํ ทิสํ, ทิสาปริยนฺตํ วา อนุธาวนฺติ วิธาวนฺตีติฯ เอตฺถ นการสหิตทการสฺส, นการสหิตตการสฺส จ อาวุตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ มนฺทา จ เต หาสา เจติ จ, มุนินฺทสฺส มนฺทหาสาติ จ, กุนฺทานํ สนฺโทโหติ จ, ตสฺส วิพฺภโม เยสนฺติ จ, ทิสาเยว ทิสนฺตํ, ทิสานํ วา อนฺตนฺติ จ วิคฺคโหฯ

‘‘อินฺทนีลทลทฺวนฺท-สุนฺทรํ สิริมนฺทิรํ;

มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ, วินฺทติ’นฺทีวรชฺชุติ’’นฺติฯ

อิทมฺปิ นการสหิตทการวณฺณาวุตฺติยา อปรมุทาหรณํฯ

ตตฺถ อินฺทนีลทลทฺวนฺทสุนฺทรํ อินฺทนีลมณิสกลิกายุคฬมิว มโนหรํ สิริมนฺทิรํ ตโตเยว โสภาย นิวาสฏฺฐานภูตํ มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ อินฺทีวรชฺชุติํ นีลุปฺปลกนฺติํ วินฺทติ อนุโภติ, อินฺทีวรชฺชุติสมานาติ อธิปฺปาโยฯ

๑๓๐.

สพฺพโกมลวณฺเณหิ, นา’นุปฺปาโส ปสํสิโย;

ยถา’ยํ มาลตีมาลา, ลินโลลาลิมาลินีฯ

๑๓๐. เยหิ เกหิจิ อาวุตฺติโต อนุปฺปาโสติ เจ? เนตฺยาห ‘‘สพฺพ’’อิจฺจาทิฯ สพฺเพหิ โกมเลหิ สุกุมาเรหิ วณฺเณหิ อกฺขเรหิ อนุปฺปาโส น ปสํสิโย สิลาฆนีโย น โหติ สิเลสวิโรธิตฺตาฯ ‘‘ยเถ’’ติ ตํ อุทาหรติฯ อยํ มาลตีมาลา ชาติกุสุมทามํ ลินานํ พฺยาธิตานํ โลลานํ กุสุมรสารพฺภ โลลุปานํ อลีนํ ภมรานํ มาลา ปนฺติ สา อสฺสา อตฺถีติ ลินโลลาลิมาลินีฯ

๑๓๐. วุตฺตานุปฺปาโสปิ สพฺพโกมลวณฺเณหิ วิรจิโต น ปสํสิโยติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพโกมลวณฺเณหี’’ติอาทิมาหฯ สพฺพโกมลวณฺเณหิ สพฺเพหิ สุกุมารกฺขเรหิ กโต อนุปฺปาโส วณฺณาวุตฺติลกฺขโณ น ปสํสิโย สิเลสาลงฺการวิรุทฺธตฺตา ปสตฺโถ น โหติฯ ‘‘ยถา’’ติ ตมุทาหรติฯ อยํ มาลตีมาลา เอสา ชาติสุมนมาลิกา ลินานํ พฺยาวฏานํ ปตนฺตานํ โลลานํ คนฺธลุทฺธานํ อลีนํ ภมรานํ มาลินี ปนฺติยุตฺตาติฯ เอตฺถ ลการสฺเสว ปุนปฺปุนปฺปโยเคน โกมลวณฺณาวุตฺติฯ มาลตีนํ มาลาติ จ, โลลา จ เต อลโย จาติ จ, ลินา จ เต โลลาลโย จาติ จ, เตสํ มาลาติ จ, สา อสฺส อตฺถีติ จ วิคฺคโหฯ

๑๓๑.

มุทูหิ วา เกวเลหิ,

เกวเลหิ ผุเฏหิ วา;

มิสฺเสหิ วา ติธา โหติ,

วณฺเณหิ สมตา ยถาฯ

๑๓๑. สมตํ สมฺภาเวติ ‘‘มุทูหิ’’จฺจาทินาฯ เกวเลหิ เกวลผุฏาทิภาวาปวตฺเตหิ สกเลหิ มุทูหิ จตูสุปิ ปาเทสุ สชาติเยหิ อสิถิลโกมเลหิ วา กการาทีหิ วา สิถิลโกมลสฺส สิเลสปฏิปกฺขตฺตา เกวเลหิ ผุเฏหิ วา อธิมตฺตสุตีหิ ภการาทีหิ [ราคาทีหิ (ก.)] วา อกิจฺฉวจนีเย กิจฺฉวจนียสฺส สุขุมาลวิปริยยตฺตา มิสฺเสหิ วา มชฺฌิมสุตีหิ มุทุภูตสํสฏฺเฐหิ วา วณฺเณหิ อกฺขเรหิ กรณภูเตหิ สมตา ติธา โหติ คชฺเช ปชฺเช วาฯ ‘‘ยเถ’’ติ ติวิธมุทาหรติฯ

๑๓๑. อิทานิ สมตํ วิภาเวตุํ ‘‘มุทูหิ’’จฺจาทิมาหฯ เกวเลหิ ผุฏมิสฺเสหิ อญฺญตฺตา สกเลหิ มุทูหิ สิถิลโกมเลหิ วณฺเณหิ กการาทีหิ วา เกวเลหิ ผุเฏหิ เกวลโกมลวณฺณรหิตตฺตา สกเลหิ อกิจฺฉุจฺจารณีเยหิ อธิมตฺตสุตีหิ ภการาทีหิ วณฺเณหิ วา มิสฺเสหิ ยถาวุตฺตมุทุผุฏสมฺมิสฺเสหิ วณฺเณหิ วา กรณภูเตหิ สมตา คชฺเช วา ปชฺเช วา ติธา โหตีติฯ ยทิ สิถิลโกมลวณฺเณหิ วิจริตํ สิเลสาลงฺการสฺส, กิจฺฉุจฺจารณีเยหิ ผุฏวณฺเณหิ กตํ สุขุมาลาลงฺการสฺส จ วิรุชฺฌตีติฯ ‘‘ยถา’’ติ ติวิธมุทาหรติฯ

เกวลมุทุสมตา

๑๓๒.

โกกิลาลาปสํวาที,

มุนินฺทาลาปวิพฺภโม;

หทยงฺคมตํ ยาติ,

สตํ เทติ จ นิพฺพุติํฯ

๑๓๒. ‘‘โกกิเล’’จฺจาทิฯ โกกิลานํ กรวีกสกุณานํ อาลาโป กูชิตํ, ตํ สํวทติ ปกาสติ สีเลนาติ โกกิลาลาปสํวาที, ตํสทิโสติ อตฺโถ, มุนินฺทสฺส อาลาโป วิสฏฺฐาทิอฏฺฐงฺคิโก สโร ตสฺส วิพฺภโม วิลาโส สตํ สปฺปุริสานํ หทยงฺคมตํ มโนนุสาริตํ มธุรภาวํ ยาติ, นิพฺพุติํ นิพฺพานญฺจ เตสํ เทติฯ

๑๓๒. ‘‘โกกิลิ’’จฺจาทิฯ โกกิลานํ กรวีกสกุณานํ อาลาปํ นาทลีลํ สํวาที ปกาสนสีโล, ตํสทิโสติ อธิปฺปาโย, มุนินฺทสฺส สพฺพญฺญุโน อาลาปสฺส วิสฏฺฐาทิอฏฺฐงฺคิกนาทสฺส วิพฺภโม วิลาโส สตํ สปฺปุริสานํ หทยงฺคมตํ จิตฺตาราธิตภาวํ ยาติ จ, นิพฺพุติํ สุตสมฺพนฺเธน เตสํเยว สาธูนํ นิพฺพานํ เทติ จ เทนฺโตปิ โหตีติฯ เอตฺถ โกกิลาลาปสทฺเทน นิสฺสิเต นิสฺสยโวหาเรน ลีลา คหิตาฯ

เกวลผุฏสมตา

๑๓๓.

สมฺภาวนียสมฺภาวํ,

ภควนฺตํ ภวนฺตคุํ;

ภวนฺตสาธนากงฺขี,

โก น สมฺภาวเย วิภุํฯ

๑๓๓. ‘‘สมฺภาวนีเย’’จฺจาทิฯ สมฺภาวนีโย อาทรณีโยฯ สเทวเก โลเก สนฺโต โสภโน ภาโว อธิปฺปาโย ยสฺส ตํฯ ภวนฺตํ นิพฺพานํ คโตติ ภวนฺตคุ, ตํ วิภุํฯ ภควนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํฯ ภวสฺส สํสารสฺส อนฺโต อวสานํ นิพฺพานํ, ตสฺส สาธนํ สมฺปาทนมากงฺขติ สีเลนาติ ภวนฺตสาธนากงฺขี, โก นาม สํสารวตฺติชโนฯ น สมฺภาวเย อาทรํ น กเรยฺย, กโรตฺเยวาติ อตฺโถฯ

๑๓๓. ‘‘สมฺภาวนียิ’’จฺจาทิฯ สมฺภาวนียสมฺภาวํ สเทวเกน โลเกน อาทรณียโสภนาธิปฺปายํ ภวนฺตคุํ ภวสฺส อนฺตสงฺขาตํ นิพฺพานํ คตํ วิภุํ ปภุํ ภควนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ภวนฺตสาธนากงฺขี นิพฺพานสาธนาภิลาสี โก กตโม สํสารวตฺติชโน น สมฺภาวเย อาทรํ น กเรยฺย, กโรตฺเยวฯ สนฺโต จ โส ภาโว จาติ จ, สมฺภาวนีโย สมฺภาโว ยสฺเสติ จ, ภวสฺส อนฺตนฺติ จ, ภวนฺตํ คโตติ จ, ตสฺส สาธนนฺติ จ, ตํ อากงฺขติ สีเลนาติ จ วิคฺคโหฯ

มิสฺสกสมตา

๑๓๔.

ลทฺธจนฺทนสํสคฺค-สุคนฺธิมลยานิโล;

มนฺท’มายาติ ภีโตว, มุนินฺทมุขมารุตาฯ

๑๓๔. ‘‘ลทฺธิ’’จฺจาทิฯ ลทฺโธ จนฺทนตรูนํ สํสคฺโค ปริจโย เตน โสภโน คนฺโธ อสฺสาติ สุคนฺธี สุรภิ มลยานิโลทกฺขิณปวมาโน มุนินฺทสฺส มุขมารุตา ภีโตว ตาทิสมุทุตฺตสีตลตฺตสุคนฺธสมฺปตฺติยา อตฺตโน ทูรตรตฺตา อายาติ อนุวตฺตติฯ มนฺทนฺติ อาคมนกฺริยาวิเสสนํฯ

๑๓๔. ‘‘ลทฺธิ’’จฺจาทิฯ ลทฺธจนฺทนสํสคฺคสุคนฺธิมลยานิโล ปฏิลทฺธจนฺทนตรุสารสมวาเยน โสภนคนฺธสมนฺนาคโต มลยเทสโต อาคจฺฉมานมาลุโต มุนินฺทมุขมารุตา พุทฺธสฺส มุขสุรภิวาสิตปวนโต ภีโต อิว ตาทิสมุทุสุรภิสีตลตฺตสฺส อตฺตนิ อสมฺภวโต ภีโตว มนฺทํ สณิกํ ยาติ อภิมุขเมตีติฯ จนฺทนานํ สํสคฺโคติ จ, ลทฺโธ จ โส จนฺทนสํสคฺโคติ จ, โสภโน คนฺโธ ยสฺสาติ จ, ลทฺธจนฺทนสํสคฺเคน สุคนฺธีติ จ, มลยโต อาคโต อนิโลติ จ, มุนินฺทมุขโต นิกฺขนฺโต มารุโตติ จ วิคฺคโหฯ มนฺทนฺติ กฺริยาวิเสสนํฯ เอตฺถ ติวิธสมตายํ ‘‘โกกิลาลาปสํวาทิ’’จฺจาทิติวิธลกฺขิยสฺสาปิ ‘‘มุทูหิ วา เกวเลหิ’’จฺจาทินา ทสฺสิตลกฺขณตฺตเยน ตุลฺยตา สุปากฏาวาติฯ

๑๓๕.

อนิฏฺฐุรกฺขรปฺปายา, สพฺพโกมลนิสฺสฏา;

กิจฺฉมุจฺจารณาเปต-พฺยญฺชนา สุขุมาลตาฯ

๑๓๕. สุขุมาลตา กถียติ ‘‘อนิฏฺฐุรกฺขเร’’จฺจาทินาฯ อนิฏฺฐุรานิ อผรุสานิ อกฺขรานิ วณฺณานิ ปายานิ พหูนิ ยสฺสา สา ตถา, ‘‘นิฏฺฐุรานิ อปฺปกานี’’ติ ปายคฺคหเณน สูจิตํ, ตโตเยว สพฺเพหิ เกวเลหิ โกมเลหิ สิถิเลหิ ลฆูหิ อกฺขเรหิ นิสฺสฏา นิคฺคตา กิจฺเฉน ทุกฺเขน อุจฺจารณา ตโต อเปตานิ อปคตานิ พฺยญฺชนานิ ยสฺสา สาติ อนุวทิตฺวา สุขุมาลตา วิธียเตฯ

๑๓๕. อิทานิ สุขุมาลตํ ทสฺเสติ ‘‘อนิฏฺฐุเร’’จฺจาทินาฯ อนิฏฺฐุรกฺขรปฺปายา อกกฺกสวณฺณพหุลา สพฺพโกมลนิสฺสฏา อนิฏฺฐุรกฺขรานํ เยภุยฺยคฺคหณโตเยว สกลสิถิลวณฺณวิรหิตา กิจฺฉมุจฺจารณาเปตพฺยญฺชนา ทุกฺขุจฺจารณียวณฺเณหิ วิคตอกฺขรสมนฺนาคตา สุขุมาลตา นามาติฯ อนิฏฺฐุรานิ อกฺขรานิ ปายานิ พหูนิ ยสฺสนฺติ จ, สพฺเพ จ เต โกมลา เจติ จ, เตหิ นิสฺสฏาติ จ, กิจฺเฉน อุจฺจารณาติ จ, เตหิ อเปตานีติ จ, ตานิ พฺยญฺชนานิ ยสฺสาติ จ วิคฺคโหฯ นิคฺคหีตาคโมฯ

๑๓๖.

ปสฺสนฺตา รูปวิภวํ, สุณนฺตา มธุรํ คิรํ;

จรนฺติ สาธู สมฺพุทฺธ-กาเล เกฬิปรมฺมุขาฯ

๑๓๖. อุทาหรติ ‘‘ปสฺสนฺตา’’อิจฺจาทิฯ รูปวิภวํ รูปสมฺปตฺติํ ปสฺสนฺตา มธุรํ คิรํ วาจํ สุณนฺตา สาธโว เกฬิปรมฺมุขา กีฬาย นิจฺฉนฺตา จรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ กตฺถาติ อาห ‘‘สมฺพุทฺธกาเล’’ติฯ

๑๓๖. ‘‘ปสฺสนฺติ’’จฺจาทินา ลกฺขิยมุทาหรติ, ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ

๑๓๗.

อลงฺการวิหีนาปิ, สตํ สมฺมุขเต’ทิสี;

อาโรหติ วิเสเสน, รมณียา ตทุชฺชลาฯ

๑๓๗. วิสิฏฺฐสฺสาญฺญธมฺมสฺส อภาเวปิมินาโวปาเทโย พนฺโธติ อาห ‘‘อลงฺกาเร’’จฺจาทิฯ อลงฺกาเรหิ วิหีนาปิ เอทิสี สุขุมาลตา สตํ ปณฺฑิตชนานํ สมฺมุขตํ อภิมุขภาวํ วาจาโคจรตฺตํ อาโรหติ อุปคจฺฉติ, กิมุตอตฺถาลงฺการาลงฺกิเตตฺยปิสทฺโทฯ เตน สภาววุตฺยาทินา อลงฺกาเรน อุชฺชลา ทิตฺตา ปน วิเสเสนาติสเยน รมณียา มนุญฺญาติฯ

๑๓๗. ‘‘อลงฺกาเร’’จฺจาทิฯ เอทิสี เอวํวิธา สุขุมาลตา อลงฺการวิหีนาปิ อตฺถาลงฺการวิรหิตาปิ สตํ ปญฺญวนฺตานํ สมฺมุขตํ อภิมุขภาวํ เตสํ วจนวิสยภาวนฺติ อตฺโถ อาโรหติ ปาปุณาติฯ ตทุชฺชลา เตน สภาววุตฺติวงฺกวุตฺติสมฺภูเตน อตฺถาลงฺกาเรน โชตมานา วิเสเสน อติสเยน รมณียา มนุญฺญา โหติฯ อลงฺกาเรหิ วิหีนาติ จ, เตน อุชฺชลาติ จ วิคฺคโหฯ

๑๓๘.

โรมญฺจปิญฺฉรจนา, สาธุวาทาหิตทฺธนี;

ลฬนฺติ’เม มุนีเมฆุ-มฺมทา สาธุ สิขาวลาฯ

๑๓๘. ตมุทาหรติ ‘‘โรมญฺเจ’’จฺจาทินาฯ โรมญฺจา โลมหํสา อิว โรมญฺจา เอว วา, ปิญฺฉานิ พริหานิ [ปริหารานิ (ก.)] เตสํ รจนา ฉตฺตากาเรน วิธานํ เยสํ เต ตถา, ‘‘สาธู’’ติ วาโท วจนํ ตํสทิโสเยว วา, อาหิโต ธนิ เกกาสงฺขาโต เยสํ เต ตถา, มุนิเมเฆน มุนิสทิเสน มุนิสงฺขาเตน วา วาริเทน อุมฺมทา มตฺตา สาธุสทิสา สาธุ เอว วา สิขาวลา มยูรา ลฬนฺติ ลีโลเปตา วิจรนฺติ, อญฺญมญฺญํ รมนฺตีติ อตฺโถฯ

๑๓๘. อตฺถาลงฺการยุตฺตสุขุมาลตมุทาหรติ ‘‘โรเม’’จฺจาทินาฯ โรมญฺจปิญฺฉรจนา โลมหํสสทิสา โรมา เอว วา ปิญฺฉานํ พริหานํ รจนา ฉตฺตากาเรน วิตฺถารวนฺตา สาธุวาทาหิตทฺธนี ‘‘สาธู’’ติ วจนสทิเสหิ สาธุวาเทหิ วา ปวตฺตเกกานินฺนาเทหิ สมนฺนาคตา มุนิเมฆุมฺมทา มุนิสทิเสน มุนิสงฺขาเตน วา เมเฆน สญฺชาตมทา อิเม สาธุสิขาวลา สชฺชนสทิสา สาธุโน เอว วา มยูรา ลฬนฺติ ลีโลเปตา ภวนฺตีติฯ อิทํ อเสสวตฺถุวิสยํ สมาสรูปกํ อมุขฺยปกฺเข ‘‘โรมญฺจา วิย สาธุวาโท วิย มุนิ วิย สาธโว วิยา’’ติ จ, มุขฺยปกฺเข ‘‘ปิญฺฉรจนา วิย อาหิตทฺธนี วิย เมโฆ วิย สิขาวลา วิยา’’ติ อุปจริตพฺพํฯ โรมญฺจา เอว ปิญฺฉานีติ จ, เตสํ รจนา เยสนฺติ จ, ‘‘สาธุ’’อิติ วาโทติ จ, อาหิโต จ โส ธนิ เจติ จ, สาธุวาโท อาหิตทฺธนิ เยสนฺติ จ, มุนิ เอว เมโฆติ จ, เตน อุมฺมทาติ จ, สาธโว เอว สิขาวลาติ จ วากฺยํฯ ‘‘มุนีเมโฆ’’ติ เอตฺถ ทีฆตฺตํ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํฯ

๑๓๙.

สุขุมาลตฺตมตฺเถว, ปทตฺถวิสยมฺปิ จ;

ยถา มตาทิสทฺเทสุ, กิตฺติเสสาทิกิตฺตนํฯ

๑๓๙. น เกวลํ สุขุมาลตา สทฺเทว, อตฺเถปีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘สุขุมาลตฺต’’มิจฺจาทิฯ อตฺเถวาติ วิชฺชเตว, ตํ ตุ อโนจิตฺยคามฺมาทิวชฺชนา สมฺภวติฯ ‘‘ยเถ’’ติ ตมุทาหรติฯ มตาทิสทฺเทสุ วตฺตพฺเพสุ กิตฺติเสสาทีนํ สทฺทานํ กิตฺตนํ กถนํฯ

๑๓๙. อยํ สุขุมาลตา น เกวลํ สทฺเทว, อตฺเถปีติ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘สุขุมาลตฺต’’มิจฺจาทิฯ สุขุมาลตฺตมตฺเถว ปทตฺถวิสยมฺปิ จ ปทาภิเธยฺยโคจรมฺปิ สุขุมาลตฺตํ อตฺเถว, ตญฺจ โอจิตฺยหีนคามฺมโทสปริหาเรน สิชฺฌติฯ ‘‘ยถา’’ติ ตมุทาหรติฯ มตาทิสทฺเทสุ วตฺตพฺเพสุ กิตฺติเสสาทิสทฺทานํ กิตฺตนํ กถนนฺติฯ มโต อิติอาทิ เยสํ ‘‘ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต’’ อิจฺจาทีนมิติ จ, กิตฺติเสโส อิติอาทิเยสํ ‘‘เทวตฺตํ คโต, สคฺคกายมลงฺกรี’’ตฺยาทีนมิติ จ วิคฺคโหฯ

๑๔๐.

สิลิฏฺฐปทสํสคฺค-

รมณียคุณาลโย;

สพนฺธคารโว โส’ยํ,

สิเลโส นาม ตํ ยถาฯ

๑๔๐. สิเลสํ ทสฺเสติ ‘‘สิลิฏฺเฐ’’จฺจาทินาฯ สิลิฏฺฐานํ พนฺธลาฆวาภาเวน อญฺญมญฺญํ สิลิฏฺฐานํ ปทานํ สํสคฺเคน รมณีโย มนุญฺโญ คุโณ ตสฺส อาลโย ปวตฺติฏฺฐานํฯ พนฺธสฺส รจนาย คารโว อสิถิลตา, สห เตน วตฺตตีติ สพนฺธคารโวติ อนุวทิตฺวา โสยํ สิเลโส นามาติ วิธียเตฯ ‘‘ตํ ยเถ’’ตฺยุทาหรติฯ ยถา อยํ สิเลโส, ตถา อญฺโญปิ ตาทิโส ทฏฺฐพฺโพ, น ตฺวยเมเวติ ‘‘ตํ ยถา’’ สทฺทสฺสตฺโถฯ

๑๔๐. อิทานิ สิเลสํ นิทฺทิสติ ‘‘สิลิฏฺเฐ’’จฺจาทินาฯ สิลิฏฺฐปทสํสคฺครมณียคุณาลโย ฐานกรณาทีหิ อาสนฺนวณฺณานํ วินฺยาสเหตุ อญฺญมญฺญนิสฺสิตานํ ปทานํ สมวาเยน มนุญฺญคุณสฺส ปวตฺติฏฺฐานภูโต สพนฺธคารโว พนฺธคารวสงฺขาตรจนาย อสิถิลภาเวน สห ปวตฺโต โส อยํ พนฺโธ สิเลโส นามาติฯ สิเลโส นาม พนฺธคารโว, ตปฺปฏิปาทกพนฺโธปฺเยตฺถ สิเลโสติ วุจฺจติฯ สิลิฏฺฐา จ เต ปทา เจติ จ, เตสํ สํสคฺโคติ จ, เตน รมณีโยติ จ, โส เอว คุโณติ จ, ตสฺส อาลโยติ จ, พนฺธสฺส คุรุโน ภาโวติ จ, เตน สห ปวตฺตตีติ จ วากฺยํฯ ตํ ยถา ‘‘พาลินฺทุ’’อิจฺจาทิฯ

๑๔๑.

พาลินฺทุวิพฺภมจฺเฉทิ-นขราวลิกนฺติภิ;

สา มุนินฺทปทมฺโภช-กนฺติ โว วลิตา’วตํฯ

๑๔๑. ‘‘พาลินฺทุ’’อิจฺจาทิฯ พาลินฺทุโน ปญฺจมี [ปญฺจมีจนฺทสฺส (?)] ปญฺจทสกลสฺส วิพฺภโม มโนหรตฺตํ, ตํ ฉินฺทติ สีเลนาติ พาลินฺทุวิพฺภมจฺเฉทิโย ปญฺจมีจนฺทสฺส กลาสนฺนิภานํ นขรานํ นขานํ อาวลิโย ตาสํ กนฺติภิ โสภาหิ สห วลิตา สํยุตฺตา สา, มุนินฺทสฺส ปทานิเยว อมฺโภชานิ ปทุมานิ เตสํ กนฺติฯ โว ตุมฺเห สามญฺเญน วทติฯ อวตํ ปาลยตุฯ

๑๔๑. พาลินฺทุ…เป.… กนฺติภิ ตรุณจนฺทวิลาสวินาสนสภาวสมนฺนาคตนขปนฺติโสภาหิ สห วลิตา สํยุตฺตา สา มุนินฺทปทมฺโภชกนฺติ สา สมฺพุทฺธปาทปทุมโสภา โว ตุมฺเห อวตํ รกฺขตูติฯ พาโล จ โส อินฺทุ จาติ จ, ตสฺส วิพฺภโมติ จ, ตํ ฉินฺทติ สีเลนาติ จ, นขานํ อาวลิโยติ จ, ตาสํ กนฺตีติ จ, พาลินฺทุวิพฺภมจฺเฉทิโย จ ตา นขราวลิกนฺติโย จาติ จ, มุนินฺทสฺส ปทานีติ จ, ตานิเยว อมฺโภชานีติ จ, เตสํ กนฺตีติ จ วิคฺคโหฯ

๑๔๒.

อุกฺกํสวนฺโต โย โกจิ,

คุโณ ยทิ ปตียเต;

อุทาโร’ยํ ภเว เตน,

สนาถา พนฺธปทฺธติฯ

๑๔๒. อุทารตฺตมวธารยมาห ‘‘อุกฺกํสวนฺโต’’อิจฺจาทิฯ โย โกจิ ‘‘อิทเมเว’’ติ นิยมาภาวา คุโณ จาคาติสยาทิโก อุกฺกํสวนฺโต อธิมตฺโต ยทิ ปตียเต วิญฺญายเต พนฺเธติ วิญฺญายติ ‘‘พนฺธปทฺธตี’’ติ วกฺขมานตฺตา, อยํ อุทาโร ภเวติ วิธิฯ อุทาโรยํ โหตุ, กิํ ตโต สิยาติ อาห ‘‘เตนิ’’จฺจาทิฯ เตน อุกฺกํสวตา คุเณน พนฺธปทฺธติ รจนกฺกโม นาถภูเตน อุทารคุเณน สห วตฺตตีติ สนาถา, สมฺปทาวาติ [สมฺปทาวตีติ (?)] วุตฺตํ โหติฯ

๑๔๒. อิทานิ อุทารตฺตมุทฺทิสติ ‘‘อุกฺกํเส’’จฺจาทินาฯ อุกฺกํสวนฺโต อติสยวา โยโกจิ คุโณ จาคาติสยาทิโก สทฺทาวลิยา ปฏิปาทนีโย อานุภาโว ยทิ ปตียเต สเจ กตฺถจิ พนฺเธ วิญฺญายเต, อยํ ยถาวุตฺตคุโณ อุทาโร นาม ภเวฯ เตน กิํ ปโยชนนฺติ เจ? พนฺธพนฺธติ ปทาวลิ เตน อุกฺกํสวตา คุเณน สนาถา สปฺปติฏฺฐา โหติฯ อุกฺกํโส อสฺส อตฺถีติ จ, นาเถน สห วตฺตตีติ จ, พนฺธสฺส ปทฺธตีติ จ วิคฺคโหฯ

๑๔๓.

ปาทมฺโภชรโชลิตฺต-คตฺตา เยตว โคตม;

อโห เต ชนฺตโว ยนฺติ, สพฺพถา นิรชตฺตนํฯ

๑๔๓. ตมุทาหรติ ‘‘ปาเท’’จฺจาทินาฯ โคตมาติ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติฯ ตว ภควโต ปาทมฺโภชานํ รชานิ เรณโว, เตหิ ลิตฺตานิ อุปเทหิตานิ คตฺตานิ เยสนฺติ วิคฺคโหฯ เย ชนา เต ชนฺตโว สพฺพปฺปกาเรน รโชลเวนาปฺยนุปลิตฺตตฺตา รเชหิ กิเลสสงฺขาเตหิ นิคฺคตา นิรชา, เตสํ ภาโว นิรชตฺตนํ นิกฺกิเลสภาวํ ยนฺติ ปาปุณนฺติฯ อโห อจฺฉริยํ ยโต รชสา ลิตฺตา นาม สํกิลิฏฺฐาเยว สิยุํ, ภวํ ปน ปาทรชสา วิเลปเน ชเน นิรเช กโรติฯ อจฺฉริยํ ภวโต อิทนฺติ อตฺโถฯ

๑๔๓. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปาทมฺโภเช’’จฺจาทินาฯ โภ โคตม เย สตฺตา ตว ตุยฺหํ ปาทมฺโภชรโชลิตฺตคตฺตา ปาทปทุมเรณุลิตฺตมตฺถกนลาฏาทิสรีราวยวยุตฺตา เต ชนฺตโว สตฺตา สพฺพถา กิเลสสงฺขาตรโชชลฺเลหิ อนุปลิตฺตตฺตา สพฺพปฺปกาเรน นิรชตฺตนํ วิคตกิเลสรโชภาวํ ยนฺติ ปาปุณนฺติ, อโห อจฺฉริยํฯ รโชลิตฺตา นาม สํกิลิฏฺฐา สิยุํ, ตฺวํ ปน ปาทรชสา อุปลิตฺเตปิ สตฺเต นิรเช กโรสีติ ภาโวฯ อิห ภควโต อุกฺกํสคุโณ ทีปิโต โหติฯ ปาทานิเยว อมฺโภชานีติ จ, เตสํ รชานีติ จ, เตหิ ลิตฺตานิ คตฺตานิ เยสนฺติ จ, รเชหิ กิเลเสหิ นิคฺคตาติ จ, เตสํ ภาโวติ จ วากฺยํฯ

๑๔๔.

เอวํ ชินานุภาวสฺส, สมุกฺกํโส’ตฺรทิสฺสติ;

ปญฺญวา วิธินา’เนน, จินฺตเย ปรมีทิสํฯ

๑๔๔. โก ปเนตฺถ อุกฺกํสวนฺโต คุโณ เยน พนฺโธ สนาโถ สิยาติ เจ? อาห ‘‘เอว’’มิจฺจาทิฯ เอวมิติ ชินานุภาวสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธปภาวสฺส สมุกฺกํโส อติสโย ทิสฺสติ ปทิสฺสเต อตฺร พนฺเธ, ตสฺมา ชินานุภาเวน อุกฺกํสวตา คุเณน พนฺโธ สนาโถ สิยาติฯ ปการมิมมญฺญตฺรปิอติทิสนฺโต อาห ‘‘ปญฺญวา’’ติอาทิฯ ปญฺญวา ปญฺญาสมฺปนฺโน อเนน วิธินา อิมินา ปกาเรน เอทิสํ เอวรูปํ ปรํ อญฺญํ จินฺตเย วิตกฺเกยฺยฯ

๑๔๔. อิทานิ ยถาวุตฺตคุณนิทสฺสนญฺจ สิสฺสานุสาสนญฺจ ทสฺเสติ ‘‘เอว’’มิจฺจาทินาฯ อตฺร อิมิสฺสํ อนนฺตรคาถายํ เอวํ ยถาวุตฺตกฺกเมน ชินานุภาวสฺส ตถาคตปฺปภาวสฺส สมุกฺกํโส อาธิกฺกํ ทิสฺสติ ปทิสฺสเต, ตสฺมา ชินานุภาวสงฺขาเตน อุกฺกํสวตา คุเณน พนฺโธ สนาโถ ภเวยฺยฯ ปญฺญวา ปสตฺถญาณวนฺโต อเนน วิธินา อิมินา กเมน อีทิสํ ปรํ อญฺญํ จินฺตเย กปฺเปยฺยฯ

๑๔๕.

อุทาโร โสปิ วิญฺเญยฺโย,

ยํ ปสตฺถวิเสสนํ;

ยถา กีฬาสโร ลีลา-

หาส [หาโส (ก.)] เหมงฺคทาทโยฯ

๑๔๕. อปรมุทารปฺปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุทาโร’’อิจฺจาทิฯ ยํ ปสตฺถํ สิลาฆนียํ วิเสสนํ อุปาทิยติ, โสปิ น ปน ยถาวุตฺโตว อุทาโร วิญฺเญยฺโยฯ ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติฯ กีฬาย กีฬตฺถํ สโร, ลีลาย ยุตฺโต หาโส, เหมํ เหมมยมงฺคทนฺติ สมาโส, ตํ อาทิ เยสนฺติ พาหิรตฺโถฯ อาทิสทฺเทน กุสุมทามมณิเมขลาทีนํ สงฺคโหฯ อยํ ตุ พนฺธผรุสคามฺมปริจฺจาคา สมฺภวติฯ

๑๔๕. อญฺญมปิ อุทารํ ทสฺเสติ ‘‘อุทาโร’’จฺจาทินาฯ ยํ ปสตฺถวิเสสนํ ปสํสนียวิเสสนํ โหติ, โสปิ อุทาโรติ วิญฺเญยฺโยฯ ‘‘ยถา’’ติ ตมุทาหรติฯ กีฬาสโร กีฬาย กโต สโรฯ ลีลาหาโส ลีลาย ยุตฺโต หาโสฯ เหมงฺคทาทโย สุวณฺณเกยูราอิจฺจาทโยติฯ กีฬตฺถาย สโรติ จ, ลีลาย ยุตฺโต หาโสติ จ, เหมํ เหมมยํ องฺคทนฺติ จ, ลีลาหาโส จ เหมงฺคทญฺจาติ จ, ตานิ อาทีนิ เยสํ กุสุมทามมณิเมขลาทีนนฺติ จ วิคฺคโหฯ อยมุทาโร พนฺธผรุสคามฺมาทิโทสปริจฺจาเคน สิชฺฌติฯ

๑๔๖.

โลกิยตฺถานติกฺกนฺตา,

กนฺตา สพฺพชนานปิ;

กนฺติ นามา’ติวุตฺตสฺส,

วุตฺตา สา ปริหารโตฯ

ยถา ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ

๑๔๖. กนฺติํ กถยติ ‘‘โลกิยิ’’จฺจาทินาฯ โลเก วิทิโต โลกิโย, ตํ โลกิยํ อตฺถํ อภิเธยฺยํ อนติกฺกนฺตา อนตีตา สพฺเพสํ กวีนมิตเรสํ วา ชนานํ เอว กนฺตา มโนหรา กนฺติ นามาติ วุจฺจติฯ อยํ ปน สทฺทคุโณ อติวุตฺตสฺส วากฺยโทสสฺส ปริจฺจาเคน สมฺภวติฯ เตนาห ‘‘อติวุตฺตสฺสา’’ติอาทิฯ อุทาหรณตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

๑๔๖. อิทานิ กนฺติํ ทสฺเสติ ‘‘โลกิยิ’’จฺจาทินาฯ โลกิยตฺถานติกฺกนฺตา โลเก ปสิทฺธสทฺทตฺถมนติกฺกนฺตา สพฺพชนานํ สกลกวีนํ กนฺตา มนุญฺญา กนฺติ นาม วุจฺจเต, สา อติวุตฺตสฺส อติวุตฺตโทสสฺส ปริหารโต วุตฺตา โทสปริหารปริจฺเฉเท กถิตา โหติฯ อติวุตฺตโทสปริหารโต เอว กนฺติยา สิทฺธตฺตา ตสฺส ลกฺขิโย เอว เอติสฺสา โหตีติ อธิปฺปาโยฯ โลเก วิทิโตติ จ, โส จ โส อตฺโถ เจติ จ วิคฺคโหฯ ‘‘ยถา’’ติ กนฺติยา อุทาหรณํ ทสฺเสติ ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ ตํ วุตฺตเมวฯ

๑๔๗.

อตฺถพฺยตฺตา’ภิเธยฺยสฺสา-

เนยฺยตา สทฺทโต’ตฺถโต;

สา’ยํ ตทุภยา เนยฺย-

ปริหาเร ปทสฺสิตาฯ

ยถา ‘‘มรีจิ’’จฺจาทิ จ, ‘‘มโนนุรญฺชโน’’จฺจาทิ จฯ

๑๔๗. อตฺถพฺยตฺติํ พฺยญฺชยติ ‘‘อตฺถพฺยตฺตาภิเธยฺยิ’’จฺจาทินาฯ อภิเธยฺยสฺส สมฺพนฺธอตฺถสฺส สทฺทโต อตฺถโต วา สามตฺถิยโต วา อเนยฺยตา ปตีติ อญฺญถา วคโม คตฺยนฺตราภาวา, ยโต วุตฺตํ ‘‘ทุลฺลภาวคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินี’’ติฯ ตมนุวทิตฺวา อตฺถพฺยตฺติ วิธียเตฯ สา ปน พฺยากิณฺณเนยฺยาทิโทสวชฺชนาย ชายเตฯ ตทุภยา ชาตา สายํ อเนยฺยตา เนยฺยปริหาเร ปทสฺสิตา ปกาสิตาฯ ปฐมทุติโยทาหรณสฺสตฺโถ วุตฺโตฯ

๑๔๗. อิทานิ อตฺถพฺยตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘อตฺถพฺยตฺติ’’จฺจาทินาฯ อภิเธยฺยสฺส อตฺถสฺส สทฺทโต อตฺถโต อตฺถสามตฺถิยโต จ อเนยฺยตา ตตฺเถว วิชฺชมานตฺตา สทฺทสฺส อตฺถสฺส วา อาหริตฺวา วตฺตพฺพสฺส อภาโว อตฺถพฺยตฺติ นาม, ตทุภยา เตหิ ทฺวีหิ ชาตา สา อยํ อเนยฺยตาสงฺขตา อตฺถพฺยตฺติ เนยฺยปริหาเร เนยฺยโทสปริหารปเทเส ปทสฺสิตา ปกาสิตาติฯ ‘‘ทุลฺลภาวคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินี’’ติ วุตฺตตฺตา อตฺถปตีติ ปน วินา สทฺทญฺจ สามตฺถิยญฺจ อญฺญถานุปลพฺภตีติ อิห ‘‘สทฺทโต อตฺถโต’’ติ วุตฺตํฯ อตฺถสฺส พฺยตฺติ ปตีตีติ จ, นตฺถิ เนยฺยํ อาหริตพฺพํ อสฺส อภิเธยฺยสฺสาติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, เต จ เต อุโภ สทฺทตฺถา จาติ จ, เต อวยวา เอติสฺสาติ จ, เนยฺยสฺส ปริหาโรติ จ วากฺยํฯ อิทานิ ‘‘ยเถ’’จฺจาทินา ทฺวิปฺปการาย อตฺถพฺยตฺติยา ยถากฺกมํ อุทาหรณมนุสฺสาเรติ ‘‘มริ’’จฺจาทิคาถาทฺวเยน, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

ปุน อตฺเถน ยถา –

๑๔๘.

สภาวามลตา ธีร,

มุธา ปาทนเขสุ เต;

ยโต เต’วนตานนฺต-

โมฬิจฺฉายา ชหนฺติ โนฯ

๑๔๘. ปุน ทุติเย ตุ ธีราติ อามนฺตนํฯ เต ตว ปาทนเขสุ สภาวามลตา ปกติปริสุทฺธตา มุธา ตุจฺฉาฯ กสฺมาติ เจ? ยโต ยสฺมา การณา เต ปาทนขา อวนตสฺส สนฺนตสฺส อนนฺตสฺส นาคราชสฺส โมฬิโน กิรีฏสฺส อวนตานํ วา นรมรานํ อนนฺตานํ โมฬีนํ ฉายา ฉวิโย โน ชหนฺติ น ปริจฺจชนฺติ, สญฺฉวิโย ปน ชหนฺตีติฯ เอตฺถ นเขสุ สญฺฉวิตฺตา ปาทนขสฺส โมฬีนํ นิรนฺตรปฺปณามาพฺยภิจารานรมราทีนํ ภควโต ปาทารวินฺทวนฺทนํ สามตฺถิยา ผุฏํ คมฺยเตฯ

๑๔๘. ‘‘ปุน อตฺเถน ยถา สภาวิ’’จฺจาทิฯ ธีร เต ตว ปาทนเขสุ สภาวามลตา ปกติปริสุทฺธตา มุธา ตุจฺฉาฯ กสฺมาติ เจ? ยโต ยสฺมา เต จรณนขา อวนตานนฺตโมฬิจฺฉายา ปาทานตสฺส อนนฺตนาคราชสฺส กิรีฏสฺส สมฺพนฺธินี, อวนตานํ วา อนนฺตานํ เทวมนุสฺสานํ โมฬีนํ ฉายา กนฺติโย โน ชหนฺติ น วิชหนฺติ, ปกติวณฺณํ ปหาย กิรีฏกนฺติสทิสา เต โหนฺติ, ตสฺมา เอตฺถ จนฺทกิรณสนฺนิภานํ นขรํสีนํ สมีเป โมฬีนํ นขรํสีหิ อมทฺทิตสกกนฺติยุตฺตภาวมาปชฺชนํ ตาทิสานํ นิรนฺตรปฺปณามาภาวาภาวโต ขตฺติยาทีนํ มุนินฺทปาทารวินฺททฺวนฺเท นิรนฺตรปฺปณาโม สามตฺถิยา วิภูตํ คมฺยเตฯ สสฺส ภาโวติ จ, เตน อมลาติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, ปฐมปกฺเข อวนโต จ โส อนนฺโต จาติ จ, ตสฺส โมฬีติ จ, ตสฺส ฉายาโยติ จ, ทุติยปกฺเข อนนฺตา จ เต โมฬี เจติ จ, อวนตานํ อนนฺตโมฬีติ จ, เตสํ ฉายาโยติ จ วากฺยํฯ

๑๔๙.

‘‘พนฺธสาโร’’ติ มญฺญนฺติ, ยํ สมคฺคาปิ วิญฺญุโน;

ทสฺสนาวสรํ ปตฺโต, สมาธิ นาม’ยํ คุโณฯ

๑๔๙. สมาธิผลํ กิจฺจาห ‘‘พนฺเธ’’จฺจาทิฯ ยนฺติ ยํ สมาธิํ พนฺธสฺส คชฺชปชฺชมิสฺสภาวสฺส สาโรติ สพฺพสฺส ชีวิตํ ตปฺปรายตฺตา พนฺธสฺส สมคฺคาปิ วิญฺญุโน สพฺเพปิ กวิโน มญฺญนฺติ จินฺเตนฺติ ชานนฺติ, อยํ สมาธิ นาม สมาธิขฺโย คุโณ ทสฺสเน ปกาสเน อวสรํ โอกาสํ อโนตฺตรตฺตา ปรสฺส สมฺปตฺโต อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมนาติฯ

๑๔๙. อิทานิ สมาธโย นิทฺทิสติ ‘‘พนฺธิ’’จฺจาทินาฯ สมคฺคา อปิ วิญฺญุโน สพฺเพปิ กวโย ยํ สมาธิํ ‘‘พนฺธสาโร’’ติ ปชฺชคชฺชวิมิสฺสสงฺขาตสฺส พนฺธสฺส ชีวิตมิติ มญฺญนฺติ, อยํ สมาธิ นาม คุโณ ทสฺสนาวสรํ ปตฺโต อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมน ทสฺสโนกาสํ ปตฺโต โหติฯ พนฺธสฺส สาโรติ จ, ทสฺสเน อวสรนฺติ จ, ตํ ปตฺโตติ จ วิคฺคโหฯ

๑๕๐.

อญฺญธมฺโม ตโต’ญฺญตฺถ,

โลกสีมานุโรธโต;

สมฺมา อาธียเต’จฺเจ’โส,

สมาธีติ นิรุจฺจติฯ

๑๕๐. กถมยํ สทฺทโวหาโร พนฺเธ ‘‘สมาธี’’ติ วุจฺจตีตฺยาห ‘‘อญฺเญ’’จฺจาทิฯ อญฺญสฺส วตฺถุโน ปกตาเปกฺขาย ธมฺโม คุโณ ปสิทฺโธ, ตโต ตสฺมา มุขฺยวิสยา อญฺญตฺถ อมุขฺเย วิสเย โลกสีมานุโรธโต โลกปฺปตีตฺยนุวตฺตเนน สมฺมา สาธุ โลกสีมานุวตฺตนเมเวห สาธุตฺตํ อาธียเต อาโรปฺยเต, อิติ อิมินา การเณน เอโส เอวํวิโธ ธมฺโม ‘‘สมาธี’’ติ นิรุจฺจตีติธ สมฺมา อาธียตีติ เอวํ นีหริตฺวา วุจฺจตีติ อตฺโถฯ

๑๕๐. ‘‘สมาธี’’ติ อยํ โวหาโร พนฺธวิสเย กถํ ปวตฺตตีติ อาสงฺกายํ ปฐมํ นิพฺพจนํ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘อญฺญิ’’จฺจาทิฯ ยสฺมา อญฺญธมฺโม สมาธานสฺส วิสยภูตอมุขฺยโต อญฺญสฺส มุขฺยวตฺถุโน ปสิทฺธคุโณ, ตโต มุขฺยวิสยโต อญฺญตฺถ อมุขฺยวิสเย โลกสีมานุโรธโต โลกโวหารมริยาทาวิโรธภาเวน โลกปฺปตีตฺยนุวตฺตเนเนว สมฺมา อาธียติ ฐปียติ, อิติ อิมินา การเณน เอโส ยถาวุตฺตคุโณ ‘‘สมาธี’’ติ นิรุจฺจติ วุจฺจตีติฯ อญฺญสฺส ธมฺโมติ จ, โลกสฺส สีมาติ จ, ตสฺสา อนุโรโธติ จ วิคฺคโหฯ

สมาธิอุทฺเทส

๑๕๑.

อปาเณ ปาณินํ ธมฺโม, สมฺมา อาธียเต กฺวจิ;

นิรูเป รูปยุตฺตสฺส, นิรเส สรสสฺส จฯ

๑๕๒.

อทฺรเว ทฺรวยุตฺตสฺส, อกตฺตริปิ กตฺตุตา;

กฐินสฺสา’สรีเรปิ, รูปํ เตสํ กมา สิยาฯ

๑๕๑-๑๕๒. สมาธานวิสยมาห ‘‘อปาเณ’’อิจฺจาทิฯ กฺวจิ ฐาเน ปาณินํ ปาณวนฺตานํ ปทตฺถานํ ธมฺโม คุโณ อปาเณ ปาณวิรหิเต วตฺถุนิ สมฺมา โลกปตีตฺยนุวตฺตเนน อาธียเต อาโรปฺยเต, เอวมุปริปิ ยถานุรูปํฯ นิรูเปติ รูปวิรหิเต วตฺถุนิ, กฺวจีติ สพฺพตฺถ อนุวตฺตติฯ อสรีเร อฆเน อสํหเต วตฺถุนิ กฐินสฺส ทฬฺหสฺส, เตสํ ยถาวุตฺตานํ สมาธีนํ รูปํ อุทาหรณํ กมา อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมนฯ

๑๕๑-๑๕๒. อุทฺเทเส ‘‘สมาธโย’’ติ พหุวจเนน นิทฺทิฏฺฐานํ สมาธีนํ วิสยมุปทสฺเสติ ‘‘อปาเณ’’จฺจาทินาฯ กฺวจิ กิสฺมิญฺจิ ฐาเน ปาณินํ ธมฺโม อินฺทฺริยพทฺธานํ คุโณ อปาเณ ปาณรหิตวตฺถุมฺหิ สมฺมา โลกปตีติอนุสาเรน อาธียเต อาโรปฺยเต, กฺวจิ รูปยุตฺตสฺส รูปวนฺตวตฺถุโน ธมฺโม นิรูเป รูปรหิตวตฺถุมฺหิ, กฺวจิ สรสสฺส รสวนฺตสฺส วตฺถุโน ธมฺโม นิรเส รสรหิเต จ, กฺวจิ ทฺรวยุตฺตสฺส ทฺรววนฺตวตฺถุโน ธมฺโม อทฺรเว ทฺรวรหิเต จ, กฺวจิ กตฺตุตา กตฺตุคุโณ อกตฺตริปิ, กฺวจิ กฐินสฺส ถทฺธสฺส วตฺถุโน ธมฺโม อสรีเรปิ สรีรรหิเตปิ สมฺมา อาธียเตฯ เตสํ ฉนฺนํ สมาธีนํ รูปํ อุทาหรณํ กมา ‘‘อปาเณ ปาณิน’’นฺติ อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมน สิยา ภเวยฺยาติฯ น สนฺติ ปาณา อสฺเสติ จ, รูปา นิคฺคโตติ จ, รูเปน ยุตฺโตติ จ, รสา นิคฺคโตติ จ, รเสน สห วตฺตมาโนติ จ, ทฺรวาอญฺโญติ จ, ทฺรเวน ทฺรวภาเวน ยุตฺโตติ จ, กตฺตุโต อญฺโญติ จ, กตฺตุโน ภาโวติ จ, นตฺถิ สรีรํ อสฺสาติ จ วิคฺคโหฯ

สมาธินิทฺเทส

อปาเณ ปาณินํ ธมฺโม

๑๕๓.

อุณฺณาปุณฺณินฺทุนา นาถ, ทิวาปิ สห สงฺคมา;

วินิทฺทา สมฺปโมทนฺติ, มญฺเญ กุมุทินี ตวฯ

๑๕๓. ‘‘อุณฺณา’’อิจฺจาทิฯ นาถาติ โลกตฺตเยกปฏิสรณภูตตาย ภควนฺตํ อาลปติฯ ตว อุณฺณาโรมธาตุสงฺขาเตน ปุณฺณินฺทุนา สห สงฺคมา สํโยเคน กุมุทินี กุมุทินิโย กุมุทากรา ทิวาปิ วินิทฺทา วิคตโสปฺปา สมฺปโมทนฺติ มญฺเญ สุฏฺฐุเยว ปโมทนฺตีติ ปริกปฺเปมีติฯ เอตฺถ ปาณิธมฺมสฺส สุรตรูปสฺส สงฺคมสฺส วินิทฺทาย สมฺปีณนสฺส จ อปาณินิ อาโรปิตปุมฺภาเว อุณฺณาปุณฺณินฺทุมฺหิ, ตถา อาโรปิตอิตฺถิภาวาสุ กุมุทินีสุ โลกสีมานุโรเธน สมาธานโต โสยํ ปสิทฺโธ ธมฺโม ‘‘สมาธี’’ติ วุจฺจติฯ ตทภิธายี สทฺโท จ อุปจารโต อตฺถานุคามิตฺตา สทฺทิกโวหารํ ทสฺเสติ, เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ

๑๕๓. เตสุ ปาณิธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมาทิสติ ‘‘อุณฺณา’’อิจฺจาทินาฯ นาถ ตว ตุยฺหํ อุณฺณาปุณฺณินฺทุนา อุณฺณาโรมมณฺฑลสงฺขาตปุณฺณจนฺเทน สห สงฺคมา อญฺญมญฺญสมวายเหตุนา กุมุทินี เกรวากรสงฺขาตา กุมุทินิโย ทิวาปิ วินิทฺทา วิกสิตา สมฺปโมทนฺติ มญฺเญ อติสนฺตุฏฺฐา โหนฺตีติ กปฺเปมีติ อินฺทุสมฺปโมโท สหสทฺเทน ญายเตฯ เอตฺถ ปาณิธมฺมสงฺขาโต สุรตสงฺคโม จ นิทฺทาปคโม จ สมฺปโมทนญฺจาติ ติณฺณํ อุณฺณาปุณฺณินฺทุกุมุทินีสงฺขาเตสุ อปาเณสุ โลกโวหารานติกฺกมฺม พุทฺธิยา อาโรปเนน ปาณิธมฺมโต ปสิทฺธา ตโย อตฺถา อิธ สมาธโย นาม, ตปฺปฏิปาทกคนฺโถปิ อตฺถานุคามิตฺตา ตทุปจาเรน สมาธีติ ทฏฺฐพฺโพฯ ปุณฺโณ จ โส อินฺทุ เจติ จ, อุณฺณา เอว ปุณฺณินฺทุ จาติ จ, วิคตา นิทฺทา เยหีติ จ วิคฺคโหฯ

นิรูเป รูปยุตฺตสฺส

๑๕๔.

ทยารเสสุ มุชฺชนฺตา, ชนา’มตรเสสฺวิ’ว;

สุขิตา หตโทสา เต, นาถ ปาทมฺพุชานตาฯ

๑๕๔. ‘‘ทยา’’อิจฺจาทิฯ นาถ เต ปาทมฺพุเชสุ อานตา ปณามวเสน ชนา ติโลกกุหรปวตฺติโน สตฺตา อมตรเสสฺวิว ปียูสรเสสุ วิย ทยารเสสุ กรุณารเสสุ คุเณสุฯ ‘‘สิงฺคาราโท วิเส วีริเย, คุเณ ราเค ทฺรเว รโส’’ติ [อมรโกส ๓.๓.๒๒๖] หิ นิฆณฺฏุฯ มุชฺชนฺตา นิมุชฺชมานา หตา นฏฺฐา โทสา วาตาทโย อมตปกฺเข, อญฺญตฺถ ตุ หตา นฏฺฐา โทสา ราคาทโย เยสนฺติ วิคฺคโห, ตโตเยว สุขิตา สุขํ กายิกเจตสิกสุขํ อิตา ปตฺตา คตาติ อตฺโถฯ

๑๕๔. อิทานิ รูปธมฺมสมาธิโน อุทาหรณํ อุทฺทิสติ ‘‘ทยา’’อิจฺจาทินาฯ นาถ เต ตว ปาทมฺพุชานตา จรณปทุเม ปณตา ชนา เทวมนุสฺสา อมตรเสสุ อิว สุธาชเลสุ วิย ทยารเสสุ อนญฺญสาธารณกรุณาคุเณสุ มุชฺชนฺตา นิมุชฺชมานา หตโทสา วินฏฺฐวาตปิตฺตาทโย วินฏฺฐราคาทิโทสา วา สุขิตา ตโตเยว อชรามรสงฺขาตสุขํ อิตา ปตฺตาติฯ เอตฺถ รูปยุตฺตชเล ลพฺภมานํ มุชฺชนํ นิรูเป ทยาคุเณ อาโรปิตํ โหติฯ ทยา เอว รสา คุณาติ จ, อมตา เอว รสาติ จ, หตา วาตาทโย ราคาทโย วา โทสา เยสนฺติ จ, ปาทานิ เอว อมฺพุชานีติ จ, เตสุ อานตาติ จ วิคฺคโหฯ

‘‘สิงฺคาราโทวิเส วีริเย, คุเณ ราเค ทฺรเวรโส’’ติ [อมรโกส ๓.๓.๒๒๖] เอตฺถ รสสทฺโท คุณชเลสุ วตฺตติฯ

นิรเส สรสสฺส

๑๕๕.

มธุเรปิ คุเณ ธีร, นปฺปสีทนฺติ เย ตว;

กีทิสีมนโส วุตฺติ, เตสํ ขารคุณานโภ [เห (สี.)]ฯ

๑๕๕. ‘‘มธุเร’’จฺจาทิฯ ธิยา อีรตีติ ธีโร, โภ ธีร ตว มธุเรปิ มโนหเรปิ คุเณ กรุณาทิเก เย นปฺปสีทนฺติ ปสาทํ น กโรนฺติ, ขารคุณานํ อมธุรคุณานํ เตสํ ชนานํ มนโส วุตฺติ จิตฺตปฺปวตฺติ กีทิสีติ กิมิว ทิสฺสติ, น วิญฺญายเต ‘‘อีทิสี’’ติฯ ยโต ตาทิสคุณาวโพธปรมฺมุขา โมหนฺธการสมฺพนฺธิตาติฯ

๑๕๕. อิทานิ สรสธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘มธุริ’’จฺจาทินาฯ โภ ธีร ตว เต มธุเร อปิ คุเณ ปกติสุนฺทเร กรุณาปญฺญาคุเณปิ เย หีนาธิมุตฺติกา ชนา นปฺปสีทนฺติ, ขารคุณานํ อมธุรคุณานํ เตสํ ชนานํ มนโส วุตฺติ จิตฺตปฺปวตฺติ กีทิสี กถํ รุหติฯ ธิยา อีรติ ปวตฺตตีติ จ, กา วิย สา ทิสฺสตีติ จ, ขารา คุณา เยสนฺติ จ วิคฺคโหฯ เอตฺถ สมาธิ นาม รสหีเน อาโรปิตรสยุตฺตธมฺมภูตํ มธุรขารคุณทฺวยํฯ

อทฺรเว ทฺรวยุตฺตสฺส

๑๕๖.

สพฺพตฺถสิทฺธ จูฬก-ปุฏเปยฺยา มหาคุณา;

ทิสา สมนฺตา ธาวนฺติ, กุนฺทโสภาสลกฺขณาฯ

๑๕๖. ‘‘สพฺพตฺถสิทฺธิ’’จฺจาทิฯ สพฺพตฺถสิทฺธสฺส มหามุนิโน จูฬกปุเฏน เปยฺยา ปาตพฺพา กุนฺทโสภาสลกฺขณา กุนฺทกุสุมสฺส โสภาสวนฺตา ชุติวิชมฺภิโน มหาคุณา สมนฺตา ปริโต ทิสา ทิสนฺตานิ ธาวนฺติฯ

๑๕๖. อิทานิ ทฺรวยุตฺตสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘สพฺพตฺถิ’’จฺจาทินาฯ สพฺพตฺถสิทฺธ สพฺพกิจฺเจ ปรินิปฺผนฺน, นิปฺผนฺเนหิ สพฺพตฺเถหิ วา สมนฺนาคต เห ตถาคต ตว จูฬกปุฏเปยฺยา จูฬกปุเฏน ปาตพฺพา กุนฺทโสภาสลกฺขณา กุนฺทโสภาหิ สมานลกฺขณา กุนฺทโสภาสทิสา วา มหาคุณา สงฺขฺยามหนฺตตฺตา อานุภาวมหนฺตตฺตา วา มหนฺตา วา อรหตฺตาทโย คุณา สมนฺตา สมนฺตโต ทิสา ทสทิสาสุ ธาวนฺตีติฯ เอตฺถ ทฺรวยุตฺตคุณภูโต จูฬกปุฏเปยฺยภาโว ทฺรวรหิเต คุเณ อาโรปิโต สมาธิ นาม โหติฯ สพฺเพ จ เต อตฺถา เจติ จ, เต สิทฺธา ยสฺเสติ จ, จูฬกเมว ปุฏมิติ จ, เตน เปยฺยาติ จ, มหนฺตา จ เต คุณา เจติ จ, กุนฺทานํ โสภาติ จ, ตาหิ สมานํ ลกฺขณํ เยสนฺติ จ วิคฺคโหฯ

อกตฺตริ กตฺตุตา

๑๕๗.

มาราริพลวิสฺสฏฺฐา, กุณฺฐา นานาวิธา’ยุธา;

ลชฺชมานา’ญฺญเวเสน, ชิน ปาทานตา ตวฯ

๑๕๗. ‘‘มารา’’อิจฺจาทิฯ มาโรเยว อริ สตฺตูติ มารารี, เตน, พเลน อตฺตโน สตฺติยา, ตสฺส วา พเลน เสนาย วิสฺสฏฺฐา อภิมุขํ ฉฑฺฑิตา นานาวิธา อเนกปฺปการา อายุธา ภินฺทิวาฬาทโย กุณฺฐา [เภณฺฑิวาลาทโย (ก.)] ปริจฺจตฺตติขิณภาวา ตาเยว กุณฺฐภาวปฺปตฺติยา ลชฺชมานา ‘‘โลกปฺปตีตานุภาวานมมฺหากมฺปิ เอวรูปํ ชาต’’นฺติ ลชฺชนฺตา อญฺญเวเสน ‘‘กถํ นาม ปเร อมฺเห น ชาเนยฺยุ’’นฺติ อตฺตโน อาวุธเวสํ ปริวตฺติตฺวา กุสุมเวเสน, ชินาติ อามนฺตนํ, ตว ปาทานตา ปาเทสุ สนฺนตาฯ

๑๕๗. อิทานิ กตฺตุธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘มาราริ’’จฺจาทินาฯ เห ชิน มาราริพลวิสฺสฏฺฐา มารสตฺตุนา อตฺตโน สตฺติยา วิสฺสฏฺฐา, มาราริโน วา เสนาย วิสฺสฏฺฐา อภิมุเข ปาติตา นานาวิธายุธา อเนกปฺปการภินฺทิวาฬอุสุสตฺติโตมราทโย อาวุธา กุณฺฐา อติขิณา ลชฺชมานา ‘‘กสฺมา เอวํ โลกปสิทฺธานุภาวานมมฺหากมฺปิ อีทิสํ วิปฺปการมโหสี’’ติ ลชฺชนฺตา อญฺญเวเสน ‘‘กถมมฺเห ปเร น ชาเนยฺยุ’’นฺติ อาวุธเวสํ หิตฺวา ตทญฺญภูเตน ปุปฺผเวเสน ตว ปาทานตา ปาทสมีเป นตา อเหสุนฺติฯ เอตฺถ กตฺตุธมฺมภูตํ ลชฺชนญฺจ อญฺญเวเสน ปริวตฺตนญฺจ อานตญฺเจติ อิเม ลชฺชนาทีนํ อกตฺตุภูเตสุ วิสเยสุ อาโรปิตา สมาธโย นาม โหนฺติฯ มาโร เอว อรีติ จ, พเลน วิสฺสฏฺฐาติ จ, มารารินา พลวิสฺสฏฺฐาติ จ มาราริโน พลํ เสนาติ จ, เตน วิสฺสฏฺฐาติ จ, นานา อเนกวิธา ปการา เยสนฺติ จ, อญฺเญสํ เวโสติ จ, อญฺโญ จ โส เวโส จาติ จ, ปาเทสุ อานตาติ จ วิคฺคโหฯ

กฐินสฺส อสรีเร

๑๕๘.

มุนินฺทภาณุมา กาโล-

ทิโต โพโธทยาจเล;

สทฺธมฺมรํสินา ภาติ,

ินฺทมนฺธตมํ ปรํฯ

๑๕๘. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ โพโธ สพฺพญฺญุตญฺญาณสทิโส โสเยว วา อุทยาจโล อุทยปพฺพโต ตสฺมิํ กาเล รตฺติปริยนฺเต อภินิกฺขนฺตสมเย อุทิโต ปาตุภูโต มุนินฺโท มุนินฺทสทิโส โสเยว วา ภาณุมา สูริโย อนฺธตมํ อนฺธการํ โมหํ วา ปรํ อจฺจนฺตเมว สทฺธมฺมรํสินา สทฺธมฺมสทิเสน สทฺธมฺมสงฺขเตน วา รํสินา ภินฺทํ ปทาเลนฺโต ภาติ โสภตีติฯ

๑๕๘. อิทานิ กฐินธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทินาฯ โพโธทยาจเล สพฺพญฺญุตญฺญาณสทิเส สพฺพญฺญุตญฺญาณสงฺขาเต วา อุทยปพฺพเต กาโลทิโต รตฺติกฺขเย มารปราชิตสมเย วา อุทิโต ปาตุภูโต มุนินฺทภานุมา มุนินฺทสทิโส มุนินฺโทเยว วา สูริโย อนฺธตมํ ปกติฆนนฺธการํ พหลโมหนฺธการํ สทฺธมฺมรํสินา สทฺธมฺมสทิเสน สทฺธมฺมภูเตน วา กิรเณน ปรมติสเยน ภินฺทํ ปทาเลนฺโต ภาติ โสภตีติฯ เอตฺถ ถทฺธธมฺมภูตํ เภทนํ อสรีรภูเต อนฺธกาเร พุทฺธิยา อาโรปิตํ สมาธิ นาม โหติฯ มุนีนํ อินฺโทติ จ, โสเยว ภานุมาติ จ, โพโธ เอว อุทยาจโลติ จ, สทฺธมฺโม เอว รํสีติ จ วิคฺคโหฯ

๑๕๙.

วมนุคฺคิรนาทฺเย’ตํ, คุณวุตฺยปริจฺจุตํ;

อติสุนฺทรมญฺญํ ตุ, กามํ วินฺทติ คามฺมตํฯ

๑๕๙. โกจิ ธมฺโม อมุขฺยวิสเย พนฺเธ โสภเต, น มุขฺยวิสเยติ ทสฺสนฺโต อาห ‘‘วมนํ’’อิจฺจาทิฯ วมนญฺจ อุคฺคิรนญฺจ, อาทิสทฺเทน วิเรจนาทิปริคฺคโหฯ เอตํ ยถาวุตฺตํ คุณา ปธาเนตรา ปสิทฺธวิสยา วิสยนฺตรปริคฺคหลกฺขณา วุตฺติ ปโยครูปา, ตโต อปริจฺจุตํ อปริคฬิตํ สนฺตํ อมุขฺยภูตํ อติสุนฺทรํ อจฺจนฺตมโนหรมลงฺการรูปตฺตา, อญฺญํ ตุ อิตรํ ปน มุขฺยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กามํ เอกนฺเตน คามฺมตํ อสพฺภสภาวํ พนฺเธ ตสฺสานุจิตภาวโต วินฺทติ ปฏิลภติ ปสวตีติ อตฺโถฯ

๑๕๙. อิทานิ อิเมสุเยว ปาณิธมฺมาทีสุ โกจิ ธมฺโม อมุขฺยวิสเย ปยุตฺโต ปสตฺโถ, มุขฺยวิสเย ปยุตฺโต อปสตฺโถติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วมนุคฺคิ’’จฺจาทิมาหฯ เอตํ วมนุคฺคิรนาทิ วมนอุคฺคิรนวิเรจนาทิกํ คุณวุตฺยปริจฺจุตํ อมุขฺยปโยคโต อคฬิตํ อมุขฺยภูตํ อติสุนฺทรํ สพฺเพสํ อติปิยํ โหติ, อญฺญํ ตุ อุตฺตโต พฺยติเรกํ มุขฺยวิสเย ปยุตฺตํ วมนุคฺคิรนาทิกํ ปน กามํ เอกนฺเตน คามฺมตํ สภาวอปฺปิยคามฺมโทสตํ วินฺทติ เสวตีติฯ วมนญฺจ อุคฺคิรนญฺเจติ จ, ตานิ อาทีนิ ยสฺเสติ จ, คุณา อปฺปธานา วุตฺตีติ จ, ตโต อปริจฺจุตนฺติ จ วิคฺคโหฯ

๑๖๐.

กนฺตีนํ วมนพฺยาชา, มุนิปาทนขาวลี;

จนฺทกนฺตี ปิวนฺตีว, นิปฺปภํ ตํ กโรนฺติโยฯ

๑๖๐. อุทาหรติ ‘‘กนฺตีน’’มิจฺจาทิฯ มุนิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทนขานํ อาวลี เสณิโย กนฺตีนํ อตฺตโน นิรนฺตรํ นิสฺสรนฺตีนํ โสภาวิเสสานํ วมนพฺยาชา อุคฺคิรนเลเสน จนฺทกนฺตี จนฺทจฺฉวิโย สพฺพตฺถ ปตฺถฏตฺตา ปิวนฺตีว ปานํ กโรนฺตีติ ตกฺเกมิฯ กีทิสี วิยาติ ปริกปฺปนาพีชมาห ‘‘นิปฺปภ’’นฺติอาทิฯ ตํ จนฺทํ นิปฺปภํ ปภาวิรหิตํ กโรนฺติโย วิทหมานาฯ อิทญฺหิ กปฺปนาพีชํ ยโต นขโสภาลิงฺคเนน จนฺทสฺส โสภาวโต นิปฺปภตฺตํ ปสฺสิตฺวา มหตฺตญฺจ ตสฺสา นขาวลิโย จนฺทกนฺตี ปิวนฺตีติ ปริกปฺเปติ กนฺตีนญฺจ วมนพฺยาชํฯ

๑๖๐. อิฏฺฐวิสเย ปยุตฺตวมนุคฺคิรนาทีนมุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘กนฺตีน’’มิจฺจาทินาฯ มุนิปาทนขาวลี มุนิปาทนขเสณิโย กนฺตีนํ อตฺตโน จนฺทมรีจิสทิสโสภานํ วมนพฺยาชา อุคฺคิรนเลเสน ตํ นิมฺมลจนฺทํ นิปฺปภํ กโรนฺติโย อตฺตโน สพฺพตฺถ ปตฺถฏตฺตา นิปฺปภํ กโรนฺติโย จนฺทกนฺตี จนฺทรํสิโย ปิวนฺติ มญฺเญฯ นขรํสีนํ สพฺพตฺถ ปตฺถฏตฺตา สปฺปภสฺสาปิ จนฺทสฺส นิปฺปภตฺตญฺจ นขรํสีนํ อธิกตฺตญฺจ ทิสฺวา จนฺทกนฺตี ปิวนฺติ อิเวติ นขาวลีนํ จนฺทกนฺติปิวนญฺจ สกกนฺติวมนญฺจ ปกติ น โหติ, พฺยาชมิติ กวินา ปริกปฺปิตํ โหติฯ เอตฺถ ภตฺตสิตฺถาทิมุขฺยวิสยโต อญฺญกนฺติสงฺขตอมุขฺยวิสเย ปยุตฺตํ วมนํ คุณวุตฺตีติ ญาตพฺพํฯ วมนเมว พฺยาชมิติ จ, มุนิโน ปาทาติ จ, เตสุ นขาติ จ, เตสํ อาวลิโยติ จ, จนฺทสฺส กนฺติโยติ จ, นิคฺคโต ปภาหีติ จ วิคฺคโหฯ

๑๖๑.

อจิตฺตกตฺตุกํ รุฌ-มิจฺเจวํ คุณกมฺม ตํ [คุณกมฺมกํ (สี.)];

สจิตฺตกตฺตุกํ เป’ตํ, คุณกมฺมํ ยทุ’ตฺตมํฯ

๑๖๑. ยถาวุตฺตํ นิคเมติ ‘‘อจิตฺต’’อิจฺจาทินาฯ อิจฺเจวํ อจิตฺโต กตฺตา ยสฺส ตํ อจิตฺตกตฺตุกํฯ คุโณ กมฺมํ ยสฺส ตํ คุณกมฺมํฯ ตญฺจ วมนาทิ รุฌมติมโนหรํ ภวติ พนฺโธจิตตฺตาฯ นขาวลิโย หิ อจิตฺตกตฺตาโร, กนฺติโย คุณกมฺมนฺติ วมนมตฺราติสุนฺทรํฯ เนทเมว รุฌนฺติ อาห ‘‘สจิตฺต’’อิจฺจาทิฯ เอตํ วมนาทิกํ สจิตฺตกตฺตุกมฺปิยทิคุณกมฺมํ, อุตฺตมํ เสฏฺฐํ พนฺโธจิตตฺตาฯ

๑๖๑. อนนฺตโรทาหรณสฺส ปสตฺถตฺตญฺจ กมฺมนิ คุเณ สติ สจิตฺตกตฺตุกวมนาทิกญฺจ อิฏฺฐมิติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อจิตฺตกตฺตุก’’มิจฺจาทิมาหฯ อิจฺเจวํ อิมินา ปกาเรน อจิตฺตกตฺตุกํ นขาวลิสงฺขาตอวิญฺญาณกกตฺตุวนฺตํ คุณกมฺมํ นขกนฺติสงฺขาตอปฺปธานกมฺมวนฺตํ วมนาทิกํ รุฌํ รจนาย อุจิตตฺตา รุจิชนกํ โหติ, เอตํ วมนาทิกํ สจิตฺตกตฺตุกมฺปิ สวิญฺญาณกกตฺตุวนฺตมฺปิ ยทิ คุณกมฺมํ อมุขฺยกมฺมํ เจ, อุตฺตมํ วิสิฏฺฐเมว, ‘‘กนฺตีน’’นฺติ ภาวสมฺพนฺเธ ฉฏฺฐิยา สติปิ วมนกฺริยาย กมฺมตฺตํ นาติวตฺตติฯ นตฺถิ จิตฺตํ เยสนฺติ จ, อจิตฺตา กตฺตาโร ยสฺสาติ จ, คุโณ กมฺมํ ยสฺเสติ จ, สห จิตฺเตน วตฺตมาโนติ จ วากฺยํฯ อิติ นิทสฺสเน เอวํ ปกาเร นิปาโต, อถ วา วจนวจนียานํ [วจนวจนียาทีนํ (ก.)] นิคมารมฺเภ นิปาตสมุทาโยฯ

๑๖๒.

อุคฺคิรนฺโตว ส สฺเนห-รสํ ชินวโร ชเน;

ภาสนฺโต มธุรํ ธมฺมํ, กํ น สมฺปีณเย ชนํฯ

๑๖๒. ตทุทาหรติ ‘‘อุคฺคิรนฺโตวา’’ติอาทินาฯ โส ชินวโร ชเน สกลสตฺตนิกาเย สฺเนหรสํ อตฺตโน เปมสงฺขาตํ อนุราคํ อุคฺคิรนฺโตว วมนฺโต วิย มธุรํ อติปณีตํ ธมฺมํ ภาสนฺโต กํ ชนํ น สมฺปีณเย, สพฺพเมว สมฺปีเณติฯ เอตฺถ ชินวโร กตฺตา สจิตฺโต, สฺเนหรโส คุณกมฺมํฯ

๑๖๒. อิทานิ สจิตฺตกกตฺตุปกฺเข อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘อุคฺคิรนฺโต’’จฺจาทินาฯ โส ชินวโร ชเน สกลสตฺตนิกาเย สฺเนหรสํ อตฺตโน เปมสงฺขาตอนุราคํ อุคฺคิรนฺโต อิว วมนฺโต วิย มธุรํ อาทิกลฺยาณาทิภาเวน ปณีตํ ธมฺมํ สทฺธมฺมํ ภาสนฺโต เทเสนฺโต ยถาสยํ วทนฺโต กํ ชนํ กีทิสํ ปุคฺคลํ น สมฺปีณเย, ปีเณติ เอวาติฯ เอตฺถ อุคฺคิรนํ ชินวรสงฺขตสจิตฺตกกตฺตุวนฺตมฺปิ สฺเนหรสสงฺขาตอมุขฺยกมฺมยุตฺตตฺตา ปสตฺถํ โหติฯ สฺเนโห เอว รโส อนุราโคติ วิคฺคโหฯ

๑๖๓.

