๔. อตฺถาลงฺการาวโพธปริจฺเฉท
๑๖๔.
อตฺถาลงฺการสหิตา, สคุณา พนฺธปทฺธติ;
อจฺจนฺตกนฺตา กนฺตาว [ยโตอจฺจนฺตกนฺตาว (ก.)], วุจฺจนฺเตเต ตโต’ธุนาฯ
๑๖๔. เอวํ สทฺทาลงฺกาเร ปริจฺฉิชฺช สมฺปตฺยตฺถาลงฺการํ โพธยิตุมาห ‘‘อตฺถาลงฺการ’’อิจฺจาทิฯ สคุณา ยถาวุตฺเตหิ ปสาทาทีหิ สทฺทคุเณหิ สหิตา พนฺธปทฺธติ กพฺพรจนํฯ อลงฺกรียติ กนฺติํ นียติ พนฺโธ เอเตหิ สรีรมิว หาราทีหีติ อลงฺการา, เตหิ อตฺถาลงฺกาเรหิ ชาตฺยาทิลกฺขเณหิ สหิตา สํยุตฺตา สตี สคุณา ปติพฺพตาทิคุโณเปตา อตฺเถน ธเนน อลงฺกาเรน อาภรเณน สหิตา ยุตฺตา กนฺตาว องฺคนา วิยฯ ยโต อจฺจนฺตกนฺตา อติสยรมณียา สิยา, ตโต เตน การเณน เย อตฺถาลงฺการา อวสรํ ปตฺตา, เต อธุนา อิทานิ วุจฺจนฺเต กถียนฺติฯ
๑๖๔. เอวํ สทฺทาลงฺการวิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตนฺนิสฺสยํเยว อตฺถาลงฺการพนฺธมารภนฺโต ‘‘อตฺถาลงฺการิ’’จฺจาทิมาหฯ สคุณา ยถาวุตฺตปสาทาทิสทฺทคุณยุตฺตา พนฺธปทฺธติ ปชฺชคชฺชาทิปเภทา รจนาวลิ อตฺถาลงฺการสหิตา สภาววุตฺติวงฺกวุตฺติสงฺขาเตน อตฺถาลงฺกาเรน สํยุตฺตา สคุณา อตฺถาลงฺการสหิตา กนฺตา อิว ปติพฺพตาทีหิ คุเณหิ ยุตฺตา สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิธเนหิ คีเวยฺยกฏกนูปุราทีหิ อาภรเณหิ จ ยุตฺตา องฺคนาว อจฺจนฺตกนฺตา ยโต อติสเยน รมณียา, ตโต ตสฺมา เต อตฺถาลงฺการา อธุนา ทานิ วุจฺจนฺเตฯ อลงฺกโรนฺติ พนฺธํ สรีรํ วา เอเตหีติ จ, อตฺถสฺส อลงฺการาติ จ, เตหิ สหิตาติ จ, คุเณหิ สห วตฺตตีติ จ, พนฺธสฺส ปทฺธตีติ จ, อจฺจนฺตํ อติสเยน กนฺตาติ จ วิคฺคโหฯ
๑๖๕.