โย สทฺทสตฺถกุสโล กุสโล นิฆณฺฏุ-

ฉนฺโทอลงฺกติสุ นิจฺจกตาภิโยโค;

โส’ยํ กวิตฺตวิกโลปิ กวีสุ สงฺขฺย-

โมคยฺห วินฺทติ หิ กิตฺติ’มมนฺทรูปํฯ

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต

สุโพธาลงฺกาเร

คุณาวโพโธ นาม ตติโย ปริจฺเฉโทฯ

๑๖๓. คนฺถนฺตราหิตวาสนาย, ตทนุพนฺธปฏิภาเน จาวิชฺชมาเนปิ สุเตน อภิโยคพเลน กวิตา กิตฺติ จ ตทนุคตา สมุปลพฺภตีติ สมนุสาสติ ‘‘โย’’อิจฺจาทินาฯ สทฺทสตฺเถ พฺยากรเณ กิสฺมิญฺจิ ‘‘อิทเมเว’’ติ นิยมาภาวา กุสโล เฉโก นิฆณฺฏุมฺหิ อภิธานสตฺเถ จ ฉนฺทสิ วุตฺติชาติปฺปปญฺจปกาสกฉนฺโทวิจิติสตฺเถ จ อลงฺกติสุ อลงฺการสตฺเถ จ กุสโล น เกวลํ สทฺทสตฺเถเยว, อถ จ ปน นิจฺจมนวรตํ ทิวา จ รตฺโต จ กโต อภิโยโค วายาโม รจนาวิสเย ยสฺส โสยํ กวิตฺตวิกโลปิ พนฺธกรณสงฺขาตกวิคุณปริหีโนปิ กวีสุ กวิคุโณเปเตสุ สงฺขฺยํ คณนํ โอคยฺห ปฏิลภิตฺวา อมนฺทรูปํ อติพหุํ กิตฺติํ ปริสุทฺธพนฺธรจนาลกฺขณํ ตปฺปภวํ ขฺยาตํ วินฺทติ ปฏิลภเตวาติฯ

อิติ สุโพธาลงฺกาเร มหาสามินามิกายํ

สุโพธาลงฺการฏีกายํ

คุณาวโพธปริจฺเฉโท ตติโยฯ

๑๖๓. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน สทฺทาลงฺกาเร นิทฺทิสิตฺวา พฺยากรณนิฆณฺฏุฉนฺโทปริวาริเต อิมสฺมิํ นิรนฺตราภิโยโค อิหโลกิยาทิมหนฺตยสสฺส การณมิติ สิสฺสานมนุสาสนฺโต ‘‘โย สทฺทสตฺถกุสโล’’จฺจาทิมาหฯ โย เถรนวมชฺฌิเมสุ โกจิ สทฺทสตฺถกุสโล สทฺทานุสาสนพฺยากรณวิสเย ปกติปจฺจยาทิวิภาคกปฺปนาย เฉโก นิฆณฺฏุฉนฺโทอลงฺกตีสุ อภิธานฉนฺโทอลงฺการสตฺเถสุปิ กุสโล ตํตํวิภาคพุทฺธีนํ ปฏิปาทเนน เฉโก นิจฺจกตาภิโยโค ธารณมนสิการวเสน นิจฺจํ กตุสฺสาโห โหติฯ โส อยํ อปฺปมาที กวิตฺตวิกโลปิ ปกติสิทฺธกพฺพรจนคุณรหิโตปิ กวีสุ สงฺขฺยํ กพฺพกตฺตูสุ คณนํ โอคยฺห กพฺพกรณฏีกากรณาทิปกาเรน โอคาเหตฺวา ตํ คณนํ ปาปุณิตฺวา อมนฺทรูปํ อนปฺปกสภาวํ อติพหุํ กิตฺติํ นิทฺโทสํ สตฺถรจนลกฺขณํ ปุญฺญสญฺจยํ, ตปฺปภวํ ปสิทฺธิํ วา วินฺทติ ลภเตวาติฯ ยถาวุตฺตสตฺเถสุ อภิโยโค พนฺธสฺส เอกนฺตการณเมวฯ วุตฺตํ หิ–

‘‘สาภาวิกี จ ปฏิภา,

สุตญฺจ พหุนิมฺมลํ;

อมนฺโท จาภิโยโค’ยํ,

เหตุ โหติ’ห พนฺธเน’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๐๓]ฯ

ตตฺถ สาภาวิกี สภาวสิทฺธา ปฏิภา จ ปญฺญา จ พหุ นิมฺมลํ อนปฺปกํ นิชฺชฏํ สุตญฺจ อมนฺโท อภิโยโค จ อนปฺปโก อภฺยาโส เจติ อยเมโส สพฺโพปิ อิห พนฺธเน อิมิสฺสํ กพฺพรจนายํ เหตุ โหติ การณํ ภวตีติฯ สทฺเท สาสติ เอตฺถ เอเตนาติ อิมสฺมิํ อตฺเถ ตปฺปจฺจยญฺจ ตสฺส ถาเทสญฺจ กตฺวา สทฺทสตฺถนฺติ ญาตพฺพํ, สทฺทสตฺเถ กุสโลติ จ, นิฆณฺฏุ จ ฉนฺโท จ อลงฺกติ อลงฺการญฺเจติ จ วิคฺคโห, เอตฺถ อลงฺกติสทฺโท สตฺถาเปกฺขาย นปุํสโก โหติ, นิจฺจํ กโต อภิโยโค อสฺเสติ จ, กวิโน ภาโวติ จ, เตน วิกโลติ จ, อมนฺทํ รูปํ สภาโว ยสฺเสติ จ วากฺยํฯ

อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย

ตติโย ปริจฺเฉโทฯ

๔. อตฺถาลงฺการาวโพธปริจฺเฉท

๑๖๔.

อตฺถาลงฺการสหิตา, สคุณา พนฺธปทฺธติ;

อจฺจนฺตกนฺตา กนฺตาว [ยโตอจฺจนฺตกนฺตาว (ก.)], วุจฺจนฺเตเต ตโต’ธุนาฯ

๑๖๔. เอวํ สทฺทาลงฺกาเร ปริจฺฉิชฺช สมฺปตฺยตฺถาลงฺการํ โพธยิตุมาห ‘‘อตฺถาลงฺการ’’อิจฺจาทิฯ สคุณา ยถาวุตฺเตหิ ปสาทาทีหิ สทฺทคุเณหิ สหิตา พนฺธปทฺธติ กพฺพรจนํฯ อลงฺกรียติ กนฺติํ นียติ พนฺโธ เอเตหิ สรีรมิว หาราทีหีติ อลงฺการา, เตหิ อตฺถาลงฺกาเรหิ ชาตฺยาทิลกฺขเณหิ สหิตา สํยุตฺตา สตี สคุณา ปติพฺพตาทิคุโณเปตา อตฺเถน ธเนน อลงฺกาเรน อาภรเณน สหิตา ยุตฺตา กนฺตาว องฺคนา วิยฯ ยโต อจฺจนฺตกนฺตา อติสยรมณียา สิยา, ตโต เตน การเณน เย อตฺถาลงฺการา อวสรํ ปตฺตา, เต อธุนา อิทานิ วุจฺจนฺเต กถียนฺติฯ

๑๖๔. เอวํ สทฺทาลงฺการวิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตนฺนิสฺสยํเยว อตฺถาลงฺการพนฺธมารภนฺโต ‘‘อตฺถาลงฺการิ’’จฺจาทิมาหฯ สคุณา ยถาวุตฺตปสาทาทิสทฺทคุณยุตฺตา พนฺธปทฺธติ ปชฺชคชฺชาทิปเภทา รจนาวลิ อตฺถาลงฺการสหิตา สภาววุตฺติวงฺกวุตฺติสงฺขาเตน อตฺถาลงฺกาเรน สํยุตฺตา สคุณา อตฺถาลงฺการสหิตา กนฺตา อิว ปติพฺพตาทีหิ คุเณหิ ยุตฺตา สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิธเนหิ คีเวยฺยกฏกนูปุราทีหิ อาภรเณหิ จ ยุตฺตา องฺคนาว อจฺจนฺตกนฺตา ยโต อติสเยน รมณียา, ตโต ตสฺมา เต อตฺถาลงฺการา อธุนา ทานิ วุจฺจนฺเตฯ อลงฺกโรนฺติ พนฺธํ สรีรํ วา เอเตหีติ จ, อตฺถสฺส อลงฺการาติ จ, เตหิ สหิตาติ จ, คุเณหิ สห วตฺตตีติ จ, พนฺธสฺส ปทฺธตีติ จ, อจฺจนฺตํ อติสเยน กนฺตาติ จ วิคฺคโหฯ

๑๖๕.

สภาววงฺกวุตฺตีนํ, เภทา ทฺวิธา อลํกฺริยา;

ปฐมา ตตฺถ วตฺถูนํ, นานาวตฺถาวิภาวินีฯ

๑๖๕. กติปฺปเภทา เต อิจฺจาห ‘‘สภาว’’อิจฺจาทิฯ สภาววุตฺติ วงฺกวุตฺตีติ อิเมสํ เภทา ปเภเทน อลํกฺริยา อตฺถาลงฺการาทฺวิธาทฺวิปฺปการาฯ เตสุ สภาววุตฺติ กีทิสีติ อาห ‘‘ปฐมา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตาสุ ปฐมา สภาววุตฺติ วตฺถูนํ ปทตฺถานํ ชาติคุณกฺริยาทพฺพสภาวานํ นานา วิจิตฺตา, น ทฺเวกาว อวตฺถา อวสรา วิภาวินี ปกาสิกา วิญฺเญยฺยาฯ ชาตฺยาทีนํ ปทตฺถานํ ยถาสภาวมเนกปฺปการํ สมฺมเทว วิวรนฺตี สภาวํ ปทตฺถานํ วิจิตฺตํ วทตีติ สภาววุตฺติ นามาติ อธิปฺปาโย, สาว ชาติยา ปทตฺถสรูปสฺส ตถาตถาปฏิปาทกตฺเตน วุตฺติยา [ทตฺติยา (ก.)] ชาติปิ วุจฺจติฯ

๑๖๕. ปสตฺถาลงฺการา [ปสตฺถาทิอลงฺการา (ก.)] ปเภทโต เอตฺตกาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สภาวิ’’จฺจาทิมาหฯ อลํกฺริยา อตฺถาลงฺการา สภาววงฺกวุตฺตีนํ เภทา ปเภทโต ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา โหนฺติฯ ตตฺถ ตาสุทฺวีสุ ปฐมา สภาววุตฺติ วตฺถูนํ ชาติคุณกฺริยาทพฺพลกฺขณานํ ปทตฺถานํ นานาวตฺถาวิภาวินี อเนกปฺปการสฺส ปกาสินี โหติฯ เอตฺถ ชาตฺยาทีนํ ปทตฺถานํ อเนกปฺปการสภาวปกาสินี สภาววุตฺติ นามฯ เอสาว ชาติ คุณาทิจตุพฺพิธปทตฺถานํ สรูปสงฺขาตชาติยา เตหิ อากาเรหิ ปฏิปาทนโต อุปจารโต ชาติ นาม โหติฯ ชาตฺยาทิปทตฺถานํเยว ยถาสภาวํ หิตฺวา วตฺถุปริกปฺปิตอติสโยปมารูปกาทิสรูปสงฺขาตํ วงฺกสภาวํ ปกาเสนฺตี วงฺกวุตฺติ นามฯ ยภาโว จ วงฺโก จาติ จ, เตสํ วุตฺตีติ จ, อลํกโรนฺติ เอตาหีติ จ, นานา อเนกา จ สา อวตฺถา จาติ จ วากฺยํฯ

ยถา –

๑๖๖.

ลีลาวิกนฺติสุภโค,

ทิสาถิรวิโลกโน;

โพธิสตฺตงฺกุโร ภาสํ,

วิโรจิ วาจมาสภิํฯ

๑๖๖. ‘‘ยเถ’’ติ ตํ อุทาหรติฯ ลีลาย วิลาเสน วิหิตาย วิกนฺติยา คมเนน สตฺตปทวีติหารสงฺขาเตน สุภโค สุนฺทโร ทิสาสุ ทสสุ ถิรมจลํ วิโลกนํ ยสฺส โส โพธิสตฺตงฺกุโร ตทหุชาโต มหาโพธิสตฺโต อาสภิํ วาจํ ‘‘อคฺโคหมสฺมี’’ติอาทิกมุตฺตมํ นิพฺภยวจนํ ภาสํ วทนฺโต วิโรจิ วิเสเสน รมณียตฺตํ ปตฺโตฯ อยํ สภาววุตฺติฯ เอวํ ชาติสภาววุตฺยาทโยปิ ปริกปฺปนียาฯ

๑๖๖. อิทานิ สภาววุตฺติยา อุทาหรณํ อาห ‘‘ยถา – ลีลาวิกนฺติ’’จฺจาทิฯ ลีลาวิกนฺติสุภโค วิลาสคมเนน สตฺตปทวีติหาเรน สุนฺทโร ทิสาถิรวิโลกโน ทสทิสาสุ อจลโอโลกโน โพธิสตฺตงฺกุโร มหาโพธิสตฺตงฺกุโร อาสภิํ วาจํ ‘‘อคฺโคหมสฺมี’’ติอาทินา อภีตวจนํ ภาสํ วทนฺโต วิโรจิ อโสภีติฯ อิห โพธิสตฺตสงฺขาตสฺส ทพฺพสฺส ลีลาวิกนฺติทิสาถิรวิโลกนวโจนิจฺฉารณสงฺขตานํ อวตฺถานํ ปกาสิตตฺตา ทพฺพสภาววุตฺตีติ ญาตพฺพาฯ เอสาเยว ทพฺพคตคตฺยาทิวิจิตฺรสรูปํ อลงฺกรณโต อลงฺกาโร นาม, ทพฺพคตคตฺยาทโย ปน อลํกิริยมานตฺตา อลํกิริยา นามฯ ชาติคุณกฺริยาสภาววุตฺติโยปิ เอวเมว ทฏฺฐพฺพาฯ ลีลาย ยุตฺตา วิกนฺตีติ จ, ตาย สุภโคติ จ, ทิสาสุ ถิรํ วิโลกนํ ยสฺเสติ จ, โพธิยา ปญฺญาย สตฺโตติ จ, โสเยว องฺกุโรติ จ, อุสภสฺส ภาโวติ จ วากฺยํฯ อุสภสฺส ภาวสงฺขาตา อกมฺปนียา ฐิติ อาสภํ นาม, อกมฺปภาวโต เตน สมาปิ วาจา อุปจารโต อาสภี นาม โหติฯ

๑๖๗.

วุตฺติ วตฺถุสภาวสฺส, ยา’ญฺญถา สา ปราภเว;

ตสฺสา’นนฺตวิกปฺปตฺตา, โหติ พีโชปทสฺสนํฯ

๑๖๗. ทุติยมาห ‘‘วุตฺติ’’จฺจาทินาฯ วตฺถุโน ชาตฺยาทิรูปสฺส ปทตฺถสฺส สภาโว ยสฺสํ อวตฺถายํ ยาทิสํ รูปํ ตสฺส อญฺญถาภาเวน ตสฺส รูปสฺส ตเถตํ ทพฺพาปเนน วุตฺติ วจนํฯ ปรา ภเว อญฺญา วงฺกวุตฺติ นาม สิยาฯ กิํ สา สากลฺเลน วตฺตุํ สกฺกาติ อาห ‘‘ตสฺสา’’อิจฺจาทิฯ ตสฺสา วงฺกวุตฺติยา อนนฺตวิกปฺปตฺตา อปริมิตเภทกตฺตา พีชสฺส การณตฺตา สกลพฺยตฺติพฺยาปิสามญฺญรูปสฺส ยโต ปเร วิจิตฺตาลงฺการา ปสวนฺติ, อุปทสฺสนํ กถนํ โหติ นิรวเสสาภิธานสฺส เกนาปฺยสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ

๑๖๗. อิทานิ วงฺกวุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘วุตฺติ’’จฺจาทินาฯ วตฺถุสภาวสฺส ชาตฺยาทิปทตฺถสมฺพนฺธิโน ตาสุ ตาสุ อวตฺถาสุ โย สภาโว วิชฺชติ, ตสฺส สภาวสฺส อญฺญถา วิชฺชมานาการํ หิตฺวา วตฺตุปริกปฺปิเตน อติสยอุปมารูปกาทิอญฺญปกาเรน ยา วุตฺติ ยํ กถนํ อตฺถิ, สา ปราภเว สภาววุตฺติโต อญฺญา วงฺกวุตฺติ นาม สิยาฯ ตสฺสา วงฺกวุตฺติยา อนนฺตวิกปฺปตฺตา อปฺปมาณปกฺขตฺตา กถเนน ปริสมาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา นยโต ตสฺส อนนฺตปกฺขสฺส ปริคฺคหณตฺถํ พีโชปทสฺสนํ การณมตฺตสฺส นิทสฺสนํ โหติฯ วกฺขมานเภทโต เอกเมกมฺปิ อตฺตนา สทิสํ อนนฺตเภทปริคฺคหชานนตฺถํ ปโหตีติ อธิปฺปาโยฯ วตฺถูนํ สภาโวติ จ, อนนฺตา วิกปฺปา ยสฺส สภาวสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, พีชสฺส อุปทสฺสนนฺติ จ วิคฺคโหฯ

วงฺกวุตฺติอตฺถาลงฺการอุทฺเทสวณฺณนา

๑๖๘.

ตตฺถา’ติสยอุปมา-

รูปกาวุตฺติทีปกํ;

อกฺเขโป’ตฺถนฺตรนฺยาโส,

พฺยติเรโก วิภาวนาฯ

๑๖๙.

เหตุกฺกโม ปิยตรํ, สมาสปริกปฺปนา;

สมาหิตํ ปริยาย-วุตฺติพฺยาโชปวณฺณนํฯ

๑๗๐.

วิเสส รุฬฺหาหงฺการา,

สิเลโส ตุลฺยโยคิตา;

นิทสฺสนํ มหนฺตตฺตํ,

วญฺจนา’ปฺปกตตฺถุติฯ

๑๗๑.

เอกาวลิ อญฺญมญฺญํ, สหวุตฺติ วิโรธิตา;

ปริวุตฺติพฺภโมภาโว, มิสฺส’มาสี รสี อิติฯ

๑๗๒.

เอเต เภทา สมุทฺทิฏฺฐา, ภาโว ชีวิตมุจฺจเต;

วงฺกวุตฺตีสุ โปเสติ, สิเลโส ตุ สิริํ ปรํฯ

๑๖๘-๑๗๒. ยโถทฺเทสํ นิทฺทิสิตุกาโม อุทฺทิสติ ‘‘ตตฺเถ’’จฺจาทิฯ ตตฺถาติ ตสฺสํ วงฺกวุตฺติยํ ‘‘เอเต เภทา สมุทฺทิฏฺฐา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ สมุทฺทิฏฺฐาติ สงฺเขปนเยน วุตฺตาฯ อติสโย อุปมา รูปกํ อาวุตฺติ ทีปกญฺจ, สมาโส สมาสวุตฺติ ปริกปฺปนา จ, วิเสโส รุฬฺหาหงฺกาโร จ, ชีวิตมุจฺจเตติ ตทภาเว พนฺธสฺส ฉวสฺเสว เหยฺยตฺตา วุตฺตํ, สิเลโส ตุ วงฺกวุตฺตีสุ สภาววุตฺติํ หิตฺวา วตฺถุสภาวโต อญฺญถา ยถา ตถา ปริกปฺปนรูปาสุ อติสยาทีสุ วุตฺตีสุ ปรํ สิริํ กนฺติํ โปเสติ ตํ ปูเรติ อาวหตีติฯ

๑๖๘-๑๗๒. เภทวนฺตานํ ปทตฺถานํ สภาวกถนํ อุทฺเทสกฺกเมน ปากฏํ โหตีติ วตฺตมาเนหิ อลงฺกาเรหิ อุทฺทิสนฺโต ‘‘ตตฺถาติสย…เป.… รสี’’ติ คาถาจตุกฺกมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ติสฺสํ วงฺกวุตฺติยํ อิติ เอวํ เอเต ปญฺจติํส เภทา สมุทฺทิฏฺฐา สงฺเขเปน วุตฺตาติฯ เอเตสํ ปน ปทานํ อตฺโถ นิทฺเทเส อาวิภวิสฺสติฯ อิมินา ภาโว จ สิเลโส จ อติปฺปสตฺโถติ ทีเปติฯ ภาโว ภาวาลงฺกาโร ชีวิตํ พนฺธสฺส ปาณภูโตติ วุจฺจเต, ภาวรหิตสฺส พนฺธสฺส ฉวสรีรสฺส วิย อนุปาเทยฺยตฺตา, สิเลโส ตุ สิเลสาลงฺกาโร ปน วงฺกวุตฺตีสุ อติสโยปมาทิวงฺกวุตฺตีสุ ปรมุกฺกํสภูตํ สิริํ โสภํ โปเสติ ปูเรติฯ

นิทฺเทสวณฺณนา

๑๗๓.

ปกาสิกา วิเสสสฺส,

สิยา’ติสยวุตฺติ ยา;

โลกาติกฺกนฺตวิสยา,

โลกิยาติ จ สา ทฺวิธาฯ

๑๗๓. ตตฺถาติสยวุตฺตีนํ ตาว นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘ปกาสิกา’’อิจฺจาทิฯ วิเสสสฺส วตฺถุคตสฺสาติมตฺตสฺส ปกาสิกายาติ อนุวทิตฺวา สา อติสยวุตฺติ สิยาติ วิธียเต, อติสยสฺส วตฺถุโน อุกฺกํสสฺส ปฏิปาทิกา วุตฺติ อติสยวุตฺติฯ สา จ ทุวิธาติ อาห ‘‘โลก’’อิจฺจาทิฯ โลกํ โลกปฺปตีติํ อติกฺกนฺโต วิสโย โคจโร ยสฺสา สา โลกาติกฺกนฺตวิสยา จ โลเก ภวา โลกฐิติมนติกฺกนฺตตฺตาติ โลกิยา จาติ อติสยวุตฺติ ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา ภวติฯ

๑๗๓. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน อติสยวุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘ปกาสิ’’จฺจาทินาฯ วิเสสสฺส ชาตฺยาทิปทตฺถคตอธิกวิเสสสฺส ยา วุตฺติ ปกาสิกา, สา อติสยวุตฺติ นาม สิยา, สา อติสยวุตฺติ โลกาติกฺกนฺตวิสยา จ ชาตฺยาทิปทตฺถานํ ยถาสภาวสงฺขตโลกฐิตฺยาติกฺกนฺตวิสยตฺตา โลกาติกฺกนฺต วิสยาติ จ โลกิยาติ จ ยถาวุตฺตโลกมนติกฺกมฺม ปวตฺตนโต โลกิยาติ เจวํ ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา โหนฺติฯ วทตีติ วุตฺติ, อติสยสฺส วุตฺตีติ จ, โลกํ อติกฺกนฺโต วิสโย เอติสฺสาติ จ, โลเก ภวาติ จ วิคฺคโหฯ ‘‘วิเสสสฺส ปกาสิกา’’ติ ปสิทฺธคุณานุวาเทน สา อติสยวุตฺติ สิยาติ อปสิทฺธํ อติสยวุตฺติวิธานํ กโรติ, ยถา ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติฯ อนุวาทกอนุวาทนียเภโท อุปริปฺเยวเมว ทฏฺฐพฺโพฯ

๑๗๔.

โลกิยาติสยสฺเส’เต,

เภทา เย ชาติอาทโย;

ปฏิปาทียเต ตฺว’ชฺช,

โลกาติกฺกนฺตโคจราฯ

๑๗๔. อยํ ทฺวิปฺปการา อติสยวุตฺติ สภาววุตฺยาทีหิ ภินฺนาติ เจ? อาห ‘‘โลก’’อิจฺจาทิฯ ชาติอาทโย ยโต ปทตฺถสฺส วิจิตฺตํ สรูปํ วทตีติ วิจิตฺตสรูปปฏิปาทิกา สภาววุตฺติปิ อลงฺกาโร, อลงฺการิยํ ตุ วตฺถุมตฺตํ, ตโต สภาววุตฺยาทโย เย เภทา วิเสสา, เอเต โลกิยาติสยสฺส เภทา, ยถา สรีเร ยํ สหชํ สุนฺทรตฺตํ, ตสฺส โปสกาปิ มุตฺตาวลิปฺปภุติ อลงฺกาโรติ วุจฺจติ, เอวํ พนฺเธปฺยลงฺการิยวตฺถุนิมิตฺตํ ธมฺมตฺตํ ยาย อุกฺกํสียติ, สา อุกฺกํโสติ วุจฺจติฯ สา จ วุตฺติ อลงฺการสทฺเทน วุจฺจเตฯ สา ปน อติสยวุตฺติเยวฯ เตเนวาห ‘‘โลกิยาติสยสฺเสเต, เภทา เย ชาติอาทโย’’ติฯ ยโต เอวํ, ตโต โลกาติกฺกนฺตวิสยา จ วิสุํ ทสฺสนียาติ อาห ‘‘ปฏี’’ติอาทิฯ ตุสทฺโท เภเทฯ อชฺช ตุ อิทานิ ปน โลกาติกฺกนฺตโคจรา ปฏิปาทียเตติ สมฺพนฺโธฯ

๑๗๔. อิทานิ เอสา ทฺวิปฺปการาปิ อติสยวุตฺติสภาววุตฺยาทีหิ อนญฺญาติ ทสฺเสตุํ ‘‘โลกิเย’’จฺจาทิมาหฯ ชาติอาทโย ชาติคุณาทิปทตฺถคตวิจิตฺตสรูปสฺส ปกาสนโต นิสฺสยโวหาเรน ‘‘ชาตฺยาทโย’’ติ นิทฺทิฏฺฐา ชาติสภาววุตฺติคุณสภาววุตฺยาทโย เย เภทา วิเสสา, เอเต โลกิยาติสยสฺส โลกิยาติสยวุตฺติยาเยว เภทา อวยวาฯ ตตฺถ โลกิยาติสยวุตฺติ นาม ชาติสภาววุตฺติคุณสภาววุตฺยาทโยเยวาติฯ เอสาเยว วิจิตฺรรูปปฏิปาทิกา อุกฺกํสาติ จ วุจฺจติฯ เอวํ โลกิยาติสยวุตฺติยา ‘‘ลีลาวิกนฺติสุภโค’’ติ อุทาหรณสฺส คมฺยมานตฺตา วกฺขมานํ ปฏิชานาติ ‘‘ปฏิปาทียเต’’จฺจาทินาฯ อชฺช ตุ อิทานิ ปน โลกาติกฺกนฺตโคจรา อติสยวุตฺติ ปฏิปาทียเต อุทาหรณโต นิปฺผาทียติฯ โลเก ภโวติ จ, ตสฺส อติสโย อาธิกฺกมิติ จ วากฺยํฯ

๑๗๕.

ปิวนฺติ เทหกนฺตี เย,

เนตฺตญฺชลิปุเฏน เต;

นา’ลํ หนฺตุํ ชิเน’สํ ตฺวํ,

ตณฺหํ ตณฺหาหโรปิ กิํฯ

๑๗๕. ตมุทาหรติ ‘‘ปิวนฺติ’’จฺจาทินาฯ ชิน เต เทหกนฺตี สรีรโสภาโย เย ชนา เนตฺตญฺชลิปุเฏน อตฺตโน นยนทฺวนฺทสงฺขาเตน อญฺชลิปุเฏน ปิวนฺติ, เอสํ ชนานํ ตณฺหํ ปิปาสํ โลภเมว วา หรติ อนุปตติ [อปนยติ (?)]ฯ ตณฺหาหโรปิ สมาโน ตฺวํ หนฺตุํ นิวตฺติตุํ กิํ นาลํ กสฺมา อสมตฺโถสิฯ ตณฺหาหรา นาม ตณฺหเมว นุทนฺติฯ อตฺร หนนฺตามปิห สมฺปนุทติ โลกฐิติํ อติกฺกมฺม เทหกนฺติยา พหุตฺตนธมฺโม วุตฺโตฯ

๑๗๕. อิทานิ ปฏิญฺญาตานุสาเรน ปฏิปาเทติ ‘‘ปิวนฺติ’’จฺจาทินาฯ โภ ชิน เต ตุยฺหํ เทหกนฺตี สรีรโสภาโย เย ชนา เนตฺตญฺชลิปุเฏน เนตฺตสงฺขาเตน หตฺถปุเฏน ปิวนฺติ, เอสํ สาธุชนานํ ตณฺหํ ปิปาสํ โลภเมว วา ตณฺหาหโรปิ ตฺวํ สพฺเพสํ ตณฺหาวินาสโกปิ หนฺตุํ นิวาเรตุํ กิํ นาลํ กสฺมา อสมตฺโถสีติฯ เอตฺถ ปิวนํ นาม ปิปาสํ วิเนตีติ โลกสภาโวฯ ตณฺหํ หนฺตุํ นาลมิติ โลกสภาวมติกฺกนฺตตฺโถฯ กนฺตีนํ อธิกปิยตา อติสยธมฺโม, ตสฺส วุตฺติ ปน ตณฺหํ หนฺตุํ นาลมิติ โลกาติกฺกนฺตอตฺถํ วิสยํ กตฺวา ปวตฺโต โหติฯ สา ปน กเถตุมิจฺฉิตํ กนฺตีนํ อธิกปิยตํ ตณฺหาหนเน อสมตฺถํ วตฺวา ทีเปตีติ วงฺกวุตฺติ นามฯ วุจฺจมานานํ อุปมารูปกาทีนมฺปิ วงฺกวุตฺติตา อิจฺฉิตตฺถสฺส ปการนฺตเรน ปกาสนโตเยวฯ ยถา นาม สรีรสหชํ ปีนตฺตาทิสุนฺทรตฺตํ อุทฺทีปนากาเรน ฐิตา กฏกอุณฺหีสหาราทโย อลงฺการา นาม ภวนฺติ, เอวํ พนฺธสรีรสงฺขาเต อลงฺกรณียวตฺถุมฺหิ วิชฺชมานอติปิยตาทิเมว อุทฺทีเปตฺวา อลงฺกุรุมานา ‘‘ตณฺหาหโรสิ ตฺวํ เอสํ กนฺตี ปิวนฺตานํ ตณฺหํ หนฺตุํ นาล’’มิติ วาจาภงฺคี อลงฺกาโร นามฯ อลงฺการิยํ นาม อลงฺกาตพฺพกนฺติปิยตาย พหุตฺตนฺติฯ อุตฺตริปิ อลงฺการอลงฺการิยวิภาโค จ อนุรูปโต โยชนกฺกโม จ เอวเมว ทฏฺฐพฺโพฯ เทเห กนฺตีติ จ, อญฺชลีเยว ปุโฏติ จ, เนตฺตานิเยว อญฺชลิปุโฏติ จ, ตณฺหํ หรตีติ จ วิคฺคโหฯ

๑๗๖.

อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโย’ปมา;

สทฺทตฺถคมฺมา วากฺยตฺถ-วิสยาติ จ สา ติธาฯ

๑๗๖. อุปมํ นิทฺทิสติ ‘‘อุปมาเน’’จฺจาทินาฯ อุปมียเต อเนนาติ อุปมานํ, ปทุมาทิกวตฺถุฯ ปทุมาทิโก ตุ สทฺโท อุปมานวาจโกฯ อุปมียตีติ อุปเมยฺยํ, มุขาทิกวตฺถุฯ มุขาทิโก สทฺโท ตุ อุปเมยฺยวาจโกฯ เตสํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ปทุมาทิมุขาทิวตฺถูนญฺจฯ สธมฺมตฺตนฺติ สมาโน ธมฺโม กนฺติมนฺตตา ยสฺส โส สธมฺโม, ตสฺส ภาโว สธมฺมสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตสมาเนน ธมฺเมน สห สมฺพนฺโธ สธมฺมตฺตํ อุปมาโนปเมยฺยปติฏฺฐิตํ อุปมา สิยา, อุปมียติ ยถาวุตฺโต สมฺพนฺโธติ กตฺวาฯ สา ปนาลงฺการิยสฺส ธมฺมสฺสาติสยปฏิปาทนปฺปกาโรฯ กติวิธา สาติ อาห ‘‘สทฺท’’อิจฺจาทิฯ สทฺโท จ อตฺโถ จ, เตหิ คมฺมา ปตียมานา สทฺทตฺถคมฺมาฯ วากฺยํ ปทสมุทาโยฯ ตสฺส อตฺโถ วิสโย โคจโร ยสฺสา วากฺยตฺถวิสยาติ จ สา อุปมา ติวิธา สทฺทคมฺมอตฺถคมฺมวากฺยตฺถวิสยาติ ติธา โหติฯ

๑๗๖. อิทานิ อุปมาลงฺการํ นิทฺทิสติ ‘‘อุปมาโน’’จฺจาทินาฯ อุปมาโนปเมยฺยานํ จนฺทนีลุปฺปลทลาภาทีนํ อานนนยนาทีนญฺจ ปทตฺถานํ สธมฺมตฺตํ กนฺติมนฺตตาปีนตาทิตุลฺยธมฺมสมฺพนฺโธ อุปมา นาม สิยา, สา อลงฺกรณียวตฺถุโน อาธิกฺกปฏิปาทนปฺปการา อุปมา สทฺทตฺถคมฺมา สทฺทคมฺมา จ อตฺถคมฺมา จ วากฺยตฺถวิสยา จ, อิติ เอวํ ติธา ติปฺปการา โหติฯ เอตฺถ อุปมาโนปเมยฺยภูตานํ จนฺทานนาทิปทตฺถานํ สธมฺมสงฺขโต อญฺญมญฺญตุลฺยกนฺติมนฺตตาปีนตาทิธมฺมโยโค ปทตฺถานํ อุปมตฺถสฺส ปติฏฺฐิตตฺตา อุปฏฺฐานตาย อุปมา นาม โหติ, ตนฺนิสฺสยจนฺทาทโย ปน นิสฺสิตโวหาเรน อุปมา นาม โหติ, อุปมานภูตจนฺทาทิอตฺถปฏิปาทโก จนฺทิมาทิสทฺโทปิ ตทตฺเถน อุปมา นาม โหติ, อุปเมยฺยุปเมยฺยนิสฺสยตปฺปฏิปาทกานมฺปิ อุปเมยฺยภาโว เอวเมว ทฏฺฐพฺโพฯ อุปมียเต อเนนาติ อุปมานนฺติ กตฺวา จนฺทาทิ อุปมานํ วุจฺจติ, อุปมียตีติ อุปเมยฺยํ, อานนาทิ, อุปมานญฺจ อุปเมยฺยญฺจาติ จ, สมาโน จ โส ธมฺโม เจติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, สทฺโท จ อตฺโถ จาติ จ, เตหิ คมฺมาติ จ, วากฺยสฺส อตฺโถติ จ, โส วิสโย ยสฺสา อุปมายาติ จ วากฺยํฯ

๑๗๗.

สมาสปจฺจเยวาที, สทฺทา เตสํ วสา ติธา;

สทฺทคมฺมา สมาเสน, มุนินฺโท จนฺทิมานโนฯ

๑๗๗. ตตฺถ สทฺทคมฺมาปิ ติธา สิยาติ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมาส’’อิจฺจาทิฯ สมาโส จ ปจฺจโย จ อิวาทิ จ, เต สทฺทา นาม, สทฺทสทฺเทน สมาสาทโย วตฺตุมธิปฺเปตาติ อตฺโถฯ เตสํ สมาสาทีนํ วสา สทฺทคมฺมา ติธา โหติ สมาสสทฺทคมฺมา ปจฺจยสทฺทคมฺมา อิวาทิสทฺทคมฺมาติ, สมาเสน สมาสสทฺเทน คมฺมา อุปมา วุจฺจตีติ เสโสฯ อุทาหรติ ‘‘มุนินฺโท จนฺทิมานโน’’ติ, จนฺทิมา วิย รุจิรมานนํ มุขํ ยสฺส โส จนฺทิมานโนฯ เอตฺถ จ จนฺทิมํ อุปมานํ, อานนํ อุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ ธมฺโม, จนฺทิมานนานํ สมานธมฺมสมฺพนฺธิโชตโก วิยสทฺโท, เตสุ สาธารณธมฺมวาจกสฺส วิยสทฺทสฺส โจปมาโชตกสฺสาปฺปโยโค สมาเสเนว วุตฺตตฺตา, เอตฺถ ปน วิยสทฺโท จนฺทิมาสทฺเทน อุปมานวาจเกน สมฺพนฺธมุปคโต จนฺทคตเมว สทิสตฺตํ วทติ, มุขคตํ ปน สามตฺถิยา ปทียเต, เอวมีทิสํ ทฏฺฐพฺพํฯ

๑๗๗. เตสุ ยถาวุตฺเตสุ สทฺทคมฺมสฺส ติวิธตฺตํ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘สมาเส’’จฺจาทิฯ สมาสปจฺจเยวาที สมาโส, อายาทิปจฺจยา, อิวาทโย จ สทฺทา นาม, เตสํ สมาสาทีนํ วสา เภเทน สทฺทคมฺมา ติธา สมาสสทฺทคมฺมา ปจฺจยสทฺทคมฺมา อิวาทิสทฺทคมฺมาติ ติวิธา โหติฯ สมาเสน สมาสสทฺเทน คมฺโมปมา วุจฺจติ ‘‘มุนินฺโท จนฺทิมานโน’’ติฯ มุนินฺโท สมฺมาสมฺพุทฺโธ จนฺทิมานโน จนฺทสมานมโนหรมุขมณฺฑเลน ยุตฺโต โหติ, สมาโส จ ปจฺจโย จ อิวอิติ อิทํ อาทิ เยสํ วาทีนนฺติ จ, สทฺเทน คมฺมาติ จ, มุนีนํ อินฺโทติ จ, จนฺทิมา วิย รุจิรํ อานนํ มุขํ ยสฺเสติ จ วิคฺคโหฯ เอตฺถ ‘‘จนฺทิมา’’ติ อุปมานํ, ‘‘อานน’’นฺติ อุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ อุปมาโนปเมยฺยานํ สาธารณธมฺโม, ‘‘วิยา’’ติ สทฺโท จนฺทานนานํ ทฺวินฺนํ อานนคตรุจิรตฺตํ จนฺเท จ, จนฺทคตรุจิรตฺตํ อานเน จ อตฺถีติ สมานธมฺมสมฺพนฺธํ โชเตติ, อิห สาธารณธมฺมวาจกสฺส รุจิรสทฺทสฺส, ตุลฺยธมฺมสงฺขาโตปมาโชตกสฺส วิยสทฺทสฺส จ อปฺปโยโค เตสํ อตฺถานํ สมาเสน วุตฺตตฺตาฯ เอตฺถ อุปมานวาจเกน จนฺทิมาสทฺเทน ยุตฺโต วิย สทฺโท จนฺทคตสทิสตฺตํ โชเตติ, มุขคตสทิสตฺตํ ปน สามตฺถิยา ปตียเตฯ ตถา หิ มุขํ จนฺทสมานมาคจฺฉนฺตํ จนฺทสฺส มุขสทิสตฺตํ วินา น ภวตีติ อญฺญถานุปปตฺติ สามตฺถิยนฺติฯ

๑๗๘.

อายาที ปจฺจยา เตหิ, วทนํ ปงฺกชายเต;

มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ, นีลุปฺปลทลียติฯ

๑๗๘. อิทานิ ปจฺจยสทฺทคมฺมํ ทสฺเสติ ‘‘อายาทิ’’จฺจาทินาฯ อายาทีติ อายอียกปจฺจยาทโย ปจฺจยา ปจฺจยสทฺทา นาม, เตหิ ปจฺจยสทฺเทหิ คมฺมา อุปมา วุจฺจติฯ อุทาหรติ ‘‘วทน’’มิจฺจาทิฯ ปงฺกชมิว รุจิรมาจรติ ปงฺกชายเตฯ เอตฺถาปิ ปงฺกชมุปมานํ, อาจรณกฺริยาย กตฺตุภูตํ อานนมุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ สธมฺโม, ปงฺกชานนานํ สมานธมฺมสมฺพนฺธโชตโก อิวสทฺโทฯ ตตฺถ รุจิร อิวสทฺทานํ ปุพฺเพ วิยาปฺปโยโค ปจฺจเยน วุตฺตตฺตาติ สพฺพตฺถ วิญฺเญยฺยํฯ เอวมุปริปิฯ

๑๗๘. อิทานิ ปจฺจยสทฺทคมฺโมปมํ นิทสฺเสติ ‘‘อายาทิ’’จฺจาทินาฯ อายาที ‘‘อาย อีย ก’’อิติอาทโย ปจฺจยา ปจฺจยสทฺทา นาม, เตหิ ปจฺจยสทฺเทหิ คมฺโมปมา วุจฺจติ ‘‘วทนํ…เป.… ทลียตี’’ติฯ วทนํ มุขํ ปงฺกชายเต ปทุมมิว รุจิรํ อาจรติฯ มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ สพฺพญฺญุโน เนตฺตยุคฬํ นีลุปฺปลทลียติ นีลุปฺปลปตฺตมิว รุจิรมาจรติฯ อาโย อาทิ เยสํ อียาทีนนฺติ จ, ปงฺกชมิว รุจิรมาจรติ ปวตฺตตีติ จ, มุนินฺทสฺส นยนทฺวนฺทมิติ จ, นีลุปฺปลสฺส ทลมิติ จ, ตมิว รุจิรมาจรตีติ จ วากฺยํฯ เอตฺถ ‘‘ปงฺกช’’มิติ จ ‘‘นีลุปฺปล’’มิติ จ อุปมานํ, อาจรณกฺริยาย กตฺตุภูตํ วทนํ นยนทฺวนฺทญฺจ อุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ อุปมาโนปเมยฺยานํ สธมฺโม, อุปมาโนปเมยฺยานํ สมานธมฺมโชตโก อิวสทฺโท, เตสํ อตฺถานํ ปจฺจเยน วุตฺตตฺตา เตสมปฺปโยโคฯ เอวรูเปสุ อญฺเญสุปิ เอวเมว เวทิตพฺโพฯ

๑๗๙.

อิวาที อิว วา ตุลฺย-สมาน นิภ สนฺนิภา;

ยถาสงฺกาส ตุลิต-ปฺปกาส ปติรูปกาฯ

๑๘๐.

สรีสริกฺข สํวาที, วิโรธี สทิสา วิย;

ปฏิปกฺขปจฺจนีก-สปกฺโข’ปมิโต’ปมาฯ

๑๘๑.

ปฏิพิมฺพ ปฏิจฺฉนฺน-สรูป สม สมฺมิตา;

สวณฺณา’ภา ปฏินิธิ, สธมฺมาทิ สลกฺขณาฯ

๑๘๒.

ชยตฺย’กฺโกสติ หสติ, ปติคชฺชติ ทูภติ;

อุสูยตฺย’วชานาติ, นินฺทติ’สฺสติ รุนฺธติฯ

๑๘๓.

ตสฺส โจเรติ โสภคฺคํ, ตสฺส กนฺติํ วิลุมฺปติ;

เตน สทฺธิํ วิวทติ, ตุลฺยํ เตนาธิโรหติฯ

๑๘๔.

กจฺฉํวิคาหเต ตสฺส, ตมนฺเวตฺย’นุพนฺธติ;

ตํสีลํ, ตํ นิเสเธติ, ตสฺส จานุกโรติ’เมฯ

๑๗๙-๑๘๔. อิวาที อิวาทโย นาม อิเมติ สมฺพนฺโธฯ อิโว จ วา จ ตุลฺโย จ สมาโน จ นิโภ จ สนฺนิโภ จาติ ทฺวนฺเท อิว…เป.… สนฺนิภาฯ สทฺทมเปกฺขิย ปุลฺลิงฺคตาฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ ‘‘สธมฺมาที’’ติ อาทิสทฺเทน สาธารณสจฺฉายาทีนํ ปริคฺคโหฯ ชยติจฺจาทีสุ กมฺมํฯ

๑๗๙- ๑๘๔. อิวาทิสทฺทคมฺโมปมาธิกาเร ปฐมํ ตาว ‘‘อิวาทโย นาม เอเต’’ติ ทสฺเสติ ‘‘อิวาทิ’’จฺจาทินาฯ อิวาทีติ ปทสฺส ฉฏฺฐมคาถาย อิเมติ อิมินา สมฺพนฺโธ, ตสฺส จาติ จสทฺทํ ยุชฺชนฏฺฐาเน โยเชตฺวา สนฺนิภา จาติอาทโย โยเชตพฺพาฯ ‘‘สธมฺมาที’’ติอาทิสทฺเทน สาธารณสจฺฉายาทโย คหิตาฯ นินฺทติ อิสฺสตีติ ปทจฺเฉโท, อิเม ทฺเวปญฺญาส อิวาทโย นามฯ ‘‘ชยติ อกฺโกสติ หสติ’’อิจฺจาทิกํ ตํตํกฺริยาปทสงฺขตอนุการิยานํ อนุกรณนฺติ กตฺวา ทฺวนฺโทเยว, ‘‘สนฺธิสมาสา อทฺธสฺสา’’ติ [สนฺธิสมาโส ตททฺธสฺสาติ (ก.)] วุตฺตตฺตา สนฺธิสมาสานํ คาถทฺธสฺส วินา อุภยทฺธมชฺเฌ อลพฺภนโต ทูภติปทโต ปุพฺเพเยว สมาโส กาตพฺโพ, โน เจ, อสมาโสติ คเหตพฺโพฯ ตสฺส โจเรติ โสภคฺคมิจฺจาทิกมฺปิ วากฺยานุกรณนฺติ กตฺวา ตตฺถ สมาโส, วากฺเย เกวลปทานีติ วา คเหตพฺโพฯ อิเมสํ สพฺเพสมฺปิ อิว สทฺทปริยายตฺตา สทิสตฺถาติ สพฺพตฺถ ภาวตฺโถ, อวยวตฺโถ ปน ปากโฏเยวฯ

๑๘๕.

อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ วิภาวิหิ;

อิเมหิ อุปมาเภทา, เกจิ นิยฺยนฺติ สมฺปติฯ

๑๘๕. อิวาทีนํ วินิโยควิสยํ ทสฺเสตฺวา อุปมาเภทํ ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘อุปมาน’’อิจฺจาทิฯ เกจีติ อิมินา อปริยนฺตตฺตเมสํ [อปริยนฺตปเภทํ (ก.)] ทสฺเสติฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘ปริยนฺโต วิกปฺปาน’’นฺติอาทิฯ นิยฺยนฺติ อุทาหรียนฺติฯ

๑๘๕. อิทานิ อิวาทิสทฺทคมฺโมปมํ ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘อุปมาโน’’จฺจาทินาฯ อุปมาโนปเมยฺยานํ สธมฺมตฺตํ สมานธมฺมสมฺพนฺโธฯ วิภาวิหิ ปกาสเกหิฯ อิเมหิ อิวาทีหิ สทฺเทหิ ชานิตพฺพา เกจิ อุปมาเภทา อปริยนฺตตฺตา สมฺปติ ทานิ ลทฺธาวสเร นิยฺยนฺติ อุทาหรณมตฺเตน ปฏิปาทียนฺติฯ

๑๘๖.

วิกาสิปทุมํ’วา’ติ-สุนฺทรํ สุคตานนํ;

อิติ ธมฺโมปมา นาม, ตุลฺยธมฺมนิทสฺสนาฯ

๑๘๖. ‘‘วิกาสิ’’จฺจาทิฯ สุคตานนํ มุนินฺทสฺส วทนํ อติสุนฺทรํ อจฺจนฺตรมณียํฯ กิมิว? วิกาสิปทุมํว ปพุชฺฌมานปทุมํวิยฯ อิติ อยเมวํวิธา ธมฺโมปมา นาม โหติฯ กสฺมา? อานนปทุมานํ สมานสฺส ธมฺมสฺส คุณสฺส สุนฺทรสฺส ลกฺขณสฺส นิทสฺสนา สุนฺทรตฺตนฺติ ปฏิปาทนโตฯ

๑๘๖. อุทาหรณมาห ‘‘วิกาสิ’’จฺจาทินาฯ สุคตานนํ ภควโต มุขํ วิกาสิปทุมํว พุชฺฌมานปงฺกชมิว อติสุนฺทรํ โหติฯ อิติ อีทิสา อุปมา ตุลฺยธมฺมนิทสฺสนา อติสุนฺทรมิติ สมานคุณทสฺสเนน ธมฺโมปมา นาม โหติฯ ปทุมานนานํ สาธารณคุณสฺส ปกาสนโต อติสุนฺทรมิติ ตุลฺยธมฺโม นาม โหติฯ เอตฺถ ปทุมคตตุลฺยธมฺมสมฺพนฺธสงฺขาตาย อุปมาย อิวสทฺเทน โชติยมานตฺเตปิ อติสุนฺทรนฺติ วุตฺตตฺตา ยถาวุตฺโตปมาย ธมฺเมน ยุตฺตตฺตา ธมฺโมปมา นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

๑๘๗.

ธมฺมหีนา มุข’มฺโภช-สทิสํ มุนิโน อิติ;

วิปรีโตปมา ตุลฺย-มานเนน’มฺพุชํ ตวฯ

๑๘๗. ‘‘ธมฺม’’อิจฺจาทิฯ มุนิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส มุขํ อมฺโภเชน ปทุเมน สทิสํ สมานํฯ อิติ อยํ ธมฺมหีโนปมา นาม สุนฺทรสงฺขาตสฺส คุณสฺส อนิทฺทิฏฺฐตฺตา, สา ตุ อตฺถวสา คมฺยเตฯ กถมญฺญถา ยุชฺชตีติ? เอตฺถ ปน สทิสสทฺโท อุปเมยฺยสฺส มุขสฺส วิเสสนนฺติ มุขคตเมว สทิสตฺตํ วทติ, อมฺโภชคตํ ตุ สามตฺถิยา คมฺยเตฯ เอวมีทิสํ เญยฺยํฯ ‘‘วิปรีเต’’จฺจาทิฯ มุนีติ คมฺยเต สุตตฺตา, โภ มุนิ ตว อานเนน มุเขน อมฺพุชํ ตุลฺยนฺติ อยํ วิปรีโตปมาฯ ธมฺมหีนตฺเตปิ ปสิทฺธิวิปริยเยนาภิหิตตฺตา ตนฺนาเมเนว วุตฺตาฯ เอวมุปริปิฯ

๑๘๗. ‘‘ธมฺมหีเน’’จฺจาทิฯ ‘‘มุขมฺโภชสทิสํ มุนิโน’’ตฺยยํ อุปมาฯ ธมฺมหีนา ตุลฺยธมฺมปกาสกสุนฺทราทิสทฺทหีนตฺตา ธมฺมหีนา นามฯ วาจกาภาเว ตุลฺยธมฺโม กถํ ปตียตีติ เจ? มุนิโน มุขํ วทนํ อมฺโภชสทิสํ ปทุมสทิสมิติฯ เอตฺถ มุขสฺส อมฺโภชสมานตฺตํ มุขมฺโภชานํ สาธารณธมฺเม อสติ กถํ ภวตีติ? อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิยาติ, อิวปริยาโย สทิสสทฺโท มุขสฺส วิเสสนํ ยสฺมา โหติ, ตสฺมา มุขคตสทิสตฺตํ วทติ, อมฺโภชคตสทิสตฺตํ ปน สามตฺถิยา เอว วิญฺญายเตฯ เห มุนิ ตว ตุยฺหํ อานเนน อมฺโภชํ ตุลฺยํ สมานนฺติ อยํ วิปรีโตปมาฯ ‘‘อมฺพุเชน อานนํ ตุลฺย’’นฺติ โลกปฺปสิทฺธิยา วิปริยเยน ‘‘อานเนน อมฺพุชํ ตุลฺย’’นฺติ วุตฺตตฺตา ธมฺมหีนตฺเต สติปิ วิปรีโตปมา นาม โหติฯ ‘‘สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธ พลวา’’ติ [ปริภาเสนฺทุเสขร ๑๑๒] วุตฺตตฺตา เอตฺถ ‘‘มุนี’’ติ อวิชฺชมาเนปิ ปุพฺพทฺเธ ‘‘มุนิโน’’ติ สุตตฺตา ลพฺภมาโน ‘‘ตวา’’ติ ตุมฺหสทฺทสนฺนิธาเนน อามนฺตนตฺโถ วิญฺญายติฯ เอตฺถ อิวปริยาโย ตุลฺยสทฺโท อมฺพุชวิเสสนภูโต อมฺพุชคตสทิสตฺตํ วทติ, อานนคตสทิสตฺตญฺจ อมฺพุชานนานํ สาธารณธมฺโม จ สามตฺถิยา ญายติจฺจาทิกํ วุตฺตนเยน ญาตพฺพํฯ อุปริปิ ปากฏฏฺฐานํ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ

๑๘๘.

ตวานน’มิว’มฺโภชํ, อมฺโภช’มิว เต มุขํ;

อญฺญมญฺโญปมา สา’ยํ, อญฺญมญฺโญปมานโตฯ

๑๘๘. ‘‘ตว’’อิจฺจาทิฯ อญฺญมญฺโญปมานโตติ อญฺญมญฺญสฺส มุขสฺส อมฺโภชสฺส จ อญฺญมญฺเญน ตํทฺวเยน อุปมานโตฯ

๑๘๘. ‘‘ตวานนิ’’จฺจาทิฯ ‘‘อมฺโภชํ ตวานนมิว, เต มุขํ อมฺโภชมิวา’’ติ อยมุปมาฯ อญฺญมญฺโญปมานโต อญฺญมญฺญสฺส อุปมานตฺตา อญฺญมญฺโญปมา นาม โหติฯ อญฺญมญฺญสฺส อุปมาติ จ, อญฺญมญฺญสฺส อุปมานนฺติ จ วิคฺคโหฯ วิคฺคหทฺวเยปิ ปุพฺพวิภตฺติโลโปฯ สพฺพาทีนํ พฺยติหารลกฺขเณน อุตฺตรวิภตฺติโลโปฯ สมาสลกฺขเณน อญฺญตฺถสฺส อเปกฺขาสิทฺธตฺตา มุขาเปกฺขาย อญฺญํ อมฺโภชญฺจ, อมฺโภชาเปกฺขาย อญฺญํ มุขญฺจ กเมน อุปเมยฺยา นามฯ อมฺโภชาเปกฺขาย อญฺญํ มุขญฺจ, มุขาเปกฺขาย อญฺญํ อมฺโภชญฺจ อุปมานํ นามฯ

๑๘๙.

ยทิ กิญฺจิ ภเว’มฺโภชํ,

โลจนพฺภมุวิพฺภมํ;

ธาเรตุํ มุขโสภํ ตํ,

ตเว’ติ อพฺภุโตปมาฯ

๑๘๙. ‘‘ยทิ’’จฺจาทิฯ โลจนานิ จ ภมุโย จ, ตาสํ วิพฺภโม ยสฺมิํ, ตํ, ตาทิสมมฺโภชํ กิญฺจิ กิมปิ ยทิ ภเวฯ ตมีทิสมมฺโภชํ ตว มุขโสภํ วทนกนฺติํ ธาเรตุํ นิสิชฺฌเตฯ กิํ นฺวจฺฉริยมีทิสนฺติ อพฺภุตตฺถวิภาวเนน วทนมมฺพุเชโนปมียตีติ อยมพฺภุโตปมา ญาตพฺพาติฯ

๑๘๙. ‘‘ยทิ’’จฺจาทิฯ โลจนพฺภมุวิพฺภมํ โลจนภมูนํ ลีลาวนฺตํ กิญฺจิ อมฺโภชํ กิญฺจิ อจฺฉริยํ ปทุมํ ยทิ ภเว เจ สิยา, ตมมฺโภชํ ตว มุขโสภํ วทนกนฺติํ ธาเรตุํ สมตฺโถ โหติฯ อิติ อีทิสี อุปมา อพฺภุโตปมา อพฺภุตธมฺมปกาสกตฺตา อพฺภุโตปมา นามฯ เอตฺถ อวิชฺชมาโนปิ วิชฺชมานตฺเตน ปริกปฺปิโต ปทุมคโต โลจนพฺภมุวิพฺภมสมฺพนฺโธ อมฺโภชวิเสสเนน ‘‘โลจนพฺภมุวิพฺภม’’นฺติ อิมินา โชติโตฯ ตสฺมา อมฺโภชํ โลจนพฺภมุวิพฺภมสมฺพนฺธสงฺขตอุปมาย โชตกตฺตา นิสฺสิตโวหาเรน อุปมา, มุขํ อุปเมยฺยนฺติ มุขคโต โลจนพฺภมุวิพฺภมสมฺพนฺโธ ยทิ มุเข น ภเวยฺย, ตาทิสํ มุขโสภํ ธาเรตุํ กถํ สมตฺโถติ สามตฺถิยา ญายติฯ โลจนพฺภมุวิพฺภมสงฺขาตสาธารณธมฺโม ปน ‘‘โลจนานิ จ ภมุโย เจติ จ, ตาสํ วิพฺภโม ยสฺมิ’’นฺติ จ วิคฺคเห นิปฺผนฺเนน ภินฺนาธิกรณอญฺญปทตฺถสมาเสน คุณีภูตสฺสปิ คหิตตฺตา วิญฺญายติ [คหณสฺส วิญฺญายมานตฺตา (ก.)]ฯ

๑๙๐.

สุคนฺธิ โสภสมฺพนฺธิ, สิสิรํสุวิโรธิ จ;

มุขํ ตว’มฺพุชํเว’ติ, สา สิเลโสปมา มตาฯ

๑๙๐. ‘‘สุคนฺธิ’’จฺจาทิฯ ตว มุขํ อมฺโภชมิว สิสิรํสุโนจนฺทสฺส วิโรธิ ปจฺจนีกํ, มุขํ ตํสมานกนฺติตฺตา อมฺพุชญฺจ ตทุทเย สงฺโกจภชนโตฯ โสภสมฺพนฺธิ กนฺติยุตฺตํ, มุขมมฺพุชญฺจฯ สุคนฺโธ อสฺส อตฺถีติ สุคนฺธิ จ ทฺวยมปีติ เอวํ สิเลสปริคฺคเหน มุขมฺพุชานํ อุปมาโยคโต สา ยถาวุตฺตา สิเลโสปมา มตาฯ

๑๙๐. ‘‘สุคนฺธิ’’จฺจาทิฯ ตว มุขํ อมฺโภชมิว สิสิรํสุวิโรธิ จนฺทสฺส วิรุทฺธํ โหติ ตุลฺยตฺตาฯ ปทุมํ ปน จนฺโททเยน อตฺตโน สงฺโกจนตฺตา ตสฺส วิรุทฺธํ โหติฯ โสภสมฺพนฺธิ จ อนญฺญสาธารณมุขคตกนฺติสมฺพนฺธยุตฺตญฺจ โหติฯ ปทุมํ ปน ปทุมคตกนฺติสมฺพนฺธินา ยุตฺตํ โหติฯ สุคนฺธิ จ จตุชฺชาติสุคนฺธวหนโต […วมนโต (ก.)] สุคนฺธิ จ โหติฯ อมฺพุชํ ปน ปทุมสุคนฺเธเนว ยุตฺตํ โหติฯ อิติ อีทิสี อุปมา สิเลโสปมา เอกปทาติหิตอุภยตฺถลกฺขเณน สิเลสวเสน วุตฺตตฺตา สิเลโสปมา นาม โหติฯ สิสิรา สีตลา อํสุ กนฺติ อสฺเสติ จ, ตสฺส วิรุชฺฌติ สีเลเนติ จ, ปจฺจยสามตฺถิยวเสน ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ อตฺถานํ ลพฺภนโต สิลิสฺสติ อปโรปิ อตฺโถ เอตฺถ อลงฺกาเรติ จ, สิเลสวเสน วุตฺตา อุปมาติ จ วิคฺคโหฯ เอตฺถ สุคนฺโธ จ โสตสมฺพนฺโธ จ สิสิรํสุวิโรธิตฺตญฺเจติ อิเม อุปมาโนปเมยฺยานมมฺพุชมุขานํ ตุลฺยธมฺโม, เตสุ อมฺพุชคตตุลฺยธมฺมสมฺพนฺโธ สธมฺมตฺตา อุปมา นาม โหติ, สา อมฺพุชสมฺพนฺธินา อิวสทฺเทน โชติตา, มุขคตตุลฺยธมฺโม ปน อสฺสตฺถิตสฺสีลตฺเถ กตปจฺจเย สติปิ สามตฺถิยาเยว คมฺยเตฯ

๑๙๑.

สรูปสทฺทวาจฺจตฺตา, สา สนฺตาโนปมา ยถา;

พาลา’วุ’ยฺยานมาลา’ยํ, สาลกานนโสภินีฯ

๑๙๑. ‘‘สรูป’’อิจฺจาทิฯ อยมุยฺยานมาลา พาลาว อิตฺถี วิยฯ กถํ? สาลกานนโสภินี พาลา ตาว สหาลเกน เกสสนฺนิเวสวิเสเสน วตฺตเต สาลกมานนํ เตน โสภเตฯ สาลกานนโสภินี อุยฺยานมาลาปิ สาลานํ รุกฺขวิเสสานํ กานเนน คหเนน โสภเต, เอวรูปา สา ตาทิสี สนฺตาโนปมา อาขฺยายเต, กสฺมา? สิเลโสปมตฺตสภาเวปิ สรูเปน สทิเสน สทฺเทน ‘‘สาลกานนโสภินี’’ตฺเววํวิเธน สทฺทสนฺตาเนน วิเสสภูเตน วาจฺจตฺตา ปกาสิยตฺตา ตสฺสาอิติ คมฺยเตฯ ยเถติ นิทสฺสเนฯ

๑๙๑. ‘‘สรูเป’’จฺจาทิฯ สรูปสทฺทวาจฺจตฺตา ตุลฺยสุติยา อจฺฉินฺนสมฺพนฺธวจนมาลาย วุจฺจมานตฺตา สา อุปมา สนฺตาโนปมา นาม โหติ, สิเลสตฺเต สติปิ กตสมาเสหิ ปทสนฺตาเนหิ วุจฺจมานตฺตา สนฺตาโนปมา นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ยเถ’’ติ อุทาหรติฯ อยํ อุยฺยานมาลา เอสา อุยฺยานปนฺติ สาลกานนโสภินี อลกสงฺขาตเกสสนฺนิเวสสหิเตน มุเขน โสภมานา พาลาว องฺคนา อิว สาลกานนโสภินี สาลวเนหิ โสภมานา โหติฯ อุปมาโนปเมยฺยานํ สมานํ รูปํ เยสนฺติ จ, สรูปา จ เต สทฺทา เจติ จ, เตหิ วาจฺจา อุปมาติ จ, ตสฺสา ภาโวติ จ, สนฺตาเนน ยุตฺตา อุปมาติ จ, อุยฺยานานํ มาลาติ จ, สห อลเกน วตฺตมานนฺติ จ, ตญฺจ ตํ อานนญฺจาติ จ, เตน โสภติ สีเลนาติ จ, สาลานํ กานนนฺติ จ, เตน โสภติ สีเลนาติ จ วากฺยํฯ

๑๙๒.

ขยี จนฺโท พหุรชํ, ปทุมํ เตหิ เต มุขํ;

สมานมฺปิ สมุกฺกํสี-ตฺย’ยํ นินฺโทปมา มตาฯ

๑๙๒. ‘‘ขยี’’อิจฺจาทิฯ จนฺโท ขยี ขโย อจฺจโย ยสฺเสติ, ปทุมํ พหุรชํ พหูนิ รชานิ ปราคาวยวา ยสฺมินฺติ, เตหิ เอวํภูเตหิ จนฺทปทุเมหิ กนฺติอาทินา สมานมฺปิ สทิสมฺปิ สนฺตํ ตว มุขํ สมุกฺกํสิ ปรมุกฺกํสวนฺตํ, ขยสทฺทสฺส จ รชสฺส จ โทเสปิ วตฺตนโต, สทฺทจฺฉเลน ขยสฺส โทสรูปสฺส พหุรชตฺตสฺส จ ตตฺถาภาวโตติฯ อิติ เอวรูปา อยํ นินฺโทปมา มตา นินฺทิเตน จนฺทาทินา ขยสฺโสปมิตตฺตาฯ

๑๙๒. ‘‘ขยิ’’จฺจาทิฯ จนฺโท ขยี ปาฏิปทโต ปฏฺฐาย ทิเน ทิเน เอกเมกาย กลาย สูริยสฺส อาสนฺนเหตุ ขียนสภาวยุตฺโต โหติ, ปทุมํ พหุรชํ พหุเรณุสมนฺนาคตํ โหติ, เตหิ จนฺทปทุเมหิ สมานมฺปิ กนฺติสุคนฺธาทีหิ สทิสมฺปิ เต มุขํ ตวานนํ สมุกฺกํสิ ขยรชสทฺเทหิ โทสสฺสาปิ วาจฺจตฺตา สทฺทจฺฉเลหิ คมฺยมานสฺส ตาทิสสฺส โทสสฺส มุเข อวิชฺชมานตฺตา อธิกุกฺกํสคุณวนฺตํ โหติ, อิติ อีทิสี อยํ อุปมา นินฺโทปมา นินฺทิตานํ จนฺทปทุมานํ มุขสฺส อุปมิตาติ นินฺโทปมา นาม โหติ, มุขวิเสสเนน อิวสทฺทปริยาเยน สมานสทฺเทน มุขคตสธมฺโม โชติโต โหติ, อุปมาสงฺขตจนฺทปทุมคตสธมฺโมปิ ทฺวีสุ ตุลฺยธมฺโมปิ สามตฺถิยา คมฺยเต, อปิสทฺโท เจตฺถ วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย, สมุกฺกํโสติ วตฺตพฺพนฺตโรฯ

๑๙๓.

อสมตฺโถ มุเขนิ’นฺทุ, ชิน เต ปฏิคชฺชิตุํ;

ชโฬ กลงฺกี’ติ อยํ, ปฏิเสโธปมา สิยาฯ

๑๙๓. ‘‘อสมตฺโถ’’อิจฺจาทิฯ ชิน เต มุเขน ชโฬ สีโต อกุสโล จ กลงฺโก มิคลญฺฉนลกฺขโณ โทโส อสฺส อตฺถีติ กลงฺกีฯ สทฺทจฺฉเลน โทสกถนํฯ ตาทิโส อินฺทุ จนฺโท ปฏิคชฺชิตุํ วิวทิตุํ อสมตฺโถ, มุขนฺตุ วิสทํ อลงฺกตญฺเจติ กถมเนนายํ สทิโสติ นิเสธทฺวาเรน สธมฺมตาว คมฺมเต, อยํ ปฏิเสโธปมา สิยาฯ

๑๙๓. ‘‘อสมตฺโถ’’จฺจาทิฯ เห ชิน เต ตุยฺหํ มุเขน ปฏิคชฺชิตุํ วิวทิตุํ ชโฬ สีตโล อวิสโท กลงฺกี สสลกฺขโณ วา สโทโส วา อินฺทุ จนฺโท อสมตฺโถ โหตีติ, อยํ เอทิสี อุปมา ปฏิเสโธปมา นามฯ กลงฺโก อสฺส อตฺถีติ วากฺยํฯ เอตฺถ วิสเทน กลงฺกรหิเตน มุเขน สีตโล อวิสโท สโทโส จนฺโท สมาโน ภวิตุมสมตฺโถติ เอวํ ปฏิเสธทฺวเยน อินฺทมุขสงฺขาตานํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ตุลฺยธมฺมสมฺพนฺธสฺส ปกาสิตตฺตา สติปิ นินฺโทปมาภาเว ปฏิเสโธปมา นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ปฏิคชฺชิตุ’’นฺติ อิทํ จนฺทสฺส วิเสสนตฺตา จนฺทคตสธมฺมํ โชเตติฯ

๑๙๔.

กจฺฉํ จนฺทารวินฺทานํ, อติกฺกมฺม มุขํ ตว;

อตฺตนาว สมํ ชาต-มิตฺย’สาธารโณปมาฯ

๑๙๔. ‘‘กจฺฉ’’มิจฺจาทิฯ จนฺทสฺส อรวินฺทสฺส จ กจฺฉํ ปทวิํ อติกฺกมฺม อวตฺถริย เตส’มวกํสโต [อวตฺถุยเตสมณํสโต (ก.)], ตว มุขํ อตฺตโน สรูเปเนว สมํ ชาตมิติ เอวรูปา อสาธารณตาภิธาเนน สทิสตฺตปตีติยา อสาธารโณปเมติ นิคทฺยเตฯ

๑๙๔. ‘‘กจฺฉ’’มิจฺจาทิฯ เห มุนิ ตว มุขํ จนฺทารวินฺทานํ โลกปูชิตานํ สสิอมฺพุชานํ กจฺฉํ ปทวิํ อวตฺถํ วา อติกฺกมฺม อตฺตโน อตุลฺยตฺเตน อตฺตนา เอว สมานตฺตวตฺถุโน อภาวา สมํ ชาตํ, อิติ อีทิสา อุปมา อสาธารโณปมา อตุลฺยธมฺมภาวสฺส ปกาสนโต อสาธารโณปมา นาม โหติฯ อิห อุปมาภูตานํ จนฺทารวินฺทานํ มุขสฺส หีนภาวปฏิปาทนทฺวาเรน จนฺทารวินฺเทหิ มุขํ ตุลฺยนฺติ ปญฺญาปนโต จนฺทารวินฺทา อสาธารโณปมา นาม โหติฯ สมสทฺโท มุขคตสฺส สาธารณธมฺมํ โชเตติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยํฯ

๑๙๕.

สพฺพมฺโภชปฺปภาสาโร, ราสิภูโตว กตฺถจิ;

ตวา’นนํ วิภาตีติ, โหตา’ภูโตปมา อยํฯ

๑๙๕. ‘‘สพฺพ’’อิจฺจาทิฯ กตฺถจิ เอกฏฺฐาเน ราสิภูโต สพฺเพสมมฺโภชานํ ปภาสาโรว ตวานนํ วิภาตีติ เอวํภูตา อยํ อภูโตปมา โหติฯ

๑๙๕. ‘‘สพฺพ’’มิจฺจาทิฯ กตฺถจิ ฐาเน ราสิภูโต สพฺพมฺโภชปฺปภาสาโรว สกลปทุมานํ อุตฺตมกนฺติปุญฺโช วิย ตวานนํ วิภาติ วิเสเสน ปภาติ, อิติ อีทิสี อุปมา อภูโตปมา อวิชฺชมานวตฺถุโน อุปมิตตฺตา อภูโตปมา นาม โหติฯ อราสิ ราสิภูโตติ วิคฺคโหฯ เอตฺถ โยชนาวิภูโต ตาทิสปภาสาราภาวโต อวิชฺชมานตฺเถน ปริกปฺปิโตฯ

๑๙๖.

ปตียเต’ตฺถคมฺมา ตุ, สทฺทสามตฺถิยา กฺวจิ;

สมาสปฺปจฺจเยวาทิ-สทฺทโยคํ วินา อปิฯ

๑๙๖. อตฺถคมฺโมปมํ ทสฺเสติ ‘‘ปตียเต’’อิจฺจาทิฯ อตฺถคมฺมา ตุ’ปมา กฺวจิ กิสฺมิญฺจิ ฐาเน สมาสาทิสทฺทานํ โยคํ วินา อปิ สทฺทานํ ปโยควิเสสาทิคาฬฺเหน อญฺญถานุปปตฺติลกฺขเณน สามตฺถิเยน ปตียเตฯ

๑๙๖. ติวิธํ สทฺทคมฺโมปมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺถคมฺโมปมํ ทสฺเสติ ‘‘ปตียเต’’ตฺยาทินาฯ อตฺถคมฺมา ตุ อตฺถคมฺโมปมา ปน กฺวจิ ฐาเน สมาสปจฺจเยวาทิสทฺทโยคํ วินาปิ เตสํ สทฺทานํ สมฺพนฺธํ หิตฺวาปิ สทฺทสามตฺถิยา สมฺพนฺเธ ปยุตฺตาวเสสสทฺทานํ อตฺถสตฺติยา ปตียเตฯ สทฺทานํ สามตฺถิยนฺติ วิคฺคโหฯ

๑๙๗.

ภิงฺคาเน’มานิ จกฺขูนิ, นา’มฺพุชํ มุข’เมวิ’ทํ;

สุพฺยตฺตสทิสตฺเตน, สา สรูโปปมา มตาฯ

๑๙๗. อุทาหรติ ‘‘ภิงฺเค’’จฺจาทินาฯ น ภิงฺคา เอเต, กิญฺจรหิ จกฺขูนิมานิ, นมฺพุชเมตํ, กินฺตุ มุขเมวิทนฺติ เอวรูปา สา สรูโปปมา มตา ภิงฺคาทีนมวิปรีตสรูปสฺส ทีปนโตฯ เตนาห ‘‘สุพฺยตฺเต’’ตฺยาทิฯ สุพฺยตฺเตน ภิงฺคจกฺขูนํ อมฺพุชมุขานญฺจ ปริผุเฏน สทิสตฺเตน จญฺจลตฺตกนฺตฺยาทิลกฺขเณน เตเนวาเภทสงฺกาปุพฺพเมว วิเวจิตํ อญฺญตฺร จกฺขาทีสุ ยํ ภิงฺคาทิญฺญาณมุปฺปนฺนํ, ตสฺส ปจฺจกฺขานโต อุปมาโชตกานมิวาทีนมภาเวปิ ภิงฺคโลจนาทีนํ สทิสตฺตํ ปตียเต สามตฺถิยโตฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ

๑๙๗. อิทานิ อุทาหรณมาหรติ ‘‘ภิงฺคานิ’’จฺจาทินาฯ อิมานิ ภิงฺคานิ ภมรา น ภวนฺติ, กิญฺจรหิ จกฺขูนิฯ อมฺพุชํ น อิทํ ปทุมํ น โหติ, กินฺตุ มุขเมวาติฯ อีทิสี สา อุปมา สุพฺยตฺตสทิสตฺเตน สุปากเฏน ภิงฺคโลจนานํ อมฺพุชมุขานญฺจ ตุลฺยภาเวน สรูโปปมา นาม โหติฯ เอตฺถ สมาสปจฺจยอิวาทิสทฺทปโยคาภาเวปิ ‘‘ภิงฺคาเนมานิ จกฺขูนิ’’จฺจาทินา จกฺขุมุเขสุ ภิงฺคอมฺพุชนฺติ วิปรีตปวตฺตพุทฺธิํ ปฏิเสเธตฺวา จกฺขุมุขวิธานโต จญฺจลตฺตกนฺติมตฺตาทีสุ สุพฺยตฺตํ ตุลฺยตฺตํ วินา จกฺขุมุเขสุ ภิงฺคมฺพุชพุทฺธิํ กีทิสมุปฺปชฺชตีติ อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิยา อุปมานภูตานํ ภิงฺคมฺพุชานํ อุปเมยฺยภูตานํ จกฺขุมุขานญฺจ สทิสตฺตํ ญายติฯ สุฏฺฐุ พฺยตฺตํ ปากฏนฺติ จ, ตญฺจ ตํ สทิสตฺตญฺจาติ จ, สมานํ รูปํ สภาโว ยสฺสา อุปมายาติ จ, สา จ สา อุปมา จาติ จ วากฺยํฯ

๑๙๘.

มเยว มุขโสภา’สฺเส-ตฺยล’มินฺทุ วิกตฺถนา;

ยโต’มฺพุเชปิสา’ตฺถีติ, ปริกปฺโปปมา อยํฯ

๑๙๘. ‘‘มเยวิ’’จฺจาทิฯ อินฺทุ จนฺท, อสฺส มุนิโน มุขโสภา วทนชุติ มเยว, นาญฺญตฺราติ เอวรูปา วิกตฺถนา อตฺถปสํสเนน อลมิติ ปฏิเสโธฯ กิมิติ? ยโต ยสฺมา การณา สา มุขโสภา อมฺพุเชปิ น เกวลมินฺทุมฺหิ อตฺถิ, โน นตฺถีติ อสโตปิ ตถา วิกตฺถนสฺส ปริกปฺปนโต วทนมินฺทุโนปมียตีติ เอวรูปา อยํ ปริกปฺโปปมาฯ

๑๙๘. ‘‘มเย’’จฺจาทิฯ เห อินฺทุ อสฺส อิมสฺส โลกสามิโน มุขโสภา วทนกนฺติ เอกเก มยิ เอว, อีทิสี วิกตฺถนา อตฺตสิลาเฆน อลํ นิปฺปโยชนํฯ กสฺมาติ เจ? ยโต สา มุขโสภา อมฺพุเชปิ อตฺถิ, ตสฺมาติฯ อิติ อีทิสา อยํ อุปมา ปริกปฺโปปมา นาม โหติฯ ยโตติ อนิยมนิทฺทิฏฺฐการณํ ปน อมฺพุเชปิ สา อตฺถีติ ทสฺสิยมานํ ปทุเมปิ ตสฺส อตฺถิตฺตเมวฯ ปริกปฺปนาย วุตฺตา อุปมาติ วิคฺคโหฯ อิธ จนฺทสฺส อวิชฺชมานวิกตฺถนสฺส วิชฺชมานตฺเตน ปริกปฺปนโต สธมฺมโชตกสทฺทนฺตเร อสติปิ อุปมานภูตอินฺทุโน จ อุปเมยฺยภูตมุขสฺส จ สทิสตฺตํ อิเมสํ ทฺวินฺนํ สทิสตฺตํ วินา วตฺตุโน ตาทิสกปฺปนา กถํ โหตีติ อิมาย อตฺถสตฺติยา คมฺยเตฯ

๑๙๙.

กิํ วา’มฺพุช’นฺโตภนฺตาลิ,

กิํ โลลนยนํ มุขํ;

มม โทลายเต จิตฺต-

มิจฺจ’ยํ สํสโยปมาฯ

๑๙๙. ‘‘กิํ วา’’อิจฺจาทิฯ อนฺโต ภนฺตา อลี ภมรา ยสฺมิํ, ตมีทิสมมฺพุชํ กิํ วาฯ โลลานิ จปลานิ นยนานิ ยสฺมิํ, ตาทิสํ วาฯ ชิน ตเวทํ มุขํ กินฺติ มม จิตฺตํ โทลายเต โทเลวาจรติฯ เอวํ ปกฺขทฺวยปริคฺคเหน สํสยตีติ อตฺโถฯ อิจฺจยมีทิสี สํสยเวเสน อมฺพุชมุขานโมปมาวคมา สํสโยปมาฯ

๑๙๙. ‘‘กิํ วา’มฺพุเช’’จฺจาทิฯ อนฺโตภนฺตาลิ อพฺภนฺตเร ภมมานภมรวนฺตํ อมฺพุชํ กิํ วา, ตุยฺหํ โลลนยนํ จญฺจลเนตฺตํ มุขํ กิํ วาติ มม จิตฺตํ โทลายเต อุภยสมฺภมชนนโต โทลา วิย โหติฯ อิติ อยํ เอวรูปา อุปมา สํสโยปมา ทฺวินฺนํ สทิสตฺตสฺส สํสเยน ปกาสิตตฺตา สํสโยปมา นาม โหติฯ อนฺโต ภนฺตา อลี ยสฺมินฺติ จ, โลลานิ นยนานิ ยสฺมินฺติ จ, โทลา วิย อาจรตีติ จ, สํสเยน วุตฺตา อุปมาติ จ วิคฺคโหฯ อิหาปิ สธมฺมปกาสเก สทฺทนฺตเร อสติปิ ยถาวุตฺตวิเสสนทฺวเยน วิสิฏฺฐานํ ทฺวินฺนํ อมฺพุชมุขานํ สํสยนิมิตฺเต ตุลฺยตฺเต อสติ กถํ สํสโย อุปฺปชฺชตีติ อิมินา สามตฺถิเยเนว ตุลฺยธมฺมสมฺพนฺโธ คมฺยเตฯ

๒๐๐.

กิญฺจิ วตฺถุํ ปทสฺเสตฺวา,

สธมฺมสฺสา’ภิธานโต;

สามฺยปฺปตีติสพฺภาวา,

ปติวตฺถูปมา ยถาฯ

๒๐๐. ‘‘กิญฺจิ’’อิจฺจาทิฯ กิญฺจิ วตฺถุมิจฺฉิตํ สมฺพุทฺธาทิกํ อุปทสฺเสตฺวา สธมฺมสฺส เตน วตฺถุนา เกนจิ อากาเรน สทิสสฺส อญฺญสฺส วตฺถุโน อภิธานโต สามฺยสฺส เตสํ ทฺวินฺนํ สทิสตฺตสฺส ปตีติยา อวสายสฺส สมฺภาวา วิชฺชมานตฺเตน ปติวตฺถูปมา วุจฺจเตฯ ปติวตฺถุนา ตถาวิเธนาธิคตสฺส วตฺถุโน ตุลฺยตา ปฏิปาทิตาฯ ยเถตฺยุทาหรติฯ

๒๐๐. ‘‘กิญฺจิ’’จฺจาทิฯ กิญฺจิ วตฺถุมิจฺฉิตํ ชินาทิกิญฺจิปทตฺถํ อุปทสฺเสตฺวา ปฐมํ นิทสฺเสตฺวา สธมฺมสฺส ปฏิปาทนียอตฺเถน สห กิญฺจิ อากาเรน สทิสภาวสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน อภิธานโต กถนโต สามฺยปฺปตีติสพฺภาวา สทิสตาสมฺพนฺธิโน ปริชานนสฺส วิชฺชมานตฺตา ปติวตฺถูปมา วตฺถุโน อุปฏฺฐิตสฺส ชินาทิปทตฺถสฺส ตุลฺยตฺถปกาสนโต นาเมน ปติวตฺถูปมา นามฯ สมาโน ธมฺโม ยสฺส วา ปาริชาตาทิโน อิติ จ, สมานานํ ตุลฺยานํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ภาโวติ จ, สามฺยสฺส ปตีติ จ, สามฺยปฺปตีติยา สพฺภาโวติ จ, ปติวตฺถุนา วุตฺตา อุปมาติ จ วากฺยํฯ ยถาติ อุทาหรติฯ

๒๐๑.

ชเนสุ ชายมาเนสุ,

เน’โกปิ ชินสาทิโส;

ทุติโย นนุ นตฺเถว,

ปาริชาตสฺส ปาทโปฯ

๒๐๑. ‘‘ชเนสุ’’จฺจาทิฯ ชายมาเนสุ ชเนสุ มชฺเฌ เอโกปิ ชโน คุณวา ชินสาทิโส สมฺมาสมฺพุทฺธสมาโน น วิชฺชตีตฺเยกํ ตาว วตฺถุ อุปทสฺสิตํ, ทุติโย อิจฺจาทิ ปติวตฺถูปมทสฺสนํ, นนูตฺยนุมติยํ, ปาริชาตสฺส ทิพฺพรุกฺขวิเสสสฺส ทุติโย สมาโน ปาทโป นตฺเถวฯ ปาริชาโตเยว รุกฺขชาตีสุ อุตฺตโม, ตถา ชิโน ชเนสูติฯ

๒๐๑. ‘‘ชเนสุ’’จฺจาทิฯ ชายมาเนสุ ชเนสุ เอโกปิ ชินสาทิโส สมฺพุทฺธสทิโส นตฺถิ, ปาริชาตสฺส รุกฺขสฺส ทุติโย เตน สโม ทุติโย ปาทโป รุกฺโข นตฺถิ เอว นนุ, นนูติ อนุญฺญายํฯ เตน สพฺพญฺญุโน อญฺเญน อตุลฺยภาวํ อนุชานาติฯ อิห ปาริชาตรุกฺขสฺส อญฺเญหิ รุกฺเขหิ อุตฺตมตฺตญฺจ พุทฺธสฺส อญฺเญสุ สตฺเตสุ อุตฺตมตฺตญฺจาติ อิทํ ทฺวยํ อุปมาโนปเมยฺยภูตานํ ทฺวินฺนํ วตฺถูนํ สามฺยํ นาม, เอตํ สามฺยํ วุตฺตตฺถสฺส สมตฺถนวเสน ปติวตฺถุภูตปาริชาตสฺส รุกฺเขหิ อสมานตฺตกถเนเนว โชติตํ โหติฯ

๒๐๒.

วากฺยตฺเถเนว วากฺยตฺโถ,

ยทิ โกจฺยุ’ปมียเต;

อิวยุตฺตวิยุตฺตตฺตา,

สา วากฺยตฺโถปมา ทฺวิธาฯ

๒๐๒. วากฺยตฺถวิสโยปมํ ทสฺเสติ ‘‘วากฺยตฺเถเนวิ’’จฺจาทินาฯ วากฺยตฺโถ กฺริยาการกสมฺพนฺธวิเสโส, เตเนว, น ปทตฺถมตฺเตน วากฺยตฺโถ วุตฺตลกฺขโณ โกจิ วตฺตุมิจฺฉิโต โกจิ ยทิ อุปมียเต สทิโส กถฺยเต, สา วากฺยตฺโถปมา ทฺวิธา ภิชฺชเตฯ กถํ? ยุตฺตา จ วิยุตฺตา จ ยุตฺตวิยุตฺตา, อิเวน อตฺถนิทฺเทโสยํ ยุตฺตวิยุตฺตา อุปมา, ตสฺสา ภาวา การณา ทฺวิธาติ อธิกตํฯ

๒๐๒. อิทานิ วากฺยตฺถวิสโยปมํ ทสฺเสติ ‘‘วากฺยตฺเถ’’จฺจาทินาฯ วากฺยตฺเถเนว กฺริยาการกสมฺพนฺธวิเสสสงฺขตสมุทายภูเตน วากฺยตฺเถน โกจิ วตฺตุมิจฺฉิโต โย โกจิ วากฺยตฺโถ วุตฺตลกฺขโณ ยทิ อุปมียเต สทิสภาเวน กถียเต, สา อุปมา วากฺยตฺโถปมา นาม โหติฯ อิวยุตฺตวิยุตฺตตฺตา อิวยุตฺตวิยุตฺตวเสน ทฺวิธา ทฺวิปฺปการาฯ เอตฺถ ‘‘อิวา’’ติ อิวาทีนมตฺถสฺส คหิตตฺตา อิวสทฺโทปิ ตปฺปริยายสทฺทาปิ คยฺหนฺเตฯ

อิวยุตฺต

๒๐๓.

ชิโน สํกฺเลสตตฺตานํ,

อาวิภูโต ชนาน’ยํ;

ฆมฺมสนฺตาปตตฺตานํ,

ฆมฺมกาเล’มฺพุโท วิยฯ

๒๐๓. อุทาหรติ ‘‘ชิโน’’อิจฺจาทิฯ สํกฺเลเสหิ ทสวิเธหิ ตตฺตานํ สนฺตาปํ อนุปฺปตฺตานํ ชนานํ อยํ ชิโน สมฺมาสมฺพุทฺโธ อาวิภูโต กตกิจฺจตฺตา สมฺมาสมฺโพธาธิคเมน โลเก ปาตุภูโตฯ เอกํ ตาว วากฺยมุปเมยฺยภูตํฯ กิมิเวตฺยาห ‘‘ฆมฺเม’’จฺจาทิฯ ฆมฺมสนฺตาเปน ตตฺตานํ ชนานํ ฆมฺมกาเล คิมฺหานสมเย อมฺพุโท เมโฆ วิยาติ ทุติยวากฺยมุปมานภูตมิตฺยยมิวยุตฺตา วากฺยตฺโถปมาฯ เอตฺถ ปุพฺพุตฺตรวากฺยตฺถานํ วิเสสฺยวิเสสนภาโว เอกวากฺยตฺถตฺตาว เวทิตพฺโพฯ เอวมุปริปิฯ

๒๐๓. อุทาหรติ ‘‘ชิโน’’จฺจาทินาฯ อยํ ชิโน เอโส ชิตปญฺจมาโร สตฺถา สํกฺเลสตตฺตานํ อเนกปฺปการ กิเลสสนฺตาปตตฺตานํ ชนานํ อาวิภูโต กตกิจฺโจ หุตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาณาธิคเมน โลเก อุปฏฺฐิโตฯ เกน สนฺตตฺตสฺส กสฺสจิ กิมิเวติ เจ? ฆมฺมสนฺตาปตตฺตานํ ชนานํ ฆมฺมกาเล คิมฺหสมเย อมฺพุโทวิย เมโฆ อิวฯ อิห อุตฺตรวากฺยตฺโถ เภทกตฺตา วิเสสนํ โหติ, ปุพฺพวากฺยตฺโถ ปน เภทฺยตฺตา วิเสสฺโย โหติฯ เอวํ วากฺยเภเท สติปิ วากฺยตฺโถ เอโกเวติ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวมุตฺตรตฺราปิฯ อุตฺตรวากฺเย อิวสทฺโท ตสฺมิํเยว คุณคุณีปทตฺถานํ สทิสตฺตํ ทีเปติ, ปุพฺพวากฺเย คุณคุณีนํ สทิสตฺตํ ปน อุตฺตรวากฺยตฺถสฺส ปุพฺพวากฺเยน สมานตฺตํ วินา อญฺญถานุปปตฺติยา ญายติฯ สํกฺเลเสหิ ตตฺตาติ จ, ฆมฺโม เอว สนฺตาโปติ จ, เตน ตตฺตาติ จ, ฆมฺโม เอว กาโลติ จ วากฺยํฯ

อิววิยุตฺต

๒๐๔.

มุนินฺทานน’มาภาติ, วิลาเสกมโนหรํ;

อุทฺธํ สมุคฺคตสฺสาปิ, กิํ เต จนฺท วิชมฺภนาฯ

๒๐๔. ทุติยมาห ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทินาฯ วิลาเสน เอกมตุลฺยํ มโนหรํ ทุติยสฺส ตาทิสสฺสาภาวโต มุนินฺทานนํ อาภาติ อติสเยน โสภเตติ เอกํ ตาว วากฺยมุปเมยฺยภูตํฯ โภ จนฺท อุทฺธํ คคนตลํ สมุคฺคตสฺสาปิ อพฺภุฏฺฐิตสฺสาปิ เต ตว วิชมฺภนา สาหํการปริพฺภมเนน กิํ ปโยชนํ น กิํปิ, ตํสทิสโสภาสมฺปตฺติยาภาวโตฯ อสทิสตฺตํ มุนินฺทานนสฺส ตสฺส ตโตปิ อุทฺธมุคฺคจฺฉโต วิลาสมตฺตเมว [ปิยาสมตฺตเมว (ก.)] ผลสมฺภวโตติ ทุติยวากฺยมุปมานภูตํฯ ตถา เหตฺถ สพฺพถา สทิสตาปตีติยา กริยมานานมุคฺคมนวิชมฺภนานํ ปฏิกฺเขเปน กถญฺจิปิ มุขจนฺทานํ สาธมฺมปตีติ อุปมาวคโมติ อยมิววิยุตฺตวากฺยตฺโถปมาฯ

๒๐๔. อิทานิ อิววิยุตฺตวากฺยตฺโถปมํเยว อุทาหรติ ‘‘มุนินฺทานนิ’’จฺจาทินาฯ วิลาเสกมโนหรํ ลีลาย อตุลฺยํ ตโตเยว มโนหรํ มุนินฺทานนํ สพฺพญฺญุโน วทนํ อาภาติ อติทิพฺพติ, ตสฺมา เห จนฺท อุทฺธํ อุจฺจํ นภํ สมุคฺคตสฺสาปิ เต ตุยฺหํ วิชมฺภนา อหํกาเรน ปริพฺภมเนน กิํ ปโยชนํฯ อิห ปุพฺพวากฺยตฺถสฺส อุตฺตรวากฺยตฺโถ อิววิยุตฺโตปมา นาม โหติฯ ตถา หิ ‘‘สพฺพถา มุเขน สทิโส ภวามี’’ติ มานํ กโรนฺตสฺส จนฺทสฺส คคนตลาโรโหปิ วิชมฺภนญฺเจติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปฏิกฺเขเปน มุขจนฺทานํ วิลาเสกมโนหรตฺตํ กนฺติมตฺตสงฺขาตสทิสตฺตํ อิวาทีนมภาเวปิ วิญฺญายตีติ กตฺวา อุตฺตรวากฺยตฺโถ ปุพฺพวากฺยตฺถสฺส อุปมา จ วิเสสนญฺจ โหติฯ วิลาเสน เอกมตุลฺยนฺติ จ, ตญฺจ ตํ มโนหรญฺจาติ จ วิคฺคโหฯ อปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถฯ

๒๐๕.

สมุพฺเพเชติ ธีมนฺตํ, ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ ยํ;

อุปมาทูสนายา’ล-เมตํ กตฺถจิ ตํ ยถาฯ

๒๐๕. โทสปริจฺเฉเท ทุฏฺฐาลงฺกตีติมุปมาลงฺการทูสนํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมุพฺเพเชติ’’จฺจาทิฯ ยํ ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ, อาทิสทฺเทน ภินฺนวจนหีนตาอธิกตาทีนํ ปริคฺคโหฯ ตุสทฺโท อตฺถโชตโก, ตถาปีติ อตฺโถฯ ธีมนฺตํ เมธาวิํ สมุพฺเพเชติ น ปีเณติ, เอตํ ภินฺนลิงฺคทิกํ กตฺถจิ น สพฺพตฺถ อุปมาทูสนาย วิโรธตฺถํ อลํ สมตฺถํฯ ‘‘ตํ ยเถ’’ติ อุทาหรติฯ

๒๐๕. โทสปริจฺเฉเท โทสานมนุทฺเทสาวสาเน นิทฺทิฏฺฐาย ทุฏฺฐาลงฺกติยา ทสฺเสตพฺพอุทาหรเณ –

‘‘ทุฏฺฐาลงฺกรณํ เตตํ, ยตฺถาลงฺการทูสนํ;

ตสฺสาลงฺการนิทฺเทเส, รูปมาวิภวิสฺสตี’’ติฯ

กตปฏิญฺญานุสาเรน อิทานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมุพฺเพเชติ’’จฺจาทิฯ ยํ ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ วกฺขมานํ ยํ ภินฺนลิงฺควจนาทิกํ ปน ธีมนฺตํ ปญฺญวนฺตํ กวิํ สมุพฺเพเชติ ‘‘เอวํ นาม วตฺตพฺพํ สิยา’’ติ อุพฺเพคํ ชเนติ, เอตํ ภินฺนลิงฺคาทิกํ อุปมาทูสนาย ยถาวุตฺตอุปมาวินาสนตฺถํ กตฺถจิ ‘‘อิตฺถีวายํ ชโน ยาติ’’อิจฺจาทิวตฺตพฺพวิสยโต อญฺญตฺถ อลํ สมตฺถํฯ ‘‘ตํ ยถา’’ติ อุทาหรติฯ ภินฺนํ วิสทิสญฺจ ตํ ลิงฺคญฺเจติ จ, ตํ อาทิ ยสฺส วิสทิสวจนาทิโนติ จ, อุปมาย ทูสนมิติ จ วากฺยํฯ

๒๐๖.

หํสีวา’ยํ สสี ภินฺน-

ลิงฺคา’กาสํ สรานิว;

วิชาติวจนา หีนา,

สา’ว ภตฺโต ภโฏ’ธิเปฯ

๒๐๖. ‘‘หํสีวาย’’นฺติ อยํ สสี จนฺโท หํสีว หํสีสทิโสฯ ภินฺนลิงฺคา ภินฺนลิงฺโคปมาฯ ‘‘อากาสํ สรานิวา’’ติ วิชาติวจนา วิสทิสวจโนปมาฯ ‘‘ภโฏ อธิเป สามินิ สาว ภตฺโต’’ติ หีนา หีโนปมา กุกฺกุรสฺส หีเนน ชาตฺยาทินา อธิกสฺส อุปมิตตฺตาฯ

๒๐๖. ‘‘หํสิ’’จฺจาทิฯ อยํ สสี จนฺโท หํสี อิว หํสิเธนูว โหติฯ อิจฺจาทิโกปมา ภินฺนลิงฺคา อุปเมยฺยโต ภินฺนลิงฺคตฺตา ภินฺนลิงฺโคปมา นาม โหติฯ อากาสํ นภํ สรานิวาติ อยํ วิชาติวจนา อุปเมยฺเยน วิสทิสวจนตฺตา วิชาติวจโนปมา นาม โหติฯ อธิเป สามินิ ภโฏ เสวโก สาว สุนโข อิว ภตฺโตติ อยํ หีนา ชาติหีเนน สุนเขน อุตฺตมสฺส ปุริสสฺส อุปมิตตฺตา หีโนปมา นาม โหติฯ ภินฺนํ ลิงฺคเมติสฺสาติ จ, วิวิธา ชาติ สภาโว อสฺเสติ จ, วิชาติ วจนํ อสฺสา อุปมายาติ จ วิคฺคโหฯ

๒๐๗.

ขชฺโชโต ภานุมาลีว,

วิภาตีตฺยธิโกปมา;

อผุฏฺฐตฺถา พลมฺโภธิ,

สาคโร วิย สํขุภิฯ

๒๐๗. ‘‘ขชฺโชโต’’อิจฺจาทิฯ ขชฺโชโต ภานุมาลีว สูริโย วิย วิภาตีตฺยธิโกปมา อธิเกน หีนสฺส อุปมิตตฺตาฯ พลมฺโภธิ เสนาสาคโร สาคโร วิย สํขุภีติ อผุฏฺฐตฺโถปมา ‘‘พลมฺโภธี’’ติ รูปเกน เสนาย มหนฺตตฺตาวคมโต ปุน ‘‘สาคโร วิยา’’ติ อุปมาย กสฺสจิ วิเสสตฺถสฺส อสํผุฏฺฐตฺตาฯ

๒๐๗. ‘‘ขชฺโชโต’’จฺจาทิฯ ‘‘ขชฺโชโต ภานุมาลีว วิภาตี’’ติ อยํ อธิโกปมา อธิกาย อุปมาย อุปมิตตฺตา อธิโกปมา นาม โหติฯ ‘‘พลมฺโภธิ เสนาสมุทฺโท สาคโร วิย สํขุภี’’ติ อยํ อผุฏฺฐตฺถา เสนาย มหตฺตํ ‘‘พลมฺโภธี’’ติ ติโรภูตอุปมาเยว อวคตํ, ตสฺมา ปุน ‘‘สาคโร วิยา’’ติ อุปมาย ผุสิตพฺพตฺถสฺสาภาวา อผุฏฺฐตฺโถปมา นาม โหติฯ อผุฏฺโฐ อตฺโถ เอติสฺสาติ จ, พลํ เอว อมฺโภธีติ จ วากฺยํฯ

๒๐๘.

จนฺเท กลงฺโก ภิงฺโคเว-

ตฺยุ’ปมาเปกฺขินี อยํ;

ขณฺฑิตา เกรวากาโร,

สกลงฺโก นิสากโรฯ

๒๐๘. ‘‘จนฺเท’’อิจฺจาทิฯ กลงฺโก ภิงฺโค วิยาตฺยยมุปมา ‘‘จนฺเท กุสุมคจฺฉสทิเส’’ อิตฺยุปมนฺตรมเปกฺขเตติ ยโต จนฺเท ภิงฺโค น สมฺภวติ, ปุปฺผคจฺเฉ ตุ สมฺภวตีติ อยมุปมา อุปมาเปกฺขินีฯ สกลงฺโก สสลกฺขโณ นิสากโร จนฺโท เกรวากาโร กุมุทสนฺนิโภติ ขณฺฑิโตปมา เกรวสฺส อนฺโตกณฺหตฺตํ ปฏิปาเทตุํ ‘‘สภิงฺคเกรวากาโร’’ติ วตฺตพฺพตฺตาฯ

๒๐๘. ‘‘จนฺเท’’จฺจาทิฯ ‘‘จนฺเท กลงฺโก ภิงฺโค อิวา’’ติ อยํ อุปมาเปกฺขินี จนฺทสฺสอุปมาภูตปุปฺผคจฺฉกาทิอเปกฺขนโต อุปมาเปกฺขินี นาม โหติฯ จนฺเท ภิงฺคปวตฺติยา อภาวโต ตสฺส วิสยภูตปุปฺผคจฺฉกาทิ จนฺทสฺส อุปมตฺเตน คเหตฺวา อวุตฺตตฺตา ทุฏฺฐาติ อธิปฺปาโยฯ สกลงฺโก กลงฺกสหิโต นิสากโร จนฺโท เกรวากาโร กุมุทสทิโสติ อยํ ขณฺฑิตา จนฺทคตํ กณฺหตฺตํ ปกาเสตุํ ‘‘สภิงฺคเกรวากาโร’’ติ วตฺตพฺเพ ภิงฺโคปมาภาวสฺส ขณฺฑิตตฺตา ขณฺฑิโตปมา นาม โหติฯ อุปมํ อเปกฺขตีติ จ, ขณฺฑํ อิตา คตาติ จ, ขณฺเฑน อิตา ยุตฺตา วาติ จ, เกรวสฺสากาโร อสฺเสติ จ, สห กลงฺเกน วตฺตตีติ จ วากฺยํฯ

๒๐๙.

อิจฺเจวมาทิรูเปสุ, ภวนฺติ วิคตาทรา;

กโรนฺติ จา’ทรํ ธีรา, ปโยเค กฺวจิเทว ตุฯ

๒๐๙. วุตฺตํ นิคเมติ ‘‘อิจฺเจว’’มาทินาฯ รูเปสุ ปโยเคสุฯ วิคโต อปคโต อาทโร สมฺภาวนา เยสํ ตถา ภวนฺติฯ กิํ ภินฺนลิงฺคาทิกํ นิยเมนานาทรณียเมว, อนิยเมเนติ [นิยเมเนติ (ก.)] เจ คยฺหูปคมฺปิ อตฺถีติ อาห ‘‘กโรนฺติ’’จฺจาทิํฯ กฺวจิเทว ตุ ปโยเค ธีรา กวโย อาทรํ กโรนฺติ จาติฯ จสทฺโท วตฺตพฺพนฺตรตฺถํ สมุจฺจิโนติฯ

๒๐๙. ‘‘อิจฺเจ’’จฺจาทิฯ อิติ อนนฺตรํ นิทฺทิฏฺเฐสุ เอวมาทิรูเปสุ ปโยเคสุ ธีรา วิคตาทรา ภวนฺติฯ อิเมเยว ธีรา กฺวจิเทว ตุ ปโยเค ภินฺนลิงฺคาทิเก อาทรํ กโรนฺติ จฯ อิติ เอวํ อยํ ปกาโร อาทิ เยสมิติ จ, ตานิ จ ตานิ รูปานิ เจติ จ, วิคโต อาทโร เยสมิติ จ วิคฺคโหฯ จสทฺโท วากฺยนฺตรสมุจฺจเยฯ ตสฺมา วิคตาทรตฺเถน อญฺญมาทรกรณํ วุจฺจมานกถาสนฺตติํ อากฑฺฒติฯ

๒๑๐.

อิตฺถีวา’ยํ ชโน ยาติ,

วทตฺเยสา ปุมา วิย;

ปิโย ปาณา อิวา’ยํ เม,

วิชฺชา ธนมิว’จฺจิตาฯ

๒๑๐. อุทาหรติ ‘‘อิตฺถิ’’จฺจาทิฯ อยํ ชโน อิตฺถีว ยาติ กฺริยานุวตฺติโตฯ เอสา อิตฺถี ปุมาว ปุริโส วิย วทติ ตาทิสสฺส ปาคพฺภิยโยคโตฯ เอตฺถ ลิงฺคนานตฺตมุปมาโนปเมยฺยานํฯ อยมิจฺฉิโต โกจิ เม ปาณา อิว ปิโย อิฏฺโฐ, วิชฺชา พฺยากรณาทโย ธนมิว อจฺจิตา ราสิกตาติ วจนเภโทฯ

๒๑๐. อิทานิ ภินฺนลิงฺคานํ คเหตพฺพวิสยํ ทสฺเสติ ‘‘อิตฺถีวา’ย’’มิจฺจาทินาฯ อยํ ชโน อิตฺถีว อวิสทคมเนน มหิลา วิย ยาติฯ เอสา อิตฺถี ปุมา วิย ตาทิสปาคพฺภิยยุตฺตตฺตา ปุริโส วิย วทตีติฯ อิห ทฺวินฺนํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ลิงฺคเภเท สติปิ กวโย อาทรํ กโรนฺติฯ อยํ ปุริโส เม มม ปาณา อิว [ปาณา อิว ชีโว อิว (ก.)] อายโวว ปิโยฯ อจฺจิตา สญฺจิตา วิชฺชา พฺยากรณนิฆณฺฏุอาทโย ธนมิว โหนฺตีติฯ เอตฺถ อุปมาโนปเมยฺยานํ วจนโต วิเสสตฺเต สติปิ อิฏฺฐเมวฯ

๒๑๑.

ภวํ วิย มหีปาล, เทวราชา วิราชเต;

อล’มํสุมโต กจฺฉํ, เตชสา โรหิตุํ อยํฯ

๒๑๑. หีนาธิกมุตฺตมุทาหรณมาห ‘‘ภวํ วิยิ’’จฺจาทิฯ มหีปาเลตฺยามนฺตนํ, เทวราชา ภวํ วิย วิราชเตฯ อิติ หีเนนาปิ โหติฯ เอวํวิเธ สมุจิเต วิสเย ลิงฺควจนเภทาทิกํ โนปมํ ทูเสตีติ [ทสฺเสตีติ (ก.)]ฯ

๒๑๑. ‘‘ภว’’มิจฺจาทิฯ มหีปาล โภ ราช, เทวราชา สกฺโก เทวราชา ภวํ วิย วิราชเตติฯ เอตฺถ สกฺกมุปาทาย ‘‘ภวํ วิยา’’ติ หีนตฺเตปิ อิฏฺฐเมวฯ อยํ ราชา อํสุมโต สูริยสฺส กจฺฉํ ปทวิํ เตชสา อาโรหิตุํ ปตฺตุํ อลํ สมตฺโถติฯ เอตฺถ เตชสา อธิโกปิ สูริโย อุปมาภูโต อิฏฺโฐว, ‘‘กจฺฉํ อาโรหิตุ’’นฺติ อิวสทฺทปริยาโยฯ อีทิสํ ภินฺนลิงฺคาทิโกปมาทิกํ อุปมาทูสนํ น กโรติฯ

๒๑๒.

อุปมาโนปเมยฺยานํ, อเภทสฺส นิรูปนา;

อุปเมว [อุปมาว (สี. ก.)] ติโรภูต-เภทา รูปกมุจฺจเตฯ

๒๑๒. รูปกํ นิรูปยติ ‘‘อุปมาเน’’จฺจาทินาฯ อุปมาโนปเมยฺยานํ ยถาวุตฺตานํ อเภทสฺส นานตฺตาภาวสฺส นิรูปนา อาโรปเนน อุปมาโนปเมยฺยานมเภทํ รูปยติ ทสฺเสตีติ รูปกมุจฺจเตฯ อุปมานสฺส อุปมาโนปเมยฺยานมเภทาโรปเนน ติโรภูโต อปากโฏ เภโท นานตฺตํ ยสฺสาติ ตาทิสี อุปเมว ยถาวุตฺตลกฺขณา รูปกมุจฺจเต ‘‘รูปก’’นฺติฯ ‘‘ปทมฺพุช’’นฺติ เอตฺถ ปทเมว อมฺพุชสทิสตฺตา อมฺพุชํ รุปฺยเตฯ อิตฺยุปเมยฺโยปมานภูตานํ ปทมฺพุชานมเภทาโรปเนน อุปมาโนปเมยฺยคตสาธมฺมสงฺขาตายปิ อุปมาย เภโท วิชฺชมาโนปิ ติโรหิโตฯ น ตุ อาวิภูโต [อพฺภุโต (ก.)] ‘‘ปทํ อมฺพุชมิเว’’ติฯ สา โจปมา ตถาวิธา อุปมาโนปเมยฺยานมเภทมายาติ นามาติ รูปกมุจฺจเตติ อธิปฺปาโยฯ

๒๑๒. อิทานิ อุทฺทิฏฺฐกฺกเมน รูปกาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘อุปมาโน’’จฺจาทินาฯ อุปมาโนปเมยฺยานํ อนนฺตรนิทฺทิฏฺฐอุปมาโนปเมยฺยานํ อเภทสฺส สภาวโต เภเท สติปิ วิภูตสทิสตฺตํ นิสฺสาย ‘‘โส เอโส, เอโส โส’’ติ วตฺตาเรหิ ปริกปฺปิตสฺส อเภทสฺส นิรูปนา อุปมาโนปเมยฺยปทตฺเถสุ พุทฺธิยา อาโรปนํ นิสฺสาย ติโรภูตเภทา ‘‘ปทํ อมฺพุชมิวา’’ติ เอวํ ปากฏนานตฺตํ วินา ‘‘ปทมฺพุช’’นฺติ ติโรหิตเภทา อุปเมว ปทตฺถานํ สาธมฺมสงฺขาตา อุปมา เอว รูปกํ อิติ วุจฺจเตฯ วิภูตสทิสตฺตํ นิสฺสาย อุปมาโนปเมยฺยวตฺถูนิ อเภเทน คยฺหนฺติฯ เตสมเภทคฺคหเณเนว เต นิสฺสาย ปวตฺตมานภินฺนสาธมฺมสงฺขาตาย อุปมายปิ เภโท ติโรหิโต โหติฯ เอวํ ติโรภูตนานตฺตวนฺตสาธมฺมสงฺขาตา อุปมา เอว วตฺถูนมเภทํ ทีเปตีติ รูปกํ นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ติโรภูโต เภโท ยสฺเสติ จ, อเภทํ รูปยติ ปกาเสตีติ จ วากฺยํฯ

๒๑๓.

อเสสวตฺถุวิสยํ, เอกเทสวิวตฺติ จ;

ตํ ทฺวิธา ปุน ปจฺเจกํ, สมาสาทิวสา ติธาฯ

๒๑๓. ตสฺส เภทํ นิทฺทิสติ ‘‘อเสส’’อิจฺจาทินาฯ อเสสวตฺถุ วิสโย ยสฺส ตํ ตถาวิธญฺจ, เอกเทเส อวยเว วิวตฺตตีติ เอกเทสวิวตฺติ เจติ ตํ รูปกํ ทฺวิธา, ปุน ปจฺเจกํ วิสุํ วิสุํ สมาสาทิวสา อุปมาโนปเมยฺยานํ กตสมาสตฺตา สมาสรูปก อสมาสรูปก สมาสาสมาสรูปกวเสน ติธา สิยาฯ

๒๑๓. ‘‘อเสสิ’’จฺจาทิฯ ตํ รูปกํ อเสสวตฺถุวิสยํ เอกเทสวิวตฺติ จาติ ทฺวิธา โหติ, ปุน ปจฺเจกํ ตํ ทฺวยมฺปิ สมาสาทิวสา สมาสรูปกํ อสมาสรูปกํ สมาสาสมาสรูปกญฺเจติ อิเมสํ เภเทน ติธา โหติฯ อเสสํ วตฺถุ วิสโย อสฺเสติ จ, เอกเทเส วิวตฺตตีติ จ, เอกํ เอกํ ปตีติ จ, สมาโส สมาสรูปกํ อาทิ เยสมิติ จ, เตสํ วโส เภโทติ จ, ตีหิ ปกาเรหีติ จ วิคฺคโหฯ

อเสสวตฺถุวิสยสมาส

๒๑๔.

องฺคุลีทลสํโสภิํ, นขทีธิติเกสรํ;

สิรสา น ปิฬนฺธนฺติ, เก มุนินฺทปทมฺพุชํฯ

๒๑๔. อุทาหรติ ‘‘องฺคุลิ’’จฺจาทิฯ องฺคุลีหิเยว อุปมานคมฺมตฺตา สินิทฺธตมฺพาหิ ทเลหิ ปตฺเตหิ สํโสภิํ อจฺจนฺตํ วิโรจมานํ นขานํ ทีธิติโย กิรณา เอว เกสรานิ ยตฺถ ตาทิสํ มุนินฺทสฺส ปทเมว อมฺพุชํ สิรสา มุทฺธนา เก นาม ชนา น ปิฬนฺธนฺติ ปสาธนวเสน น ธาเรนฺตีติฯ อิทมเสสวตฺถุวิสยํ สมาสรูปกํ องฺคิโน ปทสฺส องฺคานมงฺคุลฺยาทีนมเสสานํ รูปนโตฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ

๒๑๔. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘องฺคุลิ’’จฺจาทิฯ องฺคุลีทลสํโสภิํ องฺคุลิสงฺขเตหิ ปตฺเตหิ สํโสภิํ นขทีธิติเกสรํ นขรํสิสงฺขตเกสรํ มุนินฺทปทมฺพุชํ สิรสา เก น ปิฬนฺธนฺติฯ วิเสสฺยภูตํ จรณํ วิเสสนภูตา องฺคุลี นขทีธิติ เจติ อิเมสํ อุปมาภูเตหิ อมฺพุชทลเกสเรหิ อเภทกปฺปนาย เอกตฺตํ คเหตฺวา สมาเสเนว นิทฺทิฏฺฐตฺตา อิทํ อเสสวตฺถุวิสยสมาสรูปกํ นามฯ องฺคุลิโย เอว ทลานีติ จ, เตหิ สํโสภีติ จ, นเขสุ ทีธิติโยติ จ, ตา เอว เกสรานิ อสฺเสติ จ วากฺยํฯ

อเสสวตฺถุวิสยอสมาส

๒๑๕.

รตนานิ คุณา ภูรี, กรุณา สีตลํ ชลํ;

คมฺภีรตฺตมคาธตฺตํ, ปจฺจกฺโข’ยํ ชิโน’มฺพุธิฯ

๒๑๕. ‘‘รตนานิ’’อิจฺจาทิฯ อยํ ชิโน สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ปจฺจกฺโข น ปโรกฺโข อมฺหากํ อมฺพุธิ สาคโรฯ กถํ? เย ตสฺส ภูรี พหโว คุณา เมตฺตาทโย, เต รตนานิ อตุลฺยทุลฺลภทสฺสนาทิสาธมฺเมนฯ ยา ตสฺส กรุณา, สา สีตลํ ชลํ สกลชนสนฺตาปาปหตฺตสาธมฺเมนฯ ยํ ตสฺส คมฺภีรตฺตมนุตฺตานตา ลาภาทีสุ, ตํ อคาธตฺตมกลลมฺภโส อมฺพุธิฏฺฐตาสาธมฺเมนาติ อิทมเสสวตฺถุวิสยํ อสมาสรูปกํฯ

๒๑๕. ‘‘รตนานิ’’จฺจาทิฯ อยํ ชิโน อมฺหากํ ปจฺจกฺโข อมฺพุธิ สาคโร, ตถา หิ ตสฺส ภูรี คุณา สีลสมาธิอาทโย รตนานิ จิตฺตีกตาทิสาธมฺมโต รตนาเนว, กรุณา อนญฺญสาธารณกรุณา สีตลํ ชลํ สนฺตาปวิโนทนสาธมฺเมน สีตลชลเมว โหติ, คมฺภีรตฺตํ ลาภาลาภาทีสุ เอกาการตา อคาธตฺตํ คมฺภีรตา เอว โหติฯ อิทํ อเสสวตฺถุวิสยอสมาสรูปกํฯ ‘‘ภูรี’’ติ อพฺยยํฯ

อเสสวตฺถุวิสยมิสฺสก

๒๑๖.

จนฺทิกา มนฺทหาสา เต, มุนินฺท วทนินฺทุโน;

ปโพธยตฺย’ยํ สาธุ-มโนกุมุทกานนํฯ

๒๑๖. ‘‘จนฺทิกา’’อิจฺจาทิฯ ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจามนฺตนํ, เต วทนเมว อินฺทุ วทนินฺทุโน อิติ สมาสรูปกํ, อยํ มนฺทหาสา จนฺทิกา จนฺทกนฺติโย, อสมาสรูปกํฯ สาธูนํ มนานิเยว กุมุทานิ เกรวานิ, สมาสรูปกํฯ เตสํ กานนํ วนํ, ปโพธยติ วิกาสยตีติ อิทํ สมาสาสมาสรูปกํฯ

๒๑๖. ‘‘จนฺทิ’’จฺจาทิฯ เห มุนินฺทเต ตุยฺหํ วทนินฺทุโน มุขจนฺทสฺส มนฺทหาสา มนฺทมิหิตภูตา จนฺทิกา จนฺทกนฺติโย, ‘‘อย’’นฺติ ชาตฺเยกวจเนน มนฺทหาสจนฺทิกา นิทฺทิฏฺฐาฯ อถ วา อยํ วทนินฺทุฯ สาธุมโนกุมุทกานนํ สปฺปุริสานํ จิตฺตสงฺขาตเกรวกานนํ ปโพธยติ วิกาสยติฯ ‘‘จนฺทิกา มนฺทหาสา’’ติ อสมาสรูปกํฯ ‘‘วทนินฺทุโน’’ติ จ ‘‘มโนกุมุทกานน’’นฺติ จ สมาสรูปกํฯ ตสฺมา อิทํ อเสสวตฺถุวิสยสมาสาสมาสรูปกํฯ มนฺทา จ เต หาสา จาติ จ, วทนเมว อินฺทูติ จ, สาธูนํ มนานีติ จ, ตานิเยว กุมุทานีติ จ, เตสํ กานนมิติ จ วิคฺคโหฯ

๒๑๗.

อเสสวตฺถุวิสเย, ปเภโท รูปเก อยํ;

เอกเทสวิวตฺติมฺหิ, เภโท ทานิ ปวุจฺจติฯ

๒๑๗. นิคมยติ ‘‘อเสสิ’’จฺจาทินาฯ ทุติยสฺส ปเภทํ วตฺตุํ ปฏิชานาติ ‘‘เอกิ’’จฺจาทินาฯ

๒๑๗. ‘‘อเสเส’’จฺจาทิฯ อเสสวตฺถุวิสเย รูปเก อยํ ‘‘องฺคุลีทลสํโสภิํ’’อิจฺจาทิกํ อุทาหรณตฺตยํ ปเภโท โหติฯ อิทานิ เอกเทสวิวตฺติมฺหิ รูปเก เภโท วิเสโส ปวุจฺจติฯ

เอกเทสวิวตฺติสมาส

๒๑๘.

วิลาสหาสกุสุมํ, รุจิราธรปลฺลวํ;

สุขํ เก วา น วินฺทนฺติ, ปสฺสนฺตา มุนิโน มุขํฯ

๒๑๘. ‘‘วิลาส’’อิจฺจาทิฯ วิลาเสน ยุตฺโต หาโสเยว กุสุมํ ยสฺสฯ รุจิโร มนุญฺโญ อธโรเยว ปลฺลโว ยสฺสฯ ตาทิสํ มุนิโน มุขํ ปสฺสนฺตา เก นาม ชนา สุขํ น วินฺทนฺติ สพฺเพปีติฯ อิทํ องฺคานิ หาสาทีนิ รูปยิตฺวา มุขมงฺคิ น รูปิตนฺติ เอกเทสวิวตฺติสมาสรูปกํฯ เอวํ อุปริปิ ยถาโยคํฯ

๒๑๘. ‘‘วิลาสิ’’จฺจาทิฯ วิลาสหาสกุสุมํ ลีลายุตฺตหาสสงฺขตปุปฺผํ รุจิราธรปลฺลวํ มนุญฺญอธรสงฺขาตกิสลยํ มุนิโน มุขํ ปสฺสนฺตา เก วา เก นาม ชนา สุขํ น วินฺทนฺติ ปีติสุขํ นานุโภนฺติ, อนุภวนฺเตวฯ วิเสสนภูตานํ หาสอธรานํ อุปมาภูตกุสุมปลฺลเวหิ อเภทํ ทสฺเสตฺวา วิเสสฺยภูตสฺส มุขสฺส อญฺญตรอุปมาวตฺถุนา อเภเทน อวุตฺตตฺตา อเภทาโรปนํ เอกเทเสเยว วิวตฺตีติ อิทํ เอกเทสวิวตฺติสมาสรูปกํฯ วิลาเสน ยุตฺโต หาโสติ จ, โสเยว กุสุมํ อสฺเสติ จ, รุจิโร จ โส อธโร เจติ จ, โสเยว ปลฺลโว อสฺเสติ จ วากฺยํฯ

เอกเทสวิวตฺติอสมาส

๒๑๙.

ปาททฺวนฺทํ มุนินฺทสฺส, ททาตุ วิชยํ ตว;

นขรํสี ปรํ กนฺตา, ยสฺส ปาปชยทฺธชาฯ

๒๑๙. ‘‘ปาท’’อิจฺจาทิฯ มุนินฺทสฺส วิชยิโน ปาททฺวนฺทํ ตว วิชยํ ปฏิปกฺขปราภวํ ททาตุฯ กีทิสํ? ยสฺส ปรมจฺจนฺตํ กนฺตา มนุญฺญา นขรํสี ปาปานํ โลภาทีนํ ชเย อุสฺสิตา ธชา เกตโวติฯ อิทเมกเทสวิวตฺติอสมาสรูปกํฯ

๒๑๙. ‘‘ปาเท’’จฺจาทิฯ ยสฺส สมฺพุทฺธสฺส ปรํ อติสเยน กนฺตา มนุญฺญา นขรํสี จรณนขกนฺติโย ปาปชยทฺธชา ปาปวิชเย อุสฺสาปิตธชาเยว โหนฺติ, ตสฺส มุนินฺทสฺส ปาททฺวนฺทํ จรณยุคฬํ ตว ตุยฺหํ วิชยํ ปฏิปกฺขปราภวํ ททาตูติฯ นขรํสีนํ อุปมาภูตธเชหิ อเภทมาโรเปตฺวา ‘‘ปาททฺวนฺท’’มิติ อนิรูปิตตฺตา เอกเทสวิวตฺติอสมาสรูปกํ นามฯ ปาปานํ ชโยติ จ, ตสฺมิํ ธชาติ จ วิคฺคโหฯ

เอกเทสวิวตฺติมิสฺสก

๒๒๐.

สุนิมฺมลกโปลสฺส, มุนินฺทวทนินฺทุโน;

สาธุปฺปพุทฺธหทยํ, ชาตํ เกรวกานนํฯ

๒๒๐. ‘‘สุนิมฺมล’’อิจฺจาทิฯ สุนิมฺมโล กโปโล ยสฺส, ตสฺส มุนินฺทวทนินฺทุโน สาธูนํ ปพุทฺธํ ธมฺมาวโพธวเสน วิกสิตํ หทยํ จิตฺตํ เกรวกานนํ ชาตนฺติ เอกเทสวิวตฺติสมาสาสมาสรูปกํฯ

๒๒๐. ‘‘สุนิมฺมลิ’’จฺจาทิฯ สุนิมฺมลกโปลสฺส มุนินฺทวทนินฺทุโน สาธุปฺปพุทฺธหทยํ สชฺชนานํ จตุสจฺจาวโพเธน ปสนฺนมานสํ เกรวกานนํ กุมุทวนํ ชาตนฺติฯ วทนหทยานํ อุปมาภูเตหิ อินฺทุเกรเวหิ อเภทาโรปนํ กตฺวา กโปลสฺส มณฺฑลาทีหิ อุปมาวิเสเสหิ อนิรูปิตตฺตา เอกเทสวิวตฺติสมาสาสมาสรูปกํฯ เอตฺถ สมาโส นาม วทนินฺทูนเมวฯ อสมาโส นาม หทยเกรวานเมวาติฯ ตถา หิ รูปกวิสเย สมาสาสมาสตฺตํ อุปมาโนปเมยฺยปทานํ ทฺวินฺนเมวาติฯ สุฏฺฐุ นิมฺมโลติ จ, โส กโปโล อสฺสาติ จ, มุนินฺทวทนเมว อินฺทูติ จ, ปพุทฺธญฺจ ตํ หทยญฺจาติ จ, สาธูนํ ปพุทฺธหทยมิติ จ, เกรวานํ กานนมิติ จ วากฺยํฯ

๒๒๑.

รูปกานิ พหูนฺเยว, ยุตฺตายุตฺตาทิเภทโต;

วิสุํ น ตานิ วุตฺตานิ, เอตฺเถ’ว’นฺโตคธานิ’ติฯ

๒๒๑.

เอตฺตโกเยว กิํ รูปกเภโทติ อาห

‘‘รูปกานิ’’จฺจาทิ; สุโพธํ; ตตฺถ –

‘‘สิตปุปฺผุชฺชลํ โลล-เนตฺตภิงฺคํ ตวานนํ;

กสฺส นาม มโน ธีร, นากฑฺฒติ มโนหร’’นฺติฯ

ยุตฺตรูปกํ ยุตฺตตฺตา ปุปฺผภิงฺคานํ, ตทนุสาเรน อยุตฺตรูปกาทิปิ วิญฺเญยฺยนฺติฯ

๒๒๑. รูปกานิ ปุนปิ สนฺตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘รูปกานิ’’จฺจาทิฯ รูปกานิ ยุตฺตายุตฺตาทิเภทโต ยุตฺตรูปกอยุตฺตรูปกาทิเภเทน พหูนิ เอว โหนฺติ, ตานิ รูปกานิ เอตฺเถว รูปเก อนฺโตคธานิฯ อิติ ตสฺมา การณา ตานิ วิสุํ น วุตฺตานิฯ อนฺโต มชฺเฌ คธานิ ปวตฺตานีติ วิคฺคโหฯ

‘‘สิตปุปฺผุชฺชลํ โลล-เนตฺตภิงฺคํ ตวานนํ;

กสฺส นาม มโน ธีร, นากฑฺฒติ มโนหร’’นฺติฯ

เอตฺถ ปุปฺผภิงฺคานํ อญฺญมญฺญยุตฺตตฺตา ยุตฺตรูปกํ นามฯ

เห ธีร สิตปุปฺผุชฺชลํ มนฺทหสิตสงฺขาเตหิ กุสุเมหิ วิโชตนฺตํ โลลเนตฺตภิงฺคํ มโนหรํ ตวานนํ กสฺส นาม มโน นากฑฺฒตีติฯ อิมสฺส ปฏิปกฺขโต อยุตฺตรูปกํ เวทิตพฺพํฯ

๒๒๒.

จนฺทิมา’กาสปทุม-มิจฺเจตํ ขณฺฑรูปกํ;

ทุฏฺฐ’มมฺโภรุหวนํ, เนตฺตานิ’จฺจาทิ สุนฺทรํฯ

๒๒๒. รูปกสฺส วิโรธาวิโรโธ อุปมายมิโว’หิตุํ สกฺกาติ อุปลกฺเขติ ‘‘จนฺทิมา’’อิจฺจาทินาฯ เอตฺถ อากาสสฺส ตฬาเก รูปิเต จนฺทสฺส ปทุมตฺตํ รูปกํ ยุตฺตนฺติ เอตํ ขณฺฑรูปกํ ทุฏฺฐํ, ‘‘อมฺโภรุหวนํ เนตฺตานิ’’จฺจาทิ ตุ วจนเภเทปิ สุนฺทรํฯ

๒๒๒. รูปเก โทสาโทสํ อุปมายํ วิย ปริกปฺเปตฺวา คเหตพฺพนฺติ อุปทิสนฺโต อาห ‘‘จนฺทิมิ’’จฺจาทิฯ ‘‘จนฺทิมา จนฺโท อากาสปทุม’’นฺติ เอตํ ขณฺฑรูปกํ อากาสสฺส ตฬากตฺเตน อนิรูปิตตฺตา ขณฺฑรูปกํ นามฯ ทุฏฺฐํ ขณฺฑิโตปมา วิย โทสทุฏฺฐํ นามฯ ‘‘อมฺโภรุหวนํ นีลุปฺปลวนํ เนตฺตานี’’ติอาทิกํ อุปมาโนปเมยฺยานํ วจนนานตฺเตปิ สุนฺทรเมวฯ

๒๒๓.

ปริยนฺโต วิกปฺปานํ, รูปกสฺโส’ปมาย จ;

นตฺถิ ยํ เตน วิญฺเญยฺยํ, อวุตฺต’มนุมานโตฯ

๒๒๓. กิเมตฺตกา เอโวปมารูปกเภทา? เนติ ปริทีเปนฺโต อวุตฺตํ อติทิสติ ‘‘ปริยนฺโต’’อิจฺจาทินาฯ รูปกสฺส อุปมาย จ วิกปฺปานํ ปเภทานํ ปริยนฺโต อวสานํ นตฺถิ ยํ ยสฺมา การณา, เตน การเณน อวุตฺตํ อิหานุปาตํ วิกปฺปชาตํ สพฺพวิกปฺปพฺยาปกสามญฺญลกฺขณานุคตรูปกวิกปฺปานุสาเรน วิญฺเญยฺยํฯ กสฺมา? อนุมานโต ยถาวุตฺตวิกปฺปสงฺขาตลิงฺคโต อวุตฺตเสสรูปกาวคมสงฺขาเตน อนุมานญาเณนาติ อตฺโถฯ

๒๒๓. อิทานิ อิเมสเมว อุปมารูปกานํ อวุตฺตานนฺตเภโท วุตฺตานุสาเรเนว ญาตพฺโพติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปริยนฺโต’’อิจฺจาทิฯ รูปกสฺส จ รูปกาลงฺการสฺส จ อุปมาย จ อุปมาลงฺการสฺส จ วิกปฺปานํ วิวิธากาเรน กปฺปิตปกฺขานํ ปริยนฺโต โกฏิ ยํ ยสฺมา นตฺถิ, เตน การเณน อวุตฺตํ อิมสฺมิํ สุโพธาลงฺกาเร อวุตฺตปกฺขํ สมูหํ อนุมานโต อนุมานญาเณน วิญฺเญยฺยนฺติฯ อุปมารูปกานํ สกลมวุตฺตปกฺขํ พฺยาเปตฺวา ฐิตํ สามญฺญลกฺขณํ อนติกฺกมิตฺวา วุตฺเตหิ เตหิ เตหิ ปกฺขสงฺขาเตหิ ลิงฺเคหิ สิทฺธานุมานญาเณน สามญฺญลกฺขเณ อนฺโตคธานมนุตฺตรูปกสงฺขาตานุเมยฺยานํ อวโพโธ สกฺกาติ อธิปฺปาโยฯ รูปกสฺส ปน อุปมนฺโตคธตฺตา อุปมาย นิทฺทิฏฺฐโทสาโทสํ ทฺวินฺนมปิ อุตฺตานุตฺตปกฺขสฺส สาธารณํ โหติฯ

๒๒๔.

ปุนปฺปุนมุจฺจารณํ, ย’มตฺถสฺส ปทสฺส จ;

อุภเยสญฺจ วิญฺเญยฺยา, สา’ย’มาวุตฺติ นามโตฯ

๒๒๔. อาวุตฺติมธิกิจฺจาห ‘‘ปุน’’อิจฺจาทินาฯ อตฺถสฺส อภิเธยฺยสฺส ปทสฺส สทฺทสฺส จ อุภเยสํ อตฺถปทานญฺจ ปุนปฺปุนํ ภิยฺโย ภิยฺโย ยํ อุจฺจารณํ, สายํ ติวิธา นามโต อาวุตฺติ วิญฺเญยฺยา, อุจฺจารณวเสน อา ปุนปฺปุนํ วตฺตนมาวุตฺตีติฯ

๒๒๔. อิทานิ อาวุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘ปุนปฺปุเน’’จฺจาทินาฯ อตฺถสฺส สทฺทาภิหิตอตฺถสฺส จ ปทสฺส จ อุภเยสํ อตฺถปทานญฺจ ยํ ปุนปฺปุนุจฺจารณํ, สา อยํ ติวิธา นามโต อาวุตฺติ อิติ วิญฺเญยฺยาฯ ปุนปฺปุเนติ เอตทพฺยยํ กฺริยาพาหุลฺเย วตฺตเตฯ อุจฺจารณวเสน อา ปุนปฺปุนํ วตฺตนมาวุตฺติฯ

อตฺถาวุตฺติ

๒๒๕.

มโน หรติ สพฺเพสํ, อาททาติ ทิสา ทส;

คณฺหาติ นิมฺมลตฺตญฺจ, ยโสราสิ ชินสฺส’ยํฯ

๒๒๕. อุทาหรติ ‘‘มโน’’อิจฺจาทิฯ ชินสฺส อยํ ยโสราสิ สพฺเพสํ ชนานํ มโน จิตฺตํ หรติ, ทส ทิสา อาททาติ สพฺพทา [สพฺพธา (ก.)] ตํวิสยตฺตา, นิมฺมลตฺตํ นิมฺมลภาวํ คณฺหาติ, เอตฺถ คหณลกฺขณสฺส [ทสคหณลกฺขณสฺส (ก.)] อตฺถสฺส อเนเกหิ ปริยายวจเนหิ อาวตฺติตตฺตา อยํ อตฺถาวุตฺติฯ

๒๒๕. อุทาหรติ ‘‘มโน หรติ’’จฺจาทินาฯ ชินสฺส อยํ ยโสราสิ สพฺเพสํ สตฺตานํ มโน จิตฺตํ หรติ คณฺหาติ, ทส ทิสา อาททาติ อวิสยฏฺฐานาภาวโต คณฺหาติ, นิมฺมลตฺตญฺจ ภูตปริสุทฺธคุเณน นิปฺผนฺนตฺตา คณฺหาติฯ เอตฺถ ‘‘คณฺหาตี’’ติ เอกสฺเสวตฺถสฺส ‘‘หรติ, อาททาติ, คณฺหาตี’’ติ อญฺเญหิ ปริยายวจเนหิ อาวตฺติตตฺตา อยมตฺถาวุตฺติ นามฯ นิคฺคโต มเลหีติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, ยสโส ราสิอิติ จ วิคฺคโหฯ

ปทาวุตฺติ

๒๒๖.

วิภาเสนฺติ ทิสา สพฺพา, มุนิโน เทหกนฺติโย;

วิภา เสนฺติ จ สพฺพาปิ, จนฺทาทีนํ หตา วิยฯ

๒๒๖. ‘‘วิภาเสนฺติ’’จฺจาทิฯ มุนิโน เทหกนฺติโย สพฺพา ทิสา วิภาเสนฺติ วิเสเสน ทีเปนฺติ, ยโต เอวํ ตสฺมา การณา จนฺทาทีนํ สพฺพาปิ วิภา โสภา หตา ปหตา วิย เสนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ปทาวุตฺติฯ

๒๒๖. ‘‘วิภาเสนฺติ’’จฺจาทิฯ มุนิโน เทหกนฺติโย สพฺพา ทิสา วิภาเสนฺติ ยสฺมา วิเสเสน ปกาเสนฺติ, ตสฺมา จนฺทาทีนํ สพฺพาปิ วิภา กนฺติโย หตา ปหตา วิย เสนฺติ ปวตฺตนฺติ จ, ‘‘วิภาเสนฺตี’’ติ ปทสฺเสว อาวตฺตนโต อยํ ปทาวุตฺติ นามฯ เทเห กนฺติโยติ วากฺยํฯ

อุภยาวุตฺติ

๒๒๗.

ชิตฺวา วิหรติ กฺเลส-ริปุํ โลเก ชิโน อยํ;

วิหรตฺยา’ริวคฺโค’ยํ, ราสีภูโตว ทุชฺชเนฯ

๒๒๗. ‘‘ชิตฺวา’’อิจฺจาทิฯ อยํ ชิโน กฺเลสริปุํ ชิตฺวา โลเก วิหรติ ปวตฺตติ, อยํ เตน ชิโต อริวคฺโค สตฺตุสมูโห ทุชฺชเน ราสีภูโต วิย ตโต อลทฺธปฺปติฏฺฐตฺตาฯ ‘‘วิหรตี’’ติ อตฺถสฺส ปทานญฺจ อาวุตฺติโต อุภยาวุตฺติฯ

๒๒๗. ‘‘ชิตฺวา’’อิจฺจาทิฯ อยํ ชิโน กฺเลสริปุํ ชิตฺวา โลเก วิหรติ, อยํ อริวคฺโค กฺเลสริปุสมูโห ทุชฺชเน ราสีภูโตว วิหรตีติฯ วาสสงฺขตสฺส อตฺถสฺส จ ‘‘วิหรตี’’ติ ปทสฺส จ ปุน [ปุนปฺปุนํ (?)] อุจฺจารณโต อยํ อุภยาวุตฺติ นาม โหติฯ กฺเลโส เอว ริปูติ จ, อรีนํ วคฺโคติ จ, อราสิ ราสิ อภวีติ จ, กุจฺฉิโต ชโนติ จ วากฺยํฯ

๒๒๘.

เอกตฺถ วตฺตมานมฺปิ, สพฺพวากฺโยปการกํ;

ทีปกํ นาม ตญฺจาทิ-มชฺฌนฺตวิสยํ ติธาฯ

๒๒๘. ทีปกํ ปริทีปยมาห ‘‘เอกตฺเถ’’จฺจาทิฯ เอกตฺถ วากฺยสฺสาโท มชฺเฌ อนฺเต วา วตฺตมานมฺปิ กฺริยาชาตฺยาทิกํ สพฺพสฺส อภิมตสฺส กสฺสจิ วากฺยสฺส กฺริยาการกสมฺพนฺธาภิธายิโน ปทสนฺตานสฺส อุปการกํ วากฺยตฺถานฺวยวเสน ทีปกํ นาม, ทีโป วิย เอกเทเส วตฺติโตปิ สกลปทตฺถวเสน สพฺพวากฺยํ ทีปยติ ปกาเสตีติฯ ตญฺจ ทีปกํ อาทิ จ มชฺฌญฺจ อนฺตญฺจ วิสโย โคจโร ยสฺส ตาทิสํ ติธา อาทิทีปกํ มชฺฌทีปกํ อนฺตทีปกนฺติ ติวิธํ โหตีติ อตฺโถ, ตมฺปิ กฺริยาทีนํ วเสน ปจฺเจกํ ติวิธํ โหติฯ

๒๒๘. อิทานิ ทีปกาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘เอกตฺเถ’’จฺจาทินาฯ เอกตฺถ วากฺยสฺส อาทิมชฺฌาวสาเนสฺเวกสฺมิํ วตฺตมานมฺปิ กฺริยาชาติคุณตฺตยํ สพฺพวากฺโยปการกํ วตฺตุมิจฺฉิตกฺริยาการกสมฺพนฺธปฺปกาสกปทสนฺตานสงฺขาตวากฺยสฺส วากฺยตฺถาวโพธวเสน ปโยชนํ ทีปกํ นาม เอกฏฺฐาเน ฐตฺวา วิสยีภูตสพฺพฏฺฐานคตทพฺพปกาสกปทีปสมานตฺตา ทีปกํ นาม โหติฯ ตญฺจ ทีปกํ อาทิมชฺฌนฺตวิสยํ วากฺยสฺส อาทิวิสยํ มชฺฌวิสยํ อนฺตวิสยญฺเจติ ติธา โหติฯ เอเตสุ เอเกกมปิ กฺริยาชาติคุณเภเทน ปุนปิ ติวิธํ โหตีติ วิญฺเญยฺยํฯ ทีเปตีติ ทีโป, ปทีโปฯ ปฏิภาคตฺเถ กปฺปจฺจเยน ทีโป วิยาติ ทีปกํฯ วากฺยสฺส อาทิ จ มชฺฌญฺจ อนฺตญฺเจติ จ, ตํ วิสโย อสฺเสติ จ วากฺยํฯ

อาทิทีปก

๒๒๙.

อกาสิ พุทฺโธ เวเนยฺย-พนฺธูนมมิโตทยํ;

สพฺพปาเปหิ จ สมํ-เนกติตฺถิยมทฺทนํฯ

๒๒๙. อุทาหรติ ‘‘อกาสิ’’จฺจาทิฯ พุทฺโธ เวเนยฺยา วิเนตพฺพาเยว พนฺธโว เตสํ อมิตมปริมิตํ อุทยมภิวุทฺธิํ อกาสิฯ น เกวลํ ตเมว, สพฺพปาเปหิ สมํ เอกโต อเนกานํ ติตฺถิยานํ มทฺทนญฺจ อกาสีติฯ อิห ‘‘อกาสี’’ติ กฺริยาปเทนาทิวตฺตินา สพฺพเมว วากฺยํ ทีปยตีติ กฺริยาทิทีปกเมตํฯ

๒๒๙. ‘‘อกาสิ’’จฺจาทิฯ พุทฺโธ เวเนยฺยพนฺธูนํ อมิโตทยํ ปมาณรหิตาภิวุทฺธิํ อกาสิฯ น เกวลํ ตเมว, สมํ เอกกฺขเณ สพฺพปาเปหิ สหาเนกติตฺถิยมทฺทนญฺจ อกาสีติฯ วากฺยาทิมฺหิ กฺริยาย ฐิตตฺตา อิทํ กฺริยาทิทีปกํ นามฯ อมิโต จ โส อุทโย เจติ จ, อเนกา จ เต ติตฺถิยา เจติ จ, เตสํ มทฺทนมิติ จ วิคฺคโหฯ

มชฺเฌทีปก

๒๓๐.

ทสฺสนํ มุนิโน สาธุ-ชนานํ ชายเต’มตํ;

ตทญฺเญสํ ตุ ชนฺตูนํ, วิสํ นิจฺโจปตาปนํฯ

๒๓๐. ‘‘ทสฺสน’’มิจฺจาทิฯ มุนิโน ทสฺสนํ สาธุชนานํ อมตํ นิพฺพานํ นาม ชายเต อมตสฺส สาธนโต, เตหิ สาธุชเนหิ อญฺเญสํ ชนฺตูนํ นิจฺจมุปตาเปตีติ นิจฺโจปตาปนํ วิสํ ชายเต, ตสฺมิํ มโนปโทสสฺส วิสสทิสตฺตา นิรยาทิทุกฺขาวหภาวโตติฯ กฺริยามชฺฌทีปกเมตํฯ

๒๓๐. ‘‘ทสฺสน’’มิจฺจาทิฯ มุนิโน ทสฺสนํ สาธุชนานํ อมตํ อมตสงฺขาตนิพฺพานสฺส เอกนฺตการณตฺตา การิโยปจาเรน อมตํ ภูตํ ชายเต, ตทญฺเญสํ เตหิ สาธุชเนหิ อญฺเญสํ ชนฺตูนํ ตุ นิจฺโจปตาปนํ สตตมุปตาปกรณโต วิสํ ชายเต วิสตุลฺยปฏิฆการณตฺตา การิโยปจาเรน วิสํ ภวตีติฯ อิทํ กฺริยาย มชฺเฌ ฐิตตฺตา กฺริยามชฺฌทีปกํฯ สาธโว จ เต ชนา เจติ จ, เตหิ อญฺเญติ จ วากฺยํฯ

อนฺตทีปก

๒๓๑.

อจฺจนฺตกนฺตลาวณฺย-จนฺทาตปมโนหโร;

ชินานนินฺทุ อินฺทุ จ, กสฺส นา’นนฺทโก ภเวฯ

๒๓๑. ‘‘อจฺจนฺเต’’จฺจาทิฯ อจฺจนฺตํ กนฺตํ มนุญฺญํ ลาวณฺยํ ปิยภาโว, ตเมว, ตมิว วาจนฺทาตโป จนฺทิกา, เตน มโนหโร ชินานนินฺทุ อินฺทุ จนฺโท จ กสฺส ชนสฺส อานนฺทโก น ภวตีติฯ กฺริยานฺตทีปกํฯ

๒๓๑. ‘‘อจฺจนฺติ’’จฺจาทิฯ อจฺจนฺตกนฺตลาวณฺยจนฺทาตปมโนหโร อติสเยน มนุญฺญปิยภาวสงฺขาตวิลาสนามเกน จนฺทกิรเณน, โน เจ, อติสเยน มนุญฺญปิยตาสงฺขาตวิลาสสทิเสน จนฺทกิรเณน มโนหโร ชินานนินฺทุ สมฺพุทฺธสฺส มุขจนฺโท จ อินฺทุ จ ปกติจนฺโท จ กสฺส อานนฺทโก น ภเวฯ อิทํ กฺริยาย อนฺเต ฐิตตฺตา กฺริยานฺตทีปกํ นามฯ อนฺตํ อติกฺกนฺตนฺติ จ, ตญฺจ ตํ กนฺตญฺเจติ จ, ลวณสฺส ภาโว ลาวณฺยํ, มธุรภาโว, ตํสทิสตฺตา อจฺจนฺตกนฺตญฺจ ตํ ลาวณฺยญฺจาติ จ, จนฺทสฺส อาตโป กิรโณติ จ, อจฺจนฺตกนฺตลาวณฺยเมว จนฺทาตโปติ จ, จนฺทปกฺเข อจฺจนฺตกนฺตลาวณฺยมิว จ โส จนฺทาตโป จาติ จ, เตน มโนหโรติ จ, ชินานนเมว อินฺทูติ จ วากฺยํฯ อิมินา กฺริยาทีปกตฺตเยเนว อวุตฺตชาติทีปกคุณทีปกานิปิ ญาตพฺพานิฯ

มาลาทีปก

๒๓๒.

โหตา’วิปฺปฏิสาราย,

สีลํ ปาโมชฺชเหตุ โส;

ตํ ปีติเหตุ, สา จา’ยํ,

ปสฺสทฺธาทิปสิทฺธิยาฯ

๒๓๒. อาทิทีปกาทีสุปิ เตสุ ปโยคกฺกเมน ปการนฺตรมตฺถีติ วทติ ‘‘โหติ’’จฺจาทิฯ สีลํ ปญฺจสีลาทิกํ, อวิปฺปฏิสาราย ปจฺฉานุตาปาภาวาย โหติ, โส อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชสฺส อุปฺปนฺนมตฺตาย ปีติยา เหตุ โหติ, ตํ ปาโมชฺชํ ปีติยา พลวภูตาย เหตุ โหติ, สา จายํ ปีติ ปสฺสทฺธาทีนํ ปสฺสทฺธิสุขาทีนํ ปสิทฺธิยา นิปฺผตฺติยา โหตีติ โยชนียํฯ

๒๓๒. อิทานิ นวสุ ทีปเกสุ ปโยควิเสเสน สาเธตพฺเพ อญฺญปฺปกาเร ทสฺเสติ ‘‘โหติ’’จฺจาทินาฯ สีลํ สุรกฺขิตํ ปญฺจงฺคทสงฺคาทิสีลํ อวิปฺปฏิสาราย โหติ, โส อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชเหตุ โหติ อุปฺปนฺนมตฺตาย ตรุณปีติยา การณํ ภวติ, ตํ ปาโมชฺชํ ปีติเหตุ พลวปีติการณํ โหติ, สา อยญฺจ ปีติ ปสฺสทฺธาทิปสิทฺธิยา กายปสฺสทฺธิจิตฺตปสฺสทฺธิอาทีนํ สิทฺธิยา เหตุ โหติฯ น วิปฺปฏิสาโร อวิปฺปฏิสาโร, นสทฺโท ปสชฺชปฏิเสเธ วตฺตเตฯ ปมุทิตสฺส ภาโวติ จ, ตสฺส เหตูติ จ, ปสฺสทฺธิ อาทิ เยสํ สุขาทีนนฺติ จ, เตสํ ปสิทฺธีติ จ วิคฺคโหฯ

๒๓๓.

อิจฺจา’ทิทีปกตฺเตปิ, ปุพฺพํ ปุพฺพมเปกฺขินี;

วากฺยมาลา ปวตฺตาติ, ตํ มาลาทีปกํ มตํฯ

๒๓๓. กิมิทํ ตว ปการนฺตรมิจฺจาห ‘‘อิจฺจาทิ’’จฺจาทิฯ อิจฺเจวมิมํ ยํ ตํ มาลาทีปกํ มตํฯ นนุ กฺริยาทิทีปกเมตมิจฺจาห ‘‘อาทิทีปกตฺเตปี’’ติฯ ยชฺชปฺยาทิทีปกเมตํ ปุพฺพํ ปุพฺพํ วากฺยํ ‘‘โหตาวิปฺปฏิสาราย สีล’’นฺติอาทิกํ อเปกฺขินี อเปกฺขมานา วากฺยานํ ยถาวุตฺตานํ มาลา ปรมฺปรา ปวตฺตาติฯ ตํ ยถาวุตฺตํ มาลาทีปกํ มตํ, นาทิทีปกนฺติฯ

๒๓๓. ‘‘อิจฺจาทิ’’จฺจาทิฯ อาทิทีปกตฺเตปิ กฺริยาทิทีปกภาเว สติปิ วากฺยมาลา อเนกวากฺเยน สมฺพชฺฌมานา ปรมฺปรา ปุพฺพํ ปุพฺพํ ‘‘โหตาวิปฺปฏิสารายา’’ติอาทิกํ วากฺยํ อเปกฺขินี ปวตฺตาฯ อิติ อิทํ อนนฺตรคตปฺปการํ ทีปกํ ‘‘มาลาทีปก’’นฺติ มตนฺติฯ อาทิมฺหิ ทีปกมิติ จ, วิสโยปจาเรน อาทิ จ ตํ ทีปกญฺจาติ จ, มาลา เอว ทีปกมิติ จ วากฺยํฯ

๒๓๔.