สภาววงฺกวุตฺตีนํ, เภทา ทฺวิธา อลํกฺริยา;
ปฐมา ตตฺถ วตฺถูนํ, นานาวตฺถาวิภาวินีฯ
๑๖๕. กติปฺปเภทา เต อิจฺจาห ‘‘สภาว’’อิจฺจาทิฯ สภาววุตฺติ วงฺกวุตฺตีติ อิเมสํ เภทา ปเภเทน อลํกฺริยา อตฺถาลงฺการาทฺวิธาทฺวิปฺปการาฯ เตสุ สภาววุตฺติ กีทิสีติ อาห ‘‘ปฐมา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตาสุ ปฐมา สภาววุตฺติ วตฺถูนํ ปทตฺถานํ ชาติคุณกฺริยาทพฺพสภาวานํ นานา วิจิตฺตา, น ทฺเวกาว อวตฺถา อวสรา วิภาวินี ปกาสิกา วิญฺเญยฺยาฯ ชาตฺยาทีนํ ปทตฺถานํ ยถาสภาวมเนกปฺปการํ สมฺมเทว วิวรนฺตี สภาวํ ปทตฺถานํ วิจิตฺตํ วทตีติ สภาววุตฺติ นามาติ อธิปฺปาโย, สาว ชาติยา ปทตฺถสรูปสฺส ตถาตถาปฏิปาทกตฺเตน วุตฺติยา [ทตฺติยา (ก.)] ชาติปิ วุจฺจติฯ
๑๖๕. ปสตฺถาลงฺการา [ปสตฺถาทิอลงฺการา (ก.)] ปเภทโต เอตฺตกาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สภาวิ’’จฺจาทิมาหฯ อลํกฺริยา อตฺถาลงฺการา สภาววงฺกวุตฺตีนํ เภทา ปเภทโต ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา โหนฺติฯ ตตฺถ ตาสุทฺวีสุ ปฐมา สภาววุตฺติ วตฺถูนํ ชาติคุณกฺริยาทพฺพลกฺขณานํ ปทตฺถานํ นานาวตฺถาวิภาวินี อเนกปฺปการสฺส ปกาสินี โหติฯ เอตฺถ ชาตฺยาทีนํ ปทตฺถานํ อเนกปฺปการสภาวปกาสินี สภาววุตฺติ นามฯ เอสาว ชาติ คุณาทิจตุพฺพิธปทตฺถานํ สรูปสงฺขาตชาติยา เตหิ อากาเรหิ ปฏิปาทนโต อุปจารโต ชาติ นาม โหติฯ ชาตฺยาทิปทตฺถานํเยว ยถาสภาวํ หิตฺวา วตฺถุปริกปฺปิตอติสโยปมารูปกาทิสรูปสงฺขาตํ วงฺกสภาวํ ปกาเสนฺตี วงฺกวุตฺติ นามฯ ยภาโว จ วงฺโก จาติ จ, เตสํ วุตฺตีติ จ, อลํกโรนฺติ เอตาหีติ จ, นานา อเนกา จ สา อวตฺถา จาติ จ วากฺยํฯ
ยถา –
๑๖๖.
ลีลาวิกนฺติสุภโค,
ทิสาถิรวิโลกโน;
โพธิสตฺตงฺกุโร ภาสํ,
วิโรจิ วาจมาสภิํฯ
๑๖๖. ‘‘ยเถ’’ติ ตํ อุทาหรติฯ ลีลาย วิลาเสน วิหิตาย วิกนฺติยา คมเนน สตฺตปทวีติหารสงฺขาเตน สุภโค สุนฺทโร ทิสาสุ ทสสุ ถิรมจลํ วิโลกนํ ยสฺส โส โพธิสตฺตงฺกุโร ตทหุชาโต มหาโพธิสตฺโต อาสภิํ วาจํ ‘‘อคฺโคหมสฺมี’’ติอาทิกมุตฺตมํ นิพฺภยวจนํ ภาสํ วทนฺโต วิโรจิ วิเสเสน รมณียตฺตํ ปตฺโตฯ อยํ สภาววุตฺติฯ เอวํ ชาติสภาววุตฺยาทโยปิ ปริกปฺปนียาฯ
๑๖๖. อิทานิ สภาววุตฺติยา อุทาหรณํ อาห ‘‘ยถา – ลีลาวิกนฺติ’’จฺจาทิฯ ลีลาวิกนฺติสุภโค วิลาสคมเนน สตฺตปทวีติหาเรน สุนฺทโร ทิสาถิรวิโลกโน ทสทิสาสุ อจลโอโลกโน โพธิสตฺตงฺกุโร มหาโพธิสตฺตงฺกุโร อาสภิํ วาจํ ‘‘อคฺโคหมสฺมี’’ติอาทินา อภีตวจนํ ภาสํ วทนฺโต วิโรจิ อโสภีติฯ อิห โพธิสตฺตสงฺขาตสฺส ทพฺพสฺส ลีลาวิกนฺติทิสาถิรวิโลกนวโจนิจฺฉารณสงฺขตานํ อวตฺถานํ ปกาสิตตฺตา ทพฺพสภาววุตฺตีติ ญาตพฺพาฯ เอสาเยว ทพฺพคตคตฺยาทิวิจิตฺรสรูปํ อลงฺกรณโต อลงฺกาโร นาม, ทพฺพคตคตฺยาทโย ปน อลํกิริยมานตฺตา อลํกิริยา นามฯ ชาติคุณกฺริยาสภาววุตฺติโยปิ เอวเมว ทฏฺฐพฺพาฯ ลีลาย ยุตฺตา วิกนฺตีติ จ, ตาย สุภโคติ จ, ทิสาสุ ถิรํ วิโลกนํ ยสฺเสติ จ, โพธิยา ปญฺญาย สตฺโตติ จ, โสเยว องฺกุโรติ จ, อุสภสฺส ภาโวติ จ วากฺยํฯ อุสภสฺส ภาวสงฺขาตา อกมฺปนียา ฐิติ อาสภํ นาม, อกมฺปภาวโต เตน สมาปิ วาจา อุปจารโต อาสภี นาม โหติฯ
๑๖๗.