อเนเนว ปกาเรน, เสสานมปิ ทีปเก;

วิกปฺปานํ วิธาตพฺพา-นุคตี สุทฺธพุทฺธิภิฯ

๒๓๔. อวุตฺเต ทีปกวิกปฺเป อติทิสนฺโต นิคเมติ ‘‘อเนนิ’’จฺจาทินาฯ อเนเนว อนนฺตรา วุตฺเตน ปกาเรน วิธินา ทีปเก ทีปกวิสเย [ทีปกวิเสเส (ก.)] เสสานมวุตฺตานํ วิกปฺปานํ ชาตฺยาทิทีปกาทิเภทานํ อนุคติ อวโพโธ สุทฺธพุทฺธิภิ ปริสุทฺธมตีหิ กวีหิ วิธาตพฺพา กาตพฺพาติฯ

๒๓๔. อิทานิ อวุตฺตทีปกานิปิ อติทิสติ ‘‘อเนเนวิ’’จฺจาทินาฯ อเนเนว ปกาเรน ยถาวุตฺตทีปกปฺปกาเรน ทีปเก ทีปกวิสเย เสสานํ อปิ วิกปฺปานํ อวุตฺตชาติทีปกคุณทีปกสงฺขาตานํ ปกฺขานํ ชาตฺยาทิทีปกคุณาทิทีปกาทีนํ ฉนฺนํ มาลาทีปกานญฺจ อนุคติ อวโพโธ สุทฺธพุทฺธิภิ กวีหิ วิธาตพฺพา วุตฺตานุสาเรเนว กาตพฺพาฯ วิเสสโต อสงฺกรโต กปฺปียนฺตีติ จ, สุทฺธา พุทฺธิ เยสนฺติ จ วากฺยํฯ

๒๓๕.

วิเสสวจนิจฺฉายํ,

นิเสธวจนํ ตุ ยํ;

อกฺเขโป นาม โส’ยญฺจ,

ติธา กาลปฺปเภทโตฯ

๒๓๕. อกฺเขปมุปกฺขิปติ ‘‘วิเสสิ’’จฺจาทินาฯ วิเสสสฺส ยสฺส กสฺสจิ วจนิจฺฉายํ ยํ นิเสธสฺส ปฏิเสธสฺส วจนํ วุตฺติ, โส อกฺเขโป นาม อกฺขิปนํ ปฏิเสโธติ กตฺวาฯ โสยมกฺเขโป จ กาลปฺปเภทโต อตีตาทิโต ติธา ติปฺปกาโรฯ

๒๓๕. อิทานิ อกฺเขปํ ทสฺเสติ ‘‘วิเสเส’’จฺจาทินาฯ วิเสสวจนิจฺฉายํ ตุ ยสฺส กสฺสจิ ปทตฺถวิเสสสฺส กถนิจฺฉาย เอว ยํ นิเสธวจนํ ปฏิเสธวจนํ อตฺถิ, โส ปฏิเสโธ อกฺเขโป นาม อกฺเขปาลงฺกาโร นามฯ อยญฺจ อกฺเขโป กาลปฺปเภทโต อตีตาทิกาลวิเสเสน ติธา โหติฯ วิเสสสฺส กสฺสจิ วจนนฺติ จ, ตสฺมิํ อิจฺฉาติ จ, นิเสธสฺส ปฏิเสธสฺส วจนมิติ จ, อกฺขิปนํ ปฏิกฺขิปนนฺติ จ, กาลสฺส กฺริยาย วา ปเภโทติ จ วากฺยํฯ

๒๓๖.

เอกากี’เนกเสนํ ตํ, มารํสวิชยีชิโน;

กถํ ต’มถ วา ตสฺส, ปารมีพลมีทิสํฯ

อตีตกฺเขโปฯ

๒๓๖. ‘‘เอกากิ’’จฺจาทิฯ โส ชิโน เอกากี เอโก สมาโน อเนกเสนํ ตํ มารํ วิชยิ ปราเชสิ, ตํ กถํ ยุชฺชเตฯ อถ วา กิํ น ยุชฺชเต, ยโต ตสฺส ชินสฺส ปารมี สมติํสวิธา ปารมิตา เอว พลํ อีทิสํ ยาทิสํ ตสฺส วิชยการณนฺติฯ เอตฺถ เอกากิตฺตการณสามตฺถิยา มารวิชยาโยคพุทฺธิ ‘‘สเสนํ มารํ วิชิตวาติ กถํ ยุชฺชตี’’ติ เอวมาการา อตีตา อกฺขิตฺตาติ อตีตกฺเขโปยํฯ

๒๓๖. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘เอกากิ’’จฺจาทินาฯ ส ชิโน โส สพฺพญฺญู เอกากี อสหาโย อทุติโย อเนกเสนํ ตํ มารํ วิชยี อชินีติ, ตํ กถํ ยุชฺชติฯ อถ วา ยุชฺชเตว, ตสฺส ชินสฺส ปารมีพลํ สมติํสปารมีพลํ สมติํสปารมีตาสงฺขตเสนา อีทิสมีทิสาติฯ พุทฺธสฺส อทุติยภาวญฺจ มารสฺส สปริวารภาวญฺจ นิสฺสาย กสฺสจิ อุปฺปนฺนา ‘‘เอกากินา กถมเนกเสโน มาโร ชิโต’’ติ วิปรีตพุทฺธิ อตีตมารวิชยวิสยตฺตา อตีตา โหติ, ‘‘ตสฺส ปารมีพลํ อีทิส’’นฺติ อตฺถวิเสสสฺส กถนิจฺฉาย ‘‘อถ วา’’ติ นิทฺทิฏฺฐปฏิเสธวจเนน อกฺขิตฺตนฺติ อตีตสฺส อกฺเขปนโต อตีตกฺเขโป นามฯ

๒๓๗.

กิํ จิตฺเต’ชาสมุคฺฆาตํ,

อปฺปตฺโต’สฺมิติ ขิชฺชเส;

ปณาโม นนุ โสเยว,

สกิมฺปิ สุคเต กโตฯ

วตฺตมานกฺเขโปฯ

๒๓๗. ‘‘กิํ จิตฺเต’’จฺจาทิฯ จิตฺต เอชาย ตณฺหาย สมุคฺฆาตํ สพฺพถา อปฺปวตฺติํ อปฺปตฺโตสฺมีติ กิํ ขิชฺชเส, ตุจฺโฉ ตว เขโทฯ สุคเต สกิมฺปิ เอกวารมฺปิ กโต ปณาโม โสเยว ตณฺหาย สมุคฺฆาโตเยว นนุ เอกนฺตการณตฺตา ตสฺสาติ วตฺตมานกฺเขโปยํ วตฺตมานสฺส เขทสฺสากฺขิตตฺตาฯ

๒๓๗. ‘‘กิํ จิตฺเต’’จฺจาทิฯ เห จิตฺต เอชาสมุคฺฆาตํ เอชาสงฺขตาย ตณฺหาย สมุจฺเฉทปหานํ อปฺปตฺโตสฺมีติ กิํ ขิชฺชเส, ตุจฺโฉ ตว เขโทฯ ตถา หิ สุคเต พุทฺธวิสเย สกิมฺปิ กโต ปณาโม โสเยว นนุ ตณฺหาสมุจฺเฉทสฺส เอกนฺตการณตฺตา การณการิยานมเภทพุทฺธิยา โส เอชาสมุคฺฆาโตเยว กิํ น ภวติ, ภวตฺเยวฯ ‘‘ปณาโม’’ตฺยาทิวิเสสกถนาธิปฺปาเยน ‘‘กิํ ขิชฺชเส’’ติ จิตฺตสฺส วตฺตมานเขทสฺส ปฏิเสธิตตฺตา อยํ วตฺตมานกฺเขโป นามฯ เอชาย สมุคฺฆาโตติ วากฺยํฯ

๒๓๘.

สจฺจํ น เต คมิสฺสนฺติ, สิวํ สุชนโคจรํ;

มิจฺฉาทิฏฺฐิปริกฺกนฺต-มานสา เย สุทุชฺชนาฯ

อนาคตกฺเขโปฯ

๒๓๘. ‘‘สจฺจ’’มิจฺจาทิฯ สุชนโคจรํ สิวํ สนฺติปทํ เต สจฺจํ นิยตํ น คมิสฺสนฺติฯ เย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สสฺสตาทิกาย ปริกฺกนฺตํ อภิภูตํ มานสํ จิตฺตํ เยสํ ตาทิสา สุฏฺฐุ อติสเยน ทุชฺชนาติ โยชนียํฯ อยมนาคตกฺเขโป ภาวิโน คมนสฺสากฺขิตฺตตฺตาฯ

‘‘ชีวิตาสา พลวตี, ธนาสา ทุพฺพลา มม;

คจฺฉ วา ติฏฺฐ วา กนฺต, มมาวตฺถา นิเวทิตา’’ติ [กาพฺยาทาส ๒.๑๓๙]ฯ

อยมนาทรกฺเขโปติ เอวมาทโย ตุ ตพฺเภทาเยวาติ อุเปกฺขิตาฯ

๒๓๘. ‘‘สจฺจ’’มิจฺจาทิฯ สุชนโคจรํ สาธูนํ วิสยคตํ สิวํ สนฺติปทํ เต สจฺจเมกนฺเตน น คมิสฺสนฺติฯ เก? เย มิจฺฉาทิฏฺฐิปริกฺกนฺตมานสา สุทุชฺชนา, เตเยวาติฯ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐี’’ติอาทิวิเสสสฺส กถนาธิปฺปาเยน ‘‘เต น คมิสฺสนฺตี’’ติ ติตฺถิยานํ ภาวิโน นิพฺพานคมนสฺส พุทฺธิยา ปฏิสิทฺธตฺตา อยํ อนาคตกฺเขโป นามฯ มิจฺฉา วิปรีตา จ สา ทิฏฺฐิ จาติ จ, ตาย ปริกฺกนฺตํ มานสํ เยสนฺติ จ วากฺยํฯ

‘‘ชีวิตาสา พลวตี, ธนาสา ทุพฺพลา มม;

คจฺฉ วา ติฏฺฐ วา กนฺต, มมาวตฺถา นิเวทิตา’’ –

ตฺยาทิโก อนาทรกฺเขโปปิ ทสฺสิตาตีตกฺเขปาทีหิ อนญฺญตฺตา วิสุํ น วุตฺโตฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – เห กนฺต วลฺลภ มม ชีวิตาสา พลวตี โหติ, ธนาสา ทุพฺพลา, ตฺวํ คจฺฉ วา ติฏฺฐ วา, มมาวตฺถา มม ปกติ นิเวทิตา วิญฺญาปิตาฯ ‘‘เอตฺถ มมาวตฺถา นิเวทิตา’’ติ วิเสสสฺส กถนาธิปฺปาเยน ‘‘คจฺฉ วา ติฏฺฐ วา’’ติ อิมินา อนาทรวจเนน อตฺตโน วลฺลภสฺส วตฺตมานสฺส อนาคตสฺส วา คมนสฺส ปฏิเสธิตตฺตา วตฺตมานกฺเขโป วา อนาคตกฺเขโป วา โหติฯ

๒๓๙.

เญยฺโย โสตฺถนฺตรนฺยาโส,

โย’ญฺญวากฺยตฺถสาธโน;

สพฺพพฺยาปี วิเสสฏฺโฐ,

หิวิสิฏฺฐ’สฺส เภทโตฯ

๒๓๙. อตฺถนฺตรนฺยาสํ นฺยาสยติ ‘‘เญยฺยิ’’จฺจาทินาฯ อญฺญวากฺยตฺถสาธโน อญฺญสฺส วตฺตุมิจฺฉิตสฺส กสฺสจิ วากฺยตฺถสฺส สาธโน สมตฺถโก กสฺสจิเทว อตฺถสฺส ปรสฺส นฺยาโส โย, โส อตฺถนฺตรนฺยาโส เญยฺโย อตฺถนฺตรสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน นฺยาโส ปโยโคติ กตฺวาฯ ตสฺส เภทมาห ‘‘สพฺเพ’’จฺจาทินาฯ อสฺส อตฺถนฺตรนฺยาสสฺส เภทโต วิกปฺปโต หิวิสิฏฺฐา หิสทฺเทน วิเสสิตา สพฺพพฺยาปี จ วิเสสฏฺโฐ จาติ อิเม ภวนฺติฯ นนุ ปติวตฺถูปมาย อิมสฺส จ โก เภโทติ? สจฺจํ, ตถาปิ อุภยตฺถ อตฺถนฺตรนฺยาสมตฺเตน สทิสตฺเตปิ ยตฺถ มุขฺยโต สามฺยปฺปตีติสพฺภาโว, สา ปติวตฺถูปมาฯ ยตฺถ ปน สาธนรูปสฺเสวตฺถนฺตรนฺยาโส, โส อตฺถนฺตรนฺยาโสติ ปากโฏเยวุภินฺนํ เภโทติฯ

๒๓๙. อิทานิ อตฺถนฺตรนฺยาสํ ทสฺเสติ ‘‘เญยฺย’’จฺจาทินาฯ โย อญฺญวากฺยตฺถสาธโน อญฺญวากฺยตฺถสฺส สาธโน โหติ, อญฺญวากฺยตฺถํ สาเธติ, โส อตฺถนฺตรนฺยาโส สาธิยวากฺยตฺถโต อญฺญตฺถสฺส ฐปนํ กถนํ ‘‘อตฺถนฺตรนฺยาโส’’ติ เญยฺโย, อสฺส อตฺถนฺตรนฺยาสสฺส เภทโต ปเภเทน สพฺพพฺยาปี วิเสสฏฺโฐ จ, เอเตเยว หิวิสิฏฺฐา จาติ จตฺตาโร ภวนฺติฯ อตฺโถ จ โส อนฺตโร อญฺโญ เจติ จ, ตสฺส นฺยาโสติ จ, สพฺพํ พฺยาเปติ สีเลนาติ จ, วิเสเส ปเทเส ติฏฺฐตีติ จ, หิสทฺเทน วิสิฏฺฐาติ จ วากฺยํฯ

หิ-รหิตสพฺพพฺยาปี

๒๔๐.

เตปิ โลกหิตาสตฺตา, สูริโย จนฺทิมา อปิ [จนฺทิมารปิ (สี.)];

อตฺถํ ปสฺส คมิสฺสนฺติ, นิยโม เกน ลงฺฆฺยเตฯ

๒๔๐. อุทาหรติ ‘‘เตปิ’’จฺจาทิฯ โลกสฺส หิเต อภิวุทฺธิยํ อาสตฺตา อภิรตฺตา สูริโย จนฺทิมา อปีติ เต มหนฺตาปิ อตฺถํ อุทยวิปริยาส’มภาวํ คมิสฺสนฺติ, น [คมิสฺสนฺตา ปุน (ก.)] ตเถว ติฏฺฐนฺติ, ‘‘ปสฺเส’’ติ ตมวโพธยติฯ ตถา หิ นิยโม ‘‘ภาโว นาม น ปายินิฯ สพฺเพ สงฺขารา วยธมฺมิโน’’ติ อยํ นิยติฯ เกน นาม วตฺถุนา ลงฺฆฺยเต อติกฺกมิตุํ สกฺกาติฯ อยํ หิสทฺทรหิโต สพฺพพฺยาปี อตฺถนฺตรนฺยาโส ตาทิสสฺส นิยมสฺส สพฺพคตตฺตาฯ

๒๔๐. ‘‘เตปิ’’จฺจาทิฯ โลกหิตาสตฺตา โลกาภิวุทฺธิยํ ลคฺคา สูริโย อปิ จนฺทิมา อปิ เตปิ มหานุภาวา อตฺถํ วินาสํ คมิสฺสนฺติ, ปสฺส เอเตสํ ปากฏํ วินาสํ โอโลเกหิฯ ตถา หิ นิยโม ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สพฺพปทตฺถมนติกฺกมฺม ปวตฺตนิยโม เกน ลงฺฆฺยเต ปจฺจยสมุปฺปนฺเนน เกน ปทตฺเถน อติกฺกมฺยเตติฯ อยํ หิสทฺทรหิโต อตฺถคมนสงฺขาโต นิยโม สพฺพตฺถ คโตติ สพฺพพฺยาปี อตฺถนฺตรนฺยาโสฯ ปติวตฺถูปมาย จ อตฺถนฺตรนฺยาสสฺส จ อตฺถนฺตรนฺยาสตฺเตน ตุลฺยตฺเตปิ ตตฺถ สาธมฺมปกาสตฺตสภาโว, เอตฺถ วุตฺตตฺถสฺส สาธนสภาโวติ เอวมิเมสํ นานตฺตํ สุพฺยตฺตํฯ อปีติ สมฺภาวนายํ, ทุติโย อปิสทฺโท สมุจฺจเยฯ

หิ-สหิตสพฺพพฺยาปี

๒๔๑.

สตฺถา เทวมนุสฺสานํ, วสี โสปิ มุนิสฺสโร;

คโตว นิพฺพุติํ สพฺเพ, สงฺขารา น หิ สสฺสตาฯ

๒๔๑. ‘‘สตฺถา’’อิจฺจาทิฯ เทวมนุสฺสานํ เทวานญฺจ มนุสฺสานญฺจ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน สตฺถา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิเกหิ ปรมตฺเถหิ ยถารหํ อนุสาสตีติ, วสี ปญฺจหิ วสิตาหิ อติสยวสีหิ วสิปฺปตฺโต โสปิ มุนิสฺสโร นิพฺพุติํ ขนฺธปรินิพฺพานสงฺขาตํ คโต ปตฺโตเยว, หิสทฺโท สมตฺถเนฯ สพฺเพ สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา น สสฺสตา น นิจฺจา อุปฺปาทวยธมฺมตฺตา อนิจฺจาฯ อยมฺปิ หิสทฺทสหิตสพฺพพฺยาปี อตฺถนฺตรนฺยาโส อนิจฺจตาย สพฺพคตตฺตาติฯ

๒๔๑. ‘‘สตฺถา’’อิจฺจาทิฯ เทวมนุสฺสานํ อุกฺกฏฺฐวเสน สตฺถา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถหิ ยถารหมนุสาสโก วสี วุฏฺฐานอธิฏฺฐานาทีสุ ปญฺจสุ วสิภาเวสุ สาติสยํ อิสฺสริยวา โส มุนิสฺสโร อปิ นิพฺพุติํ ขนฺธนิพฺพานํ คโต เอวฯ หิ ตเถว, สพฺเพ สงฺขารา สสฺสตา น โหนฺตีติฯ อยํ หิสทฺทสหิโต อนิจฺจตาย สพฺพคตตฺตา สพฺพพฺยาปี อตฺถนฺตรนฺยาโสฯ วโส อสฺส อตฺถีติ วากฺยํฯ

หิ-รหิตวิเสสฏฺฐ

๒๔๒.

ชิโน สํสารกนฺตารา, ชนํ ปาเปติ นิพฺพุติํ;

นนุ ยุตฺตา คติ สา’ยํ, เวสารชฺชสมงฺคินํฯ

๒๔๒. ‘‘ชิโน’’อิจฺจาทิฯ ชิโน สํสาโรเยว กนฺตาโร ทุคฺคมตฺตา, ตโต ชนํ สกลมฺปิ โลกํ นิพฺพุติํ ปาเปติฯ นนุ ปสิทฺธิยมนุมติยํ วาฯ สายํ คติ นิพฺพุติปาปนสงฺขาตา ปวตฺติ, วิคโต สารโท ภยมสฺสาติ วิสารโท, ตสฺส ภาโว นิพฺภยตา [นิพฺภยตาย (ก.)] เวสารชฺชํ, เตน สมงฺคีนํ ยุตฺตานํฯ ยุตฺตาติ อนุรูปาติฯ อยํ หิสทฺทวิรหิโต วิเสสฏฺโฐ อตฺถนฺตรนฺยาโส, เวสารชฺชสมงฺคีนเมว ตถาภาวโต น สพฺพพฺยาปีฯ

๒๔๒. ‘‘ชิโน’’อิจฺจาทิฯ ชิโน ชนํ สตฺตโลกํ สํสารกนฺตารา นิพฺพุติํ ปาเปติ, สา อยํ คติ ปวตฺติ เวสารชฺชสมงฺคีนํ จตุเวสารชฺชคุณสมนฺนาคตานํ ตถาคตานํ ยุตฺตา นนูติฯ อยํ ชนานํ นิพฺพานํ ปาปนา เวสารชฺชสมงฺคีนํเยว อาเวณิกตฺตา วิเสสฏฺโฐ หิสทฺทรหิโต อตฺถนฺตรนฺยาโสฯ วิคโต สารโท ภยํ อสฺเสติ จ, กสฺส ภาโวติ จ, เตน สมงฺคิโนติ จ วากฺยํฯ นนูติ ปสิทฺธิยํ อนุมติยํ วา วตฺตเตฯ ทฺวินฺนมฺปิ อตฺโถ วุตฺตนเยน ญาตพฺโพฯ

หิ-สหิตวิเสสฏฺฐ

๒๔๓.

สุรตฺตํ เต’ธรปุฏํ, ชิน รญฺเชติ มานสํ;

สยํ ราคปรีตา หิ, ปเร รญฺเชนฺติ สงฺคเตฯ

๒๔๓. ‘‘สุรตฺต’’มิจฺจาทิฯ ชิน เต ตว สุรตฺตํ พิมฺพผลสมานวณฺณตฺตา อธรปุฏํ มานสํ ปสฺสตํ เยสํ เกสญฺจิ รญฺเชติ ปีเณตีติฯ หิ สมตฺถเน, ตถา หีติ อตฺโถฯ สยํ เยน เกนจิ ราเคน รตฺตวณฺเณน อนุราเคน วา ปรีตา คตา สงฺคเต อตฺตนา สํสฏฺเฐ ปเร อญฺเญ รญฺเชนฺติ รตฺตวณฺเณ อนุรตฺเต วา กโรนฺตีติ สสิเลโส สาธโนฯ อยญฺจ หิสทฺทสหิโต วิเสสฏฺโฐ อตฺถนฺตรนฺยาโส ตถาภาวสฺส ตถาวิธานเมว สมฺภวโตฯ

๒๔๓. ‘‘สุรตฺต’’มิจฺจาทิฯ โภ ชิน เต ตว สุรตฺตํ อธรปุฏํ โอฏฺฐยุคฬํ มานสํ ปสฺสนฺตานํ [ปสนฺนจิตฺตํ (ก.)] จิตฺตํ รญฺเชติ ปีณยติฯ หิ ตเถว, สยํ ราคปรีตา รตฺตวณฺเณน อนุราเคน วา ยุตฺตา สงฺคเต อตฺตนา สํสฏฺเฐ ปเร อญฺเญ รญฺเชนฺติ รตฺตวณฺเณ อนุรตฺเต วา กโรนฺติฯ อิทํ เตสํ สภาวเมเวติฯ อยํ อีทิสานเมว อาเวณิกตฺตา วิเสสฏฺโฐ หิสทฺทสหิโต อตฺถนฺตรนฺยาโสฯ ปุฏสทิสตฺตา อธโร เอว ปุฏมิติ จ, ราเคน ปรีตา ยุตฺตาติ จ วิคฺคโหฯ

๒๔๔.

วาจฺเจ คมฺเม’ถ วตฺถูนํ,

สทิสตฺเต ปเภทนํ;

พฺยติเรโก’ย’มปฺเย’โก-

ภยเภทา จตุพฺพิโธฯ

๒๔๔. พฺยติเรกวิกปฺปมาห ‘‘วาจฺเจ’’อิจฺจาทินาฯ วตฺถูนํ วตฺตุมิจฺฉิตานํ เกสญฺจิ วตฺถูนํ สทิสตฺเต กถญฺจิ วตฺถูนํ ตุลฺยตฺเต วาจฺเจ สทฺเทน วาจเกน ปฏิปาทิเต อถ คมฺเม อสทฺทปฏิปาทิเต สพฺพตฺถพเลน ปกรณาทินา ญาเต วา, น เกวลํ สทฺทปฏิปาทิเตฯ ปเภทนํ เตสเมว วตฺถูนํ วิเสสกถนํ พฺยติเรโก พฺยติเรจนํ ปุถกฺกรณนฺติ กตฺวาฯ อยํ พฺยติเรโกปิ เอโกภยเภทา เอกพฺยติเรโก อุภยพฺยติเรโกติ วาจฺจคมฺมานํ ปจฺเจกํ วิเสเสน จตุพฺพิโธฯ

๒๔๔. อิทานิ พฺยติเรกํ ทสฺเสติ ‘‘วาจฺเจ’’อิจฺจาทินาฯ วตฺถูนํ วตฺตุมิจฺฉิตานํ เกสญฺจิ ปทตฺถานํ สทิสตฺเต เยน เกนจิ อากาเรน สมานตฺเต วาจฺเจ วาจกสทฺเทน ปฏิปาทนีเย อถ ปุน คมฺเม ตสฺมิํเยว สทิสตฺเต อตฺถสตฺติสงฺขาตสามตฺถิเยน คมฺมมาเน ปเภทนํ เตสํเยว วตฺถูนํ นานตฺตกถนํ พฺยติเรโก นามฯ อยมฺปิ พฺยติเรโก เอโกภยเภทา พฺยติเรจนสงฺขาตปุถกฺกรณสามญฺเญน อภินฺโนปิ วาจฺจคมฺมานํ ทฺวินฺนํ ปจฺเจกเมว เอกพฺยติเรโก อุภยพฺยติเรโกติ วิเสเสน จตุพฺพิโธ โหติฯ สทิสานํ ภาโวติ จ, ปกาเรน เภทนํ กถนมิติ จ, พฺยติเรจนํ ปุถกฺกรณมิติ จ, เอโก จ อุภโย จาติ จ, เตสํ เภโท วิเสสนนฺติ จ วิคฺคโหฯ

วาจฺจเอกพฺยติเรก

๒๔๕.

คมฺภีรตฺตมหตฺตาทิ-

คุณา ชลธินา ชิน;

ตุลฺโย ตฺว’มสิ เภโท ตุ,

สรีเรเน’ทิเสน เตฯ

๒๔๕. อุทาหรติ ‘‘คมฺภีร’’อิจฺจาทิฯ ตฺวํ คมฺภีรตฺตํ อคาธตา อชฺฌาสยวิสิฏฺฐตา จ มหตฺตํ เวปุลฺลํ คุณมหนฺตตา จ ตํ อาทิ ยสฺส อุปการิตาทิโน, ตสฺมา คุณา ชลธินา สาคเรน ตุลฺโยฯ ‘‘อสี’’ติสทฺทปฏิปาทิตํ สทิสตฺตํ วุตฺตํฯ เภทํ ทสฺเสติ ‘‘เภโท ตุ’’อิจฺจาทินาฯ เภโท ตุ วิเสโส ปน สาคเรน สห อีทิเสน ทิสฺสมาเนน กรจรณาทิมตา รุจิเรน เต สรีเรเนว เหตุนา, นาญฺญถา, ตสฺเสทิสํ สรีรํ นตฺถีติฯ สทิสตฺเต ปฏิปาทิเต เอกพฺยติเรโกยํ เอกสฺมิํ ชิเน วตฺตมาเนน ธมฺเมน อุปเมยฺโยปมานภูตชินสาครานํ ตสฺส เภทสฺส ปตียมานตฺตาฯ

๒๔๕. อิทานิ ตมุทาหรติ ‘‘คมฺภีรตฺติ’’จฺจาทินาฯ เห ชิน ตฺวํ คมฺภีรตฺตมหตฺตาทิคุณา ชลธินา ตุลฺโย อสิฯ อิมินา วากฺเยน ชินสาครานํ ทฺวินฺนํ สทฺเทน วาจฺจสทิสตฺตํ วุตฺตํฯ เภโท ตุ สาคเรน สห ตว วิเสโส ปน เต ตุยฺหํ อีทิเสน เอวรูเปน ทิสฺสมานหตฺถปาทาทิอวยวยุตฺเตน สรีเรน สรีรเหตุนา โหติฯ ทฺวินฺนํ วตฺถูนํ วตฺตพฺพสทิสตฺตํ วตฺวา อิมินา วากฺเยน ‘‘อีทิเสน สรีเรนา’’ติ เอกสฺมิํเยว ชินปทตฺเถ วิเสสกถเนน ชลธิโต ชินปทตฺถสฺส วิสุํ กตตฺตา สทิสตฺเต สทฺเทน วาจฺเจ สติ อยเมกพฺยติเรโก นามฯ คมฺภีรสฺส คมฺภีรคุณยุตฺตสฺส สาครสฺส วา คมฺภีรชฺฌาสยสมงฺคิโน ชินสฺส วา ภาโวติ จ, มหโต ปกติยา มหโต สาครสฺส วา คุเณหิ มหโต ชินสฺส วา ภาโวติ จ, คมฺภีรตฺตญฺจ มหตฺตญฺจาติ จ, ตํ อาทิ ยสฺส อุปการิตาทิโนติ จ, โส จ โส คุโณ เจติ จ วากฺยํฯ

วาจฺจอุภยพฺยติเรก

๒๔๖.

มหาสตฺตา’ติคมฺภีรา, สาคโร สุคโตปิ จ;

สาคโร’ญฺชนสงฺกาโส, ชิโน จามีกรชฺชุติฯ

๒๔๖. ‘‘มหา’’อิจฺจาทิฯ สาคโร สุคโตปิ จาติ เต อุโภ มหนฺตา สตฺตา มกราทโย ยตฺถ สาคเร, มหนฺตํ วา สตฺตํ สมฺมปฺปธานํ ยสฺส สุคตสฺส, อติคมฺภีรา อติสเยน อคาธา อิติฯ สทิสตาเภทมาห ‘‘สาคโร’’อิจฺจาทินาฯ สาคโร อญฺชนสงฺกาโส อญฺชเนน ตุลฺโย, กณฺโหติ วุตฺตํ โหติฯ ชิโน ตุ จามีกรสฺส สุวณฺณสฺเสว ชุติ โสภา อสฺเสติ จามีกรชฺชุติฯ วาจฺเจ สทิสตฺเต อุภยพฺยติเรโกยํ อุภยตฺถ วตฺตมาเนน คุเณน อุภินฺนมุปมาโนปเมยฺยานํ เภทสฺส ปตียมานตฺตาฯ

๒๔๖. ‘‘มหา’’อิจฺจาทิฯ สาคโร สุคโตปิ จาติ อิเม ทฺเว มหาสตฺตา กเมน ติมิติมิงฺคลาทิมหาสตฺตา จ, ลาภาลาภาทีสุ อนญฺญสาธารณตฺตา มหนฺตตาทิภาวสงฺขาตสทิสตฺตยุตฺตา จ, อติคมฺภีรา อวคาหิตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา จ, อชฺฌาสยคมฺภีรตฺตา จ ทฺเวปิ อติคมฺภีรา โหนฺติฯ เตสุ สาคโร อญฺชนสงฺกาโส, ชิโน จามีกรชฺชุติ สุวณฺณสทิสกนฺติยุตฺโต โหติฯ เอตฺถ ปุพฺพทฺเธน ทฺวินฺนํ วตฺถูนํ สทิสตฺตํ วตฺวา อปรทฺเธน ตทุภยวตฺถุคตวิเสเสน เตสํ ทฺวินฺนมญฺญมญฺญโต วิเสสิตตฺตา สทิสตฺเต สทฺเทน วตฺตพฺเพ สติ อยํ อุภยพฺยติเรโก นามฯ มหนฺตา สตฺตา มจฺฉกจฺฉปาทโย ยตฺถ สาคเรติ วา, มหนฺตํ สตฺตํ สมานภาโว ยสฺส สุคตสฺสาติ วา, อติสเยน คมฺภีราติ จ, อญฺชเนน สงฺกาโส สทิโสติ จ, จามีกรสฺส อิว ชุติ อสฺเสติ จ วากฺยํฯ

คมฺมเอกพฺยติเรก

๒๔๗.

น สนฺตาปาปหํ เนวิ-จฺฉิตทํ มิคโลจนํ;

มุนินฺท นยนทฺวนฺทํ, ตว ตคฺคุณภูสิตํฯ

๒๔๗. ‘‘นิ’’จฺจาทิฯ มิคสฺส โลจนํ สนฺตาปํ กิเลสปริฬาหํ อปหนติ หิํสตีติ สนฺตาปาปหํ น ภวติฯ เนว อิจฺฉิตํ สคฺคโมกฺขสมฺปตฺติํ ททาตีติ เนวิจฺฉิตทํฯ มุนินฺท ตว นยนานํ ทฺวนฺทํ ยุคฬํ ตุ เตหิ ยถาวุตฺเตหิ สนฺตาปาปหตฺตอิจฺฉิตทตฺตคุเณหิ ภูสิตมลงฺกตํฯ เอตฺถ ปน มิคโลจนนยนานํ ทีฆตฺตาทินา สทิสตฺตํ ปตียเตฯ คมฺเม สทิสตฺเต เอกพฺยติเรโกยํ วุตฺตนเยนฯ

๒๔๗. ‘‘น สนฺตา’’อิจฺจาทิฯ มิคโลจนํ มิคโปตกจกฺขุยุคฬํ สนฺตาปาปหํ กิเลสสนฺตาปาปหํ น โหติฯ อิจฺฉิตทํ โลเกหิ ปตฺถิตโลกิยโลกุตฺตรตฺถานํ ทายกํ น โหติฯ เห มุนินฺท ตว นยนทฺวนฺทํ ปน ตคฺคุณภูสิตํ ชนสนฺตาปาปหานาทิยถาวุตฺตคุเณหิ โสภิตํ โหติ, อิห สนฺตาปาปหนนาทีนํ ปฏิเสธทฺวาเรน อุปมาโนปเมยฺยภูตอุภยโลจนสงฺขาตวตฺถูนํ ทีฆปุถุลตาทิสทิสธมฺมํ สามตฺถิเยน ปกาเสตฺวา อปรทฺเธน สนฺตาปาปหนนาทิคุณเหตุ ชินนยนานํ วิสุํ กตตฺตา สทิสตฺเต คมฺมมาเน อยเมกพฺยติเรโก นามฯ สนฺตาปํ อปหนติ หิํ สตีติ จ, อิจฺฉิตํ ททาตีติ จ, เต จ เต คุณา จาติ จ, เตหิ ภูสิตนฺติ จ วากฺยํฯ

คมฺมอุภยพฺยติเรก

๒๔๘.

มุนินฺทานน’มมฺโภช-เมสํ นานตฺต’มีทิสํ;

สุวุตฺตามตสนฺทายิ, วทนํ เน’ทิส’มฺพุชํฯ

๒๔๘. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ มุนินฺทานนํ อมฺโภชญฺเจติ ยานิ วตฺถูนิ กนฺตาทินา ปตียมานตฺตา สทิสตฺถานิ, เอสํ นานตฺตํ เภโท อีทิสํฯ กถํ? วทนํ สุวุตฺตามตํ สทฺธมฺมามตํ สนฺททาตีติ สุวุตฺตามตสนฺทายิ, อมฺพุชํ ตุ เนทิสนฺติฯ อิมินา เภเทน อิเมสํ วิสทิสตฺตา ‘‘เอส’’นฺตฺยาทินาหุฯ ปตียมาเนน สทิสานีติ คมฺเม สทิสตฺเต อุภยพฺยติเรโกยํ วุตฺตนเยเนติฯ

๒๔๘. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ มุนินฺทานนํ อมฺโภชญฺเจติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ นานตฺตํ อีทิสํฯ กถนฺติ เจ? เอสํ ทฺวินฺนํ วทนํ สุวุตฺตามตสนฺทายิ สุฏฺฐุ วุตฺตตฺตา สุวุตฺตสงฺขาตสฺส สทฺธมฺมามตสฺส ทายกํ โหติ, อมฺพุชํ ตุ เอทิสํ น อีทิสํ น โหติ, ตาทิสํ ธมฺมามตํ น ททาตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘เอสํ นานตฺตมีทิส’’นฺติ วจเนน สุคนฺธกนฺติมตฺตาทีหิ คุเณหิ ทฺวินฺนมฺปิ เภโท นตฺถีติ คมฺมมานตฺตา ตํ ปกาเสตฺวา อปรทฺเธน วทนโต อมฺพุชสฺส, อมฺพุชโต วทนสฺส วิสุํ กตตฺตา สทิสตฺเต คมฺมมาเน อยมุภยพฺยติเรโก นามฯ นานา อเนกปฺปการานํ ภาโวติ จ, สาธุ วุตฺตมิติ จ, ตเมว อมตนฺติ จ, ตํ สมฺมา เทติ สีเลนาติ จ วากฺยํฯ

๒๔๙.

ปสิทฺธํ การณํ ยตฺถ, นิวตฺเตตฺวา’ญฺญการณํ;

สาภาวิกตฺต’มถ วา, วิภาพฺยํ สา วิภาวนาฯ

๒๔๙. วิภาวนํ สมฺภาเวติ ‘‘ปสิทฺธ’’มิจฺจาทินาฯ ยตฺถ อลงฺกติยํ ปสิทฺธํ โลกปฺปตีตํ การณํ กิญฺจิ นิวตฺเตตฺวา นิรสฺย อญฺญํ การณํ ปสิทฺธการณโต อญฺญํ นิมิตฺตํ วิภาพฺยํ อวคมฺยเตฯ ยตฺถ การณนฺตรํ นตฺถิ, ตตฺถ กา คตีติ อาห ‘‘สาภาวิกตฺต’’นฺติอาทิฯ อถ วา ปกฺขนฺตเร, สาภาวิกํ [สาภาวิกตฺตํ (ก.)] ธมฺมตาสิทฺธํ, ตสฺส ภาโว สาภาวิกตฺตํ วิภาพฺยํ, สา ตาทิสี วิภาวนา วิญฺเญยฺยา, วิภาวียเต ปกาสียเต การณนฺตรํ สาภาวิกตฺตํ วา เอตายาติ, เอติสฺสนฺติ วา กตฺวาฯ

๒๔๙. อิทานิ วิภาวนํ ทสฺเสติ ‘‘ปสิทฺธ’’มิจฺจาทินาฯ ยตฺถ อลงฺกาเร ปสิทฺธํ โลกปฺปตีตํ การณํ ตํตํคุณสาธนเหตุํ นิวตฺเตตฺวา ปฏิเสเธตฺวา อญฺญการณํ โลกปฺปสิทฺธการณโต อญฺญํ การณํ, อถ วา โน เจ ปสิทฺธการณโต อญฺญการเณ ลพฺภมาเน สาภาวิกตฺตํ ธมฺมตาสิทฺธคุณํ วิภาพฺยํ ปกาสนียํ โหติ, สา วิภาวนา นาม โหติ, การณนฺตรวิภาวนา สาภาวิกวิภาวนาติ ทุวิธา โหตีติ อธิปฺปาโยฯ อญฺญญฺจ ตํ การณญฺเจติ จ, สสฺส อตฺตโน ภาโวติ จ, เตน สมฺภูตมิติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, วิภาวียติ อญฺญการณํ สาภาวิกตฺตํ วา เอตาย วิภาวนาย, เอติสฺสํ วิภาวนายนฺติ จ วาติ วิคฺคโหฯ

การณนฺตรวิภาวนา

๒๕๐.

อนญฺชิตา’สิตํ เนตฺตํ, อธโร รญฺชิตา’รุโณ;

สมานตา ภมุ จา’ยํ, ชินา’นาวญฺฉิตา ตวฯ

๒๕๐. อุทาหรติ ‘‘อนญฺชิต’’อิจฺจาทิฯ ชิน ตว เนตฺตญฺจ อนญฺชิตํ อญฺชนสลากาย ยวตฏฺฐีนมผุฏฺฐเมว อสิตํ กณฺหํ, อธโร จ อนญฺชิโตเยว ลาขาราคาทินา อรุโณ รตฺโต, อยํ ภมุ จ อนาวญฺฉิตา อุสฺสาเหน เยน เกนจิ อนามิตา สมานา สมานตา สุฏฺฐุ อานตา, ตโต สพฺพํ โลกิยํ ตเวติฯ เอตฺถ ปสิทฺธการณมญฺชนาทิ, ตนฺนิวตฺตเนปิ การณนฺตรมตฺถาทินาวคมฺยเต, ตญฺจ กมฺมํ, การิยสฺส อการณตฺตาโยคโตติ การณนฺตรวิภาวนา’ยํฯ

๒๕๐. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘อนญฺชิ’’จฺจาทินาฯ เห ชิน ตว เนตฺตํ ปกติมธุรํ นยนยุคฬญฺจ อนญฺชิตํ วิโลจนานํ กณฺหตฺตสาธนตฺถํ โลกปฺปสิทฺธอญฺชเนหิ อนญฺชิตํ สมานํ อสิตํ ภวนฺตรสิทฺเธน กุสลกมฺเมน นีลํ โหติ, อธโร จ อรญฺชิโต เกนจิ ราเคน อรญฺชิโต สมาโน อรุโณ รตฺโตโหติ, อยํ ภมุ จ อนาวญฺฉิตา เกนจิ วายาเมน อนามิตา สมานา สมานตา สุฏฺฐุ อานตา โหตีติฯ เอตฺถ นยนอธรภมูนํ กณฺหรตฺตกุฏิลคุณสาธเน โลกปฺปสิทฺธานิ อญฺชนานิ การณานิ ปฏิเสเธตฺวา เนตฺตาทีนํ อสิตาทิภาวกถเนเนว การณวินิมุตฺตสฺส การิยสฺส โลเก อวิชฺชมานตฺตา อตฺถปฺปกรณาทินา อสิตาทิภาวสฺส การณํ นาม ปุพฺพชาติยํ สิทฺธกุสลกมฺมเมวาติ ปตียมานตฺตา อยํ การณนฺตรวิภาวนา นามฯ น อญฺชิตนฺติ จ, น รญฺชิโตติ จ, น อาวญฺฉิโตติ จ วากฺยํฯ นสทฺโท ปสชฺชปฏิเสเธ วตฺตเตฯ สํ สมฺมา อานตาติ วิคฺคโหฯ

สาภาวิกวิภาวนา

๒๕๑.

น โหติ ขลุ ทุชฺชนฺย-

มปิ ทุชฺชนสงฺคเม;

สภาวนิมฺมลตเร,

สาธุชนฺตูน เจตสิฯ

๒๕๑. ‘‘น โหติ’’จฺจาทิฯ ทุชฺชเนหิ สห สงฺคเม สมาคเม สตฺยปิ สาธุชนฺตูนํ สปฺปุริสานํ สภาเวน ตาทิเสน ปโยเคน วินาว นิมฺมลตเร อติสเยน นิมฺมเล เจตสิ ทุชฺชนฺยํ สุชเนตรภาโว น โหติ ตาทิสาติสยสาธุตฺตสมาโยคโตติฯ อิห กิญฺจาปิ สภาวสทฺเทน สพฺพถา เหตุนิวตฺตนํ กตํ, ตถาปิ โยนิโสมนสิการาทิตถาวิธนิมิตฺตมตฺเถวฯ ตถาปิ โลโก ตมนเปกฺขมาโน, ปสิทฺธญฺจ การณํ ตาทิสมปสฺสนฺโต สาภาวิกํ ผลํ โวหรติ, ตทนุสาเรน จ สาภาวิกํ ผลํ วิภาพฺยเตติ, อยํ สาภาวิกผลวิภาวนาฯ

๒๕๑. ‘‘น โหติ’’จฺจาทิฯ ทุชฺชนสงฺคเม อปิ ทุชฺชเนหิ สห วาเส สติปิ สาธุชนฺตูนํ สภาวนิมฺมลตเร กิญฺจิ ปโยคํ วินา ปกติยา เอว อตินิมฺมเล เจตสิ ทุชฺชนฺยํ ทุชฺชนคุณํ ขลุ เอกนฺเตน น โหตีติฯ อิห จิตฺตนิมฺมลเหตุภูตานํ โยนิโสมนสิการาทีนํ วิชฺชมานตฺเตปิ โลเกน ตํ การณํ อนเปกฺขิตฺวา อญฺญมฺปิ ปสิทฺธการณํ จิตฺตนิมฺมลการณมทิสฺวา สภาวสิทฺธํ นิมฺมลนฺติ โวหริยมานตฺตาเตเนว โลกโวหารานุสาเรน ‘‘สภาวนิมฺมลตเร’’ติ สพฺพากาเรน การณํ ปฏิเสธํ กตฺวา สภาวสิทฺธนิมฺมลตฺตสงฺขาตผลสฺส ปกาสิตตฺตา อยํ สาภาวิกผลวิภาวนา นามฯ ทุชฺชนานํ ภาโวติ จ, สสฺส อตฺตโน ภาโวติ จ, เตน นิมฺมลตรนฺติ จ วากฺยํฯ

๒๕๒.

ชนโก [การโก (สี.)] ญาปโก เจติ,

ทุวิธา เหตโว สิยุํ;

ปฏิสงฺขรณํ เตสํ,

อลงฺการตโย’ทิตํฯ

๒๕๒. เหตุํ นิทฺทิสติ ‘‘ชนโก’’อิจฺจาทินาฯ ชนโก ภาวาภาวรูปสฺส นิพฺพตฺยาทิการิยสฺส การโก ญาปโก วิชฺชมานสฺเสว กสฺสจิ สมฺพนฺธโต กุโตจิ ปฏิโพธโก จาติ เหตโว ทุวิธา สิยุํฯ นนุ กิเมตฺถ อสนํ [ภูสนํ (?)], เกวลํ ‘‘อเนเนตํ กรียตี’’ติ สรูปกถนมตฺต, [น ตุ (?)] วิเสโส ตุ น [น ตุ (?)] โกจิ วิเสสรูโป วาจาลงฺกาโรติ วิเสสํ โยชยติ ‘‘ปฏี’’ติอาทินาฯ เตสํ การิยุปฺปาทโยคีนํ เหตูนํ ปฏิสงฺขรณํ อุปพฺรูหนํ วิสิฏฺฐภาเวน ปริผุฏํ กตฺวา ยาถาวโต กถนํ อลงฺการตาย พนฺธภูสนรูเปน อุทิตํ อภิหิตํ วิเสสรูปตฺตา, น ปเนเตเนตํ กรียตีติฯ

๒๕๒. อิทานิ เหตฺวาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘ชนโก’’จฺจาทินาฯ ชนโก จ กสฺสจิ ‘‘สตฺตา อสตฺตา’’ติ วุตฺตสฺส ภาวาภาวสงฺขาตการิยสฺส ชนกเหตุ จ ญาปโก จ กสฺสจิ วิชฺชมานตฺตํ อญฺเญน เกนจิ สมฺพนฺเธน อวโพเธนฺโต ญาปกเหตุ จาติ เอวํ เหตโว ทุวิธา สิยุํฯ อิห ผลปกาสกเหตุมฺหิ วุจฺจมาเน ‘‘อิมินา เหตุนา อิทํ ผลํ ชาต’’นฺติ สรูปกถนมตฺตํ วินา วิเสสรูปาลงฺกาโร อิธ นตฺถีติ อาสงฺกิย อลงฺการสรูปวิเสโส เอโสติ ทสฺเสตุมปรทฺธมาหฯ เตสํ ผลปกาสนขมานํ เหตูนํ ปฏิสงฺขรณํ วิสิฏฺฐภาเวน ปกาสํ กตฺวา ตตฺวโต กถนํ อลงฺการตาย อลงฺการสภาเวน อุทิตํ ปสิทฺธํ โหติ, กวีหิ ปตฺถิตํ วา โหติฯ สาลิองฺกุราทีนํ สาลิพีชาทโย วิย ชนฺยสฺส อจฺจนฺโตปการโก ชนกเหตุ นาม, วิชฺชมานอคฺคิอาทีนํ ธูมาทโย วิย กสฺสจิ วิชฺชมานตฺตญาปโก ญาปกเหตุ นามฯ อลงฺการสฺส ภาโว อลงฺการตาฯ อลงฺการตยาติ ฉนฺทํ นิสฺสาย มตฺตาหานิฯ

๒๕๓.

ภาวาภาวกิจฺจวสา,

จิตฺตเหตุวสาปิ จ;

เภทา’นนฺตา อิทํ เตสํ,

มุขมตฺตนิทสฺสนํฯ

๒๕๓. อุทาหรติ ‘‘ภาว’’อิจฺจาทิฯ ภาโว สตฺตา จ, อภาโว อสตฺตา จ, เตเยว กิจฺจานิ เตสํ วเสน จ, จิตฺตา ปสิทฺธเหตุวิปรีตา อจฺฉริยารหา เหตโว เตสํ วเสนาปิ จ เภทา เหตุวิกปฺปา อนนฺตา อนววิโย [อนวธโย (?)], ยโต เอวํ ตสฺมา เตสํ เหตูนํ อิทํ มุขมตฺตนิทสฺสนํ, ตสฺมา ตมฺมุเขน สกฺกา เหตุวิเสเส ปวิสิตุนฺติฯ

๒๕๓. ‘‘ภาวา’’อิจฺจาทิฯ ภาวาภาวกิจฺจวสา ภาวอภาวสงฺขตสตฺตาอสตฺตากฺริยาวเสน จ, จิตฺตเหตุวสาปิ จ ปสิทฺธเหตุโน วิรุทฺเธน อจฺฉริยเหตูนํ ปเภเทน จ, เภทา เหตุวิเสสา อนนฺตา ยสฺมา อปริยนฺตา โหนฺติ, ตสฺมา อิทํ วกฺขมานํ เตสํ เหตูนํ มุขมตฺตนิทสฺสนํ อวเสสเหตูนํ โอคาหณทฺวารมตฺตสฺส นิทสฺสนํ โหติฯ ภาโว จ อภาโว จาติ จ, เตเยว กิจฺจานีติ จ, เตสํ วโส เภโทติ จ, จิตฺตา วิจิตฺตา จ เต เหตโว จาติ จ, เตสํ วโสติ จ, มุขเมว มุขมตฺตํ, มุขญฺจ ตํ วา มตฺตํ สามญฺญญฺเจติ จ, ตสฺส นิทสฺสนมิติ จ วากฺยํฯ มตฺตสทฺโท อวธารเณ สามญฺเญ วา วตฺตเตฯ

๒๕๔.

ปรมตฺถปกาเสก-

รสา สพฺพมโนหรา;

มุนิโน เทสนา’ยํ เม,

กามํ โตเสติ มานสํฯ

ภาวกิจฺโจ การกเหตุฯ

๒๕๔. อุทาหรติ ‘‘ปรมตฺถ’’อิจฺจาทิฯ ปรมตฺถสภาวสฺส นามรูปาทิโน ปกาโสเยว เอกรโส อสหายกิจฺจํ ยสฺสา สา ตาทิสีฯ สพฺเพสํ มโน หรตีติ สพฺพมโนหรา มุนิโน อยํ เทสนา เม มานสํ จิตฺตํ กามเมกนฺเตน โตเสตีติ อยํ ภาวกิจฺโจ การกเหตุ สนฺโตสสตฺตาย การณโตฯ

๒๕๔. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปรมตฺถ’’อิจฺจาทินาฯ ปรมตฺถปกาเสกรสา นามรูปขนฺธอายตนาทิอุตฺตมตฺถานํ ปกาสนสงฺขาต อสหายกิจฺจวตี สพฺพมโนหรา โวหารานุรูเปน วิสยภาวูปคมเนน สพฺเพสํ มโนหรา มุนิโน อยํ เทสนา เม มยฺหํ มานสํ กามํ เอกนฺเตน โตเสตีติฯ พุทฺธสฺส ธมฺมเทสนา ปุพฺเพ อวิชฺชมานสฺส สนฺโตสสฺส สตฺตาสงฺขาตสมุปฺปาทํ กโรตีติ การกเหตุ นาม โหติฯ สา จ เทสนา ‘‘มานสํ โตเสตี’’ติ เอตฺตเกน อทสฺเสตฺวา ‘‘ปรมตฺถปกาเสกรสา’’ติ สวิเสสนํ กตฺวา วุตฺตตฺตา อลงฺกาโรติ อภิมตาฯ เอโก จ โส รโส เจติ จ, ปรมตฺถปกาโสเยว เอกรโส เอกกิจฺจมสฺเสติ จ วิคฺคโหฯ ภาวกิจฺโจ ภาวสงฺขาตํ สตฺตากิจฺจํ กตฺวา ปวตฺโต การกเหตุ ชนกเหตุฯ

๒๕๕.

ธีเรหิ สห สํวาสา, สทฺธมฺมสฺสา’ภิโยคโต;

นิคฺคเหนิ’นฺทฺริยานญฺจ, ทุกฺขสฺสุ’ปสโม สิยาฯ

อภาวกิจฺโจ การกเหตุฯ

๒๕๕. ‘‘ธีเรหิ’’จฺจาทิฯ ธีเรหิ สปฺปญฺเญหิ สห สํวาสา สํสคฺเคน จ, สทฺธมฺมสฺส สมฺพุทฺธเทสิตสฺส อภิโยคโต อภฺยาเสน จ, อินฺทฺริยานํ จกฺขาทีนํ นิคฺคเหน วิสยปฺปวตฺตินิโรธรูเปน วิชเยน จ เหตุนา ทุกฺขสฺส ปญฺจกฺขนฺธสงฺขตสฺส อนุปฺปาทนิโรธสงฺขาโต อุปสโม สิยา ภเวยฺยาติ อยํ อภาวกิจฺโจ การกเหตุ อนุปฺปาทนิโรธสงฺขาตสฺส อภาวสฺส การณโตฯ

๒๕๕. ‘‘ธีเรหิ’’จฺจาทิฯ ธีเรหิ สห สํวาสา สมคฺควาเสน จ, สทฺธมฺมสฺส พุทฺธเทสิตสฺส อภิโยคโต นิรนฺตราภฺยาเสน จ, อินฺทฺริยานํ จกฺขุอาทีนํ นิคฺคเหน รูปาทิอารมฺมเณสุ สุภาทิคฺคหณสฺส นิวารเณน จาติ อิเมหิ การเณหิ ทุกฺขสฺส ขนฺธายตนาทิกสฺส อุปสโม อนุปฺปาทนิโรโธ ขนฺธปรินิพฺพานํ วา สิยาติฯ อภิณฺหโส โยโคติ วิคฺคโหฯ อภาวกิจฺโจ ทุกฺขสฺส อุปสมสงฺขาตํ อสตฺตากิจฺจํ กตฺวา ปวตฺโต การกเหตุ อวิชฺชมานสงฺขาตาย อสตฺตาย อุปฺปาทนโต ชนกเหตุ นามฯ อภาโว กิจฺจมสฺเสติ จ, การโก จ โส เหตุ จาติ จ วากฺยํฯ ภาวกิจฺโจปิ วุตฺตพฺยติเรกโต ญายติฯ

๒๕๖.

มุนินฺท จนฺทสํวาทิ-กนฺตภาโวปโสภินา;

มุเขเนว สุโพธํ เต, มนํ ปาปาภินิสฺสฏํฯ

ภาวกิจฺโจ ญาปกเหตุฯ

๒๕๖. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิฯ มุนินฺเทติ อามนฺตนํฯ เต ตว จนฺทสํวาทินา จนฺทสทิเสน กนฺตภาเวน อุปโสภินา โสภมาเนน มุเขเนว ปาเปหิ ราคาทีหิ อภินิสฺสฏํ พฺยปคตํ มนํ จิตฺตํ สุโพธํ สุฏฺฐุ วิญฺญายตีติ อยํ ภาวกิจฺโจ ญาปกเหตุ อวโพธสตฺตาย ญาปนโตฯ

๒๕๖. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ เห มุนินฺท เต ตว จนฺทสํวาทิกนฺตภาโวปโสภินา จนฺทกนฺตภาวสทิเสน กนฺตภาเวน โสภมาเนน มุเขน มนํ ตุยฺหํ จิตฺตํ ปาปาภินิสฺสฏํ ราคาทีหิ กิเลเสหิ นิกฺขนฺตนฺติ สุโพธํ สุฏฺฐุ วิญฺญายตีติฯ อิห มุขํ มนกนฺตภาวสมฺพนฺเธน สมนฺนาคตํ สยํ วิชฺชมานเมว กิเลสาปคมสฺส อวโพธสตฺตํ ญาเปตีติ ภาวกิจฺโจ ญาปกเหตุ นาม ชาโตฯ จนฺเทน อเภโทปจารโต จนฺทลาวณฺเยน สํวาที สทิโสติ จ, โส จ โส กนฺตภาโว เจติ จ, เตน อุปโสภิโตติ จ, ปาเปหิ อภินิสฺสฏนฺติ จ วากฺยํฯ

๒๕๗.

สาธุหตฺถารวินฺทานิ, สงฺโกจยติเต กถํ;

มุนินฺท จรณทฺวนฺท-ราคพาลาตโป ผุสํฯ

อยุตฺตการี จิตฺตเหตุฯ

๒๕๗. ‘‘สาธุ’’อิจฺจาทิฯ มุนินฺท เต จรณานํ ทฺวนฺทสฺส ราโค พาโล จ โส อาตโป เจติ ราคพาลาตโป ตรุณกิรณสมูโห โลหิตตฺตาทินา สาธูนํ หตฺถารวินฺทานิ กนฺตาทินา ผุสํ วิสาริตฺเตนา’มสนฺโต กถํ สงฺโกจยติ มกุลยติ, อญฺชลิปณามพนฺเธน อยุตฺตเมตํฯ พาลาตโป หิ ปทุมานมุมฺมีลนเหตุ, อยํ ตุ อปุพฺโพ พาลาตโป โย ปทุมานิ นิมีเลตีติ อนุจิตการิยการณา อยุตฺตการี จิตฺตเหตุ, เอวํวิโธ วิญฺเญยฺโย ภาวกิจฺจตฺเตปีติฯ

๒๕๗. ‘‘สาธุ’’อิจฺจาทิฯ เห มุนินฺท เต ตว จรณทฺวนฺทราคพาลาตโป ปาทยุคฬสฺส อรุณวณฺณสงฺขตอภินวสูริยกิรโณ สาธุหตฺถารวินฺทานิ สุชนานํ กรปทุมานิ ผุสํ อตฺตโน สพฺพพฺยาปิตฺตา ผุสนฺโต กถํ สงฺโกจยติ กรสมฺปุฏรูเปน มกุลยตีติฯ พาลาตโป นาม ปทุมวิกสนํ วินา สงฺโกจนํ น กโรติ, เอโส อาตโป อจฺฉริโย วิจิตฺโตติ คมฺยมานตฺตา อยุตฺตสงฺโกจสตฺตากรณโต อยํ อยุตฺตการี จิตฺตเหตุ นามฯ อยุตฺตํ กโรตีติ จ, จิตฺตญฺจ ตํ เหตุ จาติ จ วากฺยํฯ

๒๕๘.

สงฺโกจยนฺติ ชนฺตูนํ, ปาณิปงฺเกรุหานิ’ห;

มุนินฺทจรณทฺวนฺท-นขจนฺทาน’มํสโวฯ

ยุตฺตการี จิตฺตเหตุฯ

๒๕๘. ‘‘สงฺโกจยนฺติ’’จฺจาทิฯ มุนินฺทสฺส ปาทานํ ทฺวนฺเท นขา เอว จนฺทา กนฺตาทินา เตสํ อํสโว กิรณา อิห โลเก ชนฺตูนํ สตฺตานํ ปาณโย เอว ปงฺเกรุหานิ กนฺตาทินา สงฺโกจยนฺติ ปณามกรณสมฺปุฏรูเปน มิลียนฺตีติ [มิลายยนฺตีติ (?)] ยุตฺตการี จิตฺตเหตุ จนฺทโต ปงฺกชสงฺโกจสฺส อุจิตตฺตาฯ วุตฺตนเยปีติฯ

๒๕๘. ‘‘สงฺโก’’อิจฺจาทิฯ มุนินฺทจรณทฺวนฺทนขจนฺทานํ สมฺพุทฺธสฺส ปาททฺวนฺเท นขาวลิสงฺขาตานํ จนฺทานํ อํสโว รํสโย อิห โลเก ชนฺตูนํ ปาณิปงฺเกรุหานิ สงฺโกจยนฺติ กรสมฺปุฏากาเรน สงฺโกจยนฺติ มกุลํ กโรนฺตีติฯ จนฺทกิรเณหิ กตฺตพฺพาย เอว ปทุมสงฺโกจสตฺตาย กตตฺตา จ, ปกติจนฺทกิรณกตฺตพฺพกิจฺจสฺส จนฺทมรีจิสมานอญฺญาทิฏฺฐปุพฺพวิจิตฺรอํสูหิ กตตฺตา จ อยํ ยุตฺตการี จิตฺตเหตุ นามฯ ปาณโย จ เต ปงฺเกรุหานิ เจติ จ, มุนินฺทสฺส จรณทฺวนฺทมิติ จ, ตสฺมิํ นขานีติ จ, เตว จนฺทาติ จ วากฺยํฯ

๒๕๙.

อุทฺทิฏฺฐานํ ปทตฺถานํ, อนุทฺเทโส [อนุเทโส (?)] ยถากฺกมํ;

สงฺขฺยาน’มิติ นิทฺทิฏฺฐํ, ยถาสงฺขฺยํ กโมปิ จฯ

๒๕๙. กมํ วิวริตุมุปกฺกมติ ‘‘อุทฺทิฏฺฐาน’’มิจฺจาทิฯ อุทฺทิฏฺฐานํ ปุพฺเพ วุตฺตานํ ปทตฺถานํ วตฺถูนํ เกสญฺจิ ยถากฺกมํ อุทฺเทสกฺกมานติกฺกเมน อนุทฺเทโส ปุน อตฺถนฺตรนิทฺเทสนเยน อนุกถนํ [กถนํ (?)] ‘‘สงฺขฺยาน’’มิตฺยปิ จ, ‘‘ยถาสงฺขฺย’’มิตฺยปิ จ นิทฺทิฏฺฐํ วุตฺตํฯ วิเธยฺยตฺตา เตสํ ปธานตฺตมิติ ตทเปกฺขาย นปุํสกตฺตํ, อนุวทิตพฺพตฺตานุทฺเทสสฺสาปฺปธานตฺตมิติ น ปุลฺลิงฺคปริคฺคโหฯ ‘‘กโม’’อิจฺจปิ นิทฺทิฏฺโฐติ ลิงฺควิปริณาโมฯ

๒๕๙. อิทานิ กมาลงฺการํ อุทฺทิสติ ‘‘อุทฺทิฏฺฐาน’’มิจฺจาทินาฯ อุทฺทิฏฺฐานํ ปฐมกถิตานํ ปทตฺถานํ ยถากฺกมํ อุทฺทิฏฺฐกฺกมมนติกฺกมฺม อนุทฺเทโส อตฺถนฺตรํ นิสฺสาย ปุนกถนํ ‘‘สงฺขฺยาน’’มิติ จ, ‘‘ยถาสงฺขฺย’’มิติ จ นิทฺทิฏฺฐํ, กโมปิ จ นิทฺทิฏฺโฐฯ เอตฺถ ปสิทฺธํ อนุทฺเทสํ ปุพฺพทฺเธน อนุวทิตฺวา อปฺปสิทฺธํ กมมฺปิ กมปริยายํ สงฺขฺยานยถาสงฺขฺยทฺวยมฺปิ อปรทฺเธน วิทธาติฯ เอตฺถ วิธาตพฺพํ ทสฺเสตุํ อนุวาทสฺส อาหริยมานตฺตา อนุวาโท อปฺปธาโน, วิธาตพฺโพ ปธาโนฯ ยญฺหิ วิธาตพฺพํ, ตํ ปธานํ, อิตรมปฺปธานนฺติ อิมินา การเณน วุจฺจติฯ ตสฺมา ‘‘นิทฺทิฏฺฐ’’นฺติ ‘‘สงฺขฺยานํ, ยถาสงฺขฺย’’นฺติ ทฺวยํ อเปกฺขาย (ตสฺส อปฺปธานตฺตา) [อิทํ ปททฺวยํ สีหฬพฺยาขฺยายํ น ทิสฺสติ] นปุํสกํ โหติฯ ‘‘กโม’’ติ อเปกฺขาย ‘‘นิทฺทิฏฺโฐ’’ติ ปุลฺลิงฺโค โหติฯ อปฺปธาโน อนุทฺเทโสติ นาเปกฺขติฯ กมมนติกฺกมฺมาติ จ, สงฺขฺยาย อนภิกฺกโมติ จ วากฺยํฯ

๒๖๐.

อาลาปหาสลีลาหิ, มุนินฺท วิชยา ตว;

โกกิลา กุมุทานิ โจ-ปเสวนฺเต วนํ ชลํฯ

๒๖๐. ตมุทาหรติ ‘‘อาลาปิ’’จฺจาทินาฯ มุนินฺท ตว อาลาปหาสา จ เตสํ ลีลาหิ, อุทฺเทโสยํฯ วิชยา โกกิลกุมุทานํ ปราภเวน โกกิลา กรวีกา กุมุทานิ จ, ยโถทฺเทสมนุทฺเทโสยํ วุตฺตาเปกฺขายฯ วกฺขมานาเปกฺขาย ตุ อยมฺปิ อุทฺเทโสว, ‘‘โกกิลา วนํ, กุมุทานิ ชล’’มิติ ยโถทฺเทสมนุทฺเทโสยํฯ อุปเสวนฺเต อิว นิสฺสยนฺติ มญฺเญฯ อิติ วตฺถุโต เอว สมฺภโว อิเวติ ปริกปฺปเตฯ ยชฺเชวํ ปริกปฺปนาย กถํ ยถาสงฺขฺยนฺติ เจ? อตฺโรจฺจเต – ยตฺถาลงฺการนฺตรมปิ ปตียเตฯ ตตฺถุทฺเทสานุรูปานุทฺเทสสมฺภเว สงฺขฺยานเมวาลงฺกาโร โวหรียเต ตสฺเสว มุขฺยโต วตฺตุมิจฺฉิตตฺตาฯ ยตฺถาลงฺการนฺตรํ น คมฺยเต, ตตฺถ อจฺจนฺตเมว กโมติ วิญฺเญยฺยํฯ

๒๖๐. อุทาหรติ ‘‘อาลาปิ’’จฺจาทินาฯ เห มุนินฺท เต ตว อาลาปหาสลีลาหิ มธุรสรลีลาหิ สทฺธิํ มนฺทหสิตลีลาหิ สญฺชาตา วิชยา ชยเหตุ โกกิลา กรวีกา จ กุมุทานิ เกรวานิ จ วนํ ชลญฺจ กเมน อุปเสวนฺเต อิว นิสฺสยํ กโรนฺตีติ มญฺเญติฯ เอตฺถ ‘‘อาลาปหาสลีลาหี’’ติ อุทฺเทโส, ‘‘โกกิลา กุมุทานี’’ติ วุตฺตาเปกฺขาย อนุทฺเทโส, ‘‘วนํ ชล’’นฺติ วกฺขมานาเปกฺขาย อุทฺเทโสว โหติ, ตตฺวโต อีทิสวิชเยน โกกิลาทีนํ วนาทินิสฺสยการณาภาวโต อิวสทฺทปโยเคน นิทฺทิฏฺโฐฯ เอวํ สติ อยํ ปริกปฺปนา น ภวติฯ กสฺมา? นานาลงฺการสนฺนิปาเต สติ โย โย อลงฺกาโร วตฺตุนา อิจฺฉิโต, ตสฺเสว มุขฺยโต โวหรียมานตฺตาฯ เอวํ ปริกปฺปนาลงฺการสํสคฺเค สติปิ อุทฺเทสกฺกเมน ทสฺสิตสฺส อนุทฺเทสสฺส มุขฺยตฺตา อยํ กมาลงฺกาโร นามฯ อีทิสญฺญมฺปิ เอวเมว ทฏฺฐพฺพํฯ อาลาโป จ หาโส เจติ จ, เตสํ ลีลาโยติ จ วิคฺคโหฯ

๒๖๑.

สิยา ปิยตรํ นาม, อตฺถรูปสฺส กสฺสจิ;

ปิยสฺสา’ติสเยเน’กํ, ยํ โหติ ปฏิปาทนํฯ

๒๖๑. ปิยตรมาหรติ ‘‘สิยา’’อิจฺจาทินาฯ อติสเยน ปิยสฺส กสฺสจิ อตฺถรูปสฺส อภิเธยฺยสภาวสฺส ยํ ปฏิปาทนมาขฺยานํ โหติ, เอตํ ปิยตรํ นาม สิยาฯ

๒๖๑. อิทานิ ปิยตราลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘สิยา’’อิจฺจาทินา, อติสเยน ปิยสฺส กสฺสจิ อตฺถรูปสฺส อภิเธยฺยสภาวสฺส ยํ ปฏิปาทนํ กถนํ โหติ, เอตํ ปฏิปาทนํ ปิยตรํ นาม ปิยตราลงฺกาโร นาม โหติฯ อติสเยน ปิยนฺติ จ, อตฺโถ เอว รูปํ สภาโวติ จ วากฺยํฯ

๒๖๒.

ปีติ ยา เม สมุปฺปนฺนา, สนฺต สนฺทสฺสนา ตว;

กาเลนา’ยํ ภเว ปีติ, ตเวว ปุน ทสฺสนาฯ

๒๖๒. อุทาหรติ ‘‘ปีติ’’จฺจาทิฯ สนฺต สปฺปุริส มหามุนิ ตว สนฺทสฺสนา จกฺขุปถาปาถมตฺเตน มธุรกถาสวนา ยา ปีติ เม มม สมุปฺปนฺนา, อยํ ปีติ กาเลน อีทิเสน สุเขน [สุขณเน (?)] ตเวว นาญฺญสฺส กสฺสจิ, โก หิ นาโมญฺโญ ตวาทิโสติ, ปุน ทสฺสนา ภเวยฺยาติฯ

๒๖๒. ‘‘ปีติ’’จฺจาทิฯ เห สนฺต สปฺปุริส ตถาคต ตว สนฺทสฺสนา มม เนตฺเต อาปาถคมนโต ยา ปีติ เม สมุปฺปนฺนา, อยํ ปีติ กาเลน อีทิสกฺขเณน ตยา สทิสสฺส อญฺญสฺสาภาวา ตเวว ปุน ทสฺสนา ทสฺสนโต ภเวติฯ เอตฺถ ปีติยา’ติสยเหตุภูตํ อติอิฏฺฐารมฺมณญฺจ ทสฺสเน อติเคธญฺจ ปกาสเนน อติปีตีติ ปทตฺถํ [อติปิยํ ปีภิปทตฺถํ (ก.)], ปกาสิตํ โหติฯ ‘‘อยํ ปีติ ภเว’’ติ ปุพฺพกาเล อุปฺปนฺนปีติยา ปุนาสมฺภวโต ตํสทิสาเยว ปีติ คหิตา ยถา ‘‘โสเยว วฏฺฏโก [วทฺธโก (สี. พฺยาขฺยายํ)], ตานิเยว โอสธานี’’ติฯ

๒๖๓.

วณฺณิเตโน’ปมาเนน, วุตฺยา’ธิปฺเปตวตฺถุโน;

สมาสวุตฺติ นามา’ยํ, อตฺถสงฺเขปรูปโตฯ

๒๖๓. สมาสวุตฺติํวตฺตุมาห ‘‘วณฺณิเตนิ’’จฺจาทิฯ วณฺณิเตน ปสํสิเตน อุปมาเนน อธิปฺเปตสฺส มนสิ นิหิตสฺส วตฺถุโน อตฺถสฺส วุตฺยา กถเนน อยํ วุตฺตลกฺขณา สมาสวุตฺติ นามฯ กสฺมา? อตฺถสฺส วตฺตุมิจฺฉิตสฺส สงฺเขโป สงฺขิปิตฺวา กถนํ รูปํ สภาโว, ตสฺมา ตโตยมนฺวตฺถสญฺญา สงฺเขปวุตฺติ สมาสวุตฺตีติ กตฺวาฯ กสฺมา? อยํ คุณีภูตา สกตฺถา อตฺถนฺตรํ วิทธาติ, น ตุ สกตฺถปธานาฯ

๒๖๓. อิทานิ สมาสวุตฺติํ นิทฺทิสติ ‘‘วณฺณิเต’’จฺจาทินาฯ วณฺณิเตน ปสํสิเตน อุปมาเนน อุปมานวตฺถุนา กรณภูเตน อธิปฺเปตวตฺถุโน อิจฺฉิตตฺถสฺส วุตฺยา กถเนน อตฺถสงฺเขปรูปโต วตฺตุมิจฺฉิตตฺถสฺส สงฺคหรูปตฺตา อยํ ยถาวุตฺตลกฺขณา สมาสวุตฺติ นาม โหติฯ เอตฺถ วตฺตุมิจฺฉิตตฺถํ สงฺคเหตฺวา มนสิ กตฺวา ตสฺส อุปมาภูตตฺถสฺส วณฺณนาย มนสิ กตสฺส ปกาสนโต อยํ สมาสวุตฺติ นามฯ เอติสฺสา ปทาภิหิโต สกตฺโถ อปฺปธาโน, คมฺมมานตฺโถ ปน ปธาโน โหติฯ อธิปฺเปตญฺจ ตํ วตฺถุ เจติ จ, สมาเสน สงฺเขเปน วุตฺติ กถนมิติ จ, สงฺเขโปเยว รูปํ สรูปนฺติ จ, อตฺถสฺส สงฺเขปรูปนฺติ จ วิคฺคโหฯ

๒๖๔.

สา’ยํ วิเสสฺยมตฺเตน, ภินฺนา’ภินฺนวิเสสนา;

อตฺเถว อปราปฺย’ตฺถิ, ภินฺนาภินฺนวิเสสนาฯ

๒๖๔. ตสฺสา ปเภทํ ทสฺเสติ ‘‘สาย’’มิจฺจาทินาฯ สา อยํ สมาสวุตฺติ ยํกิญฺจิ วตฺถุ สามญฺญาการปฺปตีตํ ‘‘อีทิสมิทํ นาญฺญถา’’ติ กุโตจิ พฺยวจฺฉิชฺชเต เกนจิ คุณาทินา ววตฺถาปียเต, ตํ วิเสสฺยํ, ตเมว มตฺตํ วิเสสนเภทพฺยวจฺเฉทโต, เตนฯ ภินฺนา อตุลฺยา อวยวธมฺมสฺส สมุทาเย วตฺตนโตฯ อภินฺนํ ตุลฺยาการํ วิเสสนํ ยสฺสํ สา อภินฺนวิเสสนาปิ อตฺเถวฯ อปราปฺยตฺถิ, น เกวลํ สาเยวฯ กีทิสี? ภินฺนญฺจ อภินฺนญฺจ วิเสสนํ ยสฺสนฺติ ภินฺนาภินฺนวิเสสนาฯ วิเสสฺยํ ตุ ภินฺนนฺติฯ

๒๖๔. อิทานิ ตสฺสา สมาสวุตฺติยา เภทํ ทสฺเสติ ‘‘สาย’’มิจฺจาทินาฯ สา อยํ สมาสวุตฺติ วิเสสฺยมตฺเตน คุณาทิสทิสธมฺเมน กรณภูเตน เกนจิ อุปมานวตฺถุนา มนสิ กตํ ‘‘อิทํ อุปเมยฺยวตฺถุ อีทิส’’นฺติ สามญฺญาวตฺถโต วิสุํ กตวิเสสฺเยน ภินฺนา วิสุํ ชาตา, ตตฺตเกน อตุลฺยา วา, อภินฺนวิเสสนา ตุลฺยวิเสสนยุตฺตา อตฺเถว ภินฺนาภินฺนวิเสสนา อตุลฺยตุลฺยวิเสสนยุตฺตา ภินฺนวิเสสฺยยุตฺตา อปราปิ อตฺถิฯ เอวํ สมาสวุตฺติ ทฺวิธา โหติฯ วิเสสฺยเมว มตฺตมิติ จ, อวยเวน สมฺภวเภทสภาวสฺส สมุทาเยปิ ปวตฺตตฺตา ภินฺนาติ วุตฺตาฯ อภินฺนานิ วิเสสนานิ ยสฺสมิติ จ, ภินฺนานิ จ อภินฺนานิ เจติ จ, ตานิ วิเสสนานิ ยสฺสมิติ จ วิคฺคโหฯ

อภินฺนวิเสสน

๒๖๕.

วิสุทฺธามตสนฺทายี,

ปสตฺถรตนาลโย;

คมฺภีโร จา’ย’มมฺโภธิ,

ปุญฺเญนา’ปาทิโต [ปุญฺเญนาสาทิโต (สี.)] มยาฯ

๒๖๕. อุภยมุทาหรติ ‘‘วิสุทฺธ’’อิจฺจาทินาฯ อยมมฺโภธิ สาคโร ปุญฺเญน จิรานุจิตกุสลมูเลน เหตุนา มยา อาปาทิโต ปตฺโต, กีทิโส? วิสุทฺธํ โลกโวหารโต เทวาสุรานํ มถเน วิเสนาสมฺมิสฺสตฺตา อมตํ ปียูสํ สนฺททาตีติ วิสุทฺธามตสนฺทายี, อมฺโภธิฯ วิสุทฺธํ โทสเลเสนาปฺยสมฺผุฏฺฐตฺตา อจฺจนฺตนิมฺมลํ อมตํ มรณาภาเวน อมตสงฺขาตํ นิพฺพานธาตุํ สนฺททาติ อุปเทสกภาเวนาติ วิสุทฺธามตสนฺทายี, สทฺธมฺโมฯ ปสตฺถานิ นิรวชฺชตฺตา รตนานิ มุตฺตามณิอาทีนิ, เตสํ อาลโย ปวตฺติฏฺฐานํ, อมฺโภธิฯ ปสตฺถานิ พุทฺธาทีหิ อเนกธา, วณฺณิตานิ รตนานิ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขตานิ, เตสํ อาลโย, สทฺธมฺโมฯ คมฺภีโร จ อคาธตฺตา สาคโร สทฺธมฺโม จ อยมาปาทิโตติ ปกตํฯ อยํ วิเสสฺยมตฺตภินฺนา อภินฺนวิเสสนา วิเสสฺยสฺส อมฺโภธิโน วิวจฺฉิตา สทฺธมฺมา ภินฺนตฺตา, วิสุทฺธามตสนฺทายิตฺตาทิโน จ วิเสสนสฺส วุตฺเตน ปกาเรนาภินฺนตฺตาติฯ

๒๖๕. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘วิสุทฺธา’’อิจฺจาทินาฯ วิสุทฺธามตสนฺทายี โลกโวหารโต เทวาสุรานํ สมุทฺทมถเน วิเสน อมิสฺสตฺตา วิสุทฺธภูตปียูสทายโก, อุปมาภูตสมุทฺทวณฺณนาย พุทฺธิยํ วตฺตมานสฺส สทฺธมฺมสฺส ปกาสนโต วิสุทฺธามตสนฺทายี กามามิสาทิโทสลเวนาปิ อมิสฺสิตตฺตา อตินิมฺมลํ ชรามรณรหิตํ นิพฺพานํ อุปเทสทาเนน เวเนยฺยานํ ทายโก, ปสตฺถรตนาลโย นิทฺโทสตฺตา ปสตฺถานํ มุตฺตามณิอาทีนํ รตนานํ ปวตฺติฏฺฐานภูโต สมุทฺทปกฺเข, สทฺธมฺมปกฺเข ปน ปสตฺถรตนาลโย พุทฺธาทีหิ ปสตฺถานํ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขตรตนานํ ปวตฺติเทสภูโต, คมฺภีโร ปกติยาเยว อคาโธ, เอกตฺตนยาทิจตุพฺพิธนเยหิ คมฺภีโร อยํ อมฺโภธิ จ เอโส สมุทฺโท จ, จิตฺเตน คหิตสทฺธมฺโม จ ปุญฺเญน ภวนฺตโรปจิตกุสลกมฺเมน มยา อาปาทิโต ปตฺโตติ วิเสสฺยภูตสฺส อมฺโภธิโน วตฺตุมิจฺฉิตสทฺธมฺมโต ภินฺนตฺตา จ, ‘‘วิสุทฺธามตสนฺทายี’’ติ อิจฺจาทิกานํ วิเสสนานํ อุภยวิเสสฺเยปิ ยถาวุตฺตนเยน อภินฺนตฺตา จ อยํ สมาสวุตฺติ วิเสสฺยมตฺเตน ภินฺนา อภินฺนวิเสสนา โหติฯ

ภินฺนาภินฺนวิเสสน

๒๖๖.

อิจฺฉิตตฺถปโท สาโร,

ผลปุปฺโผปโสภิโต;

สจฺฉาโย’ย’มปุพฺโพว,

กปฺปรุกฺโข สมุฏฺฐิโตฯ

๒๖๖. ‘‘อิจฺฉิเต’’จฺจาทิฯ อยมปุพฺโพว วุตฺตคุณโยเคน อจฺฉริยรูปตฺตา กปฺปรุกฺโข สมุฏฺฐิโต, กีทิโส? อิจฺฉิตํ โลกิยํ ยํ กิญฺจิ อตฺถํ ปททาตีติ อิจฺฉิตตฺถปโท, กปฺปรุกฺโขฯ อิจฺฉิตํ โลกิยโลกุตฺตรํ ยํ กิญฺจิ อตฺถํ ปททาตีติ อิจฺฉิตตฺถปโท, ชิโนฯ สาโร เสฏฺโฐ, กปฺปรุกฺโข ชิโน จฯ ผลานิ ปุปฺผานิ, เตหิ อุปโสภิโต, กปฺปรุกฺโขฯ สห ฉายาย จนฺทสูริยาโลกวิโลมรูปาย วตฺตเต สจฺฉาโย, กปฺปรุกฺโขฯ ชิโน ตุ ปุพฺเพ วุตฺตาย กายกนฺตาทิรูปาย ฉายาย ยุตฺโตติ สจฺฉาโยติฯ อยํ วิเสสฺยมตฺตภินฺนา ภินฺนาภินฺนวิเสสนา ชินโต วิเสสฺยสฺส กปฺปรุกฺขสฺส ภินฺนตฺตา, ผลปุปฺโผปโสภิตตฺถสฺส กปฺปรุกฺเขเยว สมฺภวา, อิจฺฉิตตฺถปทตฺถสฺส สารตาย สจฺฉายตาย อุภยตฺเถว ภาวโต วุตฺตวิธินาติฯ

๒๖๖. ‘‘อิจฺฉิตตฺถิ’’จฺจาทิฯ อิจฺฉิตตฺถปโท สตฺเตหิ อิจฺฉิตานํ โลกิยอวิญฺญาณกวตฺถาภรณาทีนํ ทายโก กปฺปรุกฺขวณฺณนาย จิตฺเต ปติฏฺฐิตสฺส ชินปทตฺถสฺส กเถตุกามตาย อิจฺฉิตตฺถปโท สตฺเตหิ ปตฺถิตานํ โลกิยโลกุตฺตรานํ สกลตฺถานํ อนุรูปวเสน เตสํ เตสํ สตฺตานํ ทายโก, สาโร รุกฺเขสุ อีทิสรุกฺขสฺสาภาวโต อุตฺตโม, สาโร สเทวกาทิสตฺตโลเกสุ ตาทิสสตฺตวิเสสาภาวโต อุตฺตโม, ผลปุปฺโผปโสภิโต กปฺปทฺทุมานุรูปผเลหิ ปุปฺเผหิ จ อุปโสภิโต, สจฺฉาโย จนฺทสูริยาโลเกหิ อาวรณียรุกฺขจฺฉายาย สมนฺนาคโต, สจฺฉาโย นีลปีตาทิฉพฺพิธรํสิชาเลหิ สมนฺนาคโต, อปุพฺโพ ปุพฺเพ อสญฺชาโต อยํ กปฺปรุกฺโข เอโส ปจฺจกฺโข กปฺปปาทโป สมุฏฺฐิโต สตฺตานํ ปุญฺญานุภาเวน โลเก ปาตุภูโตติฯ วตฺตุมิจฺฉิตตฺถชินปทตฺถโต วิเสสฺยสฺส กปฺปรุกฺขสฺส ภินฺนตฺตา จ, อิจฺฉิตตฺถทานสารภาวสจฺฉายสงฺขตานํ วิเสสนานํ อุภยสาธารณตฺตา จ, ผลปุปฺโผปโสภิตตาย รุกฺขสฺเสว วิเสสนตฺตา จ อยํ สมาสวุตฺติ วิเสสฺยภินฺนาว ภินฺนาภินฺนวิเสสนา โหติฯ อิจฺฉิโต จ โส อตฺโถ เจติ จ, ตํ ปททาตีติ จ, ผลปุปฺเผหิ อุปโสภิโตติ จ, สห ฉายาย วตฺตมาโนติ จ วากฺยํฯ

๒๖๗.

สาครตฺเตน สทฺธมฺโม,

รุกฺขตฺเตโน’ทิโต ชิโน;

สพฺเพ สาธารณา ธมฺมา,

ปุพฺพตฺรา’ญฺญตฺร ตุ’ตฺตยํฯ

๒๖๗. ตทุภยํ วิวรติ ‘‘สาครตฺเตนิ’’จฺจาทินาฯ สทฺธมฺโม สมฺพุทฺธภาสิโต สาครตฺเตน สาครคุณสทิสตฺตา สาครรูเปน อุทิโตติ สมฺพนฺโธ, กิตฺติโตติ อตฺโถฯ ชิโน รุกฺขตฺเตน ยถาวุตฺตนเยน อุทิโต ตํ ปตฺโต อนุเปกฺขิตสฺส กกฺขวุตฺติยา อมฺโภธิอาทิสทฺทานํฯ ปกรณาทินา ตุ ตถา ปตีตฺยุทโย, อญฺญถา กถํ อมฺโภธิอาทิสทฺทานํ ธมฺมาทิสจฺฉายกตฺตํ สิยาฯ เภโท ตุ อยํ ปุพฺพตฺร ‘‘วิสุทฺธามตสนฺทายิ’’จฺจาทิเก สพฺเพ เย เกจิ ตตฺโรปาตฺตา วิสุทฺธามตสนฺทายิตฺตาทโย สาธารณา ตุลฺยา ธมฺมา วิเสสนานิ อุภยตฺราปิ สมฺภวา, อญฺญตฺร ตุ อนนฺตรวุตฺต ‘‘อิจฺฉิตตฺถปโท’’อิจฺจาโท ปน ตยํ สาธารณํ [ทฺวยํ สาธารณญฺจ (ก.)], อสาธารณญฺจ วิเสสนํ วุตฺตนเยเนติฯ

๒๖๗. อิทานิ เตหิ ทฺวีหิ สมาสวุตฺเตหิ วุตฺตตฺถทฺวยํ ปกาเสติ ‘‘สาคริ’’จฺจาทินาฯ สาครตฺเตน สาครรูเปน สทฺธมฺโม สมฺมาสมฺพุทฺเธน เทสิตปริยตฺติสทฺธมฺโม อุทิโต กถิโต, รุกฺขตฺเตน ชิโน อุทิโตฯ สาครกปฺปรุกฺขาทิสทฺทา อตฺตโน อภิเธยฺยภูตสาครรุกฺขาทิเก อตฺเถ มุขฺยภาเวน อปวตฺติตฺวา พุทฺธิยํ ปวตฺตอตฺถสฺสาปิ สาธารณภูตวิเสสนปริคฺคเหน คมฺมมาเน วตฺตุมิจฺฉิตสทฺธมฺมชินปทตฺเถเยว ปกรณาทิโต ตาทิสอตฺถปฺปตีติยาสมฺภวโต มุขฺยภาเวน ปวตฺตนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ตถา หิ ยทิ เอเต มุขฺยตฺเถน น ปวตฺตนฺติ, อมฺโภธิกปฺปรุกฺขสทฺทา สทฺธมฺมชินปทตฺเถ กถํ ปกาเสนฺตีติ เตสุ ทฺวีสุ อุทาหรเณสุ ปุพฺพตฺร ‘‘วิสุทฺธามตสนฺทายี’’อิจฺจาทิปุพฺพุทาหรเณ สพฺเพ ธมฺมา ‘‘วิสุทฺธามตสนฺทายี’’ติ สพฺเพ วิเสสนธมฺมา สาธารณา อมฺโภธิสทฺธมฺมานํ สมานา, อญฺญตฺร ตุ ‘‘อิจฺฉิตตฺถปโท’’ติอาทิเก อญฺญสฺมิํ อุทาหรเณ ปน ตยํ ‘‘อิจฺฉิตตฺถปโท, สาโร, สจฺฉาโย’’ติ วิเสสนตฺตยํ สาธารณํฯ ผลปุปฺโผปโสภิตภาโว ปน รุกฺขาเวณิโก, ‘‘อปุพฺโพ’’อิจฺจาทิกํ วิเสสนเมวฯ ตถา หิ อิมินา รุกฺขธมฺมภูโต โกจิ วิเสโส ปกาสิโต น โหตีติ วิเสสนตฺตํ อญฺเญสุเยว วุตฺตํฯ

๒๖๘.

วตฺถุโน’ญฺญปฺปกาเรน, ฐิตา วุตฺติ ตทญฺญถา;

ปริกปฺปียเต ยตฺถ, สา โหติ ปริกปฺปนาฯ

๒๖๘. ปริกปฺปนํ ปริกปฺเปติ ‘‘วตฺถุโน’’จฺจาทินาฯ วตฺถุโน สชีวสฺส นิชฺชีวสฺส วา วุตฺติ อวตฺถา อญฺญปฺปกาเรน วตฺตุมิจฺฉิตปฺปการาเปกฺขาย อญฺเญเนว รูเปน ฐิตา, ตสฺเสว ตโต ยถาวฏฺฐิตปฺปการโต อญฺญถา อญฺเญน ปกาเรน ปริกปฺปียเต ยตฺถ วุตฺติยํ, สา ปริกปฺปนา โหติ, ปริกปฺปียเต อญฺญถา กรียเต วตฺถุฏฺฐิติ เอติสฺสนฺติ กตฺวาฯ

๒๖๘. อิทานิ ปริกปฺปนํ ทสฺเสติ ‘‘วตฺถุโน’’อิจฺจาทินาฯ วตฺถุโน ยสฺส กสฺสจิ สวิญฺญาณกอวิญฺญาณกปทตฺถสฺส วุตฺติ ปวตฺติ อญฺญปฺปกาเรน กปฺปนียปฺปการโต อญฺเญน วิชฺชมานปฺปกาเรน ฐิตา ปวตฺตมานา, ตทญฺญถา ตโต วิชฺชมานปฺปการโต อญฺเญนาวิชฺชมานปฺปกาเรน ยตฺถ วุตฺติยํ ปริกปฺปียเต, สา ปริกปฺปนา นาม โหติฯ ปริกปฺปียเต อญฺญถา กรียเต วตฺถุฏฺฐิติ เอติสฺสมิติ วิคฺคโหฯ

๒๖๙.

อุปมาพฺภนฺตรตฺเตน, กิริยาทิวเสน จ;

กเมโน’ทาหริสฺสามิ, วิวิธา ปริกปฺปนาฯ

๒๖๙. เภทํ ตสฺสา ทสฺเสติ ‘‘อุปมา’’อิจฺจาทินาฯ อุปมา อพฺภนฺตเร ยสฺสา, ตสฺสา ภาโว, เตน จ, กิริยาทิวเสน จ วิวิธา นานปฺปการา ปริกปฺปนา อิทานิ กเมน อุทาหริสฺสามิฯ

๒๖๙. อิทานิ ตสฺส เภทํ ทสฺเสติ ‘‘อุปมาพฺภนฺตเร’’จฺจาทินาฯ อุปมาพฺภนฺตรตฺเตน อุปมาย อพฺภนฺตเร วิชฺชมานตฺตา จ กิริยาทิวเสน จ วิวิธา ปริกปฺปนา กเมน อุทาหริสฺสามิฯ อุปมา อพฺภนฺตเร อสฺสา ปริกปฺปนาเยติ จ, ตสฺสา ภาโวติ จ, อเนเก วิธา ปการา ยาสมิติ จ วิคฺคโหฯ

อุปมาพฺภนฺตรปริกปฺปนา

๒๗๐.

อิจฺฉาภงฺคาตุรา’สีนา,

ตา’ตินิจฺจล’มจฺฉรา;

วสํ เนนฺตีว ธีรํ ตํ,

ตทา โยคาภิโยคโตฯ

๒๗๐. อุทาหรติ ‘‘อิจฺฉา’’อิจฺจาทิฯ อิจฺฉาภงฺเคน ‘‘พุทฺธํ ภควนฺตํ วเส วตฺเตสฺสามา’’ติ โพธิมูเล กตาภิลาสวินาเสน อาตุรา ทุกฺขิตา อตินิจฺจลสภาวปฺปตฺตา อตินิจฺจลํ นาสิกคฺเค นยเน กตานตาวเสน อจฺจนฺตมกฺริยมาสีนา นิสินฺนา ตา อจฺฉรา โยคินิสงฺกาสา มารงฺคนาติ ยถาวฏฺฐิตาย สเจตนานํ มารงฺคนาลกฺขณานํ [มารงฺคนาวลกฺขณานํ (ก.)] วตฺถูนํ วุตฺติ วุตฺตา, สายมญฺญถา ปริกปฺปียเตฯ ธีรํ เทวงฺคนานมฺปิ สิงฺคารภาโวปจริตวิลาสาติสเยนาปิ อกมฺปตฺตาฯ ตํ ภควนฺตํฯ โยโค มนฺตานุฏฺฐานํ, ตตฺถ อภิโยคโต ยุญฺชเนน วสมตฺตโน อายตฺตภาวํ ตทา เนนฺตีว วหนฺติ มญฺเญติฯ เอตฺถ อิว สทฺทสุติยา อุปมาสนฺเทโห น กาตพฺโพ, สวสานยนมกุพฺพนฺติโย มารงฺคนา วสํ เนนฺตีวาติ ปริกปฺปียนฺเตฯ โหติ จ–

‘‘วสํ เนนฺตีว ธีร’’นฺติ, นยเน โน’ปมานตา;

น หิ กตฺตุกฺริยาย’ตฺถิ, อุปมาโนปเมยฺยตาติฯ

กฺริยาปริกปฺปตฺเตปิ อยมุปมาพฺภนฺตรา ปริกปฺปนา, น เกวลกฺริยาปริกปฺปนา มารงฺคนานมจโลปเวสนสฺส โยคาภิโยเคน สามฺยสนฺทสฺสนโต, ตถาภูตาย โจปเวสนกฺริยาย ธีรสฺสาปิ ตาทิสสฺส ภควโต อวสานยนตฺตนฺติ ปริกปฺปนโตติฯ

๒๗๐. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘อิจฺฉา’’อิจฺจาทินาฯ อิจฺฉาภงฺคาตุรา อชปาลนิคฺโรธมูเล นิสินฺนํ ภควนฺตํ ‘‘ปโลเภสฺสามา’’ติ มารงฺคนา อตฺตนาเยว กตาย อิจฺฉาย อนิพฺพตฺติยา ปีฬิตา, อตินิจฺจลํ หุตฺวา นาสิกคฺเค ปติตทิฏฺเฐหิ สมนฺนาคตานญฺญวุตฺติยา กฺริยนฺตรวิรหโตฯ อาสีนา ฌายมานา นิสินฺนา ตา อจฺฉรา โยคินิสทิสา ตณฺหาอรติรคาสงฺขาตา มารงฺคนาโย ธีรํ สิงฺคาราธิปฺปาเยน กตาเนกลีลาวิลาเสนาปิ อกมฺปมานํ ตํ ภควนฺตํ โยคาภิโยคโต มนฺตชปฺปนสงฺขาตโยเค ยุญฺชเนน วสํ อตฺตโน วสํ ตทา อตฺตโน ปราชิตกาเล เนนฺตีว ปาเปนฺติ มญฺเญติฯ เอตฺถ ปุพฺพทฺเธน มารงฺคนาสงฺขาตสชีวปทตฺถานํ วิชฺชมานปฺปการํ ทสฺสิตํฯ ปุน อปรทฺเธน เตสเมว อวิชฺชมานโยคาภิโยเคน วสีกรณํ กปฺปิตํฯ มารงฺคนานํ นิจฺจลนิสชฺชาย โยคินีนํ มนฺตชฺฌยนสทิสตฺตา มารงฺคนานํ โยคินีนํ อุปมาโนปเมยฺยตฺตํ สามตฺถิยา คมฺยเตติ เอสา อุปมาพฺภนฺตรปริกปฺปนา นามฯ ‘‘เนนฺติ อิวา’’ติ ปโยเค กเตปิ กฺริยาปริกปฺปนํ น โหเตวฯ อิจฺฉาย ภงฺโคติ จ, เตน อาตุราติ จ, นิคฺคตํ จลํ จลนํ อสฺมา อาสนสฺมาติ จ, อติสเยน นิจฺจลนฺติ จ, กฺริยาวิเสสนํ, โยเค อภิโยโคติ จ วากฺยํฯ

‘‘เนนฺติ อิวา’’ติ อิธ อิวสทฺทสุติยา อุปมาโชตนตฺถํ เจติ สํสโย น กาตพฺโพ, สาธมฺมสงฺขาตคุณวิเสสสฺส สมฺพนฺเธ อสติ กฺริยามตฺตสฺส อุปมาภาวโตฯ วุตฺตํ หิ–

‘‘วสํ เนนฺตีว ธีร’’นฺติ, นเยน โน’ปมานตา;

น หิ กตฺตุกฺริยาย’ตฺถิ, อุปมาโนปเมยฺยตาติฯ

‘‘วสํ เนนฺตีว ธีร’’นฺติ เอตฺถ นยเน คมฺยมาเน ปาปเน อุปมานตา อุปมานภาโว นตฺถิ, หิ ตเถว, กตฺตุกฺริยาย กตฺตุสมฺพนฺธิยา กฺริยาย อุปมาโนปเมยฺยตา อุปมานภาโว อุปเมยฺยภาโว นตฺถีติ อยํ เหตฺถตฺโถฯ

กฺริยาปริกปฺปนา

๒๗๑.

คชํ มาโร สมารุฬฺโห, ยุทฺธาย’จฺจนฺต’มุนฺนตํ;

มคฺค’มนฺเวสติ นูน, ชินภีโต ปลายิตุํฯ

๒๗๑. ‘‘คช’’มิจฺจาทิฯ ยุทฺธาย อจฺจนฺตมติสเยน อุนฺนตมุจฺจํ คชํ หตฺถิํ สมารุฬฺโห มาโร วสวตฺตี ตํ ชินาตีติ อตฺเถน ชินโต ภีโต ปลายิตุํ กิญฺจิ นิลียนฏฺฐานํ มคฺคํ ปถํ อนฺเวสติ นูน มญฺเญฯ อิติ กฺริยาปริกปฺปนา อาโรหนกฺริยาย มคฺคมนฺเวสนตฺถนฺติ ปริกปฺปิตตฺตาฯ

๒๗๑. ‘‘คช’’มิจฺจาทิฯ ยุทฺธาย ยุทฺธตฺถํ อจฺจนฺตํ อติสเยน อุนฺนตํ ทิยฑฺฒสตโยชนายามานุรูปอุจฺจคุณสมนฺนาคตํ คชํ คิริเมขลํ สมารุฬฺโห มาโร ชินา ภีโต ปลายิตุํ มคฺคํ นิพฺภยํ ปถํ อนฺเวสติ นูน คเวสติ มญฺเญฯ ยุทฺธตฺถํ กุรุมาโน คชาโรหนํ มคฺคานฺเวสนตฺถมิติ กวินา ปริกปฺปิตตฺตา เอสา กฺริยาปริกปฺปนา นามฯ อจฺจนฺตมิติ อสงฺขฺย สสงฺขฺยภาเวปิ ปกรณโต อาธิกฺเก เอว วตฺตติฯ

คุณปริกปฺปนา

๒๗๒.

มุนินฺท ปาททฺวนฺเท เต, จารุราชีวสุนฺทเร;

มญฺเญ ปาปาภิสมฺมทฺท-ชาตโสเณน โสณิมาฯ

๒๗๒. มุนินฺท เต จารุ จ ตํ ราชีวํ ปทุมญฺจ ตมิว สุนฺทรํ ตสฺมิํเต ปาททฺวนฺเท โสณิมา โลหิตตฺตคุโณ, อิติ ยถาวฏฺฐิตา อเจตนสฺส โลหิตตฺตลกฺขณสฺส วตฺถุโน วุตฺติ วุตฺตา, สายมญฺญถา ปริกปฺปียเตฯ ปาปานํ กิเลสารีนํ อภิสมฺมทฺเทน อติสยํ สมฺปิสเนน ชาตํ โสณํ รุธิรํ, เตน ชาโตติ มญฺเญฯ อิติ คุณปริกปฺปนา ปาททฺวนฺทสนฺนิหิตโลหิตตฺตคุณสฺส ‘‘ปาปา…เป.… โสเณเน’’ติ ปริกปฺปิตตฺตาฯ

๒๗๒. ‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิฯ เห มุนินฺท เต ตว จารุราชีวสุนฺทเร มนุญฺญปทุมสุนฺทเร ปาททฺวนฺเท โสณิมา รตฺตวณฺณํ ปาปาภิสมฺมทฺทชาตโสเณน มญฺเญ สปรสนฺตานคตปาปานํ สมฺมทฺทเนน ชาเตน รุธิเรนาติ มญฺเญฯ สพฺพญฺญุโน ปาเท ภวนฺตรสิทฺธปุญฺญกมฺมานุภาเวน ชาตรตฺตวณฺณํ ‘‘ปาปาภิสมฺมทฺทเนนา’’ติ ปริกปฺปิตตฺตา อยํ คุณปริกปฺปนา นามฯ จารุ จ ตํ ราชีวญฺจาติ จ, ปาปานํ อภิสมฺมทฺโทติ จ, เตน ชาตญฺจาติ จ, ตญฺจ ตํ โสณญฺจาติ จ, โสณสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโหฯ

๒๗๓.

มญฺเญสงฺเก ธุวํ นูน-มิว’มิจฺเจวมาทิหิ;

สา’ยํ พฺยญฺชียเต กฺวาปิ, กฺวาปิ วากฺเยน คมฺยเตฯ

๒๗๓. โวหารตฺถํ ปริกปฺปนาสูจเก สทฺเท ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มญฺเญ’’อิจฺจาทิฯ อิติ เอวรูโป สทฺทราสิ อาทิ เยสํ ‘‘ตกฺเกมิ, ปริกปฺเปมิ, จินฺตยามิ, ยเถ’’ตฺเยวมาทีนํ, เตหิ สายํ ปริกปฺปนา กฺวาปิ ยถาวุตฺเต พฺยญฺชียเต ปกาสียเต, กฺวาปิ กตฺถจิ ปน วากฺเยน คมฺยเต มญฺเญอิจฺจาทีนมภาเวปีติฯ

๒๗๓. โวหารสุขตฺถํ ปริกปฺปนาปกาสเก สทฺเท ทสฺเสติ ‘‘มญฺเญ’’จฺจาทินาฯ มญฺเญ, สงฺเก, ธุวํ, นูน, อิว, เอวมาทีหิ สทฺเทหิ สายํ ปริกปฺปนา กฺวาปิ เอตฺถ วิย กตฺถจิ พฺยญฺชียเต ปกาสียเต, กฺวาปิ กตฺถจิ วากฺเยน กฺริยาการกสมฺพนฺธสหิตปทสมุทาเยน คมฺยเต อิวาทิสทฺทโยคาภาเวปิ เกวลํ วากฺยสามตฺถิเยเนว ญายเตฯ ‘‘มญฺเญ’’จฺจาทิปทปญฺจกํทฺวนฺทสมาเสน นิทฺทิฏฺฐํฯ อิติ เอวํ ปกาโร สทฺทสมุทาโย อาทิ เยสํ ‘‘ตกฺเกมิ, ปริกปฺเปมิ, จินฺตยามิ, ยถา’’ติอานีนนฺติ วิคฺคโหฯ

คมฺมปริกปฺปนา

๒๗๔.

ทยาสญฺจารสรสา [ทยาสญฺชาตสรสา (ก.)], เทหา นิกฺขนฺตกนฺติโย;

ปีเณนฺตา ชิน เต สาธุ-ชนํ สรสตํ นยุํฯ

๒๗๔. อุทาหรติ ‘‘ทยา’’อิจฺจาทิฯ รโส สิเนโห, เตน สห วตฺตมาโน สรโสฯ เทโหฯ ทยาย กรุณาย สญฺจาโร ทุกฺขิตสตฺตวิสยา นิรนฺตรปฺปวตฺติ, เตน สรโส, ตโตฯ ชิน เต เทหา สรีรโต นิกฺขนฺตกนฺติโย สาธุชนํ ปีเณนฺตา ตปฺเปนฺตา ตเมว ชนํ สรสตํ สเปมตํ นยุํ ปาเปสุํ, ตาทิสํ ตถาวิธเทหนิกฺขนฺตกนฺตี นํ สาธุชนํ ปีเณนฺติฯ คมฺมมานปริกปฺปนายํ ยโต กนฺติโย ลทฺธสรสสรีรสํสคฺคา สยมฺปิ สรสา อิว อตฺตานํ เสวมานมฺปิ สาธุชนํ สรสตํ เนนฺตีติ คมฺยเตฯ

๒๗๔. วากฺยคมฺมปริกปฺปนมุทาหรติ ‘‘ทเย’’จฺจาทินาฯ เห ชิน เต ทยาสญฺจารสรสา ทุกฺขิตสตฺตวิสยาย กรุณาย สวิสเย นิรนฺตรปฺปวตฺติยา สญฺชาตสฺเนหโต เทหา สรีรโต นิกฺขนฺตกนฺติโย ทสทิสาสุ นิคฺคตา นีลาทิฉพฺพณฺณรํสิโย สาธุชนํ กตปุญฺญํ อุตฺตมชนํ ปีเณนฺตา สรสตํสสฺเนหภาวํ เปมสหิตตฺตํ นยุํ ตเมว สาธุชนํ ปาเปสุํฯ ‘‘สรสตํ นยุ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘สาธุชน’’นฺติ สุตสมฺพนฺเธน ญายติฯ กรุณาสิเนหโสมฺมเทหสํสคฺคโต กนฺติโย สยมฺปิ นิสฺสยคุณโต โสมฺมภูตา อตฺตานํ วิสยํ กตฺวา ปวตฺตชเนปิ มุทุํ กโรนฺเตวาติ อิวาทีนํ อภาเวปิ วากฺยคมฺมปริกปฺปนาฯ เอตฺถ อเจตนานํ กนฺติวตฺถูนํ ชนปสาทสงฺขาตวตฺถุฏฺฐิติ ‘‘ทยาสญฺจารสรสา อิวา’’ติ เอวมาทิอญฺญปฺปกาเรน ปริกปฺปิโตฯ ทยาย สญฺจาโร ปุนปฺปุนํ ปวตฺตีติ จ, สห รเสน สฺเนเหน วตฺตมาโนติ จ, ทยาสญฺจาเรน สรโสติ จ, นิกฺขนฺตา จ ตา กนฺติโย เจติ จ, สาธุ จ โส ชโน เจติ จ, สรสสฺส ภาโวติ จ วากฺยํฯ

๒๗๕.

อารภนฺตสฺส ยํ กิญฺจิ, กตฺตุํ ปุญฺญวสา ปุน;

สาธนนฺตรลาโภ โย, ตํ วทนฺติ สมาหิตํฯ

๒๗๕. สมาหิตํ สมาหรติ ‘‘อารภนฺตสฺสิ’’จฺจาทินาฯ ยํ กิญฺจิ การิยํ กตฺตุํ สตฺตุภงฺคาทิกํ อารภนฺตสฺส สชฺชีภูตสฺส ยสฺส กสฺสจิ ปุมุโน ปุญฺญวสา กุสลพเลน การเณน กุสลสามตฺถิเยน ปุน สาธฺยเต สาธิยมเนเนติ สาธนํ, ตโต ตเมว วา อนฺตรมญฺญํ, ตสฺส ลาโภ, อญฺญการณลาโภติ อตฺโถฯ ตํ สมาหิตํ วทนฺติ, สมาธานํ สมาหิตํฯ

๒๗๕. อิทานิ สมาหิตาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘อารภ’’มิจฺจาทินาฯ ยํ กิญฺจิ อมิตฺตวิชยาทิกํ กตฺตุํ อารภนฺตสฺส ยสฺส ปุญฺญวสา กุสลพเลน ปุน โย สาธนนฺตรลาโภ ตสฺเสว การิยสิทฺธิยา อุปการกสฺส อญฺญสาธนสฺส โย ลาโภ อตฺถิ, ตํ การณลาภํ สมาหิตํ วทนฺติ ตสฺเสว การิยสฺส สมาธานตฺตา ปติฏฺฐิตตฺตา สมาหิตํ อิติ กวิโน กเถนฺติฯ สาธฺยเต สาธิยมเนเนติ จ, ตญฺจ ตํ อนฺตรมญฺญญฺเจติ จ, ตสฺส ลาโภติ จ, สมาธานมิติ จ วากฺยํฯ

๒๗๖.

มาราริภงฺคาภิมุข-มนโส ตสฺส สตฺถุโน;

มหามหี มหาราวํ, รวี’ย’มุปการิกาฯ

๒๗๖. อุทาหรติ ‘‘มาร’’อิจฺจาทิฯ มาราริโน มารสตฺตุโน ภงฺเค อภิภเว อภิมุขํ น ปรมฺมุขํ มนํ ยสฺส ตสฺส สตฺถุโน อุปการิกา อารทฺธมารภงฺคกฺริยานุคฺคาหิกา มหามหี อยํ มหาราวํ มาราริทุสฺสหํ มหานาทํ รวี อกาสิฯ อิธ มาราริภญฺชนํ การิยมารทฺธํ, ตสฺส ปุญฺญวเสเนว มหีราโว อปรํ สาธนํ สมาปนฺนนฺติ ลกฺขณํ โยชนียํฯ

๒๗๖. ‘‘มาราริ’’จฺจาทิฯ มาราริภงฺคาภิมุขมนโส มารสงฺขาตสฺส สตฺตุโน มทฺทเน อภิมุขจิตฺตสฺส ตสฺส สตฺถุโน อุปการิกา อารทฺธมารวิชยสฺส อุปตฺถมฺภิกา อยํ มหามหี มหาราวํ มารสฺส หทยวตฺถุํ มทฺทนฺโต [มทฺทนฺตี (?)] วิย สหิตุมสกฺกุเณยฺยํ มหานาทํ รวี อกาสิฯ เอตฺถ มารภงฺคชนนํ สตฺถูหิ อารทฺธการิยํ, ตสฺเสว สิทฺธิยา เหตุภูตํ อญฺญการณํ นาม มหีราโวฯ มาโร เอว อริ สตฺตูติ จ, ตสฺส ภงฺโคติ จ, ตสฺมิํ อภิมุขํ มนํ ยสฺเสติ จ, มหนฺตี จ สา มหี เจติ จ วิคฺคโหฯ

๒๗๗.

อวตฺวา’ภิมตํ ตสฺส, สิทฺธิยา ทสฺสน’ญฺญถา;

วทนฺติ ตํ ปริยาย-วุตฺตีติ สุจิพุทฺธโยฯ

๒๗๗. ปริยายวุตฺติํ ปฏิปาเทติ ‘‘อวตฺวา’’อิจฺจาทินาฯ อภิมตํ กิญฺจิ อตฺถํ ธนทานาทิลกฺขณํ อวตฺวา อญฺชสา วาจกพฺยาปาเรน อนาขฺยาย ตสฺสาภิมตสฺสตฺถสฺส สิทฺธิยา นิปฺผาทนตฺถํ อญฺญถา อญฺเญน ปกาเรน ตนฺนิพฺพตฺติอนุคุเณน ยํ ทสฺสนํ วจนํ, ตํ สุจิพุทฺธโย ปริยายวุตฺตีติ วทนฺติฯ ปริยาเยน วจนํ ปริยายวุตฺตีติฯ

๒๗๗. อิทานิ ปริยายวุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘อวตฺวา’’อิจฺจาทินาฯ อภิมตํ อิฏฺฐํ ธนทานาทิสรูปํ [ธนธญฺญาทิํ (สีหฬพฺยาขฺยายํ)] ยํ กิญฺจิ อตฺถํ อวตฺวา อุชุมกเถตฺวา ตสฺส อภิมตตฺถสฺส สิทฺธิยา นิปฺผตฺติยา อญฺญถา วตฺตุมิจฺฉิตตฺถสฺสานุรูเปนาญฺญปฺปกาเรน ทสฺสนํ ยํ กิญฺจิ ทสฺสนํ กถนมตฺถิ, สุจิพุทฺธโย ปริยายวุตฺตีติ ตํ วทนฺติฯ ปริยาเยน วุตฺติ กถนมิติ จ, สุจิ พุทฺธิ เยสมิติ จ วากฺยํฯ

๒๗๘.

วิวฏงฺคณนิกฺขิตฺตํ, ธน’มารกฺขวชฺชิตํ;

ธนกาม ยถากามํ, ตุวํ คจฺฉ ยทิ’จฺฉสิฯ

๒๗๘. อุทาหรติ ‘‘วิวฏงฺคเณ’’จฺจาทิฯ ธนํ วิวเฏ เกนจิ อนาวฏตฺตา องฺคเณ ปกาสปฺปเทเส นิกฺขิตฺตํ อถ จ ปน อารกฺขวชฺชิตํฯ ธนํ กาเมตีติ ธนกามาติ อามนฺตนํฯ ตุวํ ยทิ อิจฺฉสิ คนฺตุํ ธนํ วา, ยถากามํ คจฺเฉติ ธนาวหรณมิจฺฉิตมญฺชสา อวตฺวา ตํสิทฺธิยา พฺยาเชน วทติฯ ปริยายวุตฺติฯ

๒๗๘. อุทาหรติ ‘‘วิวฏ’’มิจฺจาทินาฯ ธนํ มุตฺตามณิอาทิ วิวฏงฺคณนิกฺขิตฺตํ ปาการาทิปริกฺเขปรหิตตฺตา นิราวรณฏฺฐาเน เยน เกนจิ ฐปิตํ อปิจ อารกฺขวชฺชิตํฯ โภ ธนกาม ตุวํ ยทิจฺฉสิ ธนํ คมนํ วา, ยถากามํ คจฺฉาติ จิตฺเตนิจฺฉิตธนาวหรณวิธานํ ‘‘ธนมาหรา’’ติ อุชุมวตฺวา เอวํ พฺยาเชน วุตฺตตฺตา อิทํ ปริยายวุตฺติ นามฯ วิวฏญฺจ ตํ องฺคณญฺเจติ จ, ตสฺมิํ นิกฺขิตฺตนฺติ จ, อารกฺเขน วชฺชิตมิติ จ, ธนํ กาเมตีติ จ, กามํ ตณฺหํ ตํสมฺปยุตฺตํ วา จิตฺตมนติกฺกมฺมาติ จ วากฺยํฯ

๒๗๙.

ถุติํ กโรติ นินฺทนฺโต, วิย ตํ พฺยาชวณฺณนํ;

โทสาภาสา คุณา เอว, ยนฺติ สนฺนิธิ’มตฺรหิฯ

๒๗๙. พฺยาชวณฺณนํ วณฺเณติ ‘‘ถุติ’’มิจฺจาทินาฯ นินฺทนฺโต วิย โทสํ นิทสฺเสนฺโต วิย ถุติํ กโรติ วณฺณํ ภาสติ, ตํ พฺยาชถุติลกฺขณํ พฺยาชวณฺณนํ นามฯ กถเมตฺถ คุณา ปตียนฺตีติ อาห ‘‘โทสิ’’จฺจาทิฯ อตฺร วุตฺติวิเสเส โทสา วิย อาภาสนฺติ ปฏิภนฺติฯ ตาทิสปทาทินา โทสาภาสา คุณา เอว อิทฺธิมนฺตตาทโย น โทโสปิ โกจิ สนฺนิธิมวฏฺฐานํ ยนฺติฯ หีติ อวธารเณ อตฺร พฺยาชวณฺณนเมวิทํ, น นินฺทกมิติฯ

๒๗๙. อิทานิ พฺยาชวณฺณนํ ทสฺเสติ ‘‘ถุติ’’จฺจาทินาฯ นินฺทนฺโต วิย โทสํ ทสฺเสนฺโต วิย ถุติํ กโรติ วณฺณนํ กโรติ, ตํ วณฺณนากรณํ พฺยาชวณฺณนํ นาม โหติฯ นินฺทาสภาเวน ปวตฺตถุติตฺตา นินฺทา เอเวติ เจ? อตฺร อสฺมิํ วุตฺติวิเสเส โทสาภาสา โทสา วิย ปฏิภาสมานา คุณา เอว ตาทิสปทปฺปโยเคน อิทฺธิมนฺตตาทโย คุณาว สนฺนิธิํ คุณสภาวาวฏฺฐานํ ยนฺติ ปาปุณนฺตีติฯ พฺยาเชน วณฺณนมิติ จ, โทสา อิว อาภาสนฺติ ปฏิภาสนฺตีติ จ วากฺยํฯ

๒๘๐.

สญฺจาเลตุ’มลํ ตฺวํ’สิ, ภุสํ กุวลยา’ขิลํ;

วิเสสํ ตาวตา นาถ, คุณานํ เต วทาม กิํฯ

๒๘๐. อุทาหรติ ‘‘สญฺจาเลตุ’’มิจฺจาทินาฯ นาถ ตฺวํ อขิลํ กุวลยํ อุปฺปลํ ปถวีวลยญฺเจติ สิลิฏฺฐํ สญฺจาเลตุํ ภมยิตุมิโต จิโต จ ภุสมจฺจนฺตํ อลํ สมตฺโถปิ ตาวตา ตํมตฺเตน เต คุณานํ วิเสสํ อติสยลกฺขณํ กิํ เกน การเณน วทามฯ อิห อุปฺปลจาลนสามตฺถิยวิภาวนวเสน นินฺทติ, ตาว นิขิลภูมณฺฑลสญฺจาลาวิกรณโต ปรมาย ถุติยา สํโยชิโตยํ ภควา มหานุภาวํ วิจิตวาติ ภุวนมณฺฑลสิขามณีติฯ พฺยาชวณฺณนมีทิสมจฺจนฺตํ รมณียํ, ตทิทญฺจ สพฺพถา สิเลสมุปชีวติฯ

๒๘๐. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘สญฺจาเลตุ’’มิจฺจาทินาฯ นาถ ตฺวํ อขิลํ กุวลยํ นิสฺเสสํ นีลุปฺปลวนํ ปถวีมณฺฑลํ วา สญฺจาเลตุํ กมฺเปตุํ ภุสมติสเยน อลํ สมตฺโถ, ตาวตา เต คุณานํ วิเสสมติสยํ กิํ วทาม กถํ ภณามาติฯ กุวลยสทฺทสฺส อุปฺปลวิเสสวาจกตฺตา ปฐมํ นินฺทาว, ตสฺเสว สทฺทสฺส ปถวีมณฺฑลวาจกตฺตา ‘‘อิทฺธิมโต ตว อิทํ กิํ วิเสส’’นฺติ อุตฺตมคุณวณฺณนา กตา โหติฯ อีทิสา พฺยาชวณฺณนา ปสตฺถา, สา จ สพฺพถา สิเลสํ นิสฺสาย ปวตฺตตีติฯ กุยา ปถวิยา วลยํ มณฺฑลมิติ สมาโสฯ

๒๘๑.

วิเสสิ’จฺฉายํ ทพฺพสฺส, กฺริยาชาติคุณสฺส จ;

เวกลฺลทสฺสนํ ยตฺร, วิเสโส นาม’ยํ ภเวฯ

๒๘๑. วิเสสวุตฺติํ วตฺเตติ ‘‘วิเสสิจฺฉาย’’มิจฺจาทินาฯ วิเสเส อติสเย กิสฺมิญฺจิปิ การิยวิเสเส อิจฺฉายํ ทพฺพาทีนํ ยตฺร เวกลฺลสฺส อภาวสฺส ทสฺสนํ วจนํ, อยํ วิเสโส นาม วิเสสวุตฺติ นาม ภเวฯ

๒๘๑. อิทานิ วิเสสาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘วิเสสิ’’จฺจาทินาฯ วิเสสิจฺฉายํ อติสเย การิยวิเสเส อิจฺฉายํ สติ ทพฺพสฺส จ กฺริยาชาติคุณสฺส จ ยตฺร ยสฺมิํ วุตฺติวิเสเส เวกลฺลทสฺสนํ อภาวกถนมตฺถิ, อยํ วิเสโส นาม ภเว วิเสสวุตฺติ นาม สิยาติฯ วิกลสฺส ภาโวติ จ, ตสฺส ทสฺสนมิติ จ วากฺยํฯ

๒๘๒.

น รถา น จ มาตงฺคา, น หยา น ปทาตโย;

ชิโต มาราริ มุนินา, สมฺภาราวชฺชเนน หิฯ

ทพฺพวิเสสวุตฺติฯ

๒๘๒. อุทาหรติ ‘‘น รถา’’อิจฺจาทิฯ สุโพธํฯ อตฺร จ วิชโยปกรณจตุรงฺคานีกลกฺขณทพฺพาภาเวน สมติํสปารมิตาสงฺขตสมฺภาราวชฺชนสฺเสว มาราริวิชยลกฺขโณ วิเสโส วุตฺโตฯ

๒๘๒. ‘‘น รถา’’อิจฺจาทิฯ รถา ตโย อนฺตมโส สปริวารานํ ติณฺณํ รถานํ อนีกโวหารโต ตาทิสา ตโย รถา จ นตฺถิฯ มาตงฺคา ตโย วุตฺตนเยน อนีกสงฺขาตา ตโย มาตงฺคา จ นตฺถิฯ น หยา ตโย ตาทิสา อนีกสงฺขาตา ตโย อสฺสา จ นตฺถิฯ ปทา น อนฺตมโส สายุธานํ จตุนฺนํ ปุริสานํ อนีกโวหารโต ตาทิสา จตฺตาโร ปุริสา ปทา จ นตฺถิฯ ตถาปิ มุนินา สมฺภาราวชฺชเนน หิ สมติํสปารมิธมฺมานํ อาโภคกรเณเนว มาราริ มารปจฺจตฺติโก ชิโต อภิภวิโตฯ อิห ชโยปกรณภาเวน ฐิตานํ รถานีกาทีนํ ทพฺพานํ เวกลฺลํ ทสฺเสตฺวา สตฺตุวิชยสภาวานํ สมฺภารานํ อาวชฺชนวิเสสสฺส วุตฺตตฺตา เอสา ทพฺพวิเสสวุตฺติ นามฯ รโถ นาม จตุปุริสปริวาโร, ตาทิสํ รถตฺตยํ รถานีกํ นามฯ หตฺถี ปน ทฺวาทสปุริสปริวาโร โหติ, ตาทิสํ หตฺถิตฺตยํ หตฺถานีกํ นามฯ อสฺโส ติปุริสปริวาโร, ตาทิสํ หยตฺตยํ หยานีกํ นามฯ สายุธา จตฺตาโร ปุริสา ปทานีกํ นามฯ อิห รถาทีสุ ฐิตา วิย สีฆํ ปาทพเลน คนฺตฺวา ยุชฺฌมานา ปุริสา ปาโทปจาเรน ‘‘ปาทา’’ติ วุตฺตาฯ รถาทีนํ ปมาณํ ตโยติ อนีกฏฺฐาเน ทสฺเสตฺวา ปุริสปมาณสฺสาวุตฺเตปิ อนฺตมโส จตฺตาโร ปุริสา อนีกํ นาม โหนฺตีติ ปกรณโต จตฺตาโรติ ญายติฯ โน เจ? สาวุธปุริสวาจกสฺส ปทาติสทฺทสฺส ‘‘ปทาตโย’’ติ พหุวจเนน รูปสมฺภวโต ‘‘รถา น, มาตงฺคา น, หยา น, ปทาตโย น’’ อิติ สมฺพนฺโธฯ ทพฺพวิเสสวุตฺติ ทพฺเพน ทพฺพปฏิเสธนโต วิเสสกถนํ วิเสสสฺส วุตฺตีติ จ, ทพฺเพน ทพฺพปฏิเสเธน วิเสสวุตฺตีติ จ วากฺยํฯ กฺริยาวิเสสวุตฺยาทิตฺตยมฺปิ เอวเมว ทฏฺฐพฺพํฯ

๒๘๓.

น พทฺธา ภูกุฏิเนว, ผุริโต ทสนจฺฉโท;

มาราริภงฺคญฺจา’กาสิ, มุนิวีโร วโร สยํฯ

กฺริยาวิเสสวุตฺติฯ

๒๘๓. ‘‘น พทฺธา’’อิจฺจาทิฯ ภูกุฏิ ภมุภงฺโค โกปชนิโต น พทฺธา น รจิตา, ทสนจฺฉโท จาธโร เนว ผุริโต เนว กมฺปิโต โกเปนฯ ตถาปิ จ วโร อุตฺตโม มุนิวีโร สยํ มาราริโน ภงฺคํ ปราชยํ อกาสีติฯ ภูกุฏิพนฺธนาทิกฺริยาวิคเมน นิพฺพิการวิชยลกฺขโณ วิเสโส ทสฺสิโตฯ

๒๘๓. ‘‘น พทฺธา’’อิจฺจาทิฯ ภูกุฏิ โกปวิการภูโต ภมุภงฺโคปิ น พทฺธา น กตา, ทสนจฺฉโท ทนฺตาวรโณ เนว ผุริโต น กมฺปาปิโตฯ ตถาปิ วโร อุตฺตโม มุนิวีโร มุนิคุณวีรคุณยุตฺโต ตถาคโต สยํ มาราริภงฺคญฺจ อกาสีติฯ เอตฺถ ภมุภงฺครจนาทิกํ กฺริยํ อกตฺวา นิพฺพิการสฺส มารภงฺคสภาววิเสสสฺส [นิพฺพิการมารภงฺคสฺส (ก.)] วุตฺตตฺตา เอสา กฺริยาวิเสสวุตฺติ นามฯ ภูนํ กุฏิ วงฺกตาติ จ, มาโร เอว อรีติ จ, เตสํ ภงฺโคติ จ วากฺยํฯ

๒๘๔.

น ทิสาสุ พฺยตฺตา [ตตา (สี.)] รํสิ,

นา’โลโก โลกปตฺถโฏ;

ตถาปฺย’นฺธตมหรํ,

ปรํ สาธุสุภาสิตํฯ

ชาติวิเสสวุตฺติฯ

๒๘๔. ‘‘นิ’’จฺจาทิฯ ทิสาสุ ทสสุ พฺยตฺตา ปตฺถฏา รํสิ น ภวติฯ โลเก สกลสฺมิํ ปตฺถโฏ วิตฺถโต อาโลโกน ภวติฯ ตถาปีติ วิเสสนิจฺฉายํ, ตชฺชาติกตฺตาภาเวปิ สาธูนํ สุภาสิตํ สทฺธมฺมสงฺขาตํ ปรมจฺจนฺตเมว อนฺธตมํ อิฏฺฐานิฏฺฐาเวกลฺลโต ปญฺญาจกฺขุสฺส อนฺธการํ โมหนฺธการํ หรตีติ อนฺธตมหรนฺติฯ รํสิยา อนฺธการาปหารสมตฺถาย นิวตฺติยา วิเสโส สุภาสิตสฺส ทสฺสิโตฯ

๒๘๔. ‘‘น ทิสาสุ’’อิจฺจาทิฯ ทิสาสุ พฺยตฺตา ปตฺถฏา รํสิปิ นตฺถิ, โลกปตฺถโฏ อาโลโกปิ นตฺถิฯ ตถาปิ สาธุสุภาสิตํ สทฺธมฺโม ปรมจฺจนฺตํ อนฺธตมหรํ อตฺถานตฺถตีรณกฺขมสฺส ปญฺญาจกฺขุสฺส อนฺธการกโมหตมํ หรํ โหตีติฯ อิธ อนฺธการวิทฺธํสเน สมตฺถํ รํสิชาตฺยาทิกํ ปฏิเสเธตฺวา สุภาสิตสฺส อนฺธการาปหรณสงฺขาตสฺส วิเสสสฺส วุตฺตตฺตา อยํ ชาติวิเสสวุตฺติ นามฯ โลเก ปตฺถโฏติ จ, อนฺเธตีติ อนฺโธ โมโห, ตมสทิสตฺตา อนฺโธเยว ตโมติ จ, ตํ หรตีติ จ, สาธูนํ สุภาสิตมิติ จ วากฺยํฯ

๒๘๕.

น ขรํ น หิ วา ถทฺธํ, มุนินฺท วจนํ ตว;

ตถาปิ คาฬฺหํ ขนติ, นิมฺมูลํ ชนตามทํฯ

คุณวิเสสวุตฺติฯ

๒๘๕. ‘‘น ขร’’มิจฺจาทิฯ มุนินฺท ตว วจนํ น ขรํ น ลูขํ, น ถทฺธํ วา กฐินญฺจ น หิฯ ตถาปิ ตาทิสขรตฺตาทิคุณาภาเวปิ ชนตาย ชนสมูหสฺส มทํ คาฬฺหํ ทฬฺหํ [ตณฺหํ (ก.)] กตฺวา นิมฺมูลํ ขนตีติฯ อโยสงฺกุมฺหิ ปสิทฺธขรตฺตาทิคุณนิเสเธน มุนินฺทวจนสฺส วิเสโส อาวิกโตฯ

๒๘๕. ‘‘น ขร’’มิจฺจาทิฯ เห มุนินฺท ตว วจนํ ขรํ กกฺกสํ น โหติ, ถทฺธํ วา น โหติฯ ตถาปิ ชนตามทํ ชนสมูหสฺส ชาตฺยาทิํ นิสฺสาย ปวตฺตํ คพฺพํ คาฬฺหํ ทฬฺหํ กตฺวา นิมฺมูลํ มูลมเสเสตฺวา ขนตีติฯ ขณนกฺขมอโยสงฺกุอาทีสุ ลพฺภมานํ ขรตฺตาทิคุณํ ปฏิเสเธตฺวา พุทฺธวจนสฺส มทขณนสภาวสงฺขาตสฺส วิเสสสฺส วุตฺตตฺตา อยํ คุณวิเสสวุตฺติ นาม โหติฯ นตฺถิ มูลมสฺส ขณนสฺสาติ จ, ชนานํ สมูโหติ จ, ตาย มโทติ จ วิคฺคโหฯ ‘‘คาฬฺหํ นิมฺมูล’’นฺติ ขณนกฺริยาย วิเสสนตฺตา คาฬฺหํ นิมฺมูลํ ขณนํ กโรตีติ โยชนาฯ

๒๘๖.

ทสฺสียเต’ติทิตฺตํ […ติริตฺตํ (ก.)] ตุ,

สูรวีรตฺตนํ ยหิํ;

วทนฺติ วิญฺญู วจนํ,

รุฬฺหาหงฺการมีทิสํฯ

๒๘๖. รุฬฺหาหงฺการํ วทนฺติฯ

๒๘๖. อิทานิ รุฬฺหาหงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘ทสฺสียเต’’ อิจฺจาทินาฯ สูรวีรตฺตนํ สูรภาววีรภาวํ อติทิตฺตํ ตุ อติสเยน ปน ทิตฺตํ ยหิํ วากฺเย ทสฺสียเต, อีทิสํ วจนํ วิญฺญู กวโย รุฬฺหาหงฺการมิติ วทนฺตีติฯ สูโร จ วีโร จาติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, รุฬฺโห อุคฺคโต อหงฺกาโร เอตฺถ วุตฺติวิเสเสติ จ วากฺยํฯ

๒๘๗.

ทเม นนฺโทปนนฺทสฺส,

กิํ เม พฺยาปารทสฺสนา;

ปุตฺตา เม ปาทสมฺภตฺตา,

สชฺชา สนฺเตว ตาทิเสฯ

๒๘๗. อุทาหรติ ‘‘ทเม’’อิจฺจาทินาฯ นนฺโทปนนฺทสฺส นาคราชสฺส อปฺปเมยฺยมหานุภาวสฺส ทเม ทมเน เม มม นิรวธิสรนฺติปฺปเมยฺยปฺปภาวานุจริตกิตฺติโนปิ ปรสฺส พฺยาปารทสฺสนา ปโยคปฏิปาทเนน กิํ ปโยชนํ, น กิมฺปิ, ยโต เม ปาทสมฺภตฺตา ปาทาวนตา ตาทิเส กมฺมนิ สชฺชา พทฺธกจฺฉา สนฺเตว วิชฺชนฺเตว, ตโตติ โยชนียํฯ

๒๘๗. ‘‘ทเม’’จฺจาทิฯ นนฺโทปนนฺทสฺส นาครญฺโญ ทเม ทมกรเณ พฺยาปารทสฺสนา ภุวนตฺตเย ปวตฺตมานอานุภาเวน จ สมฺปวตฺติตกิตฺติสมูเหน จ สมนฺนาคตสฺส มยฺหํ ตาทิสปโยคทสฺสเนน กิํ ปโยชนํฯ ยสฺมา เม ปาทสมฺภตฺตา มยฺหํ จรณาวนตา ตาทิเส กิจฺเจ สชฺชา สนฺนทฺธา ปุตฺตา พหโว สนฺติ เอว, ตสฺมาติฯ เจโตวสิตาย สูรวีรภาโว อิห อติทิตฺโต ทสฺสิโต โหติฯ พฺยาปารสฺส ทสฺสนมิติ จ, ปาเทสุ สมฺภตฺตาติ จ วากฺยํฯ

๒๘๘.

สิเลโส วจนา’เนกา-

ภิเธยฺเย’กปทายุตํ;

อภินฺนปทวากฺยาทิ-

วสา เตธา’ย’มีริโตฯ

๒๘๘. สิเลสํ นิทฺทิสติ ‘‘สิเลโส’’อิจฺจาทินาฯ อเนกํ ภินฺนมภิเธยฺยตฺโถ ยสฺสาตฺยเนกาภิเธยฺยํฯ เอเกน สมาเนน ปเทน สรูเปน อายุตมนฺวิตํ ยํ วจนํ วุตฺตีติ อนุวทิตฺวา โส สิเลโสติ วิธียเต, เยน เกนจิ รูเปน อุปมาโนปเมยฺยลกฺขณตฺถานํ สิเลสนโตฯ อยญฺเจวํลกฺขโณ สิเลโส เตธา อีริโตฯ กถํ? อภินฺนปทวากฺยาทิวสา อภินฺนเมกํ ปทํ สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตรูปํ ยตฺร, ตเมว วากฺยํ วากฺยลกฺขโณเปตตฺตาฯ ตํ อาทิ เยสํ, เตสํ วสาติ อตฺโถฯ

๒๘๘. อิทานิ สิเลสาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘สิเลโส’’จฺจาทินาฯ อเนกาภิเธยฺยํ เอกปทายุตํ อุภยตฺถ สาธารณตฺตา ตุลฺเยน สทฺทรูเปน ยุตฺตํ ยํ วจนํ อตฺถิ, โส สิเลโส นามฯ โส ปน เยน เกนจิ สาธมฺมรูเปน อุปมาโนปเมยฺยภูตานมตฺถานํ สิลิฏฺฐตฺตา อญฺญมญฺญํ ผุสิตฺวา ฐิตตฺตา สิเลโส นามฯ อยํ วุตฺตลกฺขโณ สิเลโส อภินฺนปทวากฺยาทิวสา อกตวิการานํ สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตปทสมนฺนาคตานํ วากฺยลกฺขโณเปตวากฺยานํ ปเภเทน เตธา อีริโตติฯ อเนกมภิเธยฺยํ ยสฺเสติ จ, เอกญฺจ ตํ ปทญฺเจติ จ, เตน อายุตนฺติ จ, อภินฺนานิ ปทานิ ยสฺมินฺติ จ, ตญฺจ ตํ วากฺยญฺจาติ จ, ตํ อาทิ เยสํ อภินฺนปทวากฺยานนฺติ จ, เตสํ วโส เภโทติ จ วากฺยํฯ

๒๘๙.

อนฺธนฺตมหโร หารี, สมารุฬฺโห มโหทยํ;

ราชเต รํสิมาลี’ยํ, ภควา โพธยํ ชเนฯ

อภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ

๒๘๙. อุทาหรติ ‘‘อนฺธนฺตมิ’’จฺจาทิฯ อยํ ภควา สูริโย มหามุนิ จฯ ตตฺถ สูริโย ตาว อนฺธนฺตมหโร ปกติยนฺธกาโรปหารี, มหามุนิ ตุ อนฺธการโมหตมาปหารีฯ หารี มนุญฺโญ สูริโย มหามุนิ จ, สูริโย มโหทยํ มหนฺตํ อุทยํ ปพฺพตํ สมารุฬฺโห, มหามุนิ ตุ มโหทยํ มหนฺตมพฺภุทยํ สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมรูปํ สมารุฬฺโห ปตฺโตฯ รํสีนํ มาลา, สา อสฺส อตฺถีติ รํสิมาลี, สูริโย มหามุนิ จฯ ชเน โพธยํ นิทฺทาปคมเนน กิเลสนิทฺทาปคมเนน วา ปโพธยนฺโต ราชเต ทิพฺพตีติฯ อภินฺนปทวากฺยสิเลโส ภงฺเคน วินา ยถาวฏฺฐานมุภยตฺถ ปทโยชนโตฯ

๒๘๙. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘อนฺธ’’มิจฺจาทินาฯ มโหทยํ มหนฺตํ อุทยํ ปพฺพตํ, สพฺพญฺญุปทวิสงฺขาตมหาภิวุทฺธิํ วา สมารุฬฺโห อารุฬฺโห, สมฺปตฺโต วา, อนฺธนฺตมหโร จกฺกวาฬคพฺเภ ปตฺถฏปกติฆนนฺธการสฺส, ญาณโลจนสฺส อนฺธกรณโต อนฺธกาโรติ วุตฺตโมหสฺส วา วิทฺธํสโก, หารี เตเนว มนุญฺโญ รํสิมาลี อตฺตโน รํสิมาลาย สมนฺนาคโต ชเน ปกตินิทฺทาย กิเลสนิทฺทาย วา สมนฺนาคเต สตฺเต โพธยํ โพธยนฺโต อยํ ภควา ทิวากโร, ฉหิ ภคธมฺเมหิ สมนฺนาคโต พุทฺโธ วา ราชเต ทิพฺพตีติฯ ทฺวีสุ ปกฺเขสุ ปทานํ สมานภาเวน ฐิตตฺตา อยํ อภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ อนฺโธ จ โส ตโม เจติ จ, ตํ หรตีติ จ, มหนฺโต จ โส อุทโย ปพฺพโต จาติ จ, มหนฺโต จ โส อุทโย อพฺภุทโย อภิวุทฺธิ จาติ จ, รํสีนํ มาลาติ จ, สา อสฺส อตฺถีติ จ, ภโค สิรี อสฺส สูริยสฺส อตฺถีติ จ, ภโค สิรีกามปยตนาทิปฺปกาโร อสฺส สตฺถุโน อตฺถีติ จ วิคฺคโหฯ อภินฺนปทวากฺยสงฺขาโต สิเลโสฯ อปโรปิ อตฺโถ เอตฺถ สิลิสฺสตีติ สิเลโสฯ ‘‘ภินฺนปทวากฺยสิเลโส’’ติอาทิกมฺปิ อิมินา นเยน ญาตพฺพํฯ

๒๙๐.

สารทามลกาภาโส, สมานีตปริกฺขโย;

กุมุทากรสมฺโพโธ, ปีเณติ ชนตํ สุธีฯ

ภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ

๒๙๐. ‘‘สารเท’’จฺจาทิฯ สุธา อสฺส อตฺถีติ สุธี, จนฺโทฯ โสภนา สพฺพญฺญุตญฺญาณรูปํ พุทฺธิ อสฺส อตฺถีติ สุธี, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ สารโท สรทกาเล สมฺภูโต อมลโก นิมฺมโล อาภา โสภา ยสฺส โส, จนฺโทฯ ปเรสํ นิพฺพานสารํ ททาตีติ สารโท, อมลโก อาภาโส, อมลกสฺส หตฺถามลกสฺเสว วา อาภาโส อเสสเญยฺยาวโพโธ ยสฺส โส, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ สํ สมฺมา กเมนานียมานตฺตา อานีโต ปริกฺขโย กณฺหปกฺโข เยน โส, จนฺโทฯ สมํ วูปสมํ อานีโต ปริกฺขโย หานิ กิเลสสตฺตุกโต อธิคตกฺขยตฺตา เยนโส, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ กุมุทากรสฺส กุมุทสฺส รํสิยา สมฺโพธิ วิกาโส ยสฺส [รํสิโย สมฺโพธิ วิกาส’สฺส (ก.)] โส, จนฺโทฯ กุยา ปถวิยา มุทํ ปีติํ กโรตีติ กุมุทากโร, สมฺโพโธ จตุสจฺจาวโพโธ ยสฺส โส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ชนตํ ชนสมูหํ ปีเณตีติฯ อยํ ภินฺนปทวากฺยสิเลโส วุตฺเตน วิธินา ปทานํ ภินฺนตฺตาฯ

๒๙๐. ‘‘สาร’’อิจฺจาทิฯ สารโท สรทกาเล สมฺภูโต, เวเนยฺยานํ นิพฺพานสารทายโก วา, อมลกาภาโส นิมฺมลโสโภ, นิมฺมลเกตุมาลาสมนฺนาคตตฺตา ตาทิสมตฺถกโสโภ วา, อถ วา สารทามลกาภาโส สรทกาเล สญฺชาตนิมฺมลโสโภ, เวเนยฺยานํ นิพฺพานสารทายกนิมฺมลโสโภ วา, อถ วา สารทอามลกอาภาโส นิพฺพานสารทายกหตฺถามลกสทิสเญยฺยาวโพโธฯ สมานีตปริกฺขโย กณฺหปกฺเข สุฏฺฐุ กเมน อานีโต ปริกฺขโย ปริปุณฺโณ วา จนฺโท, สมสงฺขตสนฺติํ อานีตกิเลสปริหานิสงฺขาตปริกฺขโย วาฯ กุมุทากรสมฺโพโธ กุมุทวิกาสเนน สมนฺนาคโต, กุสงฺขาตปถวีนิสฺสิตานํ ชนานํ ปีติชนนจตุสจฺจาวโพเธน สมนฺนาคโต วาฯ สุธี สุธาสงฺขาตอมตวนฺตตาย ตนฺนามโก จนฺโท, สุนฺทรปญฺญวนฺตตาย ตนฺนามโก สมฺมาสมฺพุทฺโธ วาฯ ชนตํ ชนสมูหํ ปีเณตีติฯ อุภยปกฺเขสุ ปทํ ภินฺทิตฺวา อตฺถสฺส โยชนโต อยํ ภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ สรเท ภโว สารโท, จนฺโทฯ สารํ ททาตีติ สารโท, ภควาฯ ‘‘สารโท’’ติ อิทํ ‘‘อาภาโส’’ติ ปทสฺส วิเสสนํ โหติฯ อมลโกนิมฺมโล อาภาโส อสฺส จนฺทสฺสาติ จ, กมฺหิ มตฺถเก อาภาโสติ จ, อมโล กาภาโส อสฺส สตฺถุโนติ จ, สารโท อมลโก อาภาโส ยสฺส จนฺทสฺส ภควโต วาติ จ, สารโท อามลกสฺส วิย อาภาโส เญยฺยาวโพโธ อสฺส ภควโตติ จ, สํ สมฺมา อานีโต ปริกฺขโย กลาหานิ อเนเนติ จ, สมํ วูปสมํ อานีโต ปริกฺขโย หานิ กิเลสสตฺตุโต เยเนติ จ, กุมุทานํ อากโรติ จ, เตสํ สมฺโพโธ วิกาโส ยสฺเสติ จ, มุทํ ปีติํ กโรตีติ มุทากโรฯ กุยา ปถวิยา มุทากโรติ จ, โส สมฺโพโธ จตุสจฺจาวโพโธ ยสฺเสติ จ, สุธา อมตํ อสฺส จนฺทสฺส อตฺถีติ จ, สุ โสภนา ธี พุทฺธิ อสฺส สมฺพุทฺธสฺสาติ จ วิคฺคโหฯ

๒๙๑.

สมาหิตตฺตวินโย, อหีนมทมทฺทโน;

สุคโต วิสทํ ปาตุ, ปาณินํ โส วินายโกฯ

ภินฺนาภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ

๒๙๑. ‘‘สมาหิเต’’จฺจาทิฯ สํ สมฺมา อาหิโต ปติฏฺฐาปิโต อตฺตสฺส วินโย วินยนํ สพฺพตฺถ สวิสเย อปฺปฏิหตจารวเสน ยสฺส โส, ครุโฬฯ วินยนํ ปวิวิตฺตกายจิตฺตปฺปวตฺติวเสน ทมนํ ยสฺส โส, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ อิติ อภินฺนปทํฯ อหีนํ สปฺปานํ อินา นายกา, เตสํ มทํ มทฺทตีติ อหีนมทมทฺทโน, ครุโฬฯ อหีนานมุตฺตมปุริสานมฺปิ มหาพฺรหฺมาทีนํ มทํ มทฺทตีติ อหีนมทมทฺทโน, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ สุนฺทรํ คตํ คมนํ สมุทฺทํ ภินฺทิตฺวา ชลสงฺคมโต ปฐมเมวอุคฺคมนสามตฺถิยโยคโต ยสฺส โส, ครุโฬฯ สุนฺทรํ คมนมสฺส นาควิกฺกนฺตจารตฺตา สุคโต, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ อภินฺนปทํฯ โส วีนํ ปกฺขีนํ นายโก, ครุโฬฯ วิสํ ททาตีติ วิสทํ ปาณินํ นาคโลกํ ปาตุ อหิํสนวเสน ปาลยตุ, โส วิเนติ เวเนยฺเยติ วินายโก, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ ปาณินํ สกลสตฺตโลกํ วิสทํ อสลฺลีนํ ปาตุฯ ภินฺนาภินฺนปทวากฺยสิเลโสยํ วุตฺตนเยน ปทานํ [ปน (ก.)] อุภยมิสฺสตฺตาฯ

๒๙๑. ‘‘สมาหิเต’’จฺจาทิฯ สมาหิตตฺตวินโย สมฺมา อาหิตาย ฐปิตาย สรีรสฺส สวิสเย คติยา สมนฺนาคโต, สมฺมา อาหิเตน ฐปิเตน จิตฺตทมเนน สมนฺนาคโต วา, อหีนมทมทฺทโน นาคราชูนํ มทมทฺทโน, อหีนานํ อุตฺตมานํ พกพฺรหฺมาทีนมฺปิ มทมทฺทโน วา, สุคโต ปกฺขวาตเวเคน สมุทฺทชลํ ทฺวิธา กตฺวา ตสฺมิํ ชเล อเนกีภูเตเยว นาคภวนํ คนฺตฺวา นาเค คเหตฺวา คมเน สมตฺถตฺตา สุนฺทรคมโน, สมนฺตภทฺทกอเนกปฺปการคมโน วา, วินายโก ปกฺขีนํ นายโก โส ครุฬราชา วิสทํ โฆรวิสตฺตา วิสทายกํ ปาณินํ นาคโลกํ ปาตุ อหิํสนวเสน ปาเลตุฯ โน เจ, วินายโก เวเนยฺเย วิเนนฺโต โส สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปาณินํ สกลสตฺตโลกํ วิสทํ วิสารทํ กตฺวา ปาตุ อหิตาปนยนหิโตปนยเนน รกฺขตูติฯ อุภยปกฺเขสุ ‘‘อหีนมทมทฺทโน’’อิจฺจาทิเกหิ ภินฺเนหิ จ ‘‘สมาหิตตฺตวินโย’’อิจฺจาทิเกหิ อภินฺเนหิ จ ปเทหิ สมนฺนาคตตฺตา อยํ ภินฺนาภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ อตฺตสฺส วินโยติ จ, สมาหิโต อตฺตวินโย ยสฺส ครุฬสฺส ตถาคตสฺส วาติ จ, อหีนํ อินา นายกาติ จ, อหีนานํ นาคราชูนํ มโทติ จ, หีเนหิ อญฺเญ อหีนา อุตฺตมา, เตสํ มโทติ จ, ตํ มทฺทตีติ จ, วีนํ ปกฺขีนํ นายโกติ จ, เวเนยฺยชเน วิเนตีติ จ วากฺยํฯ ทุติยปกฺเข ‘‘วิสท’’นฺติ กฺริยาวิเสสนํฯ

๒๙๒.

วิรุทฺธาวิรุทฺธาภินฺน-กมฺมา นิยมวา ปโร;

นิยมกฺเขปวจโน, อวิโรธิ วิโรธฺย’ปิฯ

๒๙๓.