วุตฺติ วตฺถุสภาวสฺส, ยา’ญฺญถา สา ปราภเว;
ตสฺสา’นนฺตวิกปฺปตฺตา, โหติ พีโชปทสฺสนํฯ
๑๖๗. ทุติยมาห ‘‘วุตฺติ’’จฺจาทินาฯ วตฺถุโน ชาตฺยาทิรูปสฺส ปทตฺถสฺส สภาโว ยสฺสํ อวตฺถายํ ยาทิสํ รูปํ ตสฺส อญฺญถาภาเวน ตสฺส รูปสฺส ตเถตํ ทพฺพาปเนน วุตฺติ วจนํฯ ปรา ภเว อญฺญา วงฺกวุตฺติ นาม สิยาฯ กิํ สา สากลฺเลน วตฺตุํ สกฺกาติ อาห ‘‘ตสฺสา’’อิจฺจาทิฯ ตสฺสา วงฺกวุตฺติยา อนนฺตวิกปฺปตฺตา อปริมิตเภทกตฺตา พีชสฺส การณตฺตา สกลพฺยตฺติพฺยาปิสามญฺญรูปสฺส ยโต ปเร วิจิตฺตาลงฺการา ปสวนฺติ, อุปทสฺสนํ กถนํ โหติ นิรวเสสาภิธานสฺส เกนาปฺยสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ
๑๖๗. อิทานิ วงฺกวุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘วุตฺติ’’จฺจาทินาฯ วตฺถุสภาวสฺส ชาตฺยาทิปทตฺถสมฺพนฺธิโน ตาสุ ตาสุ อวตฺถาสุ โย สภาโว วิชฺชติ, ตสฺส สภาวสฺส อญฺญถา วิชฺชมานาการํ หิตฺวา วตฺตุปริกปฺปิเตน อติสยอุปมารูปกาทิอญฺญปกาเรน ยา วุตฺติ ยํ กถนํ อตฺถิ, สา ปราภเว สภาววุตฺติโต อญฺญา วงฺกวุตฺติ นาม สิยาฯ ตสฺสา วงฺกวุตฺติยา อนนฺตวิกปฺปตฺตา อปฺปมาณปกฺขตฺตา กถเนน ปริสมาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา นยโต ตสฺส อนนฺตปกฺขสฺส ปริคฺคหณตฺถํ พีโชปทสฺสนํ การณมตฺตสฺส นิทสฺสนํ โหติฯ วกฺขมานเภทโต เอกเมกมฺปิ อตฺตนา สทิสํ อนนฺตเภทปริคฺคหชานนตฺถํ ปโหตีติ อธิปฺปาโยฯ วตฺถูนํ สภาโวติ จ, อนนฺตา วิกปฺปา ยสฺส สภาวสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, พีชสฺส อุปทสฺสนนฺติ จ วิคฺคโหฯ
วงฺกวุตฺติอตฺถาลงฺการอุทฺเทสวณฺณนา
๑๖๘.
ตตฺถา’ติสยอุปมา-
รูปกาวุตฺติทีปกํ;
อกฺเขโป’ตฺถนฺตรนฺยาโส,
พฺยติเรโก วิภาวนาฯ
๑๖๙.
เหตุกฺกโม ปิยตรํ, สมาสปริกปฺปนา;
สมาหิตํ ปริยาย-วุตฺติพฺยาโชปวณฺณนํฯ
๑๗๐.
วิเสส รุฬฺหาหงฺการา,
สิเลโส ตุลฺยโยคิตา;
นิทสฺสนํ มหนฺตตฺตํ,
วญฺจนา’ปฺปกตตฺถุติฯ
๑๗๑.