โอจิตฺยสมฺโปสกาทิ, สิเลโส ปทชาทิ’ติ [ปทชาติปิ (ก.)];

เอสํ นิทสฺสเนสฺเวว, รูป’มาวิภวิสฺสติฯ

๒๙๒-๓. สิเลสเภทมญฺญถาปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘วิรุทฺธ’’อิจฺจาทิฯ วิรุทฺธานิ จาวิรุทฺธานิ จ อญฺญมภินฺนญฺจ, ตานิเยว กมฺมานิ กฺริยานิ เยสํ, เต ตโย สิเลสาฯ นิยโม’วธารณมสฺมิํ อตฺถีติ นิยมวา, ปโร อญฺโญ สิเลโสปิฯ นิยมสฺส อกฺเขโป นิเสธนํ ยสฺส, ตํ วจนมภิธานํ ยสฺส, ตาทิโสปิฯ นาสฺส วิโรโธ อตฺถีตฺยวิโรธิ, โสปิฯ วิโรโธ อสงฺคติ เอตฺถ วิชฺชตีติ วิโรธิ, โสปิฯ โอจิตฺยํ สมฺโปเสตีติ โอจิตฺยสมฺโปสโก, โส อาทิ ยสฺส อลงฺการนฺตรโคจรสฺส สิเลสสฺส, โส ปทโต ชาตาทิสิเลโสปิฯ อิติเต ปเรปิ สิเลสเภทา สนฺติฯ เอสํ ยถาวุตฺตานํ นิทสฺสเนสุ ปโยเคสฺเวว รูปํ สภาโว ลกฺขณํ อาวิภวิสฺสตีติฯ

๒๙๒-๓. อวุตฺตสิเลสวิเสเส ทสฺเสตุํ อุทฺทิสติ ‘‘วิรุทฺธา’’อิจฺจาทิฯ วิรุทฺธาวิรุทฺธาภินฺนกมฺมา อปิ อุภยตฺถสฺส วิรุทฺเธน จ อวิรุทฺเธน จ อภินฺเนน จ กมฺเมน สมนฺวิตา ตโย สิเลสา จ, ปโร อญฺโญ นิยมวาปิ อวธารเณน ยุตฺตสิเลโส จ, นิยมกฺเขปวจโนปิ อวธารณสฺส ปฏิเสธปกาสกาภิธานสิเลโส จ, อวิโรธิปิ อุภยปกฺขาวิโรธิสิเลโส จ, วิโรธิอปิ อุภยตฺถสฺส วิโรธิสิเลโส จ, ปทชาทิ ปเทน ชาโต วากฺเยน ชาโต โอจิตฺยสมฺโปสกาทิสิเลโสปีติ เอสํ สิเลสานํ นิทสฺสเนสฺเวว นิทสฺสนสงฺขตอุทาหรเณสฺเวว รูปํ สรูปํ เตสํ ลกฺขณํ วา อาวิภวิสฺสติ, นิทสฺสิยมานอุทาหรเณเนว ลกฺขณสฺส คมฺมมานตฺตา วิสุํ น กเถสฺสามีติ อธิปฺปาโยฯ วิรุทฺธานิ จ อวิรุทฺธานิ จ อภินฺนญฺเจติ จ, ตเมว กมฺมํ กฺริยา เยสํ สิเลสานมิติ จ, นิยโม อวธารณํ อสฺมิํ อตฺถีติ จ, นิยมสฺส อกฺเขโป ปฏิเสโธ อสฺส อตฺถีติ จ, ตํ วจนํ อภิธานํ ยสฺส สิเลสสฺสาติ จ, นาสฺส วิโรโธ อตฺถีติ จ, โอจิตฺยํ สมฺโปเสตีติ จ, โส อาทิ ยสฺส อุปมาสิเลสาทิโนติ จ, ปทโต ชาโตติ จ, โส อาทิ ยสฺส วากฺยสฺสาติ จ วิคฺคโหฯ

วิรุทฺธกมฺมสิเลส

๒๙๔.

สวเส วตฺตยํ โลกํ, อขิลํ กลฺลวิคฺคโห [กลวิคฺคโห (สี.)];

ปราภวติ มาราริ, ธมฺมราชา วิชมฺภเตฯ

๒๙๔. ตโต กเมน เตทสฺสียนฺติ ‘‘สวเส’’อิจฺจาทิฯ อขิลํ โลกํ สวเส วตฺตยํ มาราริ ธมฺมราชา จ, กลฺโล มนุญฺโญ วิคฺคโห กลโห ยสฺส มาราริโน, วิคฺคโห สรีรสมฺปทา ยสฺส ธมฺมราชสฺส, เตสุ มาราริ ปราภวติ ปราภวมเปติ โพธิยํ ปฏิลทฺธปราชยวเสน, ธมฺมราชา สมนฺตภทฺโท ตุ วิชมฺภเต โลกตฺตยพฺยาปิสมุลฺลปิตวิชยทฺธนิปวตฺติวเสน สมํ ภวตีติ อยํ วิรุทฺธกมฺมสิเลโส ปราภววิชมฺภนานมญฺโญญฺญวิโรธโตฯ

๒๙๔. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน อุทาหรติ ‘‘สวเส’’อิจฺจาทิฯ อขิลํ โลกํ สวเส วตฺตยํ อนตฺเถ ยุญฺชนโต อตฺตโน วเส วตฺตยนฺโต, โน เจ, สกลโลกํ หิเต ยุญฺชนโต อตฺตโน วเส วตฺตยนฺโต กลฺลวิคฺคโห มนุญฺญกลโห, โน เจ, มนุญฺญสรีรสมฺปตฺติยุตฺโต มาราริ ปราภวติ โพธิมูเล ลทฺธปราชยวเสน ปราภวํ ปาปุณาติ, ธมฺมราชา ตถาคโต ปน วิชมฺภเต โลกตฺตเย ปตฺถฏชยโฆสวเสน วิชมฺภตีติฯ ปราภวนวิชมฺภนกฺริยานํ อญฺญมญฺญวิรุทฺธตฺตา อยํ วิรุทฺธกมฺมสิเลโส นามฯ สสฺส อตฺตโน วโส อิสฺสริยมิติ จ, กลฺโล มนุญฺโญ วิคฺคโห วิวาโท เทโห วา ยสฺเสติ จ วากฺยํฯ

อวิรุทฺธกมฺมสิเลส

๒๙๕.

สภาวมธุรํ ปุญฺญ-วิเสโสทยสมฺภวํ;

สุณนฺติ วาจํ มุนิโน, ชนา ปสฺสนฺติ จา’มตํฯ

๒๙๕. ‘‘สภาเว’’จฺจาทิฯ สภาเวเนว มธุรา ปิยา วาจา, มธุรํ อมตํ, ปุญฺญวิเสสสฺส อุทโย อภิวฑฺฒิ, เตน สมฺภโว, ยสฺส วา ตํ, มุนิโน วาจํ สทฺธมฺมสงฺขาตํ ชนา สุณนฺติ, ตสฺสยํ อมตญฺจ [ตสฺส จ นิสฺสยํ อมตนฺติ (ก.)] ปสฺสนฺตีติ อยมวิรุทฺธกมฺมสิเลโส สวนทสฺสนานํ อวิรุทฺธตฺตาติฯ

๒๙๕. ‘‘สภาว’’มิจฺจาทิฯ สภาวมธุรํ ‘‘วาจามธุรํ กริสฺสามี’’ติ กตฺตพฺพปโยคํ วินาปิ มธุรตฺตา ปกติมธุรํ, โน เจ, เกนจิ ปจฺจเยน อนุปฺปนฺนตฺตา สงฺขรวิเสสํ วินาปิ ปกติปณีตํ, ปุญฺญวิเสโสทยสมฺภวํ ปุญฺญวิเสสเทสกสฺส มุนิโน กสฺสจิ กุสลวิเสสสฺส อภิวุทฺธิยา สมฺภูตํ, โน เจ, เวเนยฺยชนานํ นิพฺพานาธิปฺปาเยน กตกุสลวิเสสสฺส อภิวุทฺธิยา อารมฺมณตฺเตน ปฏิลทฺธํ มุนิโน วาจํ สทฺธมฺมสงฺขาตํ สุณนฺติ, อมตํ นิพฺพานญฺจ ชนา เวเนยฺยชนา ปสฺสนฺตีติฯ สวนทสฺสนกฺริยานํ อญฺญมญฺญาวิรุทฺธตฺตา อยํ อวิรุทฺธกมฺมสิเลโสฯ สสฺส อตฺตโน ภาโวติ จ, เตน มธุรา, มธุรมิติ จ, ปุญฺญเมว วิเสโสติ จ, ตสฺโสทโยติ จ, เตน สมฺภโว ยสฺเสติ จ วิคฺคโหฯ

อภินฺนกมฺมสิเลส

๒๙๖.

อนฺธการาปหาราย,

สภาวมธุราย จ;

มโน ปีเณติ [ธิโนติ (สี. อภินวฏีกา จ)] ชนฺตูนํ,

ชิโน วาจาย ภาย จฯ

๒๙๖. ‘‘อนฺธกาเร’’จฺจาทิฯ อนฺธการํ โมหสงฺขาตํ ปกติอนฺธการํ วา อปหรตีติ อนฺธการาปหารา, วาจา, ภา จฯ ตาย สภาวภาสาย, โสภาย จ ชิโน ชนฺตูนํ มโน จิตฺตํ ปีเณตีติ อยมภินฺนกมฺมสิเลโส ปีณนลกฺขณาเยกาย กฺริยาย วาจาย ภาย จ สมฺปนฺโนติฯ

๒๙๖. ‘‘อนฺธการา’’อิจฺจาทิฯ อนฺธการาปหาราย โมหนฺธการํ ปกติอนฺธการํ วา อปหรณาย สภาวมธุราย จ สภาวโต กณฺณสุขาย, สภาวโต เนตฺตาภิรามาย วาจาย ภาย สรีรกนฺติยา จ ชิโน ชนฺตูนํ มโน จิตฺตํ ธิโนติ ปีเณตีติฯ ปีณยนสภาวาย เอกาย กฺริยาย สทฺธิํ กรณภูตานํ ทฺวินฺนํ วาจาภานํ โยชิตตฺตา อยํ อภินฺนกมฺมสิเลโสฯ อนฺธการ’มปหรตีติ จ, สภาเวน มธุราติ จ วากฺยํฯ

นิยมวนฺตสิเลส

๒๙๗.

เกสกฺขีนํว กณฺหตฺตํ, สมูนํเยว วงฺกตา;

ปาณิปาทาธรานํว, มุนินฺทสฺสา’ติรตฺตตาฯ

๒๙๗. ‘‘เกสิ’’จฺจาทิฯ กณฺหตฺตํ เกสกฺขีนํเยว, น มนสิ, กณฺหตฺตคุโณ ปาปตฺตญฺจ สิลิฏฺฐํฯ วงฺกตา ภมูนํเยว, น อชฺฌาสเย, วงฺกตานตตฺตํ สฐตฺตญฺจ สิลิฏฺฐํฯ อติรตฺตตา ปาณิปาทาธรานํเยว, น จิตฺเต, อติรตฺตตาคุโณ ราโค จ สิลิสฺสเตฯ ‘‘มุนินฺทสฺสา’’ติ ‘‘กณฺหตฺต’’นฺติอาทีสุ สพฺพตฺถ สมฺพนฺธนียํฯ นิยมวา สิเลโส เกสกฺขีนํวาติ อวธารณปฺปโยคาติฯ

๒๙๗. ‘‘เกสกฺขีน’’มิจฺจาทิฯ มุนินฺทสฺส กณฺหตฺตํ เกสกฺขีนํ เอว โหติ, กณฺหตฺตสงฺขตมกุสลํ น จิตฺเตฯ วงฺกตา ภมูนํเยว, นชฺฌาสเยฯ อติรตฺตตา ปาณิปาทาธรานํ เอว, น เกสุจิ วตฺถูสูติฯ ‘‘เกสกฺขีนํวา’’ติอาทีสุ นิยมสงฺขาตอวธารณปทสฺส วิชฺชมานตฺตา กณฺหภาเวน สทฺธิํ ปาปตฺตสฺส จ, วงฺกคุเณน สทฺธิํ สาเฐยฺยสฺส จ, รตฺตคุเณน สทฺธิํ ราคสฺส จ สิลิฏฺฐตฺตา อยํ นิยมวนฺตสิเลโส นามฯ เกสานิ จ อกฺขีนิ เจติ จ, กณฺหสฺส ภาโวติ จ, วงฺกสฺส ภาโวติ จ, ปาณโย จ ปาทานิ จ อธรานิ จาติ จ, อติรตฺตสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโหฯ

นิยมกฺเขปสิเลส

๒๙๘.

ปาณิปาทาธเรสฺเวว, สาราโค ตว ทิสฺสติ;

ทิสฺสเต โส’ย’มถ วา, นาถ สาธุคุเณสฺวปิฯ

๒๙๘. ‘‘ปาณิ’’จฺจาทิฯ นาถ ตว ปาณิปาทาธเรสฺเวว สาราโค โสภโน รตฺตวณฺโณ ทิสฺสติ, น จิตฺเต, สาราโค รตฺตวณฺโณ ฉนฺทราโค จาติ สิลิฏฺฐํฯ อยํ นิยโม อกฺขิปฺยเตฯ อถ วา กถํ นิยมฺยเต, ยโต โส อยํ สาราโค สาธูนํ คุเณสฺเวว วิราคลกฺขโณ ทิสฺสเต อิติฯ ตสฺมา กถมวธารียตีติ นิยมกฺเขปวจโน สิเลโสยํฯ

๒๙๘. ‘‘ปาณิ’’จฺจาทิฯ เห นาถ ตว สาราโค โสภโน รตฺตวณฺโณ ปาณิปาทาธเรสฺเวว ทิสฺสติ, จิตฺเต โลโภ ปน น ทิสฺสติฯ อถ วา โส อยํ สาราโค กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทภูโต สาธุคุเณสฺวปิ สชฺชนานํ สีลาทิคุเณสุปิ ทิสฺสติฯ ‘‘เอวา’’ติ ทสฺสิตนิยมสฺส ปฏิเสธเกน ‘‘อถ วา’’ติ วจเนน สมนฺนาคตตฺตา รตฺตวณฺณสงฺขาตราเคน โลภสฺส สิลิฏฺฐตฺตา จ อยํ นิยมกฺเขปวจนสิเลโสฯ สํ โสภโน ราโคติ วิคฺคโหฯ

อวิโรธิสิเลส

๒๙๙.

สลกฺขโณ’ติสุภโค,

เตชสฺสี นิยโตทโย;

โลเกโส ชิตสํกฺเลโส,

วิภาติ สมณิสฺสโรฯ

๒๙๙. ‘‘สลกฺขโณ’’อิจฺจาทิฯ สห ลกฺขเณน สสรูเปน ทฺวตฺติํ สวรปุริสลกฺขเณน วา วตฺตมาโน สลกฺขโณ, จนฺโท มุนินฺโท จ, อติสุภโค โส จ, เตชสฺสี สูริโย ปภาวิเสสยุตฺโต จ, นิยโต ปติทินมุทโย ปภาลกฺขโณ ยสฺส โส นิยโตทโย, สูริโย, นิยโต ถิโร อุทโย สมฺมาสมฺพุทฺโธ สมฺโพธิรูโป ยสฺส โส นิยโตทโย, มุนินฺโท, โลเกโส พฺรหฺมา มุนินฺโท จ, ชิโต สํกฺเลโส ฌานรติวเสน กายจิตฺตาพาโธ เยน โส, พฺรหฺมา, ชิโต สํกฺเลโส ทสวิโธ อคฺคมคฺคญฺญาณลาภา เยน โสฯ โส มณีนํ อิสฺสโร อุปมณิ [อุตฺตมมณิ (?)], สมณานํ อิสฺสโร มุนินฺโท วิภาตีติ โยชฺชํฯ อยมวิโรธิสิเลโส ลกฺขณสุภคาทีนมุภยตฺถาปิ อพฺยวหิตตฺตาฯ

๒๙๙. ‘‘สลกฺขโณ’’อิจฺจาทิฯ สลกฺขโณ ลกฺขเณน สหิโต, อติสุภโค อติสุนฺทราย ลกฺขิยา สมนฺนาคโต, โน เจ, ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขเณหิ สหิโต อติวิย โสภาทีหิ ยุตฺโต, เตชสฺสี อนฺธการวิธมนสงฺขตมหานุภาเวน ยุตฺโต, นิยโตทโย ปติทินํ ปุพฺพณฺหกาเล นิยมิตคคนุคฺคมโน, โน เจ, นิรนฺตรปวตฺตพุทฺธเตชสา ยุตฺโต ถิรสพฺพญฺญุปทวิสงฺขาตาภิวุฑฺฒิยา สมนฺนาคโต, โลเกโส พฺรหฺมภูโต, ชิตสํกฺเลโส ฌานปีติยา วิชิตกายจิตฺตทรโถ, โน เจ, ติโลกสฺส อิสฺสรภูโต จตุตฺถมคฺคญฺญาเณน หตทสวิธสํกิเลโส, สมณิสฺสโร โส อุตฺตโม มณิ วิภาติ โสภติ, โน เจ, สมณานํ อิสฺสโร วิภาติ ทิพฺพตีติฯ ‘‘สลกฺขโณ สุภโค’’อิจฺจาทิกานํ ทฺวินฺนํ ปทานํ อวิรุทฺธตฺตา จ, ปฐมปาเท จนฺเทน ทุติเย สูริเยน ตติเย พฺรหฺมุนา จตุตฺเถ มณินา จ สพฺพญฺญุปทตฺถสฺส สิลิฏฺฐตฺตา จ อยํ อวิโรธิสิเลโส นามฯ สห ลกฺขเณน วตฺตมาโนติ จ, อติโสภโน ภโค สิรี วา สิรีกามปยตนาทิโก วา อสฺสาติ จ, เตโช อสฺส อตฺถีติ จ, นิยโต อุทโย อสฺเสติ จ, โลกสฺส อิโส อิสฺสโรติ จ, ชิโต สํกฺเลโส เยเนติ จ, มณีนํ สมณานํ วา อิสฺสโรติ จ วากฺยํฯ

วิโรธิสิเลส

๓๐๐.

อสโมปิ สโม โลเก,

โลเกโสปิ นรุตฺตโม;

สทโยปฺย’ทโย ปาเป,

จิตฺตา’ยํ มุนิโน คติฯ

๓๐๐. ‘‘อสโมปิ’’จฺจาทิฯ นตฺถิ สโม ราชคุณาทีหิ อสฺสาติ อสโม, โกจิ ราชาทิ, ‘‘อสโม’’ติ โลเกกสิขามณิภาเวน มุนิฯ ตตฺถ ยทา อสโม ราชาทิ, ตทา โลเก สโมติ วิรุทฺธํ อสมตฺตา ตสฺสฯ อปิสทฺโท วิโรธํ โชเตติฯ ปกฺขนฺตเร ตฺววิรุทฺธํ, โลเก เทวทตฺตาทีนํ วิโรธิสตฺตานํ ราหุลาทีนํ อวิโรธิสตฺตานญฺจ สมตฺตา, ตโตเยวายํ วิโรธาภาสานญฺจสา วิโรโธเยวฯ โลเกโส พฺรหฺมา มุนิ จฯ ตตฺถ ‘‘พฺรหฺมา นรุตฺตโม’’ติ วิรุทฺธํ ทิพฺพโยนิตฺตา ตสฺสฯ ปกฺขนฺตเร ตฺวพฺยาฆาโต อุตฺตมนรตฺตา ตสฺสฯ ทโย ทานํ, สห ทเยนาติ สทโย, โกจิ ปุริโสฯ สห ทยาย วตฺตตีติ สทโย, มุนิฯ ตตฺถ ปุริโส ทายโก ปาเป ชเน กถมทโยติ วิรุชฺฌติฯ มุนิ ปาเป ราคาทิเก อทโยติ วิรุชฺฌติฯ ตสฺมา มุนิโน อยํ ยถาวุตฺตา คติ ปวตฺติ จิตฺตา อพฺภุตาติ อยํ วุตฺตนเยน วิโรธิสิเลโส อุทาหโฏฯ

๓๐๐. ‘‘อสโม’’อิจฺจาทิฯ อสโมปิ อตุลฺโยปิ โกจิ ราชาทิโก โลเก สโม ตุลฺโย, โน เจ, สทิสปุคฺคลรหิโต เอว ราหุลภทฺรเทวทตฺตาทิสพฺพโลเก อนุนยปฏิฆาภาเวน สโม โหติฯ โลเกโสปิ พฺรหฺมภูโตปิ นรุตฺตโม นรวโร โหติ, โน เจ, สกลโลกาธิปติ หุตฺวา เอว นรุตฺตโมฯ สทโยปิ ยาจเกสุ ทยสงฺขาเตน ทาเนน ยุตฺโตปิ ปาเป ปาปิฏฺเฐ อทโย ทานรหิโต, โน เจ, ทยาสหิโต เอว อกุสเล นิทฺทโยฯ มุนิโน อยํ คติ ปวตฺติ จิตฺตา วิจิตฺตาติ ราชาทิโน อสมสมตา จ, พฺรหฺมา หุตฺวา อุตฺตมนรภาโว จ, ทานสหิตสฺส กสฺสจิ ปุริสสฺส ทานรหิตภาโว จ วิรุทฺโธ โหติฯ ตสฺมา ราชพฺรหฺมปุริเสหิ มุนิโน สิลิฏฺฐตฺตา อยํ วิโรธิสิเลโส นามฯ ปุพฺพปุพฺพปกฺเข วิโรโธ อปราปรปกฺเขหิ นิรากโต โหติฯ ปุพฺพปกฺเข อปิสทฺโท วิโรธํ โชเตติ, อปรปกฺเข อวธารณนฺติฯ นตฺถิ สโม ยสฺเสติ จ, นโร จ โส อุตฺตโม เจติ จ, สห ทเยน ทยาย วา วตฺตมาโนติ จ, นตฺถิ ทโย ทยา วา อสฺเสติ จ วิคฺคโหฯ

โอจิตฺยสมฺโปสกปทสิเลส

๓๐๑.

สํสารทุกฺโขปหตา-วนตา ชนตา ตฺวยิ;

สุข’มิจฺฉิต’มจฺจนฺตํ, อมตนฺทท วินฺทติฯ

๓๐๑. อุทาหรติ ‘‘สํสาเร’’จฺจาทิฯ สํสาโร อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา ขนฺธปฏิปาฏิเยว ทุกฺขํ ทุกฺขมตฺตาทินา, เตน อุปหตา ปหฏา ชนตา, อมตํ สุขํ อมตํ วา นิพฺพานํ ททาตีติ อมตนฺททาติ อามนฺตนํ, ตฺวยิ อวนตา ปณามวเสน อิจฺฉิตมติมตํ ทุกฺขาปคมนิพฺพตฺตํ กายิกํ เจตสิกญฺจ สุขํ อจฺจนฺตํ วินฺทติ ปฏิลภตีติฯ เอตฺถ อมตํ สุธา นิพฺพานญฺจ, อมตนฺทโท ทุกฺโขปหเต สุขยตีติ อุจิตนฺติ ‘‘อมตํ ททาตี’’ติ ปทมธิคเต วตฺถุนิ โอจิตฺยํ สมฺโปสยตีติ โอจิตฺยสมฺโปสโก ปทสิเลโสยํฯ อาทิสทฺเทน ‘‘สุคนฺธิโสภาสมฺพนฺธี’’ตฺยาทฺยุปมาสิเลสาทโย สงฺคหิตาติฯ

๓๐๑. ‘‘สํสาร’’อิจฺจาทิฯ สํสารทุกฺโขปหตา ขนฺธธาตุอายตนานํ นิรนฺตรปวตฺติสงฺขาเตน ทุกฺเขน อุปหตา ชนตา, อมตนฺทท เห สุธาทายก โน เจ, นิพฺพานทายก ตถาคต ตฺวยิ อวนตา ปณมนวเสน โอนตา อิจฺฉิตํ อภิมตํ สุขํ กายิกเจตสิกสุขํ อจฺจนฺตํ อติสเยน วินฺทติ เสวตีติฯ อมตทายกา ทุกฺขิเต สุขิเต กโรนฺตีติ อิทํ อุจิตเมเวติ อุภยตฺถสฺสาปิ วาจกํ ‘‘อมตํ ททาตี’’ติ ปทํ ตาทิสชนสฺส สุขทาเน โอจิตฺยํ โปเสตีติ อยํ โอจิตฺยสมฺโปสกปทสิเลโสฯ สํสาโรเยว ทุกฺขนฺติ จ, เตน อุปหตาติ จ, อมตํ สุธํ นิพฺพานํ วา ททาตีติ จ วากฺยํฯ

๓๐๒.

คุณยุตฺเตหิ วตฺถูหิ, สมํ กตฺวาน กสฺสจิ;

สํกิตฺตนํ ภวติ ยํ, สา มตา ตุลฺยโยคิตาฯ

๓๐๒. ตุลฺยโยคิตํ โยชยติ ‘‘คุเณ’’จฺจาทินาฯ คุโณ ธมฺโม สาธุ อสาธุ วา, เตน ยุตฺเตหิ วตฺถูหิ สห สมํ กตฺวาน วตฺถุโต อสามฺเยปิ ตถาภาวมาโรปฺย กสฺสจิ ปุริสาทิโน ถุตินินฺทตฺถํ ยํ กิตฺตนมาขฺยานํ, สา ตุลฺยกฺขณา ตุลฺยโยคิตา มตา, วตฺตุมิจฺฉิเตน คุเณน ตาทิสานํ ตุลฺยโยคิตาปฏิปาทนโต ตทตฺถิเยน ตุลฺยโยคิตา ตถา ทฺวิธา วตฺตติฯ

๓๐๒. อิทานิ ตุลฺยโยคิตาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘คุณยุตฺเตหิ’’อิจฺจาทินาฯ คุณยุตฺเตหิ สุนฺทราสุนฺทเรหิ เยหิ เกหิจิ คุเณหิ ยุตฺเตหิ วตฺถูหิ, สมํ กตฺวาน ตตฺวโต อสมาเนสุปิ สมานตฺตพุทฺธิยา อาโรปนํ กตฺวา, กสฺสจิ ปุริสาทิโน ถุติํ นินฺทํ วา นิสฺสาย ยํ สํกิตฺตนํ คุณาคุณกถนํ ภวติ, สา ตุลฺยโยคิตาติ มตาติฯ คุเณหิ ยุตฺตาติ จ, ตุลฺเยน คุเณน สห โยโคติ จ, โส เอเตสํ รํสิมาลีภควนฺตาทีนมตฺถีติ จ, เตสํ ภาโว ตุลฺยคุณสมฺพนฺโธติ จ วิคฺคโหฯ เอตฺถ ตุลฺยคุณยุตฺตปทตฺถานํ ตคฺคุณสมฺพนฺธสฺส ตุลฺยโยคิตาภาวโต ตปฺปฏิปาทโก อุตฺติวิเสโส ตทตฺถิเยน ตุลฺยโยคิตาติ เญยฺยาฯ

๓๐๓.

สมฺปตฺตสมฺมโท โลโก,

สมฺปตฺตาโลกสมฺปโท;

อุโภหิ รํสิมาลี จ,

ภควา จ ตโมนุโทฯ

๓๐๓. อุทาหรติ ‘‘สมฺปตฺเต’’จฺจาทิฯ ตมํ นุทตีติ ตโมนุโทฯ รํสิมาลี สูริโย จ, อถ วา สมฺมาสมฺพุทฺโธ จาติ อุโภหิ กรณภูเตหิ เหตุภูเตหิ วา โลโก สตฺตโลโก, สมฺปตฺโต สมฺมโท ปีติ เยน ตถาวิโธ จ, สมฺปตฺโต อาโลกสฺส สมฺปทา เยน ตถาวิโธ จาปีติฯ เอตฺถ ปีติทานาทิคุณยุตฺเตน รํสิมาลินา สมํ กตฺวา ภควโต ถุติวเสน กิตฺตนนฺติ ลกฺขณํ โยชนียํฯ

๓๐๓. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘สมฺปตฺติ’’จฺจาทินาฯ ตโมนุโท อนฺธการํ ปหรนฺโต รํสิมาลี จ ภควา จ อุโภหิ กรณภูเตหิ เหตุภูเตหิ วา, โลโก สตฺตโลโก สมฺปตฺตสมฺมโท ปฏิลทฺธปีติโก จ สมฺปตฺตาโลกสมฺปทา จ โหตีติฯ เอตฺถ ปีติทานาโลกกรณสงฺขาตคุณยุตฺเตน สูริเยน ตุลฺยํ กตฺวา ภควโต ถุติวเสน คุณกถนํ โหติฯ สมฺปตฺโต สมฺมโท ปีติ เยเนติ จ, อาโลกสฺส สมฺปทาติ จ, สมฺปตฺตา อาโลกสมฺปทา เยเนติ จ, ตมํ นุทตีติ จ วากฺยํฯ อุทาหรเณ อทสฺสิเตปิ อสาธุคุณยุตฺเตน เกนจิ วตฺถุนา สมํ กตฺวา กสฺสจิ กาตพฺพนินฺทาปิ เอวเมว ทฏฺฐพฺพาฯ

๓๐๔.

อตฺถนฺตรํ สาธยตา, กิญฺจิ ตํสทิสํ ผลํ;

ทสฺสียเต อสนฺตํ วา, สนฺตํ วา ตํ นิทสฺสนํฯ

๓๐๔. นิทสฺสนํ ปทสฺเสติ ‘‘อตฺถนฺตร’’มิจฺจาทินาฯ อตฺถนฺตรํ นิทสฺเสตพฺพาเปกฺขาย อญฺญํ กิญฺจิ อุจิตํ การิยํ สาธยตา เกนจิ วตฺถุนา เหตุภูเตน, เตน อตฺถนฺตเรเนว สทิสํ ตุลฺยํ ผลํ กิญฺจิ อสนฺตํ อนิฏฺฐํ วา สนฺตํ อิฏฺฐํ วา ทสฺสียเต ปฏิปาทียเต, ตํ เอวํลกฺขณํ นิทสฺสนํ สิยาฯ

๓๐๔. อิทานิ นิทสฺสนาลงฺการํ นิทสฺเสติ ‘‘อตฺถนฺตริ’’จฺจาทินาฯ อตฺถนฺตรํ นิทฺทิสิตพฺพโต อญฺญํ อุจิตการิยสงฺขาตมตฺตํ [อุจิตกิจฺจ… (ก.)] สาธยตา สาธยนฺเตน เกนจิ วตฺถุนา ตํสทิสํ เตน อตฺถนฺตเรน สมานํ อสนฺตํ อนิฏฺฐํ วา สนฺตํ อิฏฺฐํ วา กิญฺจิ ผลํ ทสฺสียเต วตฺถูหิ ปฏิปาทียเต, ตํ ตาทิสํ ผลํ นิทสฺสนํ นามาติฯ อตฺโถ จ โส อนฺตโร อญฺโญ จาติ จ, เตน อตฺถนฺตเรน สทิสมิติ จ, นิทสฺสียเตติ จ วิคฺคโหฯ

อสนฺตผลนิทสฺสน

๓๐๕.

อุทยา สมณินฺทสฺส, ยนฺติ ปาปา ปราภวํ;

ธมฺมราชวิรุทฺธานํ, สูจยนฺตา [ทีปยนฺตา (สี.)] ทุรนฺตตํฯ

๓๐๕. ‘‘อุทยา’’อิจฺจาทิฯ สมณินฺทสฺส มหามุนิโน อุทยา ปาตุภาเวน ปาปา โลภาทโย ปราภวํ นิธนํ ยนฺติ, ปราภวนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อุทยปุพฺพเกน ปาปปราภวนตฺถนฺตเรน สทิสํ ผลํ นิทสฺเสติฯ กิํ กโรนฺตา? ธมฺมราชา ธมฺมานเปโต ราชา, มุนินฺโท จาติ สิลิฏฺฐํ, เตน วิรุทฺธานํ, ทุฏฺโฐ วิรุทฺโธ อนฺโต อวสานํ ยสฺส, ตสฺส ภาโว, ตํ สูจยนฺตาติ ธมฺมราชวิโรธเหตุกํ อสนฺตผลเมตํ นิทสฺสนํ ปราภวสฺสานิฏฺฐตฺตาฯ

๓๐๕. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘อุทยา’’อิจฺจาทินาฯ สมณินฺทสฺส มุนินฺทสฺส อุทยา โลเก ปาตุภาเวน ปาปา โลภาทโย ธมฺมราชวิรุทฺธานํ ราชธมฺเมหิ สมนฺนาคตราชูหิ, ธมฺมาธิปตินา มุนินฺเทน วา วิรุทฺธานํ ทุรนฺตตํ อนิฏฺฐาวสานตํ สูจยนฺตา ปกาเสนฺโต ปราภวํ ปริหานิํ ยนฺติ ปาปุณนฺตีติฯ เอตฺถ ปุพฺพทฺเธน อุทยปุพฺพโก ปาปปราภวนสงฺขาโต อตฺถนฺตโร ทสฺสิโต, อปรทฺเธน ตํสทิสวิโรธเหตุกํ ทุรนฺตสงฺขาตํ อสนฺตผลํ ทสฺเสติฯ ธมฺมราชวิโรธเหตุกํ อสนฺตผลเมตํ ปราภวสฺสานิฏฺฐตฺตาฯ สมณานมินฺโทติ จ, ธมฺเมน ยุตฺโต ราชาติ วา ธมฺเมสุ ราชาติ วาติ จ, เตน วิรุทฺธาติ จ, ทุฏฺโฐ วิรูโป อนฺโต ปริโยสานํ เยสมิติ จ, เตสํ ภาโวติ จ วากฺยํฯ

สนฺตผลนิทสฺสน

๓๐๖.

สิโรนิกฺขิตฺตจรโณ-

จฺฉริยาน’มฺพุชาน’ยํ;

ปรมพฺภุตตํ โลเก,

วิญฺญาเปต’ตฺตโน ชิโนฯ

๓๐๖. ‘‘สิโร’’จฺจาทิฯ อจฺฉริยานํ ภควโต จรณารวินฺททฺวนฺทสมฺปฏิคฺคหณตฺถํ ปถวิํ ภินฺทิตฺวา สมุคฺคตานมจฺฉริยคุโณเปตานมมฺพุชานํ สิรสิ มตฺถเก นิกฺขิตฺตา จรณา เยน โส ชิโนฯ อมฺพุโชปริจรณนิกฺเขปลกฺขเณนตฺถนฺตเรน สทิสํ ผลํ ทสฺเสติฯ อตฺตโน ปรมจฺฉริยภาวํ วิญฺญาเปติฯ สนฺตผลมิทํ นิทสฺสนํ ชินพฺภุตตฺถทีปนสฺส อิฏฺฐตฺตาติฯ

๓๐๖. ‘‘สิโร’’อิจฺจาทิฯ อยํ ชิโน อจฺฉริยานํ อตฺตโน ปาทปฏิคฺคหณตฺถํ ปถวิํ ภินฺทิตฺวา อุคฺคตตฺตา อจฺฉราปหรณโยคฺคานํ อมฺพุชานํ สิโรนิกฺขิตฺตจรโณ มตฺถเก ฐปิตปาโท โลเก สตฺตโลเก อตฺตโน ปรมพฺภุตตํ อติอจฺฉริยคุณํ วิญฺญาเปติ อวโพเธตีติฯ เอตฺถ อจฺฉริยปทุมานํ มตฺถเก จรณนิกฺเขปสงฺขาเตน อตฺถนฺตเรน ปรมพฺภุตตํ วิญฺญาเปตีติ อยํ สทิสสนฺตผลํ ชินพฺภุตตฺถทีปนสฺส อิฏฺฐตฺตาฯ สิรสิ นิกฺขิตฺตานิ จรณานิ เยเนติ จ, อจฺฉรํ อจฺฉราสงฺฆาตํ อรหนฺตีติ จ, ปรโม อุตฺตโม อพฺภุโต คุโณ อสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโหฯ

๓๐๗.

วิภูติยามหนฺตตฺตํ, อธิปฺปายสฺส วา สิยา;

ปรมุกฺกํสตํ ยาตํ, ตํ มหนฺตตฺต’มีริตํฯ

๓๐๗. มหนฺตตฺตมุปทสฺเสติ ‘‘วิภูติยา’’อิจฺจาทินาฯ วิภูติยา สมฺปตฺติยา อธิปฺปายสฺส วา อชฺฌาสยสฺส วา ปรมุกฺกํสตํ ปรมาติสยภาวํ ยาตํ อุปคตํ มหนฺตตฺตํ นาม อีริตํ กถิตํฯ

๓๐๗. อิทานิ มหนฺตตฺตาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘วิภูติ’’ อิจฺจาทินาฯ วิภูติยา สมฺปตฺติยา วา อธิปฺปายสฺส อชฺฌาสยสฺส วา ปรมุกฺกํสตํ อตฺยุกฺกํสภาวํ ยาตํ ยํ มหนฺตตฺตํ สิยา, ตํ มหนฺตตฺตมิติ อีริตนฺติฯ มหโต ภาโวติ จ, ปรโม อุกฺกํโส อติสโย ยสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ วากฺยํฯ

วิภูติมหนฺตตฺต

๓๐๘.

กิรีฏรตนจฺฉายา-นุวิทฺธาตปวารโณ;

ปุรา ปรํ สิริํ วินฺทิ, โพธิสตฺโต’ภินิกฺขมาฯ

๓๐๘. อุทาหรติ ‘‘กิรีเฏ’’จฺจาทิฯ อภินิกฺขมา ปุรา ปุพฺเพ โพธิสตฺโต มายาเทวิยา ปุตฺโต ปรมุกฺกฏฺฐํ อนาญฺญสาธารณํ สิริํ วิภูติํ วินฺทิ ปฏิลภิฯ กีทิโส? กิรีเฏ มกุเฏ รตนานํ ฉายาหิ โสภาหิ อนุวิทฺโธ ฉุริโต อาตปวารโณ เสตจฺฉตฺตํ ยสฺส โส ตาทิโสติ วิภูติยา มหนฺตตฺตํ วุตฺตํ ‘‘อาตปวารโณ รตนจฺฉายานุวิทฺโธ’’ติฯ

๓๐๘. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘กิรีฏ’’อิจฺจาทินาฯ โพธิสตฺโต อนฺติมชาติยํ มหาโพธิสตฺโต อภินิกฺขมา อภินิกฺขมนโต ปุรา ปุพฺเพ กิรีฏรตนจฺฉายานุวิทฺธาตปวารโณ โมลิรตนรํสีหิ รญฺชิตเสตจฺฉตฺโต ปรมุกฺกฏฺฐํ สิริํ วิภูติํ วินฺทิ อนุภวีติฯ เอตฺถ โมลิรตนกนฺติยา เสตจฺฉตฺตสฺส โอวิทฺธภาวกถเนน วิภูติยา มหนฺตตฺตํ โหติฯ กิรีเฏ รตนานีติ จ, เตสํ ฉายาโยติ จ, ตาหิ อนุวิทฺโธ ฉุริโต อาตปวารโณ ยสฺเสติ จ วากฺยํฯ

อธิปฺปายมหนฺตตฺต

๓๐๙.

สตฺโต สมฺโพธิยํ โพธิ-

สตฺโต สตฺตหิตาย โส;

หิตฺวา สฺเนหรสาพทฺธ-

มปิ ราหุลมาตรํฯ

๓๐๙. ‘‘สตฺโต’’อิจฺจาทิฯ สฺเนเหน ปิยภาเวน ชาเตน รเสน ราเคน อาพทฺธมตฺตนิ ราหุลมาตรํ พิมฺพาเทวิมฺปิ, กิมุตญฺญํ ยุวติชนํ, หิตฺวา อนเปกฺขิตฺวา อนาสตฺโต หุตฺวา สตฺตานํ หิตาย โลกิยโลกุตฺตราย วฑฺฒิยา โพธิสตฺโต สิทฺธตฺโถ สมฺโพธิยํ สพฺพญฺญุตญฺญาเณเยว สตฺโต อาสตฺโต, ตตฺเถว ลคฺโคติ อธิปฺปาโยฯ มหนฺตตฺตมุกฺกฏฺฐํ ตาทิสวนิตารตนานาสชฺชนลกฺขณมาลกฺขียตีติฯ

๓๐๙. ‘‘สตฺโต’’อิจฺจาทิฯ โส โพธิสตฺโต สฺเนหรสาพทฺธํ ปิยภาวสงฺขาตราเคน อาพทฺธํ ราหุลมาตรํ อปิ พิมฺพาเทวิมฺปิ หิตฺวา สตฺตหิตาย สตฺตานํ โลกิยโลกุตฺตรตฺถาย สมฺโพธิยํ สพฺพญฺญุตญฺญาเณเยว สตฺโต ลคฺโคติฯ ตาทิสอิตฺถิรตเนปิ อลคฺคตากถเนน โพธิสตฺตสฺส อุกฺกฏฺฐชฺฌาสยมหนฺตตฺตํ วุตฺตํ โหติฯ สมฺมา พุชฺฌติ เอตายาติ จ, โพธิยํ สตฺโต ลคฺโคติ จ, สตฺตานํ หิตมิติ จ, สฺเนเหน ปิยภาเวน ชาโต รโส ราโคติ จ, เตน อาพทฺธาติ จ วิคฺคโหฯ

๓๑๐.

โคเปตฺวา วณฺณนียํ ยํ,

กิญฺจิ ทสฺสียเต ปรํ;

อสมํ วา สมํ ตสฺส,

ยทิ สา วญฺจนา มตาฯ

๓๑๐. วญฺจนํ วทติ ‘‘โคเปตฺวา’’อิจฺจาทินา, วณฺณนียํ กิญฺจิ วตฺถุํ โคเปตฺวา นิรํกตฺวา ตสฺส วณฺณนียสฺส อสมํ วิสมํ วิสทิสํ ปรมญฺญํ ยํ กิญฺจิ วตฺถุ ยทิ ทสฺสียเต กวินาติ อนุวทิตฺวา สา วญฺจนา มตาติ วิธียเตฯ

๓๑๐. อิทานิ วญฺจนาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘โคเปตฺวา’’อิจฺจาทินาฯ วณฺณนียํ กิญฺจิ วตฺถุํ โคเปตฺวา ตสฺส วณฺณนียสฺส สมํ สทิสํ วา อสมํ วิสทิสํ วา ปรํ ยํ กิญฺจิ วตฺถุ ยทิ ทสฺสียเต กวินา, สา วญฺจนาอิติ มตาติฯ วญฺเจติ วณฺณนียํ เอตาย วุตฺติยาติ วากฺยํฯ

อสมวญฺจนา

๓๑๑.

ปุรโต น สหสฺเสสุ,

น ปญฺเจสุ จ ตาทิโน;

มาโร ปเรสุ ตสฺเส’สํ,

สหสฺสํ ทสวฑฺฒิตํฯ

๓๑๑. อุทาหรติ ‘‘ปุรโต’’อิจฺจาทิฯ มาโร กาโม ตาทิโน โลภาทีสุ ตาทิสตฺตา มุนิโน ปุรโต สมฺมุเข สหสฺสํ อิสโว อสฺสาติ สหสฺเสสุ จ น โหติฯ ปญฺจ อิสโว อสฺสาติ ปญฺเจสุ จ น โหตีติ วณฺณนีโย มาโรตฺร โคปฺยเตฯ ตสฺส โย ติภุวนํ ชยีฯ ปเรสุ อญฺญสตฺเตสุ สราเคสุ เอสมิสูนํ ทสวฑฺฒิตํ ทสหิ คุณิตํ สหสฺสํ, กถมญฺญถาภุวนตฺตยํ ชเยยฺยาติ มารํ โคเปตฺวา ทสสหสฺโสปลกฺขิตวตฺถนฺตรสฺส ทสฺสิตตฺตา อสมวญฺจนายํฯ

๓๑๑. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปุรโต’’อิจฺจาทินาฯ มาโร ตาทิโน ลาภาลาภาทีสุ อวิการิโน ตถาคตสฺส ปุรโต อภิมุเข สหสฺเสสุ จ สหสฺสสโรปิ น โหติ, ปญฺเจสุ ปญฺจ อิสุ จ ตาทิเส ฐเปตฺวา ปญฺจ อิสุ น โหติฯ ปเรสุ สุคตสมฺมุเข อีทิเสสุปิ อญฺเญสุ สํกิเลเสสุ ตสฺส ติโลกเชตุโน มารสฺส เอสํ สรานํ ทสวฑฺฒิตํ ทสคณนาย วฑฺฒิตํ สหสฺสํ โหติ ทสสหสฺสํ โหตีติฯ วณฺณนียํ มารํ โคเปตฺวา ทสสหสฺสสงฺขฺยาหิ คณิตสฺส อญฺญสฺส สรสงฺขาตวตฺถุโน ทสฺสิตตฺตา อยํ อสมวญฺจนา นามฯ สหสฺสํ อิสโว อสฺเสติ จ, ปญฺจ อิสโว อสฺเสติ จ, ทสหิ วฑฺฒิตนฺติ จ วากฺยํฯ

สมวญฺจนา

๓๑๒.

วิวาท’มนุยุญฺชนฺโต,

มุนินฺทวทนินฺทุนา;

สมฺปุณฺโณ จนฺทิมา นา’ยํ;

ฉตฺต’เมตํ มโนภุโนฯ

๓๑๒. ‘‘วิวาท’’มิจฺจาทิฯ มโนภุโนติ กามสฺสฯ สมวญฺจนายํ ปุณฺณจนฺทํ นิรํกตฺวา ฉตฺตสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ

๓๑๒. ‘‘วิวาท’’อิจฺจาทิฯ มุนินฺทวทนินฺทุนา สพฺพญฺญุโน มุขจนฺเทน วิวาทํ อนุยุญฺชนฺโต สมฺปุณฺโณ อยํ ปจฺจกฺโข จนฺทิมา น โหติฯ กิญฺจรหิ เอตํ จนฺทมณฺฑลํ มโนภุโน อนงฺคสฺส อุพฺภูติยํ ฉตฺตํ สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺตนฺติฯ วณฺณนียํ จนฺทมณฺฑลํ ฐเปตฺวา ตโต อญฺญสฺส จนฺทสทิสสฺส ฉตฺตสฺส ทสฺสิตตฺตา อยํ วุตฺติ สมวญฺจนา นามฯ มุนีนํ อินฺโทติ จ, ตสฺส วทนมิติ จ, อินฺทุสทิโส อินฺทุ, มุนินฺทวทนเมว อินฺทูติ จ, สมนฺตโต ปุณฺโณติ จ, มนสิ ภูโตติ จ วิคฺคโหฯ

๓๑๓.

ปรานุวตฺตนาทีหิ, นิพฺพินฺเทนิ’ห ยา กตา;

ถุติร’ปฺปกเต สา’ยํ, สิยา อปฺปกตตฺถุติฯ

๓๑๓. อปฺปกตตฺถุติํ ปกาเสติ ‘‘ปริ’’จฺจาทินาฯ ปเรสํ เยสํ เกสญฺจิ อนุวตฺตนํ เสวา, ตมาทิ เยสํ เตหิ นิพฺพินฺเทน วิรตฺเตน อปฺปกเต อสนฺนิหิเต พุทฺธิวิสเยเยว อิห กิสฺมิญฺจิ วตฺถุมฺหิ กตา ยา ถุติ สํราธนํ, สายํ อปฺปกตตฺถุติ สิยาฯ

๓๑๓. อิทานิ อปฺปกตตฺถุติํ ทสฺเสติ ‘‘ปรานุ’’จฺจาทินาฯ ปรานุวตฺตนาทีหิ อญฺญสฺส ยสฺส กสฺสจิ อนุวตฺตนาทีหิ นิพฺพินฺเทน อุพฺเพคํ ปตฺเตน อปฺปกเต อนธิคเต พุทฺธิวิสเย เอว อิห อิมสฺมิํ กิสฺมิญฺจิ วตฺถุมฺหิ กตา ยา ถุติ สํราธนสงฺขาตา ปสํสา อตฺถิ, สา อยํ อปฺปกตตฺถุติ นาม สิยาติฯ ปเรสมนุวตฺตนมิติ จ, ตํ อาทิ เยสํ ปรปีฬาทีนมิติ จ, น ปกโตติ จ, รกาโร สนฺธิโช, อปฺปกเต กตา ถุตีติ จ วากฺยํฯ

๓๑๔.

สุขํ ชีวนฺติ หริณา, วเนสฺว’ปรเสวิโน;

อนายาโสปลาเภหิ, ชลทพฺพงฺกุราทิภิฯ

๓๑๔. อุทาหรติ ‘‘สุข’’มิจฺจาทิฯ ชเลหิ ทพฺพงฺกุเรหิ ทพฺพติณุคฺคเมหิฯ อาทิสทฺเทน ตรุปลฺลวาทีหิฯ กีทิเสหิ? อนายาเสน เสวาปริกฺเลสาทินา วินา อุปลาเภหิ ปาปุณิตพฺเพหิฯ ปรมญฺญํ กิญฺจิ น เสวนฺติ สีเลเนติ อปรเสวิโนฯ ปรจิตฺตาราธนพฺยสนปรมฺมุขา หริณา วเนสุ สุขํ นิรากุลํ ชีวนฺตีติฯ เอตฺถ ราชานุวตฺตนกฺเลสนิพฺพินฺเทน สนฺนิหิตา มิควุตฺติ ปสํสิตาติฯ

๓๑๔. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘สุข’’มิจฺจาทินาฯ หริณา มิคา อปรเสวิโน วุตฺติํ นิสฺสาย ปรํ อเสวมานา อนายาโสปลาเภหิ ปรปริคฺคหาภาวโต ปรเสวาปริสฺสมํ วินา ลพฺภนีเยหิ ชลทพฺพงฺกุราทิภิ อุทกทพฺพงฺกุรรุกฺขลตาปลฺลวาทีหิ วเนสุ อิจฺฉิติจฺฉิตารญฺเญสุ สุขํ ชีวนฺติ สุขชีวนํ กโรนฺตีติฯ เอตฺถ ราชเสวาพฺยสนปฺปตฺเตน เกนจิ อนธิคตาปิ มิคชีวิกา ปสํสิตา โหติฯ ปรํ น เสวนฺติ สีเลนาติ จ, อภาโว อายาสสฺเสติ จ, เตน อุปลภิตพฺพาติ จ, ทพฺพานํ องฺกุรานีติ จ, ชลญฺจ ทพฺพงฺกุรานิ เจติ จ, ตานิ อาทิ เยสํ ปลฺลวาทีนมิติ จ วิคฺคโหฯ

๓๑๕.

อุตฺตรํ อุตฺตรํ ยตฺถ, ปุพฺพปุพฺพวิเสสนํ;

สิยา เอกาวลี สา’ยํ, ทฺวิธา วิธินิเสธโตฯ

๓๑๕. เอกาวลิํ กถยติ ‘‘อุตฺตร’’มิจฺฉาทินาฯ ยตฺถ วุตฺติยํ อุตฺตรํ อุตฺตรํ อุปริฏฺฐานมุปริฏฺฐานํ ปุพฺพสฺส ปุพฺพสฺส วิเสสนํ วิธินิเสธนวเสน เอกาวลิ นาม สิยาฯ อยํ เอกาวลิ วิธินิเสธโต วิธิวเสน นิเสธนวเสน จ ทฺวิธาฯ

๓๑๕. อิทานิ เอกาวลิํ ทสฺเสติ ‘‘อุตฺตร’’มิจฺจาทินาฯ ยตฺถ อุตฺติยํ อุตฺตรํ อุตฺตรํ อุปรูปริภวํ ปทํ ปุพฺพปุพฺพวิเสสนํ ปุพฺพปุพฺพปทสฺส วิธินิเสธนวเสน วิเสสนํ โหติ, สา เอกาวลิ นาม สิยาฯ อยํ เอกาวลิ วิธินิเสธโต วิธินิเสธวเสน ทฺวิธา โหตีติฯ อุตฺตรํ ปุพฺพนฺติ ฐานูปจาเรน ฐานีภูตํ ปทเมว วุจฺจติฯ ปุพฺพสฺส ปุพฺพสฺส วิเสสนมิติ จ, เอกโต อาวลิยนฺติ สํวลิยนฺติ ปทานิ เอตายาติ จ, วิธิวิธานญฺจ นิเสโธ ปฏิเสโธ จาติ จ วากฺยํฯ เอตฺถ ‘‘อุตฺตรํ อุตฺตร’’นฺติ จ ‘‘ปุพฺพสฺส ปุพฺพสฺส’’อิติ จ กเมน วิเสสนวิเสสฺยคุเณน พฺยาปนิจฺฉายํ นิพฺพจนํ, วิเสสฺยคุณํ คมฺมมานเมวฯ

วิธิเอกาวลิ

๓๑๖.

ปาทา นขาลิรุจิรา,

นขาลี รํสิภาสุรา;

รํสี ตโมปหาเนก […ปหาเรก (สี.)] -

รสา โสภนฺติ สตฺถุโนฯ

๓๑๖. อุทาหรติ ‘‘ปาทา’’อิจฺจาทิฯ สุคมฺมํฯ เอตฺถ ปาทาทีนํ วิเสสฺยานํ นขาลิรุจิรตฺตาทิวิธาเนน วิเสสเนน วิเสสิตพฺพตฺตา อยํ วิธิเอกาวลิฯ

๓๑๖. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปาทา’’อิจฺจาทินาฯ สตฺถุโน ปาทา นขาลิรุจิรา นขปนฺตีหิ มนุญฺญา นขาลี นขปนฺติโย รํสิภาสุรา รํสีหิ ทิพฺพมานา รํสี กนฺติโย ตโมปหาเนกรสา อนฺธการวิธมเน อสหายกิจฺจา หุตฺวา โสภนฺตีติฯ เอตฺถ ปาทาทีนํ ปุพฺพปทานํ นขาลิรุจิรตฺตาทิวิธายเกหิ อุตฺตรอุตฺตรวิเสสเนหิ วิเสสิตตฺตา อยํ วิธิเอกาวลิ นามฯ นขานํ อาลิ ปาฬีติ จ, นขาลีหิ รุจิราติ จ, รํสีหิ ภาสุราติ จ, ตมโส อปหาโร อปหรณมิติ จ, โส เอโก รโส กิจฺจํ เอตาสํ รํสีนมิติ จ วิคฺคโหฯ

นิเสธเอกาวลิ

๓๑๗.

อสนฺตุฏฺโฐ ยตี เนว,

สนฺโตโส นา’ลยาหโต;

นา’ลโย โย สชนฺตูนํ,

นา’นนฺตพฺยสนาวโหฯ

๓๑๗. ‘‘อสนฺตุฏฺโฐ’’อิจฺจาทิฯ อสนฺตุฏฺโฐ จตุปจฺจยสนฺโตสวเสน โย โกจิ ยติ นาม เนว สิยาฯ อาลเยน ตณฺหาย อาหโต จ โย, โส สนฺโตโส นาม น โหติฯ โย ชนฺตูนํ สตฺตานํ อนนฺตพฺยสนาวโห น โหติ, โส อาลโย นาม น ภวตีติฯ อสนฺตุฏฺฐาทีนํ ยติตฺตาทินิเสธนวเสน วิเสสนานํ ปวตฺติยา นิเสธเอกาวลิ อยํฯ

๓๑๗. ‘‘อสนฺตุฏฺโฐ’’อิจฺจาทิฯ อสนฺตุฏฺโฐ จีวราทีสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ ทสฺสิตทฺวาทสวิธสนฺโตสานํ อญฺญตเรน อสนฺตุฏฺโฐ ยติ น เอว ภิกฺขุ นาม น โหติฯ อาลยาหโต ตณฺหาย ปหโต สนฺโตโส น โหติฯ โย ชนฺตูนํ อนนฺตพฺยสนาวโห น โย สตฺตานํ อปริยนฺตปีฬาปาปโก น โหติ, โส อาลโย น โหตีติฯ อสนฺตุฏฺฐาทีนํ ยติภาวาทิปฏิเสธวเสน วิเสสนานํ ปวตฺตตฺตา อยํ นิเสธเอกาวลิ นามฯ อสนฺตุฏฺฐปทํ ยติสหิตสกลสตฺตสมุทายสฺส สาธารณภาเวน ฐิตํ, ยติ น ภวตีติ ยติโต อญฺเญสุ สกลสตฺตสงฺขาเตสุ อวยเวสุ ปติฏฺฐาปนโต ‘‘อสนฺตุฏฺโฐ’’ติ วิเสสฺโย, ‘‘ยติ เน’’ติ อิทํ วิเสสนํฯ เสเสสุปิ วิเสสนวิเสสฺยตฺตํ วุตฺตนิยาเมน ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ น สนฺตุสฺสตีติ จ, อาลเยน หโตติ จ, นตฺถิ อนฺโต เอเตสมิติ จ, ตานิ จ ตานิ พฺยสนานิ เจติ จ, ตานิ อาวหตีติ จ วากฺยํฯ

๓๑๘.

ยหิํ ภูสิยภูสตฺตํ, อญฺญมญฺญํ ตุ วตฺถุนํ;

วินาว สทิสตฺตํ ตํ, อญฺญมญฺญวิภูสนํฯ

๓๑๘. อญฺญมญฺญมาห ‘‘ยหิ’’มิจฺจาทินาฯ ยหิํ สทิสตฺตํ วินา เอว วตฺถุนํ ปทตฺถานํ อญฺญมญฺญํ ภูสิยภูสตฺตํ, ตํ อญฺญมญฺญํ นาม วิภูสนมลงฺกาโรติฯ

๓๑๘. อิทานิ อญฺญมญฺญาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘ยหิ’’มิจฺจาทินาฯ ยหิํ อลงฺกาเร สทิสตฺตํ วินา เอว วตฺถุนํ อญฺญมญฺญํ ตุ ภูสิยภูสตฺตํ อลงฺการิยอลงฺการตฺตํ โหติ, ตํ อญฺญมญฺญวิภูสนํ โหตีติฯ ภูสิยญฺจ ภูสา จาติ จ, ตาสํ ภาโวติ จ, อญฺญญฺจ อญฺญญฺเจติ จ วิคฺคโหฯ ‘‘อญฺญมญฺญ’’นฺติ เอตฺถ ฉฏฺฐุนฺตอสงฺขฺยมพฺยยํ, สสงฺขฺเย เจติ ‘‘ภูสิยภูสตฺต’’นฺติ อิมสฺส วิเสสนํ กตฺวา วตฺตพฺพํฯ อลงฺการิยมเปกฺขาย อลงฺการวตฺถุ จ, ตมเปกฺขาย อลงฺการิยวตฺถุ จ อญฺญมญฺญํ นามฯ ตนฺทีปกาลงฺกาโรปิ ตทตฺถิเยน ตนฺนามโก โหติฯ

๓๑๙.

พฺยามํสุมณฺฑลํ เตน, มุนินา โลกพนฺธุนา;

มหนฺติํ วินฺทตี กนฺติํ, โสปิ เตเนว ตาทิสิํฯ

๓๑๙. อุทาหรติ ‘‘พฺยามํสุ’’อิจฺจาทินาฯ สุโพธํฯ

๓๑๙. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘พฺยามํสุ’’อิจฺจาทินาฯ พฺยามํสุมณฺฑลํ พฺยามปภามณฺฑลํ โลกพนฺธุนา เตน มุนินา กรณภูเตน มหนฺติํ มหติํ ปูชนียํ วา กนฺติํ โสภํ วินฺทติ เสวติ, โสปิ มุนิ เตน เอว พฺยามํสุมณฺฑเลน ตาทิสิํ กนฺติํ วินฺทตีติฯ อญฺญมญฺญํ อสทิสานํ พฺยามํสุมณฺฑลมุนิสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ วตฺถูนํ พฺยามํสุมณฺฑลํ ปฐมวากฺเย อลงฺการิยํ โหติ, มุนิปทตฺโถ อลงฺกาโร โหติฯ อปรวากฺเย อิเม ทฺเว วิปลฺลาเสน อลงฺการิยอลงฺการา โหนฺติฯ อํสูนํ มณฺฑลมิติ จ, พฺยามํ เอว อํสุมณฺฑลมิติ จ, โลโก พนฺธุ อสฺเสติ จ, สา วิย ทิสฺสตีติ จ วิคฺคโหฯ

๓๒๐.

กถนํ สหภาวสฺส, กฺริยาย จ คุณสฺส จ;

สหวุตฺตีติ วิญฺเญยฺยํ, ตทุทาหรณํ ยถาฯ

๓๒๐. สหวุตฺติํ วทติ ‘‘กถน’’มิจฺจาทินาฯ สุโพธํฯ

๓๒๐. อิทานิ สหวุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘กถน’’มิจฺจาทินาฯ กฺริยาย คุณสฺส จาติ ทฺวินฺนํ สหภาวสฺส สหตฺตสฺส กถนํ สหวุตฺตีติ วิญฺเญยฺยํฯ ตทุทาหรณํ ยถา ตสฺส อุทาหรณํ เอวํ วกฺขมานนเยน ทฏฺฐพฺพนฺติฯ สห สทฺธิํ ภวนมิติ จ, สหภาวสฺส วุตฺติ กถนมิติ จ, ตสฺส อุทาหรณมิติ จ วิคฺคโหฯ สหภาโว จนฺทรสฺมินขํสุอาทีนํ ปทตฺถานํฯ เอวํ สนฺเตปิ เตสํ ตํสหตฺตํ ยสฺสํ กฺริยายํ คุเณ วา ภวตีติ สหตฺตํ กฺริยาคุณานํ โหตีติ กตฺวา ‘‘กถนํ สหภาวสฺส กฺริยาย จ คุณสฺส จา’’ติ วุตฺตํฯ

กฺริยาสหวุตฺติ

๓๒๑.

ชลนฺติ จนฺทรํสีหิ, สมํ สตฺถุ นขํสโว;

วิชมฺภติ จ จนฺเทน, สมํ ตมฺมุขจนฺทิมาฯ

๓๒๑. ‘‘ชลนฺติ’’อิจฺจาทิฯ สมนฺติ สห, ตสฺส สตฺถุโน มุขจนฺทิมาฯ เสสํ สุโพธํฯ เอตฺถ ชลนวิชมฺภนานํ อุภยสาธารณานํ กฺริยานํ สหภาโว วิหิโตติ กฺริยาสหวุตฺติ อยนฺติฯ

๓๒๑. อิทานิ ยถาปฏิญฺญาตอุทาหรณํ ทสฺเสติ ‘‘ชลนฺติ’’อิจฺจาทินาฯ สตฺถุ สตฺถุโน นขํสโว นขกิรณา จนฺทรํสีหิ สมํ ชลนฺติ, ตมฺมุขจนฺทิมา จ จนฺเทน สมํ วิชมฺภตีติฯ เอตฺถ อุภยปทตฺถานํ สาธารณภูตชลนวิชมฺภนกฺริยานํ สหภาวสฺส วุตฺตตฺตา เอสา กฺริยาสหวุตฺติ นามฯ จนฺทสฺส รํสิโยติ จ, นขานํ อํสโวติ จ, ตสฺส สตฺถุโน มุขนฺติ จ, ตเมว จนฺทิมสทิสตฺตา จนฺทิมาติ จ วากฺยํฯ สมํอิติ สหปริยาโย นิปาโตฯ

คุณสหวุตฺติ

๓๒๒.

ชิโนทเยน มลินํ, สห ทุชฺชนเจตสา;

ปาปํ ทิสา สุวิมลา, สห สชฺชนเจตสาฯ

๓๒๒. ‘‘ชิโนทเยน’’จฺจาทิฯ ชิโนทเยน กรณภูเตน, เหตุภูเตน วา ทุชฺชนเจตสา สห ปาปํ มลินํ กิลิฏฺฐํ, สชฺชนเจตสา สห ทิสา ทสวิธาปิ สุวิมลา อจฺจนฺตนิมฺมลา สุวิมลยโสมาลาวลยิตตฺตา สชฺชนเจโต ปาปาปคเมเนติฯ เอตฺถ มลินตฺตสฺส จ สุวิมลตฺตสฺส ญายสมฺพนฺธิโน สหภาโว วุตฺโตติ อยํ คุณสหวุตฺติฯ

๓๒๒. ‘‘ชิโน’’อิจฺจาทิฯ ชิโนทเยน ชิตมารสฺส ภควโต ปาตุภาเวน, กรณภูเตน เหตุภูเตน วา ปาปํ โลภาทิธมฺมํ ทุชฺชนเจตสา ทุชฺชนานํ จิตฺเตน สห มลินํ กิลิฏฺฐํ โหติฯ อิมินาเยว ชิโนทเยน ทิสา ทส ทิสาโย สชฺชนเจตสา สห สุวิมลา สชฺชนเจตสนฺตานโต ปาปานํ อปคเมน กิตฺติมาลาย ภุวนตฺตเย ปตฺถฏตฺตา อตินิมฺมลาติ อุภยปทตฺถานํ สาธารณภูตมลินภาวสุวิมลภาวสงฺขาตสฺส คุณสฺส สหภาวสฺส วุตฺตตฺตา เอสา คุณสหวุตฺติ นามฯ ชินสฺส อุทโยติ จ, ทุชฺชนานํ เจโตติ จ, วิคตํ มลํ เอตาหิติ จ, สุ อติสเยน วิมลาติ จ, สนฺโต จ เต ชนา เจติ จ, เตสํ เจโตติ จ วากฺยํฯ

๓๒๓.

วิโรธีนํ ปทตฺถานํ, ยตฺถ สํสคฺคทสฺสนํ;

สมุกฺกํสาภิธานตฺถํ, มตา สา’ยํ วิโรธิตาฯ

๓๒๓. วิโรธํ วิภาเวติ ‘‘วิโรธีน’’มิจฺจาทิฯ วิโรธีนํ อญฺญมญฺญวิรุทฺธานํ กฺริยาทีนํ ยตฺถ วุตฺติวิเสเส สํสคฺคสฺส สนฺนิธิโน ทสฺสนํ, กิมตฺถํ? สมุกฺกํสสฺส อติสยสฺส อภิธานตฺถํ กถนตฺถาย, สา อยํ วิโรธิตา วิโรธีติ มตาฯ

๓๒๓. อิทานิ วิโรธาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘วิโรธีน’’มิจฺจาทินาฯ ยตฺถ อุตฺติวิเสเส สมุกฺกํสาภิธานตฺถํ วณฺณนียวตฺถุคตอธิกกถนาย วิโรธีนํ อญฺญมญฺญวิรุทฺธานํ ปทตฺถานํ กฺริยาคุณาทีนํ สํสคฺคทสฺสนํ สนฺนิฏฺฐานทสฺสนํ สมฺพนฺธทสฺสนํ โหติ, สา อยํ อุตฺติ วิโรธิตาติ มตาติฯ วิโรโธ เอเตสํ คุณาทีนํ อตฺถีติ จ, สํสคฺคสฺส สมฺพนฺธสฺส ทสฺสนมิติ จ, สมุกฺกํสสฺส อธิกสฺส อภิธานนฺติ จ, วิโรธีนํ ภาโว อสงฺคหิโตติ จ วากฺยํฯ วิโรธิตาทีปกวุตฺติ ตทตฺเถน ตนฺนามิกา โหติฯ

๓๒๔.

คุณา สภาวมธุรา, อปิ โลเกกพนฺธุโน;

เสวิตา ปาปเสวีนํ, สมฺปทูเสนฺติ [สมฺปทูสนฺติ (ก.)] มานสํฯ

๓๒๔. อุทาหรติ ‘‘คุณา’’อิจฺจาทิฯ โลเกกพนฺธุโน โลกนาถสฺส สภาวมธุรา สาธุชนสมฺปีณเนกจาตุรา อปิ คุณา อรหนฺตตาทโย เสวิตา ปาปเสวีหิ เตสํ ปาปเสวีนํ มานสํ สมฺปทูเสนฺติ โทสทุฏฺฐาปาทนวเสนาวิกโรนฺติ ‘‘ตาทิโส คุณาติสโย ตสฺสา’’ติฯ เอตฺถ คุณานํ สภาวมธุรานํ ปีติวิเสสุปฺปาทนโยคฺคานํ สมฺปทูสเนน สห วิโรโธติ ทฏฺฐพฺพํฯ

๓๒๔. อุทาหรติ ‘‘คุณา’’อิจฺจาทินาฯ โลเกกพนฺธุโน พุทฺธสฺส คุณา อรหตฺตาทโย สภาวมธุรา อปิ ปกติมธุรา อปิ เสวิตา ปาปเสวีหิ เสวิตา สมานา ปาปเสวีนํ มานสํ สมฺปทูเสนฺติ อติสเยน โกเปนฺตีติฯ เอวํ หีนาธิมุตฺติเกหิ สหิตุมสกฺกุเณยฺโย ตสฺส คุณาติสโย วตฺตติฯ นนุ สภาวมธุโร คุโณ ปีติํ วินา สมฺปทูสนํ น กเรยฺย, สมฺปทูสนมฺปิ ตาทิสสภาวมธุรํ วินา น ภเวยฺยาติ อญฺโญญฺญวิรุทฺธานเมสํ มธุรคุณสมฺปทูสนกฺริยานํ สํสคฺคคุณาธิกทสฺสนตฺถนฺติ ลกฺขเณน โยเชตพฺพํฯ อปิสทฺโท วิโรธตฺเถ วตฺตเตฯ สภาเวน มธุราติ จ, เอโก จ โส พนฺธุ จาติ จ, โลกสฺส เอกพนฺธูติ จ, ปาปํ เสวนฺติ สีเลนาติ จ วากฺยํฯ

๓๒๕.

ยสฺส กสฺสจิ ทาเนน, ยสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน;

วิสิฏฺฐสฺส ย’มาทานํ, ปริวุตฺตีติ สา มตาฯ

๓๒๕. ปริวุตฺติํ ปวตฺเตติ ‘‘ยสฺส’’อิจฺจาทินาฯ ยสฺส กสฺสจีติ ปฏิคฺคาหกํ ทสฺเสติฯ วิสิฏฺฐสฺส ยํ อาทานนฺติ สมฺพนฺโธฯ เสสํ สุโพธํฯ

๓๒๕. อิทานิ ปริวุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘ยสฺส กสฺสจิ’’จฺจาทินาฯ ยสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน ขุทฺทกวตฺถุโน ยสฺส กสฺสจิ ปฏิคฺคาหกสฺส ทาเนน เหตุภูเตน วิสิฏฺฐสฺส อุตฺตมวตฺถุโน ยํ อาทานํ คหณํ อตฺถิ, สา ปริวุตฺตีติ มตาติฯ ทานคฺคหณปริวุตฺตตฺตา ปริวุตฺติ นามฯ

๓๒๖.

ปุรา ปเรสํ ทตฺวาน, มนุญฺญํ นยนาทิกํ;

มุนินา สมนุปฺปตฺตา, ทานิ สพฺพญฺญุตาสิรี [มุนินฺท สมนุปฺปตฺตา, ทานิ สพฺพญฺญุตาสิริํ (ก.)]ฯ

๓๒๖. อุทาหรติ ‘‘ปุรา’’อิจฺจาทิฯ สุโพธํฯ เอตฺถ นยนาทิทาเนน สพฺพญฺญุตาสิริยา อาทานนฺติ ปริวุตฺติ อยํฯ

๓๒๖. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปุรา’’อิจฺจาทินาฯ มุนินา ปุรา ปุพฺเพ ปเรสํ มนุญฺญํ นยนาทิกํ ทตฺวาน อิทานิ สพฺพญฺญุตาสิรี สพฺพญฺญุตาสงฺขาตา อนญฺญสาธารณา สิรี สมนุปตฺตาติฯ อิห ยสฺส ทินฺนํ ตโต เอว คหเณ ปริวุตฺติสทฺทสฺส นิรุฬฺหตฺตา นยนาทีนํ ทาเนน สพฺพญฺญุตาสิริยา อาทานโต, ทานาภาเว อาทานาภาวโต จ ปฏิคฺคาหกชเน อวิชฺชมาเนปิ สพฺพญฺญุตา วิชฺชมานตฺเตน ปริกปฺปิตาติ ปริวุตฺติ โหติฯ เตเนว ทณฺฑิยํ–

‘‘สตฺถปฺปหรณํ ทตฺวา, ภุเชน ตว ราชุนํ;

จิรํ จิตาภโฏ เตสํ, ยโส กุมุทปณฺฑโร’’ติ [กาพฺยาทาส ๒.๓๕๖]ฯ

อิมสฺมิํ อุทาหรเณ ปจฺจตฺถิกานํ อายุธปฺปหารํ ทตฺวา ตว พาหุนา เตสํ ราชูนํ จิรํ ราสิกโต เกรวนิมฺมโล ยโส อาภโฏติฯ ททาติ กมฺมยุตฺตโต เอว อาทานํ ทสฺเสตฺวา ปริวุตฺติผุฏา กตาฯ นยนานิ อาทีนิ ยสฺส อุตฺตมงฺคาทิโนติ จ, สพฺพํ ชานาตีติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ วากฺยํฯ

๓๒๗.

กิญฺจิ ทิสฺวาน วิญฺญาตา,

ปฏิปชฺชติ ตํสมํ;

สํสยาปคตํ วตฺถุํ,

ยตฺถ โส’ยํ ภโม มโตฯ

๓๒๗. ภมํ สมฺภาเวติ ‘‘กิญฺจี’’ติอาทินาฯ วิญฺญาตา ปุริโส กิญฺจิ ทิสฺวา อุชฺชลนาทิกํ ทิสฺวาน ตํสมํ ตสฺส ปุเร ทิสฺสมานสฺส ปทตฺถสฺส สทิสมญฺญํ วตฺถุํ สํสยาปคตํ อสนฺนิธิํ กตฺวา ปฏิปชฺชติ ชานาติ ยตฺถ วิเสเส, สายํ ภโม มโตฯ

๓๒๗. อิทานิ ภมาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘กิญฺจิ’’อิจฺจาทินาฯ ยตฺถ อุตฺติวิเสเส วิญฺญาตา อวโพธการโก กิญฺจิ ทิสาวิโลจนาทิกํ ทิสฺวาน ตํสมํ วตฺถุํ เตน ทิสฺสมานวตฺถุนา ตุลฺยมญฺญํ วตฺถุํ สํสยาปคตํ นิสฺสํสยํ กตฺวา ปฏิปชฺชติ ชานาติ, โส อยํ อลงฺกาโร ภโมติ มโตติฯ เตน ตสฺส วา สมนฺติ จ, สํสโย อปคโต เอตสฺมาติ จ, ภมนํ อนวฏฺฐานํ วตฺถูนนฺติ จ วิคฺคโหฯ สํสยาปคตนฺติ กฺริยาวิเสสนํฯ

๓๒๘.

สมํ ทิสาสุ’ชฺชลาสุ, ชินปาทนขํสุนา;

ปสฺสนฺตา อภินนฺทนฺติ, จนฺทาตปมนา ชนาฯ

๓๒๘. อุทาหรติ ‘‘สม’’มิจฺจาทิฯ ชินสฺส ปาเทสุ นขํสุนา ทิสาสุ สพฺพาสุ สมํ เอกโต อุชฺชลาสุ สโชตีสุ ตา อุชฺชลา ทิสา ปสฺสนฺตา ชนา, จนฺทาตโปติ มโน เยสํ เต ตถาวิธาฯ อภินนฺทนฺติ สนฺตุสฺสนฺตีติฯ

๓๒๘. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘สม’’มิจฺจาทินาฯ ชินปาทนขํสุนา กรณภูเตน ทิสาสุ ทสสุ สมํ เอกกฺขเณ อุชฺชลาสุ ตา อุชฺชลา ทิสา ปสฺสนฺตา ชนา จนฺทาตปมนา จนฺทาตโปติ ปวตฺตจิตฺตา อภินนฺทนฺตีติฯ วิชฺชมานนขมรีจิยํ พุทฺธิมกตฺวา จนฺทาตเป พุทฺธิยา ปวตฺตาปนโต ภโม นามฯ สมนฺติ อสงฺขฺยํฯ จนฺทาตโปอิติ มโน เยสนฺติ วากฺยํฯ

๓๒๙.