เอกาวลิ อญฺญมญฺญํ, สหวุตฺติ วิโรธิตา;
ปริวุตฺติพฺภโมภาโว, มิสฺส’มาสี รสี อิติฯ
๑๗๒.
เอเต เภทา สมุทฺทิฏฺฐา, ภาโว ชีวิตมุจฺจเต;
วงฺกวุตฺตีสุ โปเสติ, สิเลโส ตุ สิริํ ปรํฯ
๑๖๘-๑๗๒. ยโถทฺเทสํ นิทฺทิสิตุกาโม อุทฺทิสติ ‘‘ตตฺเถ’’จฺจาทิฯ ตตฺถาติ ตสฺสํ วงฺกวุตฺติยํ ‘‘เอเต เภทา สมุทฺทิฏฺฐา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ สมุทฺทิฏฺฐาติ สงฺเขปนเยน วุตฺตาฯ อติสโย อุปมา รูปกํ อาวุตฺติ ทีปกญฺจ, สมาโส สมาสวุตฺติ ปริกปฺปนา จ, วิเสโส รุฬฺหาหงฺกาโร จ, ชีวิตมุจฺจเตติ ตทภาเว พนฺธสฺส ฉวสฺเสว เหยฺยตฺตา วุตฺตํ, สิเลโส ตุ วงฺกวุตฺตีสุ สภาววุตฺติํ หิตฺวา วตฺถุสภาวโต อญฺญถา ยถา ตถา ปริกปฺปนรูปาสุ อติสยาทีสุ วุตฺตีสุ ปรํ สิริํ กนฺติํ โปเสติ ตํ ปูเรติ อาวหตีติฯ
๑๖๘-๑๗๒. เภทวนฺตานํ ปทตฺถานํ สภาวกถนํ อุทฺเทสกฺกเมน ปากฏํ โหตีติ วตฺตมาเนหิ อลงฺกาเรหิ อุทฺทิสนฺโต ‘‘ตตฺถาติสย…เป.… รสี’’ติ คาถาจตุกฺกมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ติสฺสํ วงฺกวุตฺติยํ อิติ เอวํ เอเต ปญฺจติํส เภทา สมุทฺทิฏฺฐา สงฺเขเปน วุตฺตาติฯ เอเตสํ ปน ปทานํ อตฺโถ นิทฺเทเส อาวิภวิสฺสติฯ อิมินา ภาโว จ สิเลโส จ อติปฺปสตฺโถติ ทีเปติฯ ภาโว ภาวาลงฺกาโร ชีวิตํ พนฺธสฺส ปาณภูโตติ วุจฺจเต, ภาวรหิตสฺส พนฺธสฺส ฉวสรีรสฺส วิย อนุปาเทยฺยตฺตา, สิเลโส ตุ สิเลสาลงฺกาโร ปน วงฺกวุตฺตีสุ อติสโยปมาทิวงฺกวุตฺตีสุ ปรมุกฺกํสภูตํ สิริํ โสภํ โปเสติ ปูเรติฯ
นิทฺเทสวณฺณนา
๑๗๓.
ปกาสิกา วิเสสสฺส,
สิยา’ติสยวุตฺติ ยา;
โลกาติกฺกนฺตวิสยา,
โลกิยาติ จ สา ทฺวิธาฯ
๑๗๓. ตตฺถาติสยวุตฺตีนํ ตาว นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘ปกาสิกา’’อิจฺจาทิฯ วิเสสสฺส วตฺถุคตสฺสาติมตฺตสฺส ปกาสิกายาติ อนุวทิตฺวา สา อติสยวุตฺติ สิยาติ วิธียเต, อติสยสฺส วตฺถุโน อุกฺกํสสฺส ปฏิปาทิกา วุตฺติ อติสยวุตฺติฯ สา จ ทุวิธาติ อาห ‘‘โลก’’อิจฺจาทิฯ โลกํ โลกปฺปตีติํ อติกฺกนฺโต วิสโย โคจโร ยสฺสา สา โลกาติกฺกนฺตวิสยา จ โลเก ภวา โลกฐิติมนติกฺกนฺตตฺตาติ โลกิยา จาติ อติสยวุตฺติ ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา ภวติฯ
๑๗๓. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน อติสยวุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘ปกาสิ’’จฺจาทินาฯ วิเสสสฺส ชาตฺยาทิปทตฺถคตอธิกวิเสสสฺส ยา วุตฺติ ปกาสิกา, สา อติสยวุตฺติ นาม สิยา, สา อติสยวุตฺติ โลกาติกฺกนฺตวิสยา จ ชาตฺยาทิปทตฺถานํ ยถาสภาวสงฺขตโลกฐิตฺยาติกฺกนฺตวิสยตฺตา โลกาติกฺกนฺต วิสยาติ จ โลกิยาติ จ ยถาวุตฺตโลกมนติกฺกมฺม ปวตฺตนโต โลกิยาติ เจวํ ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา โหนฺติฯ วทตีติ วุตฺติ, อติสยสฺส วุตฺตีติ จ, โลกํ อติกฺกนฺโต วิสโย เอติสฺสาติ จ, โลเก ภวาติ จ วิคฺคโหฯ ‘‘วิเสสสฺส ปกาสิกา’’ติ ปสิทฺธคุณานุวาเทน สา อติสยวุตฺติ สิยาติ อปสิทฺธํ อติสยวุตฺติวิธานํ กโรติ, ยถา ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติฯ อนุวาทกอนุวาทนียเภโท อุปริปฺเยวเมว ทฏฺฐพฺโพฯ
๑๗๔.
โลกิยาติสยสฺเส’เต,
เภทา เย ชาติอาทโย;
ปฏิปาทียเต ตฺว’ชฺช,
โลกาติกฺกนฺตโคจราฯ
๑๗๔. อยํ ทฺวิปฺปการา อติสยวุตฺติ สภาววุตฺยาทีหิ ภินฺนาติ เจ? อาห ‘‘โลก’’อิจฺจาทิฯ ชาติอาทโย ยโต ปทตฺถสฺส วิจิตฺตํ สรูปํ วทตีติ วิจิตฺตสรูปปฏิปาทิกา สภาววุตฺติปิ อลงฺกาโร, อลงฺการิยํ ตุ วตฺถุมตฺตํ, ตโต สภาววุตฺยาทโย เย เภทา วิเสสา, เอเต โลกิยาติสยสฺส เภทา, ยถา สรีเร ยํ สหชํ สุนฺทรตฺตํ, ตสฺส โปสกาปิ มุตฺตาวลิปฺปภุติ อลงฺกาโรติ วุจฺจติ, เอวํ พนฺเธปฺยลงฺการิยวตฺถุนิมิตฺตํ ธมฺมตฺตํ ยาย อุกฺกํสียติ, สา อุกฺกํโสติ วุจฺจติฯ สา จ วุตฺติ อลงฺการสทฺเทน วุจฺจเตฯ สา ปน อติสยวุตฺติเยวฯ เตเนวาห ‘‘โลกิยาติสยสฺเสเต, เภทา เย ชาติอาทโย’’ติฯ ยโต เอวํ, ตโต โลกาติกฺกนฺตวิสยา จ วิสุํ ทสฺสนียาติ อาห ‘‘ปฏี’’ติอาทิฯ ตุสทฺโท เภเทฯ อชฺช ตุ อิทานิ ปน โลกาติกฺกนฺตโคจรา ปฏิปาทียเตติ สมฺพนฺโธฯ
๑๗๔. อิทานิ เอสา ทฺวิปฺปการาปิ อติสยวุตฺติสภาววุตฺยาทีหิ อนญฺญาติ ทสฺเสตุํ ‘‘โลกิเย’’จฺจาทิมาหฯ ชาติอาทโย ชาติคุณาทิปทตฺถคตวิจิตฺตสรูปสฺส ปกาสนโต นิสฺสยโวหาเรน ‘‘ชาตฺยาทโย’’ติ นิทฺทิฏฺฐา ชาติสภาววุตฺติคุณสภาววุตฺยาทโย เย เภทา วิเสสา, เอเต โลกิยาติสยสฺส โลกิยาติสยวุตฺติยาเยว เภทา อวยวาฯ ตตฺถ โลกิยาติสยวุตฺติ นาม ชาติสภาววุตฺติคุณสภาววุตฺยาทโยเยวาติฯ เอสาเยว วิจิตฺรรูปปฏิปาทิกา อุกฺกํสาติ จ วุจฺจติฯ เอวํ โลกิยาติสยวุตฺติยา ‘‘ลีลาวิกนฺติสุภโค’’ติ อุทาหรณสฺส คมฺยมานตฺตา วกฺขมานํ ปฏิชานาติ ‘‘ปฏิปาทียเต’’จฺจาทินาฯ อชฺช ตุ อิทานิ ปน โลกาติกฺกนฺตโคจรา อติสยวุตฺติ ปฏิปาทียเต อุทาหรณโต นิปฺผาทียติฯ โลเก ภโวติ จ, ตสฺส อติสโย อาธิกฺกมิติ จ วากฺยํฯ
๑๗๕.