ปวุจฺจเต ยํ นามาทิ,

กวีนํ ภาวโพธนํ;

เยน เกนจิ วณฺเณน,

ภาโวนามา’ย’มีริโตฯ

๓๒๙. ภาวํ ภาเวติ ‘‘ปวุจฺจเต’’จฺจาทินาฯ กวีนํ ภาโว อธิปฺปาโย, ตํ โพเธตีติ ภาวโพธนํ ยํ นามาทิฯ อาทิสทฺเทน วิเสสนวากฺยานํ คหณํฯ เยน เกนจิ นิเสธนรูเปน อากาเรน ปวุจฺจเต, อยํ ภาโว นาม อีริโตติฯ

๓๒๙. อิทานิ ภาวาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘ปวุจฺจเต’’ อิจฺจาทินาฯ กวีนํ วตฺตูนํ ภาวโพธนํ อธิปฺปายปกาสกํ ยํ นามาทิ นามปทวิเสสนปทาทิ เยน เกนจิ วณฺเณน อากาเรน สาคราทิอตฺถนฺตรํ ปฏิเสเธตฺวา วา โน วา ปวุจฺจเต, อยํ ภาโว นามาติ อีริโตติฯ นามํ อาทิ ยสฺส วิเสสนวากฺยทฺวยสฺเสติ จ, ภาวํ โพเธตีติ จ วากฺยํฯ กวีนํ อธิปฺปายสงฺขาตภาวปกาสโก อุตฺติวิเสโส ตทตฺเถน ภาโว นาม, ตสฺส นิสฺสยภูตํ นามาทิปทสนฺตานํ อิห นิสฺสิโตปจาเรน ภาโว นามาติ อีริตํฯ

๓๓๐.

นนุ เตเย’ว สนฺตา โน,

สาครา น กุลาจลา;

มนมฺปิ มริยาทํ เย,

สํวฏฺเฏปิ ชหนฺติ โนฯ

๓๓๐. อุทาหรติ ‘‘นนุ’’จฺจาทิฯ มนมฺปีติ อีสกมฺปิฯ มริยาทนฺติ อตฺตโน อาจารสีมํ, สํวฏฺเฏปิ ปลยกาเลปิฯ เสสํ สุโพธํฯ เอตฺถ น อิเม ปกติสมุทฺทาทโย สมุทฺทาทโย โหนฺติ, เย ปลยกาเล อตฺตโน เวลานุลฺลงฺฆนสงฺขาตํ อจลตฺตสงฺขาตญฺจ มริยาทํ ปริจฺจชนฺติฯ กิญฺจรหิ สนฺตา เอเวเต สมุทฺทาทโย, เย ยทิ ปลยกาเลปิ สมาปเตยฺยุํ, ตทาปิ อตฺตโน มริยาทํ น มุญฺจนฺติฯ โกจิ วิปตฺติํ ปตฺโต นิรติสยํ ธีรตฺตมตฺตโนวโพเธตีติ อญฺญนิเสเธน กถิตํ นามํ กวิสภาวํ ยถาวุตฺตํ โพเธตีติ ภาโวยมิติฯ

๓๓๐. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘นนุ’’จฺจาทินาฯ สาครา สํวฏฺฏกาเล ตีรมริยาทํ อติกฺกเมนฺตา ปกติสมุทฺทา สาครา น ภวนฺติฯ กุลาจลา ตาทิสกาเล อจลสงฺขาตมริยาทมติกฺกเมนฺตา สตฺต กุลปพฺพตา กุลาจลา นาม น ภวนฺติฯ กิญฺจรหิ สาคราทโยฯ เย สาธโว สํวฏฺเฏปิ สพฺพวตฺถุวินาสกกปฺปวินาสกาเลปิ มริยาทํ อตฺตโน อาจารมริยาทํ มนมฺปิ อีสกมฺปิ โน ชหนฺติฯ สนฺตา เอว เต สาคราทโย นาม โหนฺติ นนูติฯ โกจิ พฺยสนํ ปตฺโต อตฺตโน อนญฺญสาธารณํ ธีรตฺตํ ปกาเสตีติ อิห สาคราทิอตฺถนฺตรปฏิเสธรูเปน ทสฺสิตสาคราทินา วตฺตุโน อกมฺปนาธิปฺปายํ อวโพเธตีติ อยํ ภาวาลงฺกาโร นามฯ มนนฺติ อปฺปกาลวาจกมสงฺขฺยํฯ อปีติ สมฺภาวเนฯ

๓๓๑.

องฺคงฺคีภาวา สทิส-พลภาวา จ พนฺธเน;

สํสคฺโค’ลงฺกตีนํ โย, ตํ มิสฺสนฺติ ปวุจฺจติฯ

๓๓๑. มิสฺสํ ทสฺเสติ ‘‘องฺค’’อิจฺจาทินาฯ องฺคมุปการกํ, องฺคี อุปการิยํ, เตสํ ภาโว องฺคงฺคิภาโว สาธิยสาธนตฺตํ, ตโต จฯ สทิสํ สมํ พลํ เยสํ เต, เตสํ ภาโว องฺคงฺคิภาวมนฺตเรน อปฺปธานภาเวนาวฏฺฐานํ ตโต จ เหตุโตฯ พนฺธเน วิสเย, โย อลงฺกตีนํ สํสคฺโค เอกตฺถ สนฺนิธานํ, ตํ มิสฺสนฺติ ปวุจฺจติฯ

๓๓๑. อิทานิ มิสฺสาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘องฺคงฺคี’’จฺจาทินาฯ องฺคงฺคีภาวา อุปการกอุปการิยสงฺขาตปฏิปาทกปฏิปาทนียสภาเวน เหตุภูเตน สทิสพลภาวา จ สาธิยสาธนภาวํ วินา สมานพลวนฺตภาเวน จ พนฺธเน ปชฺชาทิพนฺธนวิสเย อลงฺกตีนํ อลงฺการานํ โย สํสคฺโค สนฺนิธานํ, ตํ มิสฺสนฺติ ปวุจฺจตีติฯ องฺคํ สาธนํ อสฺส สาธิยสฺส อตฺถีติ จ, องฺคญฺจ องฺคี เจติ จ, เตสํ ภาโว สาธิยสาธนสงฺขาโต สมฺพนฺโธติ จ, สทิสํ พลํ เยสมลงฺการานมิติ จ, เตสํ ภาโว อญฺญมญฺญนิรเปกฺขตาติ จ, มิสฺสนํ มิสฺสีภวนมิติ จ วากฺยํฯ

องฺคงฺคิภาวมิสฺส

๓๓๒.

ปสตฺถา มุนิโน ปาท-นขรํสิมหานที;

อโห คาฬฺหํ นิมุคฺเคปิ, สุขยตฺเย’ว เต ชเนฯ

๓๓๒. อุทาหรติ ‘‘ปสตฺถา มุนิ’’จฺจาทิฯ มุนิโน ปาเทสุ นขา เตสํ รํสิ เอว มหานทีสทิสตฺตา มหานที, สา ปสตฺถา อจฺฉริยปฺปตฺติสพฺภาวโต คาฬฺหมจฺจนฺตํ นิมุคฺเคปิ เต ชเน สุขยตฺเยว, อโห อจฺฉริยํ ยโต เสสนทีวิธุรํฯ ‘‘อยํ อตฺตนิ คาฬฺหํ นิมุคฺเคปิ สุขยตี’’ติ เอตฺถ ‘‘นิมุคฺเคปี’’ติ สมาธิโน สาธิยตฺเตนงฺคิตายาวฏฺฐิตสฺส ‘‘ปาทนขรํสิมหานที’’ติ รูปกํ สาธนตฺเตนงฺคตายาวฏฺฐิตนฺติ มิสฺสมิทมลงฺกรณํฯ

๓๓๒. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปสตฺถา’’ อิจฺจาทินาฯ มุนิโน ปสตฺถา อจฺฉริยตฺตา ปสํสนียา ปาทนขรํสิมหานที จรณนขกิรณสงฺขาตมหาคงฺคา คาฬฺหํ อติสเยน นิมุคฺเคปิ เต ชเน สาธุสปฺปุริเส สุขยติ เอว สุขิเต กโต เอวฯ อโห อจฺฉริยํ เสสนทีนเมสา ปวตฺติ วิรุทฺธาติฯ เอตฺถ สาธนียภาเวน องฺคิโน ‘‘นิมุคฺเค’’ติ สมาธิอลงฺการสฺส ‘‘ปาทนขรํสิมหานที’’ติ รูปกาลงฺกาโร สาธนภาเวน องฺคนฺติ กตฺวา องฺคาองฺคีภาเวน อิเมสํ อลงฺการานํ มิสฺสิตาฯ ปาเทสุ นขาติ จ, เตสํ รํสีติ จ, มหตี จ สา นที เจติ จ, มหานที วิย มหานที ปาทนขรํสิโย เอว มหานทีติ จ วากฺยํฯ คาฬฺหนฺติ กฺริยาวิเสสนํฯ คาฬฺหํ นิมุชฺชนํ เย อกํสุ, เตปีติ โยชนาฯ สุขสมงฺคิโน ชนา สุขิเต สุเข กโรตีติ วากฺยํฯ

สทิสพลภาวมิสฺส

๓๓๓.

เวโส สภาวมธุโร, รูปํ เนตฺตรสายนํ;

มธูวมุนิโน วาจา, น สมฺปีเณติ กํ ชนํฯ

๓๓๓. ‘‘เวโส’’อิจฺจาทิ สุโพธํฯ อิทํ ปน สมาธิรูปโกปมามิสฺสสทิสพลนฺติฯ

๓๓๓. ‘‘เวโส’’อิจฺจาทิฯ มุนิโน สภาวมธุโร ปกติมธุโร เวโส ชินาเวณิโก พุทฺธเวโส จ เนตฺตรสายนํ รูปํ ลกฺขณานุพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ รูปญฺจ มธูว มธุรตฺเตน มธุสมานา วาจา ภารตี จ กํ ชนํ น สมฺปีเณตีติฯ ‘‘สภาวมธุโร’’ติ สมาธิอลงฺกาโร จ, ‘‘เนตฺตรสายน’’นฺติ รูปกาลงฺกาโร จ, ‘‘มธูวา’’ติ อุปมาลงฺกาโร จาติ อิเม ตโย ปีณเน อญฺญมญฺญาเปกฺขรหิตตฺตา ตุลฺยพลาติ อิเมสํ มิสฺสตฺตํ โหติฯ สภาเวน มธุโรติ จ, รสียติ อสฺสาทียตีติ จ, รโส รสภูโต อายนํ คติ ปวตฺติ อสฺสาติ รสายนํ, รสวตฺถุฯ รสายนมิว รูปํ รสายนํ, เนตฺตานํ รสายนนฺติ จ วากฺยํฯ

๓๓๔.

อาสี นาม สิยา’ตฺถสฺส,

อิฏฺฐสฺสา’สีสนํ ยถา;

ติโลเกกคตี นาโถ,

ปาตุ โลก’มปายโตฯ

๓๓๔. อาสิํ ทสฺเสติ ‘‘อาสิ’’จฺจาทินาฯ อิฏฺฐสฺส อภิมตสฺส วตฺถุโน อาสีสนํ ปตฺถนมิตฺยนุวทิตฺวา อาสี นาม สิยาติ วิธียเตฯ ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติฯ ติโลกสฺส โลกตฺตยวตฺติโน ชนสฺส เอกคติ อสหายคติ ปฏิสรณภูโต นาโถ โลกํ สตฺตโลกํ อปายโต ปาตุ ปาเลตูติฯ เอตฺถาติลสิตํ ปาลนมาสีสิตนฺติฯ

๓๓๔. อิทานิ อาสีอลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘อาสี’’ อิจฺจาทินาฯ อิฏฺฐสฺส อตฺถสฺส อิจฺฉิตวตฺถุโน อาสีสนา ปตฺถนา อาสี นาม สิยาฯ ยถา ตตฺโถทาหรณเมวํฯ ติโลเกกคติ ติภวสฺส อสหายสรณภูโต นาโถ โลกสามิ โลกํ สตฺตโลกํ อปายโต ปาตุ รกฺขตูติฯ อาสี นาม ปตฺถนา, ตทฺทีปิกาปิ อุตฺติ ตนฺนามิกาว โหติฯ ‘‘ติโลเกกคตี’’ติ อิมสฺมิํ อุทาหรเณ ปาลนํ อาสีสิตํฯ ติณฺณํ โลกานํ สมาหาโรติ จ, เอโกเยว คติ ปฏิสรณนฺติ จ, ติโลกสฺส เอกคตีติ จ วากฺยํฯ

๓๓๕.

รสปฺปตีติชนกํ, ชายเต ยํ วิภูสนํ;

รสวนฺตนฺติ ตํ เญยฺยํ, รสวนฺตวิธานโตฯ

๓๓๕. รสวนฺตมุทาหรติ ‘‘รส’’อิจฺจาทินาฯ ยํ วิภูสนมลงฺกรณํ รสาภาสาทิโน ปตีติชนกํ อวคมสมฺปาทกํ ชายเต, ตํ วิภูสนํ รสวนฺตวิธานโต สมฺปาทนโต ‘‘รสวนฺต’’นฺติ วิญฺเญยฺยํ ยถา อตฺถปฺปตีติ ชนโก สทฺโท ‘‘อตฺถวา’’ติฯ

๓๓๕. อุทฺเทเส รสีติ อุทฺทิฏฺฐรสาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘รส’’อิจฺจาทินาฯ ยํ วิภูสนํ วุตฺตาลงฺการานมนฺตเร โย โกจิ อลงฺกาโร รสปฺปตีติชนกํ สิงฺคาราทินววิธรเสสุ เอกสฺส รสสฺส วา ตสฺเสว รสาภาสสฺส วา อวโพธนํ สมฺปาเทนฺโต ชายเต, ตํ วิภูสนํ รสวนฺตวิธานโต อตฺตโน รสสหิตภาวสฺส ปกาสนโต รสวนฺตนฺติ รสีติ เญยฺยนฺติฯ ยถา อตฺถปฺปตีติชนโก สทฺโท ‘‘อตฺถวา’’ติ วุจฺจติ, เอวํ รสปฺปตีติชนโก อลงฺกาโร รสวนฺโต ‘‘รสี’’ติ จ วุจฺจติฯ รสสฺส ปตีติ จ, ตํ ชเนตีติ จ, รโส อสฺส อตฺถีติ จ, รสวโต ภาโวติ จ, ตสฺส วิธานํ สมฺปาทนนฺติ จ วากฺยํฯ

๓๓๖.

ราคานตพฺภุตสโรชมุขํ ธราย,

ปาทา ติโลกคุรุโน’ธิกพทฺธราคา;

อาทาย นิจฺจสรเสน กเรน คาฬฺหํ,

สญฺจุมฺพยนฺติ สตตาหิตสมฺภเมนฯ

๓๓๖. อุทาหรติ ‘‘ราค’’อิจฺจาทิฯ ธราย ปถวีองฺคนาย ราเคน อานตํ, มุขํฯ ราคํ รตฺตวณฺณํ อานตํ นินฺนมิตํ, สโรชํฯ ปฐเม อพฺภุตสโรชสทิสตาย มุขํ, เตน สมานาธิกรณนฺติ ราคานเตน สมาโสฯ ทุติเย ตุ ราคานตญฺจ ตํ อพฺภุตสโรชํ ปถวิํ ภินฺทิตฺวา สิรีปาทสมฺปฏิคฺคหณตฺถํ อุฏฺฐหมจฺฉริยปทุมญฺจ, ตเมว ตสฺสา มุขสทิสตฺตา มุขนฺติ ราคานตพฺภุตสโรชมุขํฯ ติโลกคุรุโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทาฯ กีทิสา? อธิกพนฺโธ ราโค อนุราโค, รตฺตวณฺโณ วา เยสํ เต, ตถาวิธาฯ นิจฺจมนวรตํ สรเสน รสวตา กเรน หตฺเถน, รํสินา วา คาฬฺหํ อาทาย คเหตฺวา สตตํ นิจฺจํ อาหิโต สมฺภโม อาทโร, ตทภิมุขตา วา, เตน สญฺจุมฺพยนฺติ, นิกฺขิปนฺติ วาฯ เอตฺถ สิเลสรูปเกหิ สมฺโภคสิงฺคารรสาภาโส ชนฺยเตฯ สิงฺคาโร ทุวิโธ วิปฺปลมฺโภ, สมฺโภโค เจติฯ เตสุ วิปฺปลมฺโภว สมคฺควณฺณนาธารตฺตา มโนหโร, เนทิโส สมฺโภโคฯ สมฺโภคาภาเส ตุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ตถาปิ’หา’ธิคตํ สมฺโภคาภาโสทาหรณํ พาลปฺปโพธนตฺถํ กิญฺจิ วิจาเรสฺสามฯ ตตฺร ปาทานํ กามุกตฺตํ ธราย กามินิตฺตญฺจ วากฺยสามตฺถิยา วิญฺญายเตฯ สทฺเทน วุจฺจมานํ ปุน วุตฺตํ สิยาฯ อตฺร ปาทานํ ตํ วิญฺเญยฺยํ, รตฺยุกฺกํสาภาโส ยทิ กวินา ปฏิปาเทตพฺโพ น ภเวยฺย, ตทา คาถายมนนุปปนฺนํ สิยาติ เอวํวิธวจนโตว ปาทา รตฺยาภาสวนฺโตติ คมฺยเตฯ รติยา อาลมฺพณวิภาวาภาโส ธรากามินิ, รมฺมเทสาทิวิเสสาภาเว อจฺฉริยปทุมุคฺคมนาภาวโต อพฺภุตสโรชสทฺทสวเนน คมฺมมานา รมฺมเทสาทโย อุทฺทีปนวิภาวาภาสา, พฺยภิจารีภาวาภาสโพธกานิ กวิวจนานิ อนุภาวาภาโสฯ ตถา หิ ‘‘นิจฺจสรเสน กเรน คาฬฺหํ อาทายา’’ติ กรสฺส สรสตาคาฬฺหคฺคหณกถเนน หริสาทโย คมฺยนฺเตฯ ‘‘สตตาหิตสมฺภเมนา’’ติ อิมินา อุสฺสุกฺกตฺตาทโย ปหียนฺตีติ เอวํ พนฺธวุตฺตีติ วิภาวาทีหิ พนฺธตฺถาภาสานํ มนสิ โย อุปฺปชฺชติ อานนฺทาภาโส, โส รสาภาโส สมฺโภครสาภาโส วุตฺโตติฯ

๓๓๖. อิทานิ อุทาหรณํ ทสฺเสนฺโต อุตฺตริปิ ทสฺเสตพฺพสิงฺคารหสฺสกรุณาทิรสุทฺเทสสฺส อนุรูปโต สิงฺคารรสยุตฺตเมว ทสฺเสติ ‘‘ราคา’’อิจฺจาทินาฯ ธราย มหีองฺคนาย ราคานตพฺภุตสโรชมุขํ ราเคน อนุราเคน อภิมุขํ กตฺวา นมิตํ อจฺฉริยคุโณเปตปทุมสทิสานนํ โน เจ, รตฺตวณฺณํ อานตํ อพฺภุตสโรชสงฺขตมุขํ ติโลกคุรุโน ภุวนตฺตยานุสาสกสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทา อธิกพทฺธราคา อธิกพทฺธานุราควนฺตา โน เจ, ปุพฺพกมฺเมน กตอธิกรตฺตวณฺณา นิจฺจสรเสน กเรน สตตานุราคยุตฺเตน หตฺเถน โน เจ, อวิกลตฺตา สตตสมฺปตฺติสหิเตน กิรเณน คาฬฺหํ อาทาย คาฬฺหํ คเหตฺวา โน เจ, ผุสิตฺวา สตตาหิตสมฺภเมน นิจฺจํ กตาทเรน โน เจ, นิรนฺตราหิตอภิมุขภาเวน สญฺจุมฺพยนฺติ จุมฺพนฺติ โน เจ, ฐิติกฺริยาสาธนตฺเตน ผุสนฺตีติฯ

ราเคน อนุราเคน อานตํ อภิมุขีกตมิติ จ, อพฺภุตญฺจ ตํ สโรชญฺเจติ จ, เตน สทิสตาย อพฺภุตสโรชญฺจ ตํ มุขญฺเจติ จ, ราคานตญฺจ ตํ อพฺภุตสโรชมุขญฺเจติ จ, ราคํ รตฺตวณฺณํ อานตํ นินฺนมิติ จ, ตญฺจ ตํ อพฺภุตสโรชญฺเจติ จ, ตเมว ตาทิสมุขสทิสตฺตา มุขมิติ จ, ติโลกสฺส คุรูติ จ, อธิกํ กตฺวา พทฺโธ, อตฺตโน ปุพฺพกมฺเมน วา กโต, ราโค อนุราโค รตฺตวณฺโณ วา เยสมิติ จ, รเสน อนุราเคน สมฺปตฺติยา วา สห วตฺตมาโนติ จ, อาหิโต วิหิโต จ โส สมฺภโม อาทโร ตทภิมุขภาโว วา เจติ จ วิคฺคโหฯ

เอตฺถ ‘‘ราคานตา’’ติอาทิเกน สิเลสาลงฺกาเรน จ ‘‘อพฺภุตสโรชมุข’’นฺติ รูปกาลงฺกาเรน จ สมฺโภคสิงฺคารรสาภาโส อุปฺปาทียติฯ ตาทิสํ อิตฺถิปุริสานํ สมฺโภคาภาเวน, ตทากาเรน จ กปฺปิตตฺตา รสาภาโส นามาติ ทฏฺฐพฺโพฯ สิงฺคารสฺส อาโยควิปฺปโยคสมฺโภควเสน ติวิธตฺเตปิ อาโยควิปฺปโยคทฺวยํ วิปฺปลมฺภเมวาติ วิปฺปลมฺโภ, สมฺโภโค เจติ ทุวิโธ โหติฯ เตสุ วิปฺปลมฺโภว อนูนวณฺณนาย ภูมิตฺตา มโนหโรฯ สมฺโภโค ปน ตาทิโส น โหติฯ สมฺโภคาภาโสปิ หีโน โหติฯ เอวํ สนฺเต ปโยคํ กตฺวา กุรุมานาย วณฺณนาย อุจิตภาเวน อิหาธิคตสมฺโภคสิงฺคารรสาภาเสน รสิภูตาลงฺการสฺส อุทาหรเณ รสาภาโส เอวํ เวทิตพฺโพฯ ปาทานํ กามุกภาวาภาเส จ ธราย กามินีภาวาภาเส จ วาจกปเทน อวุตฺเตปิ ‘‘ธราย ปาทา ติโลกคุรุโน’’ติ อิทํ ฐเปตฺวา ปาณิธมฺมปกาสเกหิ อวเสสปเทหิ ญายเตฯ

ทฺวินฺนํ อญฺญมญฺญํ รติอาภาโส ‘‘อธิกพทฺธราคา ราคานต’’นฺติ อิเมหิ วุตฺโตฯ อยํ รติอาภาโส อิธ ฐายีภาโว ปุริสรติยา อิตฺถิยา จ, อิตฺถิรติยา ปุริสสฺส จ อาลมฺพณตฺตา ปาทกามุกธรากามินิโย ทฺเว อญฺญมญฺญํ อาลมฺพณวิภาวาภาสา โหนฺติฯ รมฺมเทสาทิวิเสสํ วินา อจฺฉริยปทุโมทยสฺส อภาวโต อพฺภุตสโรชสทฺทสฺส อุจฺจารเณน คมฺมมานา รมฺมเทสาทโย รติํ อุทฺทีปยนฺตีติ อุทฺทีปนวิภาวาภาสา นามฯ ‘‘นิจฺจสรเสน กเรน คาฬฺหมาทายา’’ติ อิมินา กรสฺส สรสภาวสฺส จ คาฬฺหํ คหณสฺส จ วุตฺตตฺตา หริสาทโย ญายนฺเตฯ ‘‘สตตาหิตสมฺภเมนา’’ติ อิมินา อุสฺสาหาทโย ญายนฺติฯ ตตฺถ หริสอุสฺสาหาทโย พฺยภิจารีภาวาภาสา นาม โหนฺติฯ เต พฺยภิจารีภาวาภาเส ปกาเสนฺตานิ ยถาวุตฺตกวิวจนานิ อนุภาวาภาสา นามาติ เอวํ พนฺเธ ทิสฺสมานฐายีภาวพฺยภิจารีภาววิภาวอนุภาเวหิ อตฺถาวโพธํ กโรนฺตานํ ปณฺฑิตานํ อุปฺปชฺชมาโน โย สนฺโตสาภาสสงฺขาโต รสาภาโส อตฺถิ, โส อิธ สมฺโภครสาภาโสติ กถิโตติฯ ฐายีภาวาทโย อุปริ อาวิภวิสฺสนฺติฯ

๓๓๗.

อิจฺจา’นุคมฺม ปุริมาจริยานุภาวํ,

สงฺเขปโต นิคทิโต’ย’มลงฺกตีนํ;

เภโท’ปรูปริ กวีหิ วิกปฺปิยานํ,

โก นาม ปสฺสิตุ’มลํ ขลุ ตาส’มนฺตํฯ

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต

สุโพธาลงฺกาเร

อตฺถาลงฺการาวโพโธ นาม

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ

๓๓๗. เอวมุทฺเทสานุกฺกเมน ยถาปฏิญฺญาตํ นิฏฺฐเปตฺวา อิทานิ นิคมนปุพฺพกํ พหุตฺตเมสํ นิทฺทิสิตุมาห ‘‘อิจฺจิ’’จฺจาทิฯ อิติ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน ปุริมานํ ทณฺฑีอาทีนํ อาจริยานํ อานุภาวํ พนฺธลกฺขณานิ อนุคมฺม อนุคนฺตฺวา อลงฺกตีนมลงฺการานํ อยํ เภโท สงฺเขปโต นิคทิโต กถิโตฯ สงฺเขปโตติ วุตฺโต, กสฺมาติ อาห ‘‘อุปรูปรี’’ติอาทิฯ อุปรูปริ ทีฆกาลมารพฺภ ยาเวทานิ มตฺถกมตฺถเก กวีหิ วิกปฺปิยานํ ปเภทิยมานานํ ตาสมลงฺกตีนํ อนฺตํ ปริยนฺตํ ปสฺสิตุํ ขลุ เอกนฺเตน โก นาม ชโน อลํ สมตฺโถฯ

อิติ มหาสามินามิกายํ สุโพธาลงฺการฏีกายํ

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ

๓๓๗. เอวํ อุทฺเทสกฺกเมน ยถาปฏิญฺญาเต อตฺถาลงฺกาเร นิฏฺฐเปตฺวา อิทานิ นิคมนมุเขน เอสํ อตฺถาลงฺการานํ พหุภาวํ ทสฺเสติ ‘‘อิจฺจานุคมฺม’’อิจฺจาทินาฯ อิติ ยถาวุตฺตนเยน ปุริมาจริยานุภาวํ ปุพฺพกาลิกานํ ทณฺฑีภทฺทปาณาทีนํ อลงฺการสตฺถสงฺขาตานุภาวํ อนุคมฺม อลงฺกตีนํ อยํ เภโท สงฺเขปโต นิคทิโต มยา วุตฺโต สงฺคหิโตฯ กสฺมาติ เจ? อุปรูปริ ทีฆกาลโต ปฏฺฐาย ยาวชฺชตนา กวีหิ รจนากตฺตาเรหิ วิกปฺปิยานํ อเนกปฺปการโต กปฺปิยมานตฺตา ปุถกฺกริยมานานํ ตาสมลงฺกตีนํ อนฺตํ ปริยนฺตํ ปสฺสิตุํ ขลุ เอกนฺเตน โก นาม ปุคฺคโล อลํ สมตฺโถติฯ สงฺคหมนาทิยิตฺวา เกนาปิ ปริยนฺตํ อธิคนฺตุํ น สกฺกาติ อธิปฺปาโยฯ ปุเร ภวาติ จ, ปุริมา จ เต อาจริยา เจติ จ, เตสมานุภาโวติ จ, วิเสสโต อสงฺกรโต กปฺปิยนฺติ จ วากฺยํฯ

อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ

 

๓๓๘.

ปฏิภานวตา โลก-โวหาร’มนุสารินา;

ตโต’จิตฺยสมุลฺลาส-เวทินา กวินา ปรํฯ

๓๓๘. ตเทว ยถาปฏิญฺญาตมลงฺการวิภาคํ โพเธตฺวา สมฺปติ รสวนฺตาลงฺการปฺปสงฺเคนาธิคตํ รสํ สกล สํสารทุกฺขนิสฺส รเณกนิมิตฺตวิมุตฺติรเสกรสวิสุทฺธสทฺธมฺมาคมวิคฺคาหสปฺปีณโนณตมตีนํ ปรมสทฺธาลูนมนธิคตตฺเตปิ ลกฺขณมตฺเตน โลกโวหารโกสลฺลมตฺตปริคฺคหาย กิญฺจิมตฺตมุปทิสิตุํ น สากลฺเลน ‘‘ปฏิภานวตา’’ติอาทิมาหฯ ปฏิภานํ ตํตํฐานานุรูปปฺปวตฺตา ปญฺญาฯ สา หิ สรสรจนายจฺจนฺโตปการิกา, ตโตว กพฺพํ ‘‘ปฏิภาน’’นฺติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘ปฏิภานวตา’’ติฯ กวินา โลกโวหารานุคนฺตพฺโพฯ โย หิ สกลํ โลกโวหารํ นานุสรติ, โส กวิเยว น โหติฯ เตนาห ‘‘โลกโวหารมนุสารินา’’ติฯ ยโต โอจิตฺยํ นาม กวีนํ ปรมํ รหสฺสํ โลกโวหาเรปิ อุจิตญฺญูเยว ปสํสียเต, สมุจิตโลกโวหารานุสาเรเนว จ วกฺขมานานุกฺกเมน วิรจิตา รจนา สเจตนานํ รสสฺสาทาย สมฺปชฺชเต, ตสฺมา โอจิตฺเย สมุลฺลสตฺตํ ทิตฺตํ ผุฏเมว พนฺธนํ กาตุํ วฏฺฏติฯ ตโตวจฺจนฺตโมจิตฺยสมุลฺลาสเวทินา กวินา ภวิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘ปรํ โอจิตฺยสมุลฺลาสเวทินา’’ติฯ สพฺพญฺเจตํ ‘‘กวินา’’ติ เอตฺถ วิเสสนํ, ‘‘กวินา’’ติ เจตํ ‘‘นิพนฺธา’’ติ เอตฺถ อวุตฺโต กตฺตาฯ

๓๓๘. เอวํ ยถาปฏิญฺญาตานมลงฺการานํ ทสฺสนาวสเร รสวนฺตาลงฺการปฺปสงฺเคนาธิคตนววิธสิงฺคาราทิรเส สกลสํสารทุกฺขนิสฺสรณอสหายกรณภูตวิมุตฺติรเสน เอกรสภูเต อติปณีเต สทฺธมฺมามตรเสเยว ลุทฺธานํ สทฺธาพาหุลฺลสุทฺธสํยมานํ วิมุเขปิ ลกฺขณมตฺตปริญฺญาเณน โลกโวหาเรสุ อสมฺโมหตฺถํ สงฺเขเปน ทสฺเสตุกาโม อิทานิ ‘‘ปฏิภานวตา’’อิจฺจาทิมาหฯ ปฏิภานวตา สรสรจนาย อจฺจนฺโตปการฏฺฐาโนจิตปญฺญาวิเสสวตา โลกโวหารมนุสารินา สกลโลเก โวหารานุรูปมนุคเตน ตโต ยสฺมา โอจิตฺยํ นาม หทยโต อพหิ กาตพฺพํ, รหสฺสมิว พนฺธโต วิโยชนียํ น โหติฯ ตสฺมา ปรมติสเยน โอจิตฺยสมุลฺลาสเวทินา อุจิตภาเวน วตฺตุมิจฺฉิตตฺถสฺส อุทฺทีปนสฺเสว อนุรูปปฺปกาเรน อิฏฺฐตฺถสฺส สมุลฺลาสนํ ทิตฺติํ ชานนฺเตน กวินา พนฺธการเกน นิพนฺธาติ สมฺพนฺโธฯ ปฏิภา ปฏิภานนฺติ ปญฺญาเยตํ นามํ, ตโต ชาตกพฺพสฺสปิ ปฏิภาติ วุจฺจมานตฺตา อยํ ปญฺญาวิเสโส รจนาย อจฺจนฺโตปกาโรติ ญาตพฺโพฯ ปฏิภานมสฺสตฺถีติ จ, โลกสฺส โวหาโรติ จ, ตํ อนุคจฺฉติ สีเลนาติ จ, โอจิตฺเยน สมุลฺลาโสติ จ, ตํ วิชานาติ สีเลนาติ จ วิคฺคโหฯ

๓๓๙.

ฐายีสมฺพนฺธิโน ภาว-วิภาวา สานุภาวกา;

สมฺปชฺชนฺติ นิพนฺธา เต, รสสฺสาทาย สาธุนํฯ

๓๓๙. ‘‘ฐายิ’’จฺจาทิฯ ฐายิโน วกฺขมานรตฺยาทโย เตหิ สห สมฺพนฺโธ วิภาวาทีหิ โยเค รตฺยาทีนมสฺสาทิยตฺตมานียมานตฺตา เอเตสมตฺถีติ ฐายีสมฺพนฺธิโนฯ สห อนุภาเวหิ วกฺขมานลกฺขเณหีติ สานุภาวกา, ภาโว วิภาโว จ, วกฺขมาโน ภาเวน ภาวาภาโสปิ อิมินาว สงฺคหิโต, รสสฺสาทาย สมฺปชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

๓๓๙. ‘‘ฐายิ’’จฺจาทิฯ ฐายีสมฺพนฺธิโน ฐายีปเทน, เตน วาจฺจรติหาสาทิอตฺเถน วา สมฺพนฺธุปคตา สานุภาวกา วกฺขมานานุภาเวหิ สห ปวตฺตา ภาววิภาวา วกฺขมานภาววิภาวา นิพนฺธา วุตฺตคุโณเปตกวินา พนฺธิตา เอกตฺถ อาหริตฺวา ทสฺสิตา สาธุนํ อิสฺสาทิโทสรหิตานํ สชฺชนานํ รสสฺสาทาย สิงฺคาราทิวกฺขมานรสสฺส อสฺสาทนตฺถํ สมฺปชฺชนฺติ ปวตฺตนฺตีติฯ อิมาย คาถาย ฐายีภาโว พฺยภิจารีภาโว เกวลภาโว วิภาโว อนุภาโว รโส เจติ อิเม อุทฺทิฏฺฐา ภวนฺติ, กถนฺติ เจ? ภาววิภาวานํ ‘‘ฐายีสมฺพนฺธิโน’’ติ วิเสสนํ ภวติ, เตน ภาวสฺส ฐายี จ โส ภาโว เจติ จ ฐายีปเทน สมฺพนฺธตฺตา ฐายีภาโว จ, ปุน พฺยภิจารีภาเว สติ ‘‘ฐายีภาโว’’ติ อิมสฺส สาธกตฺตา อิมสฺเสว ฐายีภาวปทสฺส ปโยคสามตฺถิเยน คมฺมมาโน พฺยภิจารีภาโว จ, ปุน ฐายีปเทน สมาสมกตฺวา วิสุํ ทสฺสิตภาวสทฺทสุติยา ฐายีภาวพฺยภิจารีภาเวหิ อญฺโญ ภาโว จ, ตถา เอว ฐายีปเทน วาจฺจรติหาสาทิอตฺถสฺส อุปฺปตฺติอุทฺทีปนทฺวยํ วิภูตํ กตฺวา สชฺเชตฺวา ฐิตตฺตา เตหิ รติหาสาทีหิ อตฺเถหิ สมฺพนฺธิโน อาลมฺพณอุทฺทีปนสงฺขตวิวิธวิภาวา จ, เอวเมว สานุภาวกปเทน สมาโยเคน ทสฺสิตานุภาโว จ, ‘‘รสสฺสาทายา’’ติ อิมินา นิทฺทิฏฺฐรโส จาติ เอวมิเม ฐายีภาวาทโย อุทฺทิฏฺฐา โหนฺติฯ ฐายินา สห สมฺพนฺโธติ จ, โส เอเตสมตฺถีติ จ, ภาโว จ วิภาโว เจติ จ, สห อนุภาเวหิ วตฺตนฺตีติ จ, รสสฺส อสฺสาโทติ จ วากฺยํฯ

ภาวอธิปฺปาย

๓๔๐.

จิตฺตวุตฺติวิเสสา ตุ, ภาวยนฺติ รเส ยโต;

รตฺยาทโย ตโต ภาว-สทฺเทน ปริกิตฺติตาฯ

๓๔๐. อิทานิ ยถาอุทฺทิฏฺเฐสุ ฐายาทีหิ ภาววิภาวานุภาวรเสสุ ปฐมํ ภาวํ วิภาเวตุํ ภาวสทฺทมนฺวตฺถยติ ‘‘จิตฺต’’อิจฺจาทินาฯ จิตฺตสฺส วุตฺติโย รมณหสนาทิอากาเรน ปวตฺติโย, ตาว วิเสสา วิสิฏฺฐสภาวตฺถาติ จิตฺตวุตฺติวิเสสาฯ รตฺยาทโย ฐายีพฺยภิจารีสาตฺติกาฯ ตุสทฺโท วิเสเสฯ ยโต รเส สิงฺคาราทโย ภาวยนฺติ นิปฺผาเทนฺติฯ ตโต ภาวสทฺเทน ปริกิตฺติตา ภรตาทีหิ กถิตาฯ เอตฺถ หิ ณฺยนฺโต ภูธาตุ กรเณ วตฺตเตฯ ยโต จายํ น เกวลํ กรเณเยว วตฺตเต, อถ โข พฺยาปเน, ปฏิปาทเน จ, ตสฺมาสฺส ปฏิภานํ จิตฺตํ ภาวยนฺติ พฺยาเปนฺติฯ อถ วา กวิโน โลกฏฺฐิติญาณลกฺขณํ อธิปฺปายํ ภาวยนฺติ ปฏิปาเทนฺตีติ ภาวาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

๓๔๐. อิทานิ อุทฺทิฏฺเฐสุ ฐายีภาวาทีสุ ฐายีอาทีนํ [ฐายีภาวาทีนํ (ก.)] ติณฺณํ สาธารโณ ภาโว นาม เอโสติ ทสฺเสนฺโต อนฺวตฺถวเสน ทสฺเสติ ‘‘จิตฺต’’อิจฺจาทิฯ จิตฺตวุตฺติวิเสสา ตุ จิตฺตสฺส อุตฺตริ วกฺขมานารมฺมณหสนโสจนาทีหิ, นิพฺเพทาทีหิ, ถมฺภาทีหิ จ อากาเรหิ ปวตฺติสงฺขาตา อญฺญมญฺญํ อสงฺกราการสงฺขาตา วิเสสา ปน ฐายีพฺยภิจารีสาตฺติกา ยโต ยสฺมา รเส สิงฺคาราทิรเส ภาวยนฺติ นิปฺผาเทนฺติ กโรนฺติฯ โน เจ, รเส สิงฺคาราทิรสวิสเย ปณฺฑิตานํ จิตฺตํ ภาวยนฺติ พฺยาปนํ กโรนฺติฯ โน เจ, ตสฺมิํเยว รสวิสเย กวิโน โลกสภาวํ วิสยํ กตฺวา ปวตฺตญาณลกฺขณํ อธิปฺปายํ ภาวยนฺติ ปฏิปาทนํ กโรนฺติฯ ตโต ภาวสทฺเทน เหตุกตฺตริ นิปฺผนฺเนน รตฺยาทโย รติหาสาทโย ปริกิตฺติตา ภรตาทีหิ วุตฺตา โหนฺตีติฯ ‘‘รตฺยาทโย’’ติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน หาสาทโย ฐายีภาวา จ, นิพฺเพทาทโย พฺยภิจารีภาวา จ, ถมฺภปลยาทโย สาตฺติกภาวา จ สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ จิตฺตสฺส วุตฺติโยติ จ, ตา เอว วิเสสาติ จ, ภาโว อิติ สทฺโทติ จ วากฺยํฯ

ฐายีภาวอธิปฺปาย

๓๔๑.

วิโรธินา’ญฺญภาเวน,

โย ภาโว น ติโรหิโต;

สีเลน ติฏฺฐติ’จฺเจ’โส,

ฐายีภาโวติ สทฺทิโตฯ

๓๔๑. ฐายาทิเก ติวิเธ ภาเว กเมนาห ‘‘วิโรธินา’’อิจฺจาทินาฯ วิโรธินา อญฺเญน ชิคุจฺฉาทินา ภาเวน โย ภาโว รตฺยาทิโก น ติโรหิโต นจฺฉาทิโต, เอโส ภาโว อนุจฺฉิชฺชมานตฺตา เอว ติฏฺฐติ สีเลนาติ, ฐายี เอว ภาโวติ ฐายีภาโวติ สทฺทิโต กถิโตฯ โย ภาวาทีหิ อาโลกิตสฺสาทํ นีโต สมานีโต, โส สามาชิเกหิ อสฺสาทิยมานตฺตา รโสติ วุจฺจติฯ วกฺขติ หิ ‘‘สวิภาว’’อิจฺจาทิฯ

๓๔๑. อิทานิ ฐายีอาทิเก ติวิธภาเว กเมน นิทฺทิสติ ‘‘วิโรธิ’’อิจฺจาทินาฯ วิโรธินา อญฺญภาเวน รติหาสาทีนํ วิรุทฺเธน ชิคุจฺฉาทินา อญฺญภาเวน โย ภาโว รติหาสาทิโก ติโรหิโต น พฺยวหิโต น โหติ, เอโส วิรุทฺธภาเวน อพฺยวหิโต ภาโว ติฏฺฐติ สีเลนาติ อิมินา อตฺเถน ฐายี นาม โหตีติ กตฺวา ฐายีภาโวติ สทฺทิโต กถิโตติฯ โย วิภาวานุภาวาทีหิ อสฺสาทนียตฺตํ ปาปิโต สพฺเภหิ อสฺสาทนียตฺตา รโสติ วุจฺจติ, โส ฐายี นามาติ วุจฺจติฯ อญฺโญ จ โส ภาโว เจติ จ, ติโร กยิริตฺถาติ จ, ฐายี จ โส ภาโว เจติ จ วิคฺคโหฯ

ฐายีภาวปฺปเภทอุทฺเทส

๓๔๒.

รติหาสา จ โสโก จ,

โกธุสฺสาหภย’มฺปิ จ;

ชิคุจฺฉาวิมฺหยา เจว,

สโม จ นว ฐายิโนฯ

๓๔๒. รตฺยาทีนํ นวนฺนเมว ฐายิตฺวํ สมฺภวตีตฺยาห ‘‘รติ’’จฺจาทิฯ สโม เจติ เอวํ ฐายิโน นวาติ โยชนาฯ นเวเวเต สกสกวิภาวานุภาเวหิ สมุลฺลาสิตา วิสุมฺปิ พนฺธิตพฺพา กวินา, อภิเนตพฺพา จ นเฏน, ตถา เสสภาวาปิฯ ตตฺถ ยทิ ปนายํ รติ อเสสอิตฺถิปุริสคุณยุตฺตานํ อิตฺถิปุริสานํ อญฺญมญฺญํ ชนิตา, จนฺทาทีหิ อุทฺทีปนวิภาเวหิ อุทฺทีปิตา, อุสฺสุกฺกตาทิพาธเกหิ อนุภาเวหิ ปริโปสิตา, สกสกานุภาวสามตฺถิยา ปตียมาเนหิ อเนกรูเปหิ พฺยภิจารีหิ จิตฺตตา สิยา, ตทา ตุ ฐายี รติ นฏาภินเยน, สุพนฺธสวเนน วา สพฺเภหิ อสฺสาทิยมานา สิงฺคารรสตฺตมาปชฺชเตฯ เอวํ ยถาโยคํ หาสาทิฐายีภาวานํ หสฺสรสาทิภาวาปชฺชเน ยุตฺติํ สมนฺเนยฺยฯ

๓๔๒. ฐายีภาโว นาม รตฺยาทโย นเวเวติ ทสฺเสตุํ ‘‘รติหาสา’’ติอาทิมาหฯ รติหาสา จ โสโก จ โกธุสฺสาหภยมฺปิ จ ชิคุจฺฉาวิมฺหยา เจว สโม สนฺตคุโณ จาติ เอวํ ฐายิโน นว โหนฺติฯ อิเมสํ รตฺยาทีนํ นวนฺนํ สรูปกถนํ ‘‘สิงฺคารหสฺสกรุณา’’ติอาทิกาย อุทฺเทสคาถาย อนนฺตเร นิทฺเทเส ปากโฏ โหติฯ รติ จ หาโส จาติ จ, โกโธ จ อุสฺสาโห จ ภยญฺเจติ จ, ชิคุจฺฉา จ วิมฺหยา เจติ จ วากฺยํฯ อิเม นว จ เอวํ พฺยภิจารีภาวสาตฺติกาภาโว เจติ อิเม ยถาสกมนุรูปวิภาวานุภาเวหิ ทิตฺตํ กตฺวา ปจฺเจกํ กวินา พนฺธิตพฺพา, นเฏน คเหตฺวา ทสฺสิตพฺพา จฯ อิเมสุ ติวิธภาเวสุ อยํ รติ อเสสปุมิตฺถิคุเณหิ ยุตฺเตหิ นรนารีหิ อญฺญมญฺญํ อุปฺปาทิตา, จนฺทาทีหิ อุทฺทีปนวิภาเวหิ อุทฺทีปิตา, อุสฺสาหาทิปกาสกกายิกวาจสิกปโยคสงฺขาตานุภาเวน โปสิตา, สกสกานุภาวสามตฺถิเยหิ คมฺมมานาเนกปฺปการพฺยภิจารีภาเวหิ วิจิตฺตกตา โหติฯ อีทิสา’ยํ รติ นฏสฺส อภินเยน จ ปสตฺถพนฺธสวเนน จ สพฺเภหิ อสฺสาทิยมานสิงฺคาราทิรสตฺตํ ปาปุณาตีติ วิญฺญาตพฺพาฯ หาสาทีนํ เสสฐายีภาวานํ หสฺสรสาทิภาวาปตฺติยํ ยุตฺติ เอวํ ยถารหํ เวทิตพฺพาติฯ

พฺยภิจารีภาวอธิปฺปาย

๓๔๓.

ติโรภาวาวิภาวาทิ-

วิเสเสนา’ภิมุขฺยโต;

เยเต จรนฺติ สีเลน,

เต โหนฺติ พฺยภิจาริโนฯ

๓๔๓. พฺยภิจาริโน อาห ‘‘ติโรภาว’’อิจฺจาทินาฯ ติโรภาโว ฐายีนํ เอกสฺสาปิ ภาวสฺส นิพฺเพทาทิโน อจิรฏฺฐายิตา จ อาวิภาโว ปากฏตา จ นานารสนิสฺสยตฺตา เต อาทโย ยสฺสฯ อาทิสทฺเทน ฐายีธมฺมสฺส สุขทุกฺขาทิรูปสฺส คหณํ, โสว วิเสโส, เตนฯ ฐายีธมฺมสฺส สุขทุกฺขรูปสฺส คหณํ, อตฺตโน ธมฺมสฺส สุขทุกฺขรูปสฺส ฐายินิ สมาโรปนญฺจาภิมุขฺยํฯ ตถา หิ รติยํ ปริสโม สุขานุวิทฺโธ ภวติ, โสเก ทุกฺขานุวิทฺโธฯ รติยํ สุขสภาวาปิ คิลานิปฺปภุตโย พฺยภิจาริโน สกมฺมํ ทุกฺขมิมํ สมาโรปยนฺเตวฯ ตโต เตน อภิมุขภาเวน เย เอเต ภาวา สีเลน จรนฺติ ปวตฺตนฺติ, เต พฺยภิจาริโน โหนฺตีติฯ

๓๔๓. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน พฺยภิจารีภาเว ลกฺขณโต ทสฺเสติ ‘‘ติโรภาวา’’อิจฺจาทินาฯ ติโรภาวาวิภาวาทิวิเสเสน พฺยภิจารีภาวานํ อตฺตโน อเนกรสํ นิสฺสาย ปวตฺตตฺตา, โลกสฺส ภินฺนรุจิกตฺตา จ กิสฺมิญฺจิ ฐายีภาเว พฺยภิจารีภาวานมตฺตโน คุณสฺส ลีนตฺตญฺจ กิสฺมิญฺจิ ตสฺเสว คุณสฺส ปากฏตฺตญฺจาติอาทิเกน วิเสเสน อภิมุขฺยโต ฐายีภาวานํ สุขทุกฺขรูปํ อตฺตนิ จ อตฺตโน สุขทุกฺขรูปํ ฐายีภาเวสุ จ อาโรปนสงฺขาเตน อภิมุขภาเวน เยเต ภาวา สีเลน จรนฺติ ปกติยา ปวตฺตนฺติ, เต ภาวา พฺยภิจาริโน นาม โหนฺตีติฯ เอวเมว [เอวรูปา (ก.)] ปีฬา สรูเปน เอโก ปริสมสงฺขตพฺยภิจารีภาโว รติยํ สคุเณน ลีโน สุขานุวิทฺโธ หุตฺวา, โสเก สคุเณน ปากโฏ ทุกฺขานุวิทฺโธ จ หุตฺวา ปวตฺตเตฯ เอวเมว สุขสภาวรติยํ คิลานาทโย พฺยภิจาริโน สกิยํ ทุกฺขสรูปํ อาโรเปนฺตีติ กตฺวา ติโรภาววิภาวาทิวิเสเสน อภิมุขํ ปวตฺตนฺติฯ ติโรภวนมิติ จ, อาวิภวนมิติ จ, ติโรภาโว จ อาวิภาโว เจติ จ, เต อาทโย ยสฺส ฐายีภาเวสุ วิชฺชมานานํ สุขทุกฺขสภาวานํ อตฺตนิ อาโรปนสฺเสติ จ, โสเยว วิเสโสติ จ, อภิมุขานํ ภาโวติ จ วิคฺคโหฯ พฺยภิจารีปเท วิสทฺโท วิเสสตฺเถ อภิสทฺโท อภิมุขภาเว วตฺตติฯ

พฺยภิจารีภาวปฺปเภท

๓๔๔.

นิพฺเพโท ตกฺกสงฺกา สม-

ธิติชฬตา ทีนตุคฺคาลสตฺตํ,

สุตฺตํ ตาโส คิลานุ’สฺสุกหริส-

สติสฺสาวิสาทาพหิตฺถาฯ

จินฺตา คพฺพา’ปมาโร’มริสมท-

มตุมฺมาทโมหา วิโพโธ,

นิทฺทาเวคา สพิฬํ มรณ-

สจปลาพฺยาธิ เตตฺติํสเม’เตฯ

๓๔๔. เต ทสฺเสติ ‘‘นิพฺเพโท’’อิจฺจาทินาฯ ทีนตุคฺคาลสตฺตนฺติ ทีนตา จ อุคฺคตญฺจ อาลสตฺตญฺจ, คิลานิ อุสฺสุกอิติ อุสฺสุกฺกํฯ จปลอิติ จาปลฺลํ, สห จปเลน สจปโล, โส จายํ พฺยาธิ จ, มรณญฺจ สจปลพฺยาธิ จ สมาหาเรฯ ตญฺจ สห พิฬาย วตฺตตีติ สพิฬนฺติ เอเต ยถาวุตฺตพฺยภิจารีภาวา เตตฺติํส โหนฺตีติฯ อุสฺสาหวตา วีรรโส ตํวเสเนว อสฺสาทียติฯ ภีรุนา ตุ โสว ภยานกรสวเสเนติ โลกสภาวสฺส อเนกตฺตา ตทตฺถเมเต พฺยภิจาริโน เอเกกสฺสรสสฺส พหโว วณฺณนียา, ยโต ตํวณฺณนาทฺวาเรน สพฺโพปิ เตสุ กิญฺจิ อสฺสาเทตีติฯ ตตฺถ ยสฺมา ปน มารโณปคตเวริทสฺสนเมกเมว ตงฺขเณเยว ภินฺนํ ปกติวเสน ภีรุโน ภยสฺส เหตุ, สงฺคามโลลสฺส ตุ อุสฺสาหนิมิตฺตํ สิยาฯ ตถา นเฏน กตํ วิกตมาภรณํ กฺริยาวา นีจปกตีนํ ฐายิโน หาสสฺส เหตุ, คมฺภีรปกตีนํ พฺยภิจาริโน หาสสฺส, ตสฺมา ภาเว วณฺณยตา กวินา ภาวา ตถา วณฺณนียา, ยโถจิตฺยปริโปโส สิยาฯ โอจิตฺยภงฺโค ตุ มหตา วายาเมน ปริหริตพฺโพฯ

เตสุ นิพฺเพโท อตฺตาวมานนํฯ ตสฺส จ อิตฺถีนญฺจ นีจานญฺจ ทาลิทฺทิยํ วิภาโว, โยคีนํ ตุ ตตฺวสํเวทนํ วิภาโว, อสฺสุปตนจินฺตาทโย เอตฺถ อนุภาวาฯ

ตกฺโก วิตกฺกนํฯ ตสฺส สนฺเทโห วิภาโว, สิโรกมฺปาทิ อนุภาโวฯ

สงฺกาย วิรุทฺธจรณํ วิภาโว, กมฺปาทโย อนุภาโวฯ

สโม เขโทฯ ตตฺถ คตฺยาทิ วิภาโว, เสทาทิ อนุภาโวฯ

ธิติ สนฺโตโสฯ ญาณาทิ วิภาโว, อนุภาโว โภคาโลลตาทิฯ

ชฬตา อปฺปฏิปตฺติฯ ตสฺสา อิฏฺฐานิฏฺฐทสฺสนาทิ วิภาโว, อนิมิสนยนาโลจนาทิ อนุภาโวฯ

ทีนตา เจตโส อโนชตาฯ ตสฺสา วิภาโว ทุคฺคตตาทิ, อนุภาโว มลินวตฺถตาทิฯ

อุคฺคตา ทารุณตฺตํฯ ตสฺสา วิภาโว พลวาปราธาทิ, ตสฺส อนุภาโว ตชฺชนาทิฯ

อาลสตฺตสฺส ปริสมาทิ วิภาโว, ชิมฺหตาทิ อนุภาโวฯ

สุตฺตสฺส นิทฺทา วิภาโว, ตสฺสาทาทโย อนุภาโวฯ

ตาโส จิตฺตกฺโขโภฯ วิภาโว อสฺส คชฺชิตาทิ, กมฺปนาทิ อนุภาโวฯ

อายาสปิปาสาทิ วิภาโว คิลานิยา, วิวณฺณตาทโย อนุภาโวฯ

กาลกฺขมตา อุสฺสุกํฯ วิภาโว ตสฺส รมณียทสฺสนิจฺฉาทิ, อนุภาโว ตุริตตาทิฯ

เจโตปสาโท หริโตฯ ตตฺร อุสฺสวาทิ วิภาโว, อสฺสุเสทาทโย อนุภาโวฯ

สทิสทสฺสนาทิ วิภาโว สติยา, อนุภาโว ภมุสมุนฺนมนาทิฯ

ปเรสมุกฺกํสาสหนตา อิสฺสาฯ ตสฺสา ทุชฺชนตฺตคพฺพาทโย วิภาโว, โทสกถนาวชานนาทโย อนุภาโวฯ

วิสาโท เขโทฯ วิภาโว ตสฺส อารทฺธการิยาสิทฺธาทิ, พาธยตาปาทิ อนุภาโวฯ

อพหิตฺถา กายสํวรณํฯ ตสฺสา วิภาโว ลชฺชาทิ, อนุภาโว’ญฺญวิกฺริยาฯ

จินฺตา อิฏฺฐาลาภาทีหิ, อนุภาโว มุกุลิตนยนาทิฯ

คพฺโพ อภิมาโนฯ วิภาโวสฺส อิสฺสริยาทิ, อนุภาโว อวชานนาทิฯ

อปมาโร คาหรุกฺขาทีหิ [คาหรุกฺขปตนาทีหิ (?)], ภูปาตาทโย เอตฺถ อนุภาโวฯ

อมริโส อกฺขมตาฯ วิภาโว อสฺสาวมานนาทิ, สิโรกมฺปนตชฺชนาทโย อนุภาโวฯ

มโท ปมาทุกฺกํโสฯ ตสฺส วิภาโว ปานํ, จลมานงฺควโจคติหาสาทโย อนุภาโวฯ

มติ กงฺขจฺเฉโทฯ อุปเทสาทิ วิภาโว, มุขวิกาสาทิ เอตฺถ อนุภาโวฯ

อสเมกฺขิตการิตา อุมฺมาโทฯ ตสฺส วิภาโว สนฺนิปาตคหณาทิ, อฏฺฐานรุทิตคีตหาสาทโย อนุภาโวฯ

โมโห ภยาทีหิ, อนุภาโว ถมฺภกมฺปาทิฯ

ทุราจาราทีหิ พิฬํ, อโธมุขตาทิ อนุภาโวฯ

มรณํ วิภาวอนุภาเวหิ สุปสิทฺธํฯ

จปลตา ราคโทสาทีหิ, สจฺฉนฺทจรณาทิ อนุภาโวฯ พฺยาธิ ปากโฏฯ

เย วา ปนญฺเญ อิธ นิทฺทิฏฺฐา จิตฺตวุตฺติวิเสสาปิ สํวิชฺชนฺติ สุขุมเภทา, เตสุ เกจิ วุตฺเตสฺวนฺโตคธา โหนฺติฯ ยถา หิ อิจฺฉาสภาวา สพฺเพ กามา รติยํ อนฺโตคธา, ตถา โทสปฺปการา โกธา มริสอิสฺสาทีสฺวนฺโตคธา, ทุกฺขสภาวา โสกสมพฺยาธิคิลานิ วิสาทาทีสฺวนฺโตคธาฯ ปีตฺยาทโย สุขสภาวา หริเสติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตสุ ภยา ตาโส อญฺโญ, สงฺกา ตถา อมริโสฯ ตสฺมา อิสฺสา, ตถา คิลานิโต สโม, นิทฺทาย สุตฺตํ, อุสฺสุกา จปลตา, ตถา โมหา ปลโย วกฺขมาโน อญฺโญติ มนฺตพฺพํฯ

๓๔๔. อิทานิ เต พฺยภิจารีภาเว สรูเปน ทสฺเสติ ‘‘นิพฺเพโท’’อิจฺจาทินาฯ นิพฺเพโท อตฺตนินฺทาสงฺขโต จ, ตกฺกสงฺกา จ, สมธิติชฬตา ปริสโม สนฺโตสลกฺขณา ธิติ ชฬตา จ, ทีนตุคฺคาลสตฺตํ ทีนภาวทารุณภาวอลสภาวา จ, สุตฺตํ สยนญฺจ, ตาโส จิตฺตกฺโขโภ จ, คิลานปริมทฺทิตภาโว จ, อุสฺสุกหริสสติสฺสาวิสาทาพหิตฺถา อุสฺสาหปิติสติอิสฺสาเขทอาการสํวรา จ, จินฺตา จ, คพฺโพ อภิมาโน จ, อปมาโร จ, อมริสมทมตุมฺมาทโมหา อกฺขนฺติปมาทาธิกฺกา กงฺขจฺเฉทอุมฺมาทโมหา จ, วิโพโธ ปโพโธ จ, นิทฺทาเวคา นิทฺทา จ, อาเวคสงฺขาโต สมฺภโม จ, สพิฬํ ลชฺชาสหิตํ มรณสจปลาพฺยาธิ มรณญฺจ จาปลฺยสหิตา พฺยาธิ เจติฯ เอเต เตตฺติํส พฺยภิจารีภาวา นาม โหนฺติฯ ตกฺโก จ สงฺกา เจติ จ, สโม จ ธิติ จ ชฬตา เจติ จ, ทีนตา จ อุคฺโค จ อลสตฺตญฺจาติ จ, อุสฺสุกญฺจหริโส จ สติ จ อิสฺสา จ วิสาโท จ อพหิตฺถา เจติ จ, อมริโส จ มโท จ มติ จ อุมฺมาโท จ โมโห เจติ จ, นิทฺทา จ อาเวโค เจติ จ, สห พิฬาย วตฺตตีติ จ, สห จปเลน จาปลฺเยน วตฺตตีติ จ, สจปโล จ โส พฺยาธิเจติ จ, มรณญฺจ สจปลพฺยาธิ เจติ จ วากฺยํฯ มรณสจปลาพฺยาธีติ สมาหารทฺวนฺโทฯ ตสฺมา ‘‘สพิฬ’’นฺติ ปทํ เอตสฺส วิเสสนํ โหติฯ

โลกสภาวสฺส อเนกวิธตฺตา เอโกเยว วีรรโส อุสฺสาหวตา วีรรสากาเรน อสฺสาทนีโย โหติ, โสเยว ภีรุนา ภยากาเรน อสฺสาทนีโย โหติฯ ตสฺมา เอเกกสฺส รสสฺส อิเม พหู พฺยภิจาริโน วณฺเณตพฺพา โหนฺติฯ เอวํ สติ อเนกาธิปฺปายโก โลโก เตสุ กิญฺจิ อสฺสาเทติฯ เอวํ สติ พนฺโธ สพฺพชนสฺส กนฺโต โหติฯ ตสฺสํ ภาววณฺณนายํ ยสฺมา มาเรตุมาคจฺฉนฺตานํ สตฺตูนํ ทสฺสนเมกเมว ตงฺขเณ ชนาธิปฺปายโต ภิชฺชิตฺวา ปกติภีรูนํ ปุริสานํ ภยสฺส จ ยุทฺธโลลสฺส อุสฺสาหนสฺส จ การณํ โหติฯ เอวํ นเฏน หสนตฺถํ กตวิกตมาภรณญฺจ ตาทิสกิริยา จ อุตฺตานปกติกานํ ปุริสานํ ฐายีหาสสฺส จ คมฺภีรปกติกานํ พฺยภิจารีหาสสฺส จ เหตุ ภเวยฺยฯ ตสฺมา ภาเว วณฺเณนฺเตน กวินา โอจิตฺยภงฺคมกตฺวา สกฺกจฺจโมจิตฺยํ สชฺเชตฺวา ภาวปฺปกาสกานิ สวิภาวานุภาวกวิวจนานิ วณฺเณตพฺพานิฯ เอตฺถ ภาวาวโพธกวิภาวาทีนํ ชานิตพฺพตฺตา เตหิ เตหิ ภาเวหิ สทฺธิํ เอวํ เวทิตพฺพาฯ

เตสุ ภาเวสุ อตฺตาวมานนลกฺขโณ นิพฺเพโทฯ อิตฺถีนํ, หีนานํ [หีนาจารานํ (ก.)] วา อุปฺปชฺชติ เจ, ทาลิทฺทิยํ อาลมฺพณวิภาโว นาม, โยคีนํ เจ, ตถาวโพโธ อาลมฺพณวิภาโว, เอตฺถ อสฺสุปตนจินฺตาทิกํ อนุภาโว นามฯ

วิตกฺกสฺส สนฺเทโห อุทฺทีปนวิภาโว นาม, สิโรกมฺปาทิกํ อนุภาโว นามฯ

สงฺกาย วิรุทฺธปฺปวตฺติ อุทฺทีปนวิภาโว, กมฺปาทิโก อนุภาโวฯ อุปริ ‘‘วิภาโว’’ติ วุตฺเต อาลมฺพณุทฺทีปเนสุ ทฺวีสุ ยํ ยุชฺชติ, ตํ คเหตพฺพํฯ

เขทลกฺขณสฺส สมสฺส คมนาทิกํ วิภาโว, เสทาทิ อนุภาโวฯ

สนฺโตสลกฺขณาย ธิติยา ญาณาทิ วิภาโว, โภเคสุ อโลลภาวาทิ อนุภาโวฯ

อโยคฺคตาลกฺขณาย ชฬตาย อิฏฺฐานิฏฺฐานํ อชานนาทิ วิภาโว, วิวฏนยเนหิ อภิมุขวิโลกนตาทิ อนุภาโวฯ

จิตฺตสฺสนิตฺเตชลกฺขณาย ทีนตาย ทุคฺคตตาทิ วิภาโว, มลินวตฺถตาทิ อนุภาโวฯ

ทารุณตาลกฺขณสฺส อุคฺคภาวสฺสาติสยาปราธาทิ วิภาโว, ตชฺชนาทิ อนุภาโวฯ

อลสตฺตสฺส อฏฺฐานปริสมาทิ วิภาโว, วงฺกิกภาโว อนุภาโวฯ

สยนสงฺขาตสฺส สุตฺตสฺส นิทฺทาทิ วิภาโว, อสฺสาทาทิ อนุภาโวฯ เอตฺถ อสฺสาทนํ นาม เสยฺยสุขปสฺสสุขาทิกํฯ

จิตฺตกฺโขภสงฺขาตสฺส ตาสสฺส คชฺชิตาทิ วิภาโว, คชฺชิตํ นาม ภยชนกวจนํฯ โกเปน กมฺปนา อนุภาโวฯ

ปีฬาสงฺขาตสฺส คิลานสฺส อายาสปิปาสาทิ วิภาโว, ทุพฺพณฺณตาทิ อนุภาโวฯ

อนุรูปกาลสฺส อโนโลกนสฺส อุสฺสุกฺกสฺส รมฺมวตฺถุทสฺสนิจฺฉาทิ วิภาโว, ตุริตตาทิ อนุภาโวฯ

เจโตปสาทลกฺขณสฺส หริสสฺส มงฺคลกีฬาทิ วิภาโว, สนฺโตสวจนาทิ อนุภาโวฯ

สรณลกฺขณาย สติยา สญฺญาณทสฺสนาทิ วิภาโว, ภมุกฺเขปาทิ อนุภาโวฯ

ปรสมฺปตฺติอสหนลกฺขณาย อิสฺสาย ทุชฺชนภาวคพฺพาทิ วิภาโว, โทสกถนาวชานนาทิ อนุภโวฯ

เขทลกฺขณสฺส วิสาทสฺส อารทฺธการิยาสิทฺธิการิยพฺยาปตฺติอาทิ วิภาโว, มโนสนฺตาปาทิ อนุภาโวฯ

อาการสํวรณลกฺขณาย, รสสภาวปฏิจฺฉาทนลกฺขณาย วา อพหิตฺถยลชฺชาทิ วิภาโว, ตทญฺญกฺริยากรณํ, อโธมุขกรณํ, ปาเทหิ ภูมิขณนนฺติอาทิ อนุภาโวฯ

จินฺตาย อิฏฺฐตฺถาลาภาที วิภาโว, มกุลิตนยนาทิ อโธขิตฺตจกฺขาทิ วา อนุภาโวฯ

คพฺพสฺส อิสฺสริยาทิ วิภาโว, อวชานนาทิ อนุภาโวฯ

อปมารสฺส ยกฺขปีฬาทิ วิภาโว, ภูมิปตนาทโย อนุภาโวฯ

อกฺขมลกฺขณสฺส อมริสสฺส อวมานนาทิ วิภาโว, สิโรกมฺปนตชฺชนาทิ อนุภาโวฯ

ปมาทาธิกฺกลกฺขณสฺส มทสฺส สนฺโตสปานํ วิภาโว, กมฺปมานหตฺถปาทวจนคมนหาสาที อนุภาโวฯ

กงฺขาจฺเฉทนลกฺขณาย มติยา อุปเทสาทิ วิภาโว, มุขสนฺโตสาทิ อนุภาโวฯ

อนุปปริกฺขการิตาลกฺขณสฺส อุมฺมาทสฺส สนฺนิปาตชฺชรยกฺขาทิ วิภาโว, อการณโรทนหสนาทิ อนุภาโวฯ

มุยฺหนลกฺขณสฺส โมหสฺส อธิกภยาทิ วิภาโว, สภาวานวโพธนาทิ อนุภาโวฯ

นิทฺทาปคมสงฺขาตสฺส วิโพธสฺส กาลปริณามาทิ อาโลกสรณาทิ วา วิภาโว, อกฺขิมทฺทนาทิ อนุภาโวฯ

มโนสมฺปีฬนลกฺขณาย นิทฺทาย กสฺสจิ อจินฺตนอกรณาทิ วิภาโว, อกฺขิปิทหนาทิ อนุภาโวฯ

ภยาคมนลกฺขณสฺส อาเวคสฺส ปจฺจตฺถิกทสฺสนาทิ วิภาโว, อุตฺราสกมฺปาทิ อนุภาโวฯ

ลชฺชาลกฺขณาย พิฬาย ทุราจาราทิ วิภาโว, อโธมุขตาทิ อนุภาโวฯ

มรณสฺส สตฺถปหารโรคาทิ วิภาโว, มุขวิการาทิ อนุภาโวฯ

จาปลฺลสฺส ราคโทสาทิ วิภาโว, อตฺตโน สจฺฉนฺทจรณาทิ อนุภาโวฯ

พฺยาธิยา วาตปิตฺตาทีนํ อุสฺสทภาวาทิ วิภาโว, นิตฺถุนนาทิ อนุภาโวฯ

อิมสฺมิํ สุโพธาลงฺกาเร อทสฺสิตสุขุมเภทา อญฺญาปิ จิตฺตวุตฺติวิเสสา สนฺติ, เตสุ อิจฺฉาสภาวา สพฺเพ เภทา กามรติยญฺจ, โทสปการา โกธอมริสอิสฺสาทีสุ จ, ทุกฺขสภาวา โสกสมพฺยาธิคิลานวิสาทาทีสุ จ, ปิติอาทโย หริเส จ อนฺโตคธาติ เวทิตพฺพาฯ เอวํ สมานานํ สงฺคเห สติปิ ตาสโต ภยสฺส จ, สงฺกาย อมริสฺส จ, อมริสโต อิสฺสาย จ, คิลานโต สมสฺส จ, นิทฺทาย สุตฺตสฺส จ, อุสฺสุกฺกโต จปลตาย จ, โมหโต วกฺขมานปลยสฺส จ ปากฏวิเสเสน อญฺญถา วิสุํ วิสุํ ทสฺสิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สาตฺติกภาวอธิปฺปาย

๓๔๕.

สมาหิตตฺตปฺปภวํ, สตฺตํ เตโน’ปปาทิตา;

สาตฺติกา’ปฺย’นุภาวตฺเต, วิสุํ ภาวาภวนฺติ เตฯ

๓๔๕. สาตฺติเก วทติ ‘‘สมาหิเต’’จฺจาทินาฯ สมาหิโต เอกคฺคตาภาวาปาทเนน กตสมาธาโน อตฺตา จิตฺตํ ตโต ปภวํ อุปฺปนฺนํ ยํ, ตํ สตฺตํ นามฯ เตน สตฺเตน อุปปาทิตา นิพฺพตฺติตา ถมฺภาทโย สาตฺติกา วุจฺจนฺเตฯ เต จ ปุน อนุภาวาปิ ภวนฺติ ถมฺภาทิภาวสํสูจนสภาววิการรูปตฺตาฯ ตญฺจ ‘‘จิตฺตวุตฺติวิเสสตฺตา’’อิจฺจาทินา วกฺขติฯ เตนาห ‘‘อนุภาวตฺเตปี’’ติฯ เอวํ สตฺยปิ เต สาตฺติกา วิสุํ ปุถเคว ภาวา ภวนฺติ, วุตฺตนเยน จิตฺตภวตฺตวิรูปตฺตา เตสนฺติฯ

๓๔๕. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมนาธิคตเกวลภาวสงฺขาตํ สาตฺติกาภาวํ ทสฺเสติ ‘‘สมาหิต’’อิจฺจาทินาฯ สมาหิตตฺตปฺปภวํ เอกคฺคตาภาวาปาทเนน กตสมาธานจิตฺตโต สมฺภูตํ สตฺตํ นาม โหติฯ เตน ลาภาลาภาทีสุ เอกาการสฺส เหตุนา ถิรภาเวน อุปปาทิตา นิปฺผาทิตา ถมฺภาทโย สาตฺติกา นาม ภวนฺติฯ เต สาตฺติกา อนุภาวตฺเตปิ จิตฺตาการสงฺขาตถมฺภาทิปกาสนสภาววิการสรูปตฺตา อตฺตโน อนุภาวตฺเต สติปิ วิสุํ ภาวา ภวนฺติ ยถาวุตฺต ‘‘จิตฺตวุตฺติวิเสสา ตุ, ภาวยนฺติ รเส ยโต’’ติอาทินา ภาวา นาม โหนฺตีติฯ อิเม สาตฺติกาภาวานุภาววเสน ทุวิธา โหนฺติฯ สมาหิโต จ โส อตฺตา เจติ จ, ตโต ปภวมิติ จ, สนฺโต อุปสนฺโต จ โส อตฺตา เจติ จ, สตฺตโต ภวนฺตีติ จ, สตฺเตน อุปฺปาทิตาติ จ, อนุภาวานํ ภาโวติ จ วากฺยํฯ อปีติ อนุคฺคหตฺเถ นิปาโตฯ

สาตฺติกภาวปฺปเภท

๓๔๖.

ถมฺโภ ปลยโรมญฺจา,

ตถา เสทสฺสุเวปถุ;

เววณฺณิยํ วิสฺสรตา,

ภาวา’ฏฺเฐ’เต ตุ สาตฺติกาฯ

๓๔๖. เต ทสฺเสติ ‘‘ถมฺโภ’’อิจฺจาทินาฯ เอตฺถ ถมฺโภ อวิสฺสรกายจิตฺตตาฯ ปลโย อสฺสาสปสฺสาสมตฺตาวเสโส สุตฺตาวตฺถาสภาโว นิทฺทาปภโวฯ สุพฺยตฺตลกฺขณา เสสาฯ

๓๔๖. อิทานิ สาตฺติเก ทสฺเสติ ‘‘ถมฺโภ’’อิจฺจาทินาฯ ถมฺโภ กายจิตฺตานํ อวิสรภาวสงฺขาโต จ ปลยโรมญฺจา นิทฺทาย อุปฺปชฺชมานอสฺสาสปสฺสาสมตฺตาติริตฺตสุตฺตาวตฺถา จ ปสาทาทิสมฺภโว โรมุคฺคโม จ ตถา เอวํ เสทสฺสุเวปถุ จ ภยาทีหิ อุปฺปชฺชมานทาโห จ สนฺโตสาทีหิ อุปฺปชฺชมานอสฺสุ จ กมฺปา จ เววณฺณิยํ วิรูปตา จ วิสฺสรตา วิรูปสทฺทตา จาติ เอเต อฏฺฐ สาตฺติกา ภาวา นาม โหนฺติฯ โรมานํ อญฺโจ อุคฺคโมติ จ, ปลโย จ โรมญฺโจ เจติ จ, เวปนํ กมฺปนมิติ จ, เสโท จ อสฺสุ จ เวปถุ จาติ จ, วิรูโป วณฺโณ อสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, วิรูโป สโร อสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ วากฺยํฯ

๓๔๗.

ยทา รตฺยาทโย ภาวา,

ฐิติสีลา น โหนฺติ เจ;

ตทา สพฺเพปิ เต ภาวา,

ภวนฺติ พฺยภิจาริโนฯ

๓๔๗. น เกวลํ วุตฺตาเยว พฺยภิจาริโน, รตฺยาทโยปีติ อาห ‘‘ยทา’’อิจฺจาทิฯ ภวนฺติ พฺยภิจาริโนติ ยถาโยคํ ยถาสมฺพนฺธํ พฺยภิจาริโน โหนฺตีติ อตฺโถฯ เสสํ สุโพธํฯ

๓๔๗. อิทานิ นิพฺเพทาทโย วิย รติหาสาทโยปิ กิสฺมิญฺจิ กาเล พฺยภิจาริโนปิ โหนฺตีติ ทสฺเสติ ‘‘ยทา’’ อิจฺจาทินาฯ รตฺยาทโย รติหาสาทโย ภาวา นว ฐายีภาวา ยทา ฐิติสีลา น โหนฺติ เจ วิโรธีหิ เตหิ เตหิ ภาวนฺตเรหิ พฺยวหิตตฺตา สภาวโต ฐิติสภาวา ยทิ น โหนฺติ, ตทา เต ภาวา รตฺยาทโย สพฺเพปิ พฺยภิจาริโน ภวนฺตีติฯ ยถาสกํ พฺยภิจาริตานุรูปวิภาวานุภาวานํ โยคานุรูเปน พฺยภิจารีภาวา โหนฺติฯ รติอาทิ เยสํ หาสาทีนมิติ จ, ฐิติ สีลํ เยสํ รตฺยาทีนมิติ จ วิคฺคโหฯ

๓๔๘.

วิภาโว การณํ เตสุ’-

ปฺปตฺติยุ’ทฺทีปเน ตถา;

โย สิยา โพธโก เตส-

มนุภาโว’ย’มีริโตฯ

๓๔๘. อิทานิ วิภาวานุภาเว ทสฺเสติ ‘‘วิภาโว’’อิจฺจาทินาฯ เตสํ รตฺยาทีนํ ภาวานํ อุปฺปตฺติยา, ตถา อุทฺทีปเน จ การณํ อาลมฺพณอุทฺทีปนวเสน ทุวิโธ วิภาโว นามฯ ตตฺถ อาลมฺพณวิภาโว กนฺตาทิ, อุทฺทีปนวิภาโว จนฺทาทิฯ เตสํ โพธโก ญาปโก กายิโก จ วาจสิโก จ พฺยาปาโร สิยา, อยํ อนุภาโว อีริโตฯ

๓๔๘. อิทานิ วิภาวานุภาเว ทสฺเสติ ‘‘วิภาโว’’อิจฺจาทินาฯ เตสํ ฐายีภาวาทีนํ ติณฺณํ อุปฺปตฺติยา จ ตถา อุทฺทีปเน จ อุปฺปนฺนานํ ทีปเน จ การณํ อาลมฺพณอุทฺทีปนวเสน ทุวิโธ เหตุ วิภาโว นาม, เตสํ ฐายีภาวาทีนํ โพธโก กายิกวาจสิโก โย สิยา นฏกวีนํ พฺยาปาโร อตฺถิ, อยํ อนุภาโวติ อีริโตติฯ วิเสเสน ภาเวติ วฑฺเฒตีติ วิภาโวฯ อนุภาเวติ โพเธตีติ อนุภาโวฯ เอตฺถ วิภาโว นาม รติวิสเย นรนารีนํ อญฺญมญฺญํ อาลมฺพณวิภาโว, จนฺทรมฺมเทสาทิ อุทฺทีปนวิภาโว เจติ ทุวิโธฯ หาสาทีนมฺปิ ทุวิธวิภาวํ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ อนุภาโว นาม ฐายีภาวาทีนํ เตสํ เตสํ ภาวานํ ปกาสกวาจสิกพฺยาปารสงฺขาตกวิปโยโค จ กายิกปโยคภูโต นฏานํ อภินยสงฺขาโต ตํตํภาวสรูปนิรูปโก เจติ ทุวิโธ พฺยาปาโรฯ

๓๔๙.

เนกเหตุํ มโนวุตฺติ-วิเสสญฺจ วิภาวิตุํ;

ภาวํ วิภาวานุภาวา, วณฺณิยา พนฺธเน ผุฏํฯ

๓๔๙. วิภาวาทิวณฺณนายเมว ภาววิเสสาวโพโธ สิยา, อญฺญถา ‘‘เทวทตฺตสฺส สาสฺสุโลจนยุคํ สญฺชาต’’มิติ วุตฺเต โสกา อานนฺทา โรคา เจติ โก นาม สกฺโกติ การณํ นิจฺฉิตุํ, จิตฺตวุตฺติวิเสสญฺจ ภาวํ วินา วิภาวานุภาวํ กวิ วณฺเณตุํ นโฏภิเนตุํ สามชฺชิโก วา วิญฺญาตุํ โก สกฺโกตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘เนก’’อิจฺจาทิฯ เนกเหตุํ พหุเหตุํ มโนวุตฺติวิเสสญฺจ ภาวํ วิภาวิตุํ ปกาเสตุํ วิภาวานุภาวา วุตฺตลกฺขณา พนฺธเน สภาวนิรูปกปเท ผุฏํ วณฺณนียา, วิภาวาทิรูปเกเนว อวุตฺตมฺปิ กิญฺจิ ปตียเตฯ

๓๔๙. ‘‘เทวทตฺตสฺส จกฺขูนิ อสฺสุปุณฺณานี’’ติ วุตฺเต โสเกน สนฺโตเสน โรเคน วาติ ยถา อสฺสุการณกถนํ วินา น ชานาติ, เอวํ จิตฺตสฺส ปวตฺติสงฺขาตา รติหาสาทโย เต เต ภาวา อตฺตโน ปตีติยานุรูปํ วิภาวานุภาวกถนํ วินา กวีหิ วณฺเณตพฺพา, นเฏหิ ทสฺเสตพฺพา, สพฺเภหิ อสฺสาทนียา นตฺถีติ ฐายีอาทีนํ วณฺณนเมว กาตพฺพนฺติ อิทานิ อนุสาเสนฺโต อาห ‘‘เนก’’อิจฺจาทิฯ เนกเหตุํ เตสํ เตสํ ภาวานํ อุปฺปตฺยาโท อาลมฺพณวิภาวาทิพหุการณวนฺตํ มโนวุตฺติวิเสสํ ภาวญฺจ จิตฺตสฺส ปวตฺติวิเสสสงฺขาตภาวญฺจ วิภาวิตุํ ปกาเสตุํ วิภาวานุภาวา อนนฺตรนิทฺทิฏฺฐา พนฺธเน รสภาวปฺปกาสเน ผุฏํ ปกาสํ กตฺวา วณฺณิยา กวินา วณฺณนียา โหนฺตีติฯ น เอโกติ จ, โส เหตุ อสฺเสติ จ, มนโส วุตฺตีติ จ, ตาย วิเสโสติ จ, วิภาโว จ อนุภาโว เจติ จ วากฺยํฯ

๓๕๐.

สวิภาวานุภาเวหิ, ภาวา เต เต ยถารหํ;

วณฺณนียา ยโถจิตฺยํ, โลกรูปานุคามินาฯ

๓๕๐. อิทานิ เต ภาวา โลกสภาวานติกฺกเมน วิภาวาทีหิ วณฺณนียาติ อาห ‘‘สวิภาเว’’จฺจาทิฯ สห วิภาเวหิ สวิภาวา, เต จ เต อนุภาวา จ, เตหิฯ ยถารหนฺติ อตฺตโน สมฺพนฺธีนํ วเสน ยถารหํ วณฺณนียาฯ

๓๕๐. อิทานิ วิภาวานุภาเว นิสฺสาย วณฺณนียา เต ภาวา โลกสภาวมนติกฺกมฺม กาตพฺพาติ อนุสาสนฺโต อาห ‘‘สวิภาวา’’อิจฺจาทิฯ โลกรูปานุคามินา โลกโวหารมนุวตฺตมาเนน เต เต ภาวา ฐายีภาวาทโย ตโย ยโถจิตฺยํ โอจิตฺยานุรูปํ สวิภาวานุภาเวหิ วิภาวสหิเตหิ อนุภาเวหิ กรณภูเตหิ ยถารหํ เตหิ เตหิ ภาเวหิ สมฺพนฺธีนํ วิภาวาทีนํ วเสน อนุรูปโต วณฺณนียา วณฺเณตพฺพา โหนฺตีติฯ วิภาเวหิ สห เย วตฺตนฺตีติ จ, เต จ เต อนุภาวา เจติ จ, อนติกฺกมฺม อรหนฺติ จ, อนติกฺกมฺม โอจิตฺยมิติ จ, โลกสฺส รูปํ สรูปมิติ จ, ตํ อนุคจฺฉติ สีเลนาติ จ วิคฺคโหฯ

๓๕๑.

จิตฺตวุตฺติ วิเสสตฺตา, มานสา สาตฺติก’งฺคโต;

พหินิสฺสฏเสทาทิ-อนุภาเวหิ วณฺณิยาฯ

๓๕๑. สาตฺติกา กถํ วณฺณนียาติ อาห ‘‘จิตฺเต’’จฺจาทิฯ จิตฺตสฺส วุตฺติวิเสโส เยสํ, เตสํ ภาโว, ตสฺมา มานสา มนสิ ภวา สาตฺติกา องฺคโต สรีรโต พหินิสฺสเฏหิ นิคฺคเตหิ เสทาทีหิ อนุภาเวหิ วณฺณนียา, น ปน เสทสลิลเมว ภาโวติ อธิปฺปาโยฯ

๓๕๑. เอวํ สามญฺเญน ภาววณฺณนกฺกมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิเสเสน สาตฺติกภาววณฺณนา อีทิสาติ ทสฺเสติ ‘‘จิตฺต’’อิจฺจาทินาฯ จิตฺตวุตฺติวิเสสตฺตา จิตฺตสฺส ปวตฺติวิเสสตฺตา มานสา จิตฺเต ภวา สาตฺติกาภาวา องฺคโต สรีรโต พหินิสฺสฏเสทาทิอนุภาเวหิ พหินิกฺขนฺตเสทาทีหิ อนุภาเวหิ กรณภูเตหิ วณฺณิยา วณฺณนียา โหนฺตีติ, องฺคโต พหิ นิสฺสฏนฺติ วิเสสเนน วิสิฏฺฐภูตเสทาทีนเมว ภาวานุภาวตฺตํ วินา เกวลํ เสทาทโย วุตฺตา สมานา ภาวาทโย นาม น โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ จิตฺตสฺส วุตฺตีติ จ, สา เอว วิเสโส เยสํ สาตฺติกานมิติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, มนสิ ภวาติ จ, เสโท อาทิ เยสํ เขฬาทีนมิติ จ, นิสฺสฏา นิคฺคตา จ เต เสทาทโย เจติ จ, เต เอว อนุภาวาติ จ วากฺยํฯ

รสอธิปฺปาย

๓๕๒.

สามชฺชิกาน’มานนฺโท, โย พนฺธตฺถานุสารินํ;

รสียตีติ ตญฺญูหิ, รโส นามา’ย’มีริโตฯ

๓๕๒. อิทานิ ‘‘รสสฺสาทาย สาธูน’’นฺติ วุตฺตตฺตา รเส นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘สามชฺชิกาน’’มิจฺจาทิฯ พนฺธสฺส อตฺโถ, ตทนุสฺสรนฺติ มโนภาวนาวเสนาติ พนฺธตฺถานุสาริโน, เตสํ สามชฺชิกานํ สพฺภานํ มนสิ โย อานนฺโท, อยํ โลกมธุราทิรโส วิย พนฺเธ สิงฺคาราทิ รโส นาม อีริโต ตญฺญูหิ รสญฺญูหิฯ กถมิตฺยาห ‘‘รสียตี’’ติ, อสฺสาทียตีติ อตฺโถฯ กิญฺจ? ยถา นานาพฺยญฺชนสงฺขตมนฺนํ ภุญฺชมานา รเส อสฺสาทิยนฺติ สุมานสา ปุริสา สนฺโตสญฺจาธิคจฺฉนฺติ, ตถา นานาภินยพฺยญฺชิเต วาจงฺคสตฺโถเปเต ฐายีภาเว อสฺสาเทนฺติ สุมานสาเปกฺขกา, ตสฺมา เอเต นาฏฺยาติปิ วุจฺจนฺติฯ

๓๕๒. อิทานิ ‘‘รสสฺสาทาย สาธูน’’นฺติ วตฺวา อุทฺทิฏฺฐกฺกเมน สมฺปตฺตํ รสํ ทสฺเสติ ‘‘สาม’’อิจฺจาทินาฯ พนฺธตฺถานุสารินํ พนฺธสฺส อตฺถานุรูปสารีนํ พุทฺธิยา ปวตฺตานํ สามชฺชิกานํ สพฺภานํ จิตฺเต ภโว โย อานนฺโท สนฺโตโส อตฺถิ, อยํ โลเก มธุราทิรโส วิย อสฺสาทนีโย โหตีติ อตฺถยุตฺเตน ‘‘รสียตี’’ติ อิมินา วจนตฺเถน รโส นามาติ ตญฺญูหิรสญฺญูหิ อีริโต กถิโตติฯ สมชฺชายํ นิยุตฺตาติ จ, พนฺธสฺส อตฺโถติ จ, ตํ อนุสฺสรนฺตีติ จ, ตํ ชานนฺตีติ จ วากฺยํฯ ยถา นานาพฺยญฺชเนหิ อภิสงฺขตมาหารํ ปริภุญฺชนฺตา สตฺตา ลวณมฺพิลาทโย เต เต รเส อสฺสาเทยฺยุํ, สนฺตุฏฺฐา จ ภเวยฺยุํ, เอวเมว นานปฺปการอภินเยหิ ปกาสิตวณฺณนาย องฺคภูเตหิ อนุรูเปหิ สตฺเถหิ ยุตฺเต ฐายีภาเว อิสฺสาทิรหิตปญฺญวนฺตา อสฺสาเทนฺติ, ตสฺมา อิเม ฐายีภาวา นฏาภินเยหิ พฺยญฺชิตตฺตา จ สพฺภานํ สนฺโตสสงฺขตรสสฺส เหตุตฺตา จ นฏรสาติปิ วุจฺจนฺติฯ

รสปฺปเภท

๓๕๓.

สวิภาวานุภาเวหิ,

สาตฺติกาพฺยภิจาริหิ;

อสฺสาทิยตฺต’มานีย-

มาโน ฐาเยว โส รโสฯ

๓๕๓. ฐายีนเมว รสตฺตาปตฺติมาห ‘‘สวิภาเว’’จฺจาทินาฯ ฐาเยว โสติ โส ยถาวุตฺโต รโส ฐายีภาโวเยว, นาญฺโญติ อตฺโถฯ

๓๕๓. อิทานิ ฐายีภาวานเมว รสสรูปสฺส ปาปุณนตฺถํ วิภาเวติ ‘‘สวิภาวา’’อิจฺจาทินาฯ โส รโส อนนฺตรนิทฺทิฏฺโฐ สวิภาวานุภาเวหิ เตสํ เตสํ ฐายีนํ อนุรูเปหิ วิภาวสหิเตหิ อนุภาเวหิ จ, สาตฺติกาพฺยภิจาริหิ ปกาเสตพฺพฐายีภาวสฺเสว อนุกูลสาตฺติกภาวพฺยภิจารีภาเวหิ กรณภูเตหิ อสฺสาทิยตฺตํ อานียมาโน กวิโน สามตฺถิยา ปาปุณิยมาโน ฐาเยว ฐายีภาโว เอวาติ การิโยปจาเรน รโส นามาติ เวทิตพฺโพติฯ สห ภาเวหิ ปวตฺตนฺตีติ จ, สวิภาวา จ เต อนุภาวา เจติ จ, สาตฺติกา จ พฺยภิจาริโน เจติ จ, อสฺสาทิยสฺส ภาโวติ จ วากฺยํฯ

๓๕๔.

สิงฺคารหสฺสกรุณา, รุทฺทวีรภยานกา;

พีภจฺฉพฺภุตสนฺตา จ, รสา ฐายีน’นุกฺกมาฯ

๓๕๔. เตสํ นามวเสน วิภาคมาห ‘‘สิงฺคาเร’’จฺจาทินาฯ ฐายีนนุกฺกมาติ ‘‘รติหาสา จ โสโก จา’’ติอาทินา วุตฺตานํ ฐายีภาวานํ อนุกฺกมา, ปฏิปาฏิยาติ อตฺโถฯ

๓๕๔. รสาวตฺถาสมฺปตฺตรติหาสาทีนํ ฐายีภาวานํ อิทานิ กเมน นามนฺตรํ ทสฺเสติ ‘‘สิงฺคาร’’อิจฺจาทินาฯ ฐายีนํ เหฏฺฐา วุตฺตานํ รติหาสาทิฐายีภาวานํ อนุกฺกมา ปฏิปาฏิยา สิงฺคารหสฺสกรุณา สิงฺคาโร หสฺโส กรุณา จ รุทฺทวีรภยานกา รุทฺโท วีโร ภยานโก จ พีภจฺฉพฺภุตสนฺตา จ พิภจฺโฉ อพฺภุโต สนฺโต เจติ นว รสา นาม โหนฺตีติฯ สิงฺคารรโส หสฺสรโสติอาทินา รสสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ สิงฺคาโร จ หสฺโส จ กรุณา เจติ จ วิคฺคโหฯ เสเสสุปิ ลิงฺคสมาสา อิเมเยวฯ อิเม สิงฺคาราทีนํ รตฺยาทีหิ อนญฺญตฺตา อุปริ รตฺยาทิวิวรเณเยว ญาตพฺพาฯ

๓๕๕.

ทุกฺขรูเป’ย’มานนฺโท,

กถํ นุ กรุณาทิเก;

สิยา โสตูน’มานนฺโท,

โสโก เวสฺสนฺตรสฺส หิฯ

๓๕๕. โสกาทิรูโปกรุณาทิ กถํ รโส สิยาติ อาห ‘‘ทุกฺเข’’จฺจาทิฯ เวสฺสนฺตรสฺส ปุตฺตทารวิโยคา กรุณา โสกรูโป ทุกฺขเมว อโหสิ, สมฺปติ ปน โสตูนํ สพฺภานํ อานนฺโทเยวาติ เอตฺถาธิปฺปาโยฯ

๓๕๕. เหฏฺฐา วุตฺตรโส สนฺโตโสว, โสกโกธาทิลกฺขโณ กรุณารุทฺทาทิโก กถํ รโส นาม ภเวยฺยาติ อาสงฺกายมาห ‘‘ทุกฺขรูเป’’อิจฺจาทิฯ อยํ อานนฺโท ‘‘สามชฺชิกานมานนฺโท’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺโฐ ทุกฺขรูเป ทุกฺขลกฺขเณ กรุณาทิเก กรุณารุทฺทาทิเก วิสเย กถํ ภเวยฺยาติ เจ, เนส โทโส หิ ตเถว เวสฺสนฺตรสฺส โพธิสตฺตสฺส โสโก ปุตฺตทารวิรหโต ชาตโสโก โสตูนํ อิทานิ สุณนฺตานํ สพฺภานํ อานนฺโท สิยา อานนฺทสฺส การณตฺตา การิโยปจาเรน สนฺโตโส นาม ภเวยฺยาติฯ วตฺตุโน สามตฺถิยา กรุณารสาทิกํ ปาเปตฺวา ปกาสิยมานสฺส โสกาทิกสฺส ทุกฺขรูเปน ฐิตตฺตา สุณนฺตานํ ปีติ อุปฺปาทิยเตวาติ อธิปฺปาโยฯ ทุกฺขํ รูปํ สภาโว ยสฺส กรุณาทิโนติ จ, กรุณา อาทิ ยสฺส รุทฺทาทิโนติ จ วากฺยํฯ

ฐายีภาวนิทฺเทส

รติฐายีภาว

๓๕๖.

รมฺมเทสกลากาล-เวสาทิปฏิเสวนา;

ยุวาน’ญฺโญญฺญรตฺตานํ, ปโมโทรติ รุจฺจเตฯ

๓๕๖. สิงฺคาราทโย วิภาคโต ทสฺเสตุมาห ‘‘รมฺเม’’จฺจาทิฯ ตตฺถ ‘‘รมฺมเทส’’อิจฺจาทินา อุทฺทีปนวิภาวา ทสฺสิตาฯ ‘‘ยุวาน’’นฺติ อิมินา อาลมฺพณวิภาโวฯ อิตฺถี หิ ปุริสสฺส, ปุริโส อิตฺถิยา อาลมฺพณวิภาโวฯ ปโมโทติ อญฺญมญฺญาภิรมณวเสน อาโมทรูโปฯ

๓๕๖. อิทานิ สิงฺคาราทินามเก เตรตฺยาทิเก กเมน นิทฺทิสติ ‘‘รมฺม’’อิจฺจาทินาฯ รมฺมเทสกลากาลเวสาทิปฏิเสวนา รมณียนิราวรณสุจิปวิตฺตวาสารหเทโส รมฺมคีติกาทิกลา รติชนกวสนฺตาทิอนุรูปกาโล มาลาคนฺธาทิ อุปโสภิตกิริยาทิ มนุญฺญเวโส, อาทิสทฺเทน นิทฺทิฏฺฐภาสิตมิหิตาทิเจติ อิเมสํ ทิฏฺฐสุตมุตาทีสุ ทิฏฺฐาทิมตฺตมกตฺวา ปญฺญาย เตน เตนากาเรน ปุนปฺปุนานุภวเนน อญฺโญญฺญรตฺตานํ อญฺญมญฺญํ นิมิตฺตานุพฺยญฺชนสงฺกปฺปวเสนาติรตฺตานํ ยุวานํ ตรุณิตฺถิ ปุริสานํ ปโมโท อภิรมณวเสน สนฺโตโส ปีติ รติ รุจฺจเต รุจฺจนโต ‘‘รตี’’ติ วุจฺจตีติฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข รกาโร สนฺธิโชฯ เทโส จ กลา จ กาโล จ เวโส เจติ จ, เต อาทโย เยสมิติ จ, รมฺมา จ เต เทส…เป.… เวสาทโย เจติ จ, เตสํ ปฏิ ปุนปฺปุนํ เสวนมิติ จ, อญฺโญ จ อญฺโญ เจติ จ, เตสุ รตฺตาติ จ วากฺยํฯ

๓๕๗.

ยุตฺยา ภาวานุภาวา เต,

นิพนฺธา โปสยนฺติ นํ;

โสปฺยา’โยควิปฺปโยค-

สมฺโภคานํ วสา ติธาฯ

๓๕๗. ‘‘ยุตฺยา’’อิจฺจาทิฯ เต ยถาวุตฺตา ภาวานุภาวา ยุตฺยา อาลสิยอุคฺคตาชิคุจฺฉาวชฺชิตา เย สงฺกาอุสฺสุกฺกาทโย ภาวา ตํพฺยญฺชกา ตทนุรูปา อนุภาวา จ อโยคาทิเก สิงฺคาเร ยถา ยถา ยุญฺชนฺติ, ตาทิสิยาว ยุตฺติยา นิพนฺธา นํ รติํ สมฺโปสยนฺติ, โสเยวเมวํ โปสิโต สิงฺคาโร นาม รโส สมฺปชฺชเตฯ โสปิ ติธาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ อโยโค นาม ปุพฺเพ อสงฺคตานํ อนุราเคน สงฺคมมิจฺฉนฺตานํ อิตฺถิปุริสานมสงฺคโมฯ อติสยวิรุฬฺหเปมานมุภินฺนมฺปิ สิเลโส วิปฺปโยโคฯ พลวกามาเวสวิเสสานํ กามีนํ ทสฺสนาทิสมญฺชนํ สมฺโภโคฯ

๓๕๗. อิทานิ รติยา ปุฏฺฐการณํ ปุฏฺฐปโยคญฺจ ทสฺเสติ ‘‘ยุตฺยา’’อิจฺจาทินาฯ เต ภาวานุภาวา นิทฺทิฏฺฐพฺยภิจารีภาเวสุ รตฺยานุรูปพฺยภิจารีภาโว ตปฺปกาสโก อนุภาโว เจติ อิเม ทฺเว ยุตฺยา เหตุภูตาย อโยควิปฺปโยคสมฺโภคสงฺขตานํ ติณฺณํ สิงฺคารานํ อนุกูลตฺเถน รติยา วิรุทฺธตฺตา อาลสิยอุคฺคชิคุจฺฉาทิเก ปริวชฺเชตฺวา สงฺกาอุสฺสุกฺกาทีนํ รตฺยานุกูลภาวานํ วเสน ยถาโยคํ นิพนฺธา กวีหิ พนฺธา นํ รติํ โปสยนฺติ ยถา ตปฺปกาสเนน ปูเรนฺติ สชฺเชนฺติ, เอวํ สชฺชิโต รติสิงฺคาโร นาม รโส โหติฯ โสปิ สามญฺเญน นิทฺทิฏฺฐสิงฺคารรโสปิ อโยควิปฺปโยคสมฺโภคานํ สิงฺคารานํ วสา เภเทน ติธา ภวตีติฯ ตตฺถ อโยโค นาม ปุพฺเพ อญฺญมญฺญสงฺคมรหิตานํ อภินวานุราคพเลน สงฺคมํ ปตฺเถนฺตานํ ถีปุมานํ อสงฺคโมฯ วิปฺปโยโค นาม สงฺคมาติสเยน วิรุฬฺหเปมานํ ถีปุมานํ อญฺญมญฺญวิสิเลโสฯ สมฺโภโค นาม พลวกามตณฺหาวิเสสวเสน ยุตฺตานํ กามินิกามุกานํ อญฺญมญฺญํ ทสฺสนาทิอสฺสาโทฯ ภาโว จ อนุภาโว เจติ จ, อโยโค จ วิปฺปโยโค จ สมฺโภโค เจติ จ วากฺยํฯ

อิมมลงฺการํ กโรนฺเตน อาจริยสงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาเทน ปน ปรมมธุรสทฺธมฺมามตลุทฺธสุทฺธสนฺตานานํ ตโปธนานํ อญฺญรสาวโพธเน ปโยชนาภาเวปิ โลกิเยสุ เตสุ เตสุ โวหาเรสุ อสมฺโมหตฺถํ สิงฺคาราทินววิธรสานํ ลกฺขณมตฺตสฺเสว ทสฺสิตตฺตา ตทนุรูปลกฺขิยปริคฺคเห อสติ ลกฺขณาวโพธสฺส สุพฺยตฺตาภาวโต วุตฺตลกฺขณาวโพธตฺถํ ตํตํลกฺขณกถนานนฺตรํ ตสฺส ตสฺส ลกฺขิยสฺส มุขมตฺตํ ทสฺเสตพฺพํ โหติฯ เหฏฺฐา ‘‘ราคานตพฺภุตสโรชมุขํ ธรายา’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺฐสมฺโภคสิงฺคารรสาภาเสเนว หสาภาสาทีนํ อฏฺฐนฺนํ รสาภาสรูปสฺส ภาวาภาสสฺส, วิภาวาภาสสฺส, อนุภาวาภาสสฺส จ ญาตพฺพตฺตา สิงฺคารรสสฺส ลกฺขิยเมวํ เวทิตพฺพํฯ

คีตสฺสเรน อุปกฑฺฒิย เนตฺตรสฺมิ-

พนฺธํ กรํว วิวสญฺจ กรคฺคเหน;

ยา ตาทิเสปิ วินิโยชยิ ทุกฺกเร มํ,

เสรนฺทตี อธิคตา วิธินา มยชฺชาติฯ

คีตสฺสเรน หตฺถีนํ คีติกาย ปิยตฺตา คีติกาธนินา อุปกฑฺฒิย อตฺตโน สมีปํ อากฑฺฒิตฺวา เนตฺตรสฺมิพนฺธํ เนตฺตสงฺขาตหตฺถาจริยสฺส รชฺชุนา พนฺธํ กรคฺคเหน หตฺถคฺคาเหน โสณฺฑคฺคหเณน วิวสญฺจ อปคตอิจฺฉาจารํ ปรวสํ กรํ อิว หตฺถํ อิว คีตสฺสเรน อตฺตโน ลีโลเปตคีติกาธนินา อุปกฑฺฒิย อตฺตโน สมีปํ เนตฺวา เนตฺตรสฺมิพนฺธํ อตฺตโน นยนกนฺติยา ปฏิพนฺธํ กรคฺคเหน หตฺถคฺคาเหน วิวสญฺจ อปคตธิติํ มูฬฺหํ มํ ยา กนฺตา ตาทิเสปิ ทุกฺกเร วินิโยชยิ, สา อิรนฺทตี อิรนฺทตี นาม นาคมานวิกา มยา อชฺช วิธินา ภาคฺเยน อธิคตา ลทฺธาติฯ

เอตฺถ คีตสฺสรเนตฺตรสฺมิกรคฺคหสงฺขตาหิ อิมาหิ ปทาวลีหิ อุทฺทีปนวิภาโว ทสฺสิโตฯ ถิยา ปุริโส จ, ปุริสสฺส ถี จ อาลมฺพณํ โหตีติ ‘‘สา อิรนฺทตี มยา’’ติ อิมินา อารมฺมณวิภาโว ทสฺสิโตฯ ‘‘อุปกฑฺฒิย พนฺธํ วิวส’’นฺติ อิเมหิ กาเมน อุทฺทีปิตฐายีภาวสงฺขตา รติ ทสฺสิตาฯ ‘‘ตาทิเสปิ ทุกฺกเร วินิโยชยี’’ติ อิเมหิ อุสฺสาหาทิกา จ ‘‘วิธินา อธิคตา มยชฺชา’’ติ อิเมหิ หริสาทิกา จ พฺยภิจารีภาวา ทสฺสิตาฯ รติยา วิรุทฺเธ นิพฺเพทอาลสิยอุคฺคตชิคุจฺฉาทิเก พฺยภิจารีภาเว วชฺเชตฺวา วุตฺตปฺปการวิภาวาทิเก ปกาสนฺโต ‘‘คีตสฺสเรเน’’จฺจาทิกา รติปฺปตีติยา อนุรูปํ ปยุตฺตา กวิปฺปโยคา อิธ อนุภาวา นาม โหนฺติฯ นาฏกาทิทสฺสนียสตฺเถ อภินโย อนุภาโวฯ รมฺมเทสรมฺมกาลรมฺมเวสาทโย ตทภาเว รติยา อนุปฺปชฺชนโต สามตฺถิยา คมฺยา ภวนฺตีติ เอวํ ลกฺขณานุคตลกฺขิยปริคฺคาโห สพฺพตฺถ กาตพฺโพฯ เอวํ สติพนฺธตฺถาวโพธกานํ สพฺภานํ อุปฺปชฺชมานายปีติยา การณตฺตา การิโยปจาเรน เอโส พนฺโธ รโส นาม โหตีติฯ อุปริปิ เอวเมวฯ

หสฺสฐายีภาว

๓๕๘.

วิการากติอาทีหิ,

อตฺตโน’ถ ปรสฺส วา;

หาโส นิทฺทา สมาลสฺย-

มุจฺฉาทิพฺยภิจาริภิ;

ปริโปเส สิยา หสฺโส,

ภิยฺโย’ตฺถิปภุตีน โสฯ

๓๕๘. ‘‘วิกาเร’’จฺจาทิฯ วิการากติ เทสวยาทีนํ วิปรีโต เกสพนฺธนาทิ, โส อาทิ เยสํ อญฺญากตฺยาทินจฺจนาทีนํ, เตหิ วิภาเวหิ หาโส เจโตวิกาโส, โสปิ อตฺตโน สมฺพนฺธี วา อถ ปรสฺส สมฺพนฺธี วา, ตตฺถ โย วิภาวสามตฺถิยาเยวาภิพฺยตฺติํ ยาติ, โส อตฺตฏฺโฐฯ โย ปน วิภาวทสฺสนา อุปฺปนฺนาปิ ปุริสสฺส คมฺภีรตฺตาทินา ฉาทิโต สมาโน ปุริสนฺตเร หสตฺยาภิพฺยตฺโต, โส ปรฏฺโฐฯ โส หาโส นิทฺทาทีหิ พฺยภิจารีหิเยว, อนุภาวปกฺเข อาทิสทฺเทน อกฺขิผนฺทนาทโย คหิตาฯ ปริโปเส สติ หสฺโส นาม รโส สิยาฯ โส หสฺโส ภิยฺโย อิตฺถิปภุตีนํ สิยาติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ ปภุติสทฺเทน นีจปกตโย สงฺคณฺหนฺติฯ

๓๕๘. อิทานิ หสฺสรสสฺส โปสนาการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วิการ’’อิจฺจาทิฯ วิการากติอาทีหิ เทสวโยลิงฺคานํ วิปรีเตหิ เกสพนฺธคติฏฺฐิติอาทิเกหิ, นจฺจคีตอาทิเกหิ จ ทุวิเธหิ อากติสงฺขเตหิ เหตุภูเตหิ อตฺตโน วา อถ ปรสฺส วา สมฺพนฺธี โส หาโส เจโต วิกาสลกฺขโณ นิทฺทาสมาลสฺยมุจฺฉาทิพฺยภิจาริภิ นิทฺทาสมอาลสฺยมุจฺฉาอกฺขิผนฺทนาทีหิ อนุภาเวหิ สุตสมฺพนฺเธน เตเหว นิทฺทาสมาลสฺยมุจฺฉาสงฺขตพฺยภิจารีหิ กรณภูเตหิ ปริโปเส สติ หสฺโส หสฺโส นาม รโส สิยา, โส หสฺโส ภิยฺโย อิตฺถิปภุตีนํ, นีจปกตีนญฺจ สิยาติฯ วิการา จ สา อากติ เจติ จ, โส อาทิ เยสนฺติ จ, นิทฺทา จ สโม จ อาลสฺยญฺจ มุจฺฉา เจติ จ, เต อาทิ เยสํ อกฺขิผนฺทนาทีนํ อนุภาวานนฺติ จ, เต จ พฺยภิจาริโน เจติ จ, อิตฺถี ปภุติ เยสํ นีจปกตีนนฺติ จ วากฺยํฯ

หสฺสปฺปเภท

๓๕๙.

สิตมิห วิกาสินยนํ,

กิญฺจา’ลกฺขิยทิชนฺตุ ตํ หสิตํ;

มธุรสฺสรํ วิหสิตํ,

สํสสิโรกมฺปมุปหสิตํฯ

๓๖๐.

อปหสิตํ สญฺชล’กฺขิ,

วิกฺขิตฺตงฺคํ ภวตฺย’ติหสิตํ;

ทฺเว ทฺเว หสฺสา กถิตา เจ’สํ,

เชฏฺเฐ มชฺเฌ’ธเมปิ จ กมโสฯ

๓๕๙-๓๖๐. หสฺเส เภทมาห ‘‘สิต’’มิจฺจาทินาฯ อิห หสฺเส วิกาสีนิ นยนานิ ยสฺส ตํ สิตํ, กิญฺจิ อาลกฺขิยา ทิชา ทนฺตา ยสฺส ตํ หสิตํฯ เอวํ มธุโร สโร สทฺโท ยสฺส ตํ วิหสิตํฯ อํสสิโรกมฺเปน สห วตฺตมานํ อุปหสิตํ, สห ชเลน อสฺสุนา วตฺตมานานิ อกฺขีนิ ยสฺส ตํ อปหสิตํฯ วิกฺขิตฺตานิ อิโต ตโต ปสาริตานิ องฺคานิ ยสฺส ตํ อติหสิตํ นามฯ เอสญฺจ สิตาทีนํ มชฺเฌ ทฺเว ทฺเว หสฺสา อาทิโต ปฏฺฐาย กมโส ยถากฺกเมน เชฏฺเฐ มชฺเฌ อธเมปิ จ กถิตาติ สมฺพนฺโธฯ ปุราตเนหีติ วิญฺญายติฯ

๓๕๙-๓๖๐. อิทานิ หสฺสเภทํ ทสฺเสติ ‘‘สิต’’มิจฺจาทินาฯ อิห อิมสฺมิํ หสฺสวิสเย วิกาสินยนํ วิวฏนยนํ สิตํ นามฯ กิญฺจิ อาลกฺขิยทิชํ ตุ กิญฺจิ ทิสฺสมานทนฺตํ, ตํ หสิตํ นามฯ มธุรสฺสรํ มธุรนาทํ วิหสิตํ นามฯ สํสสิโรกมฺปํ อํสสิโรกมฺปสหิตํ อุปหสิตํ นามฯ สชลกฺขิ อสฺสุวิโลจนสหิตํ อปหสิตํ นามฯ วิกฺขิตฺตงฺคํ อฏฺฐาเน ปสารณวเสน วิกฺขิตฺตหตฺถปาทาทิอวยววนฺตํ อติหสิตํ นาม ภวติฯ เอสํ ฉนฺนํ กมโส กเมน ทฺเว ทฺเว เชฏฺเฐ มชฺเฌ อธเมปิ วิสเย กถิตา ปุราตเนหิ ภาสิตาติฯ วิกาสีนิ นยนานิ อสฺเสติ จ, กิญฺจิ อีสกํ อาลกฺขิยา ทิชา ยสฺเสติ จ, มธุโร สโร อสฺเสติ จ, อํโส จ สิโร เจติ จ, อํสสิรโส กมฺโปติ จ, เตน สห วตฺตตีติ จ, สห ชเลน วตฺตมานานิ อกฺขีนิ ยสฺเสติ จ, อนุสฺวราคโมฯ วิกฺขิตฺตานิ องฺคานิ ยสฺเสติ จ วากฺยํฯ สิตหสิตทฺวยํ อุตฺตเม, วิหสิตอุปหสิตทฺวยํ มชฺฌิเม, อปหสิตอติหสิตทฺวยํ อธเม วตฺตเตฯ เอวํ สิตาทโย อนุรูปวิภาวาทินา ปยุตฺตา อิเม รสา’วตฺถํ ปาปุณนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ

หสฺสรสสฺส เอวมุทาหรณํ ญาตพฺพํ –

ปูเชสิ กณฺฐมณินา อปิ โย ปสนฺโน,

ธมฺเม ปุรา’สมธุรํ วิธุรํ ส หนฺตุํ;

โคเปนฺติยาปิ วจเนน ถิยา สภาวํ;

ภตฺติํ อกาสิ ผรุเส มยิ นาคราชาติฯ

โย ปุรา ปุพฺเพ ธมฺเม ตสฺส ธมฺมกถเน ปสนฺโน กณฺฐมณินา อปิ อตฺตโน อนคฺฆกณฺฐมณินาปิ ตํ ปูเชสิ, โส นาคราชา สภาวํ อตฺตโน อธิปฺปายํ โคเปนฺติยา อปิ ถิยา วจเนน อิตฺถิยา วจเนน อสมธุรํ ตุลฺยรหิตํ วิธุรํ วิธุรปณฺฑิตํ หนฺตุํ วินาสนตฺถํ ผรุเส จณฺเฑ มยิ ภตฺติํ อกาสีติฯ อิห เอกสฺมิํเยว วตฺถุนิ นาคราชสฺส ปสาทวธวิธานาทิวิปรีตปฺปวตฺติ อาลมฺพณวิภาโว, ปฐมํ อนคฺฆปิยวตฺถูหิ ปูชิตภาโว จ โพธิสตฺตสฺส อตุลฺยภาโว จ อิตฺถิวจนสฺส สมฺปฏิจฺฉนภาโว จ ตสฺสาธิปฺปายสฺส อญฺญาตภาโว จ ปุณฺณกสฺส จณฺฑภาโว เจติ อิเมหิ สพฺพวจเนหิ อุทฺทีปนวิภาโว ทสฺสิโตฯ อิเมหิ อุทฺทีปิตฐายีภาวสงฺขโต หาโส วากฺยสามตฺถิยา ปกาสิโต หาสวิโรธินิพฺเพทาทิวชฺชิตา สมาลสิยสนฺโตสอสฺสุเวปถาทิกา พฺยภิจารีภาวา สาตฺติกาภาวา จ เอวํ สามตฺถิเยน ทีปิตาฯ ตทนุรูปวิภาวาทิปกาสกา ยถาวุตฺตกวิปฺปโยคา อนุภาวา นาม โหนฺติฯ หสฺสเภเทน มชฺฌิเม ปุริเส วตฺตพฺพาปิ หสิตอุปหสิตา ทฺเว อิมา ทฏฺฐพฺพาฯ

กรุณาฐายีภาว

๓๖๑.

โสกรูโป ตุ กรุโณ-

นิฏฺฐปตฺติฏฺฐนาสโต;

ตตฺถา’นุภาวา รุทิต-

ปลยตฺถมฺภกาทโย;

วิสาทาลสฺยมรณ-

จินฺตาที พฺยภิจาริโนฯ

๓๖๑. ‘‘โสเก’’จฺจาทิฯ อนิฏฺฐสฺส ปุตฺตวิโยคาทิโน เทสนิกฺกฑฺฒนาทิโน ปตฺติ จ อิฏฺฐสฺส ธมฺมสฺส, ธนาทิโน วา นาโส จ ตโต วิภาวภูเตหิ สมฺปนฺโน โสกรูโป โสกสภาโว ตุ กรุโณ รโส นามฯ ตตฺถ อุตฺตมานํ โสโก ปุตฺตวิโยคาทิอนิฏฺฐุปฺปตฺติโต, ธมฺมาทิอิฏฺฐนาสโต จ ชายเตฯ นีจานํ ตุ เทสนิกฺกฑฺฒนาทิอนิฏฺฐุปฺปตฺติโต, ธนาทิอิฏฺฐนาสโต จ, ปเรสํ ธนาทินาสโต ตุ อุตฺตมสฺเสว มหาการุณิกตฺตา, เสสํ สุโพธํฯ อนุภาโว ปเนตฺถ ยโถจิตฺยํ นิรูปยิตพฺโพฯ

๓๖๑. อิทานิ กรุณารสโปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘โสก’’อิจฺจาทินาฯ อนิฏฺฐปฺปตฺติฏฺฐนาสโต ปุตฺตวิโยคาทิโน, เทสจาคาทิโน วา อนิฏฺฐสฺส อุปฺปตฺติ จ สีลาทิโน, ธนาทิโน วา อิฏฺฐสฺส กนฺติวตฺถุโน วินาโส จาติ อิเมหิ อาลมฺพณวิภาเวหิ กรณภูเตหิ อุปฺปนฺโน โสกรูโป ตุ โสกสภาโว ปน กรุโณ กรุณารโส นาม โหติฯ ตตฺถ กรุณารเส รุทิตปลยตฺถมฺภกาทโย รุทิโต ปลโย ถมฺโภติอาทโย อนุภาวา นาม ภวนฺตีติฯ ถมฺภาทีนํ สรูโป เหฏฺฐา วุตฺโตวฯ วิสาทอาลสฺยมรณจินฺตาทโย พฺยภิจาริโน ตสฺมิํเยว พฺยภิจาริโน ภวนฺติฯ อิห ปุตฺตวิโยคาทิอนิฏฺฐปฺปตฺติยา จ สีลธมฺมาทิอิฏฺฐนาสเนน จ อุตฺตมานํ โสโก อุปฺปชฺชติ, เทสจาคาทิอนิฏฺฐปฺปตฺติยา จ ธนาทิอิฏฺฐนาสเนน จ นีจานํฯ อญฺเญสํ ธนาทิวินาสเนน ปน มหากรุณิกตฺตา อุตฺตมสฺเสว อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมิํ วิสเย โส โสโก เสสานํ นุปฺปชฺชติฯ ตสฺมา ยถารหํ ปโยโค กาตพฺโพฯ โสกสฺส รูโป สภาโวติ จ, อนิฏฺฐสฺส ปตฺตีติ จ, อิฏฺฐสฺส นาโสติ จ, อนิฏฺฐปฺปตฺติ จ อิฏฺฐนาโส เจติ จ, รุทิตญฺจ ปลโย จ ถมฺภโก เจติ จ, เต อาทิ เยสมิติ จ, วิสาโท จ อาลสฺยญฺจ มรณญฺจ จินฺตา เจติ จ, ตา อาทิ เยสมิติ จ วากฺยํฯ อิมสฺส กรุณารสสฺส ลกฺขิยเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –

อากฑฺฒิเต’กสตราชปุรกฺขโต โย,

ธมฺเมน อาสนมลํกุรุเต ชิโนว;

โส อสฺสวาลมวลมฺพิย ทานิ นีโต,

ยกฺเขน โลกติลโก กุรุเต กิเมโกติฯ

โย เอกสตราชปุรกฺขโต ราชูนํ เอกสเตน ปริวาริโต ชิโน อิว พุทฺโธ อิว ธมฺเมน มธุรธมฺมกถเนน อาสนํ ธมฺมาสนํ อลํกุรุเต สชฺเชติ, โลกติลโก โลกสฺส ปิยตาย ติลกาลงฺการภูโต โส วิธุรปณฺฑิโต ยกฺเขน ปุณฺณเกน อากฑฺฒิโต หุตฺวา นีโต อสฺสวาลํ อวลมฺพิย อิทานิ เอโก กิํ กุรุเตติฯ อิหานีโตติ ทสฺสิตปิยวตฺถุวิโยโค โสกสฺส อาลมฺพณวิภาโว โหติฯ ‘‘อากฑฺฒิเตกสตราเช’’จฺจาทินา สกเลน วากฺเยน อุทฺทีปนวิภาโว ทสฺสิโต, อุทฺทีปิตโสกสงฺขาตฐายีภาโว จ วิสาทาลสฺยจินฺตาทิโก พฺยภิจารีภาโว จ รุทิตปลยถมฺภกาทิกา วิภาวาทิโพธกอนุภาวา จ วากฺยสามตฺถิเยน ทีปิตา โหนฺติฯ

รุทฺทฐายีภาว

๓๖๒.

โกโธ มจฺฉริยาทีหิ, โปเส ตาสมทาทิภิ;

นยนารุณตาทีหิ, รุทฺโท นาม รโส ภเวฯ

๓๖๒. ‘‘โกโธ’’อิจฺจาทิ, สุโพธํฯ เอตฺถ ปฐเมน อาทิสทฺเทน อวิกฺเขปอุปหาสาทโย วิภาวา คหิตา, ทุติเยน อุคฺคสมฺภมาทโย พฺยภิจาริโน, ตติเยน ภูกุฏิปุรณโอฏฺฐนิปฺปีฬนาทโย อนุภาวาฯ

๓๖๒. อิทานิ รุทฺทรสสฺส โปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘โกโธ’’อิจฺจาทินาฯ โกโธ มจฺฉริยาทีหิ มจฺฉริยอวิกฺเขปอุปหาสาทีหิ อาลมฺพณาทีหิ วิภาเวหิ จ เหตุภูเตหิ ตาสมทาทีหิ ตาสมทอุคฺคตสมฺภมาทีหิ พฺยภิจารีภาเวหิ จ นยนารุณตาทีหิ เนตฺตรตฺตสุภงฺคโอฏฺฐปีฬนาทีหิ อนุภาเวหิ จ กรณภูเตหิ โปเส สติ รุทฺโท นาม รโส ภเวติฯ มจฺฉริยํ อาทิ เยสนฺติ จ, ตาโส จ มโท เจติ จ, เต อาทิ เยสมิติ จ, นยนานิ จ ตานิ อรุณานิ จาติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, สา อาทิ เยสมิติ จ วากฺยํฯ

รุทฺทรสสฺส อุทาหรณเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –

ยกฺเขน โภ อธิคโตสิ มนุสฺสภกฺเข,

นา’สฺสสฺส วาล’มวลมฺพ ปุรํ อเวกฺข;

เวรมฺภวาตมุขจุณฺณิตสพฺพคตฺโต,

มจฺโจ กถํ ปุนปิ ปสฺสติ ชีวโลกนฺติฯ

โภ มนุสฺสภกฺเขน ยกฺเขน อธิคโตสิ คหิโต อสิ, อสฺสสฺส วาลมวลมฺพ วาลธิํ คเหตฺวา อิทาเนว ปุรํ อเวกฺข ตุยฺหํ นครํ โอโลเกหิ, ตเถว หิ เวรมฺภวาตมุขจุณฺณิตสพฺพคตฺโต เวรมฺภวาตสฺส อภิมุขิจุณฺณิตสกลสรีโร มจฺโจ มนุสฺโส ชีวโลกํ สตฺตโลกํ ปุนปิ กถํ ปสฺสตีติฯ อิห มจฺฉริยาทิวิภาวา จ โกธาทิสงฺขาโต ฐายีภาโว จ วากฺยสามตฺถิยา ทีปิตา โหนฺติ, อปรทฺเธน ตาสมทอุคฺคตาทิพฺยภิจารีภาวา วิภาวิตา โหนฺติฯ สมุทาเยน นยนารุณตาทโย อนุภาวา สูจิตา โหนฺติฯ

วีรฐายีภาว

๓๖๓.

ปตาปวิกฺกมาทีหุ-สฺสาโห วิโรติ สญฺญิโต;

รณทานทยาโยคา, วีโร’ยํ ติวิโธ ภเว;

เตวา’นุภาวา ธิติม-ตฺยาทโย พฺยภิจาริโนฯ

๓๖๓. ‘‘ปตาปิ’’จฺจาทิฯ ปตาโป สตฺตุสนฺตาปการี เตโช, วิกฺกโม ปรมณฺฑลกฺกมนฺตํ, เต อาทโย เยสํ พลาวิกฺเขปาทีนํ ปฏิปุคฺคลคตานํ วิภาวานํ, เตหิ ชาโต อุสฺสาโห รสตฺตมาปนฺโน วีโร รโสติ สญฺญิโต, อยํ วีโร รณทานทยาโยคา ติวิโธ ภเว ยุทฺธวีโร ทานวีโร ทยาวีโรติ, เต ยุทฺธกรณาทโย เอว ตตฺถ อนุภาวา ภวนฺติฯ ธิติมติอุคฺคตาทโย พฺยภิจาริโน ภวนฺตีติฯ

๓๖๓. อิทานิ วีรรสเภทํ, โปสนกฺกมญฺจ ทสฺเสติ ‘‘ปตาป’’อิจฺจาทินาฯ ปตาปวิกฺกมาทีหิ อญฺญราชูนํ ทณฺฑชเตชสงฺขตปตาโป, เตสเมว ปรมณฺฑลกฺกมนสงฺขาตวิกฺกโม ผลเภโท เจติอาทีหิ อุปฺปนฺโน อุสฺสาโห วีโรติ วีรรโสติ สญฺญิโต กวีหิ ญาโต, อยํ วีรรโส รณทานทยาโยคา ยุทฺธจาคกรุณาโยเคน เหตุภูเตน ติวิโธ ภเวฯ เต เอว รณทานทยา เอว อิมา อนุภาวา นาม โหนฺติฯ ธิติมตฺยาทโย ธิติมติอุคฺคตคพฺพาทโย พฺยภิจาริโน ภาวา โหนฺตีติฯ ยุทฺธวีรทานวีรทยาวีรวเสน วีรรโส ติวิโธ โหติฯ ปตาโป จ วิกฺกโม เจติ จ, เต อาทิ เยสมิติ จ, รโณ จ ทานญฺจ ทยา เจติ จ, ตาหิ โยโคติ จ, ตโย วิธา ปการา อสฺสาติ จ, ธิติ จ มติ เจติ จ, ตา อาทิ เยสมิติ จ วากฺยํฯ

วีรรสสฺส อุทาหรณเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –

วิญฺญาเปตฺวา กุเวรํ สุมหติ-

มปิ เจ’โกวกุมฺภณฺฑเสนํ,

อุตฺตาเสตฺวา คเหตฺวา มณิรตนวรํ

ลกฺขมาธาย ชูเต;

เชตฺวา โกรพฺยราชํ สจิวรตน-

มุทฺธจฺจ รญฺญํ สตมฺหา,

เอตฺถาเนตฺวา’ทิยิสฺสํ สุยุวติรตนํ

โก มเม’ตฺถ’ตฺถิ ภาโรติฯ

กุเวรํ เวสฺสวณมหาราชํ วิญฺญาเปตฺวา โพเธตฺวา สุมหติมปิ กุมฺภณฺฑเสนํ อติมหนฺติํ กุมฺภณฺฑเสนํ เอโกว อุตฺตาเสตฺวา ภยํ ชเนตฺวา มณิรตนวรํ คเหตฺวา ชูเต อกฺขกีฬายํ ลกฺขํ อาธาย ฐเปตฺวา โกรพฺยราชํ เชตฺวา รญฺญํ สตมฺหา ราชสมฺพนฺธินา สเตน สจิวรตนํ อมจฺจรตนํ อุทฺธจฺจ อุทฺธริตฺวา เอตฺถาเนตฺวา สุยุวติรตนํ โสภนอิตฺถิรตนํ อาทิยิสฺสํ คณฺหิสฺสามิ, เอตฺถ ยถาวุตฺเตสุ มม โก ภาโร อตฺถีติฯ เอตฺถ ‘‘โก มเมตฺถตฺถิ ภาโร’’ติ อิมินา อุสฺสาหสงฺขาโต ฐายีภาโว ปกาสิโตฯ เอตสฺส อุปฺปตฺติอุทฺทีปเนสุ การณภูตสฺส อิตฺถิรตนสฺส อาทานขฺยาตนาคราชคตปตาปวิกฺกมาทิวิภาโว จ, ตํตํรูปปฺปกาสกกวิวจนสงฺขาตานุภาโว จ ‘‘วิญฺญาเปตฺวา’’อิจฺจาทินา วากฺยสามตฺถิเยน ปฏิปาทนียา โหนฺติฯ ‘‘สุมหติมปิ กุมฺภณฺฑเสนํ เอโก’’ติ จ, ‘‘รญฺญํ สตมฺหา สจิวรตนมุทฺธจฺจา’’ติ จ อิเมหิ ธิติอุคฺคตคพฺพาทโย จ, ‘‘วิญฺญาเปตฺวา กุเวร’’นฺติ จ, ‘‘อุตฺตาเสตฺวา โกรพฺยราช’’นฺติ จ, ‘‘เอตฺถาเนตฺวา อิจฺจาทโย’’ติ จ อิเมหิ มตฺยาทโย จ พฺยภิจาริโน ภาวา วิภาวิตา โหนฺติฯ อิเมหิ วิภาวานุภาวพฺยภิจารีภาเวหิ ยุทฺธวีรรโส โปสิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อิมินาเยว นเยน ทานวีราทโย วิญฺญาตพฺพาฯ

ภยฐายีภาว

๓๖๔.

วิการิสนสตฺตาทิ-

ภยุกฺกํโส ภยานโก;

เสทาทโย’นุภาเว’ตฺถ,

ตาสาที พฺยภิจาริโนฯ

๓๖๔. ‘‘วิการิ’’จฺจาทิฯ วิการิ อสภาวปฺปวตฺโต วิรุทฺโธ สโน สทฺโท สตฺโต จ, เต อาทโย เยสํ สุญฺญารญฺญาทีนํ อิตฺถินีจปฺปกติสมฺภวนฺตานํ, วิภาวานํ, คุรุอาทีนํ วา อุตฺตมานํ, เตหิ ชาตสฺส ภยสฺส, กิตฺติมสฺส วา อุกฺกํโส ภยานโก นาม รโสฯ เอตฺถ เสทกมฺปนปาทจลนาทโย อนุภาวา, ตาสาทโย พฺยภิจาริโนฯ

๓๖๔. อิทานิ ภยานกรสสฺส โปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘วิการิ’’จฺจาทินาฯ วิการิสนสตฺตาทิภยุกฺกํโส ปกติวิรเหน วิการวนฺเตหิ วิรุทฺเธหิ อสนิสทฺทาทิสทฺเทหิ, รกฺขสาทิสตฺเตหิ วา วิภาเวหิ เหตุภูเตหิ สญฺชาโต สาภาวิโก, กิตฺติโม วา ภยปฏิพนฺโธ อุกฺกํโส ภยานกรโส นาม โหติฯ เอตฺถ ภยานกรสวิสเย เสทาทโย ทาหสรีรกมฺปนาทโย อนุภาวา กายิกวาจสิกปฺปโยคสงฺขตา อนุภาวา โหนฺติฯ ตาสาที พฺยภิจาริโน ตาสสงฺกาทโย อิห พฺยภิจารีภาวา โหนฺตีติฯ สโน จ สตฺโต เจติ จ, วิกาโร เอเตสํ อตฺถีติ จ, วิการิโน จ เต สนสตฺตา เจติ จ, เต อาทโย เยสํ สุญฺญารญฺญาทีนมิติ จ, เตหิ ชาตํ ภยมิติ จ, มชฺเฌ ปทโลโป, ตสฺส อุกฺกํโสติ จ, เสโท อาทิ เยสํ กมฺปนาทีนมิติ จ, ตาโส อาทิ เยสํ สงฺกาทีนมิติ จ วากฺยํฯ อิตฺถินีจปฺปกติกานํ ภยเหตุ วิการิสนสตฺตาทิ, อุตฺตมานํ คุรุอาทิฯ

เอตฺถ ลกฺขิยเมวํ เวทิตพฺพํ –

ยํ ทิฏฺฐิสตฺถปตเนน ปริปฺผุรนฺตี,

กุมฺภณฺฑรกฺขสจมู คมิตา สมนฺตา;

อาจกฺกวาฬนค’มสฺสคตํ ปุรีว,

โภโต มุหุํ มุหุ’มปสฺสิ ส ปุณฺณโก’หนฺติฯ

ทิฏฺฐิสตฺถปตเนน ทิฏฺฐิสลฺลสมฺปาตเนน ปริปฺผุรนฺตี กมฺปมานา สมนฺตา ปริสมนฺตโต อาจกฺกวาฬนคํ จกฺกวาฬปพฺพตาวธิ คมิตา ปลาปิตา กุมฺภณฺฑรกฺขสจมู กุมฺภณฺฑรกฺขสานํ เสนา ยํ อสฺสคตํ อสฺสปิฏฺเฐ นิสินฺนกํ โภโต ภวตํ ตุมฺหากํ ปุรี อิว ปุริยา ทสฺสนมิว มุหุํ มุหุํ อปสฺสิ ขเณ ขเณ อปสฺสิตฺถ, โส อหํ ปุณฺณโก นาม ยกฺโขติฯ เอตฺถ ‘‘ทิฏฺฐิสตฺถปตเนนา’’ติ ทิฏฺฐิสตฺถาโรปเนน จ ‘‘ส ปุณฺณโก อห’’นฺติ อิมินา จ ภยชนนสฺส เหตุภูตวิรุทฺธสตฺตสงฺขาตา วิภาวา นิทฺทิฏฺฐา, ‘‘มุหุํ มุหุ’มปสฺสี’’ติ รสาวตฺถสมฺปตฺตภยุกฺกํสสงฺขโต ฐายีภาโว วิภาวิโต, ‘‘กุมฺภณฺฑรกฺขสจมู คมิตา สมนฺตา อาจกฺกวาฬนค’’นฺติ ตาสสงฺกาทิกา พฺยภิจาริโน ภาวา โชติตาฯ ‘‘ปริปฺผุรนฺตี’’ติ เสทกมฺปาทโย อนุภาวา ทสฺสิตา โหนฺติฯ

ชิคุจฺฉาฐายีภาว

๓๖๕.

ชิคุจฺฉา รุธิราทีหิ,

ปูตฺยาทีหิ วิราคโต;

พีภจฺโฉ โขภนุ’พฺเพคี,

กเมน กรุณายุโต;

นาสาวิกุนนาทีหิ,

สงฺกาทีหิ’สฺส โปสนํฯ

๓๖๕. ‘‘ชิคุจฺฉา’’อิจฺจาทิฯ รุธิรนฺตาทีหิ ปูติกิมิอาทีหิ วิราคโต จ ชาตา ชิคุจฺฉา ครหา กเมน โขภโน อุพฺเพคี กรุณายุโต จ พีภจฺโฉ ภวติ, นาสาวิกุนนมุขจฺฉทนาทีหิ อนุภาเวหิ, สงฺกาเวคาทีหิ พฺยภิจารีหิ จ อสฺส โปสนํ ภวตีติฯ

๓๖๕. อิทานิ พีภจฺฉรสสฺส โปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘ชิคุจฺฉา’’อิจฺจาทินาฯ รุธิราทีหิ รตฺตนฺตคุณาทีหิ จ, ปูตฺยาทีหิ ปูติกิมิอาทีหิ จ, วิราคโต วิรตฺตภาเวน จาติ อิเมหิ ตีหิ วิภาเวหิ เหตุภูเตหิ อุปฺปชฺชมานา ชิคุจฺฉา กเมน รุธิราทีนํ ติณฺณํ วิภาวานํ ปฏิปาฏิยา โขภโน อนวฏฺฐาโน อสมาหิโต อุพฺเพคี อุพฺเพควา กรุณายุโต โสกรูเปน สหิโต จาติ เอวํ พีภจฺโฉ รโส นาม โหติฯ นาสาวิกุนนาทีหิ นาสสงฺโกจนมุขปิทหนาทีหิ อนุภาเวหิ จ สงฺกาทีหิ จ สงฺกาอาเวคาทีหิ พฺยภิจารีภาเวหิ จ กรณภูเตหิ อสฺส พีภจฺฉรสสฺส โปสนํ โหตีติฯ รุธิราทีสุ ตีสุ ปเทสุ, โขภนาทีสุ ตีสุ จ คมฺยมานตฺตา อวุตฺโตปิ จสทฺโท โยเชตพฺโพ, ตสฺมา โขภนาทีหิ ตีหิ ยุตฺโตว พีภจฺฉรโส นามาติ ทฏฺฐพฺโพฯ รุธิรํ อาทิ เยสํ อนฺตาทีนมิติ จ, ปูติอาทิ เยสํ กิมิอาทีนมิติ จ, อุพฺเพโค อสฺส พีภจฺฉสฺส อตฺถีติ จ, กรุเณน อายุโตติ จ, นาสาย วิกุนนํ สงฺโกจนมิติ จ, ตํ อาทิ เยสํ มุขจฺฉาทนาทีนมิติ จ, สงฺกา อาทิ เยสํ อาเวคาทีนมิติ จ วากฺยํฯ

อิมสฺส พีภจฺฉสฺโสทาหรณเมวํ เวทิตพฺพํ –

ยกฺขา มจฺจกรงฺกกงฺกนธรา เย นิมฺมิตา ปุณฺณเก-

นุ’ตฺตํสีกตปาณิปลฺลวธรา หารีกตนฺโตรคา;

ลิตฺตา โลหิตกุงฺกุเมหิ วิธุเรเน’เต ปิวนฺตา วสา-

มชฺชํ สีสกปาลปาติหิ ปุเร ธุตฺตา วิโย’เปกฺขิตาติฯ

ปุณฺณเกน ยกฺเขน นิมฺมิตา มจฺจกรงฺกกงฺกนธรา มนุสฺสฏฺฐิสงฺขาตกรภูสนธาริโน อุตฺตํสีกตปาณิปลฺลวธรา มตฺถกมาลิกตหตฺถตลสงฺขตปลฺลวธาริโน หารีกตนฺโตรคา มุตฺตาหารีกตมนุสฺสนฺตสงฺขาตอุรคสมฺปยุตฺตา โลหิตกุงฺกุเมหิ รุธิรสงฺขาตกุงฺกุมกกฺเกหิ ลิตฺตา สีสกปาลปาติหิ สีสกปาลสงฺขาเตหิ สราเวหิ วสามชฺชํ วสาสงฺขาตสุรํ ปุเร อภิมุเข ปิวนฺตา เย ยกฺขา สิยุํ, เอเต ยกฺขา วิธุเรน ปณฺฑิเตน ธุตฺตา วิย นคเร สุราธุตฺตา วิย อุเปกฺขิตา โหนฺตีติฯ อิห ‘‘ลิตฺตา โลหิตกุงฺกุเมหี’’ติ จ ‘‘อุตฺตํสีกตปาณิปลฺลวธรา’’ติ จ ‘‘หารีกตนฺโตรคา’’ติ จ อิเมหิ จิตฺตกฺโขภการณภูโต รุธิราทิวิภาโว จ, ‘‘มจฺจกรงฺกกงฺกนโร’’ติ จ ‘‘สีสกปาลปาติหิ วสามชฺชํ ปิวนฺตา’’ติ จ อิเมหิ อุพฺเพควนฺตสภาวสฺส เหตุภูโต ปูตฺยาทิวิภาโว จ ปกาสิโตฯ กรุณายุตสภาวสฺส การณภูตวิรชฺชนวิภาโว จ นาสาวิกุนนาทิอนุภาโว จ สงฺกาเวคาทิพฺยภิจารีภาโว จ พีภจฺฉสงฺขาตฐายีภาโว จาติ อิเม สพฺเพ วากฺยสามตฺถิเยน คมฺมาติ เวทิตพฺพาฯ

วิมฺหยฐายีภาว

๓๖๖.

อติโลกปทตฺเถหิ,

วิมฺหโย’ยํ รโส’พฺภุโต;

ตสฺสา’นุภาวา เสทสฺสุ-

สาธุวาทาทโย สิยุํ;

ตาสาเวคธิติปฺปญฺญา,

โหนฺเต’ตฺถ พฺยภิจาริโนฯ

๓๖๖. ‘‘อติ’’จฺจาทิฯ อติโลเกหิ โลกาติวุตฺตีหิ มายาทิพฺพเคหารามาทีหิ ปทตฺเถหิ ชาโต อยํ วิมฺหโย จิตฺตวิการสงฺขาโต ฐายีภาโว อพฺภุโต รโส นามฯ เสทอสฺสุสาธุวาทโรมญฺจาทโย ตสฺส อนุภาวา สิยุํ, ตาสาทโย พฺยภิจาริโน โหนฺตีติฯ

๓๖๖. อิทานิ วิมฺหยรสสฺส โปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘อติ’’อิจฺจาทินาฯ อติโลกปทตฺเถหิ โลกฏฺฐิติมติกฺกมฺม ปวตฺเตหิ มายาทิพฺพภวนอารามวิมานาทิปทตฺเถหิ เหตุภูเตหิ อุปฺปชฺชมาโน อยํ วิมฺหโย จิตฺตพฺยาปนสงฺขาโต ฐายีภาโว อพฺภุโต รโส อพฺภุตรโส นาม ภเว, เสทสฺสุสาธุวาทาทโย ตสฺส อพฺภุตรสสฺส อนุภาวา สิยุํ, ตาสาเวคธิติปฺปญฺญา เอตฺถ อพฺภุตรสวิสเย พฺยภิจาริโน ภาวา โหนฺตีติฯ อติกฺกนฺตา โลกมิติ จ, เต จ เต ปทตฺถา เจติ จ, สาธุอิติ วาโทติ จ, เสโท จ อสฺสุ จ สาธุวาโท เจติ จ, เต อาทิ เยสํ โรมญฺจาทีนมิติ จ, ตาโส จ อาเวโค จ ธิติ จ ปญฺญา เจติ จ วากฺยํฯ

อิมสฺส อพฺภุตรสสฺโสทาหรณเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –

ส ปุณฺณเกนา’หฏเนกภิํสเน-

สฺว’โห นเฏเนว สุนิจฺจโล’จลา;

นิปาติโต เตน อวํสิโรปตํ,

อสนฺตสํ ตํ มินิ ทิฏฺฐิยฏฺฐิยาติฯ

โส วิธุรปณฺฑิโต ปุณฺณเกน ยกฺเขน นเฏน อิว อเนกวิการทสฺสนเกน นาฏเกน วิย อาหฏเนกภิํสเนสุ ภยตฺตมานีตาเนกวิธภิํสเนสุ วตฺตมาเนสุ สุนิจฺจโล เตน ปุณฺณเกน อจลา สฏฺฐิโยชนุพฺเพธกาฬาคิริปพฺพตมตฺถกโต นิปาติโต อวํสิโรปตํ อโธสีสํ ปตนฺโต อสนฺตสํ เอวํ อปฺปติฏฺเฐปิ อนุตฺตสนฺโต ตํ ปพฺพตํ ทิฏฺฐิยฏฺฐิยา มินิ ปมาณมกาสิ, อโห อจฺฉริยนฺติฯ เอตฺถ ภยเหตุมฺหิ สติ ภีติยา จ ตตฺถ ปริชานนาภาวสฺส จ โลกสภาวตฺตา ตมติกฺกมฺม ภยกรเณ อสนฺตาสสฺส จ ทิฏฺฐิยา ปพฺพตมินนสฺส จ ปวตฺตภาวกถเนน โลกาติกฺกนฺตปทตฺถสงฺขาโต วิภาโว ‘‘อสนฺตสํ ตํ มินิ ทิฏฺฐิยฏฺฐิยา’’ติ อิมินา ปกาสิโตฯ ‘‘อโห’’ติ วจเนน, ตสฺส สามตฺถิเยน จ สาธุวาทเสทอสฺสุอาทโย อนุภาวา วิภาวิตาฯ ตาสอาเวคธิติจฺจาทิพฺยภิจารีภาวา, วิมฺหยสงฺขาตฐายีภาโว จ สมุทิตวากฺยสามตฺถิเยน โชติโตฯ

สมฐายีภาว

๓๖๗.

ฐายีภาโว สโม เมตฺตา-

ทยาโมทาทิสมฺภโว;

ภาวาทีหิ ตทุ’กฺกํโส,

สนฺโต สนฺตนิเสวิโตฯ

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต

สุโพธาลงฺกาเร

รสภาวาวโพโธ นาม ปญฺจโม ปริจฺเฉโทฯ

สุโพธาลงฺกาโร สมตฺโตฯ

๓๖๗. ‘‘ฐายิ’’จฺจาทิฯ เมตฺตาทิสมฺภโว สโม อุปสมสงฺขาโต ฐายีภาโว ภวติ, ตทนุรูเปหิ ภาวานุภาเวหิ ตสฺส อุกฺกํโส ยสฺส, โส สนฺโต นาม รโส ภวติ, โส จ สนฺตนิเสวิโตติฯ

อิติ สุโพธาลงฺกาเร มหาสามินามิกายํ ฏีกายํ

รสภาวาวโพโธ ปญฺจโม ปริจฺเฉโทฯ

๓๖๗. อิทานิ สนฺตรสสฺส โปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘ฐายิ’’จฺจาทินาฯ เมตฺตาทยาโมทาทิสมฺภโว เมตฺตากรุณาปีติอาทิวิภาเวหิ สมฺภูโต สโม กายจิตฺโตปสโม ฐายีภาโว นาม โหติ, ภาวาทีหิ พฺยภิจารีภาวาทีหิ กรณภูเตหิ, อปิจ ตสฺส สมสฺส อนุรูเปหิ พฺยภิจารีภาวานุภาเวหิ ตทุกฺกํโส ตสฺส ฐายีภาวสฺส อุกฺกํสยุตฺโต สนฺตนิเสวิโต สาธูหิ เสวิโต สนฺโต สนฺตรโส นาม โหตีติฯ เมตฺตา จ ทยา จ โมโท เจติ จ, เต อาทโย เยสมิติ จ, เตหิ สมฺภโว ยสฺเสติ จ, ตสฺส อุกฺกํโส อสฺส สนฺตสฺเสติ จ, สตํ นิเสวิโตติ จ วากฺยํฯ

อสฺส สนฺตรสสฺโสทาหรณเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –

เอนฺเตสุ เกสริกรีสฺว’ปิ เวฐยนฺเต,

นาเค นคํ มทคเช วิย เวฬุคุมฺพํ;

ยกฺเข วิจาลยติ โนจลิ อีสกมฺปิ,

สนฺติํ คโตว วิธุโร มธุราปิ ภาโวติฯ

เกสริกรีสุ สีหหตฺถีสุ เอนฺเตสุ อปิ ภิํสนากาเรน สมีปมาคจฺฉนฺเตสุปิ นาเค เวฐยนฺเตปิ นาเคสุ สรีรํ เวฐยนฺเตสุปิฯ ชาตฺยาเปกฺขาเยกวจนํ, เวฬุคุมฺพํ มทคเช วิย วิจาลยติ มทคฬิตหตฺถิมฺหิ จาเลนฺเต อิว ยกฺเข ปุณฺณเก นคํ กาฬาคิริปพฺพตํ วิจาลยติปิ อเนกปฺปกาเร จาเลนฺเตปิ วิธุโร ปณฺฑิโต สนฺติํ คโตว นิพฺพานํ อาลมฺพณกรณวเสน สมฺปตฺโต วิย ผลสมาปตฺติสมาปนฺโน อิว อถ วา ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานสงฺขตนิโรธสมาปตฺติสมาปนฺโน วิย อีสกมฺปิ อปฺปกมฺปิ มธุรา ภาวา อปิ มธุรสภาวโตปิ โน จลิ, นิสินฺนฏฺฐานโต ปเควาติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ ธาวนโรทนกมฺปนาทีนํ กรณภูตํ สีหาทีนมาคมนํ นาคเวฐนํ ปพฺพตกมฺปนนฺติอาทีสุ วตฺตมาเนสุปิ นิพฺพิการตฺเตน สนฺติํ คโตติ อิมินา สนฺตรสสฺส ปกติภูเต อุทฺเทเส ทสฺสิโต นวโม ฐายีภาโว ทสฺสิโต โหติ, เอตสฺส อุปฺปตฺติอุทฺทีปนานํ การณภูตา เมตฺตาทยาโมทาทิวิภาวา สามตฺถิยา ทสฺสิตา โหนฺตีติฯ ธิติมติสติอาทโย ตทนุรูปพฺยภิจารีภาวา จ ตาทิสานุภาวา จ ‘‘เอนฺเตสุ เวฐยนฺเต วิจาลยตี’’ติ อิมินา, สกลวากฺยสามตฺถิเยน จ ปกาสิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย

รสภาวาวโพโธ นาม ปญฺจโม ปริจฺเฉโทฯ

สุโพธาลงฺการฏีกา สมตฺตาฯ