ปิวนฺติ เทหกนฺตี เย,
เนตฺตญฺชลิปุเฏน เต;
นา’ลํ หนฺตุํ ชิเน’สํ ตฺวํ,
ตณฺหํ ตณฺหาหโรปิ กิํฯ
๑๗๕. ตมุทาหรติ ‘‘ปิวนฺติ’’จฺจาทินาฯ ชิน เต เทหกนฺตี สรีรโสภาโย เย ชนา เนตฺตญฺชลิปุเฏน อตฺตโน นยนทฺวนฺทสงฺขาเตน อญฺชลิปุเฏน ปิวนฺติ, เอสํ ชนานํ ตณฺหํ ปิปาสํ โลภเมว วา หรติ อนุปตติ [อปนยติ (?)]ฯ ตณฺหาหโรปิ สมาโน ตฺวํ หนฺตุํ นิวตฺติตุํ กิํ นาลํ กสฺมา อสมตฺโถสิฯ ตณฺหาหรา นาม ตณฺหเมว นุทนฺติฯ อตฺร หนนฺตามปิห สมฺปนุทติ โลกฐิติํ อติกฺกมฺม เทหกนฺติยา พหุตฺตนธมฺโม วุตฺโตฯ
๑๗๕. อิทานิ ปฏิญฺญาตานุสาเรน ปฏิปาเทติ ‘‘ปิวนฺติ’’จฺจาทินาฯ โภ ชิน เต ตุยฺหํ เทหกนฺตี สรีรโสภาโย เย ชนา เนตฺตญฺชลิปุเฏน เนตฺตสงฺขาเตน หตฺถปุเฏน ปิวนฺติ, เอสํ สาธุชนานํ ตณฺหํ ปิปาสํ โลภเมว วา ตณฺหาหโรปิ ตฺวํ สพฺเพสํ ตณฺหาวินาสโกปิ หนฺตุํ นิวาเรตุํ กิํ นาลํ กสฺมา อสมตฺโถสีติฯ เอตฺถ ปิวนํ นาม ปิปาสํ วิเนตีติ โลกสภาโวฯ ตณฺหํ หนฺตุํ นาลมิติ โลกสภาวมติกฺกนฺตตฺโถฯ กนฺตีนํ อธิกปิยตา อติสยธมฺโม, ตสฺส วุตฺติ ปน ตณฺหํ หนฺตุํ นาลมิติ โลกาติกฺกนฺตอตฺถํ วิสยํ กตฺวา ปวตฺโต โหติฯ สา ปน กเถตุมิจฺฉิตํ กนฺตีนํ อธิกปิยตํ ตณฺหาหนเน อสมตฺถํ วตฺวา ทีเปตีติ วงฺกวุตฺติ นามฯ วุจฺจมานานํ อุปมารูปกาทีนมฺปิ วงฺกวุตฺติตา อิจฺฉิตตฺถสฺส ปการนฺตเรน ปกาสนโตเยวฯ ยถา นาม สรีรสหชํ ปีนตฺตาทิสุนฺทรตฺตํ อุทฺทีปนากาเรน ฐิตา กฏกอุณฺหีสหาราทโย อลงฺการา นาม ภวนฺติ, เอวํ พนฺธสรีรสงฺขาเต อลงฺกรณียวตฺถุมฺหิ วิชฺชมานอติปิยตาทิเมว อุทฺทีเปตฺวา อลงฺกุรุมานา ‘‘ตณฺหาหโรสิ ตฺวํ เอสํ กนฺตี ปิวนฺตานํ ตณฺหํ หนฺตุํ นาล’’มิติ วาจาภงฺคี อลงฺกาโร นามฯ อลงฺการิยํ นาม อลงฺกาตพฺพกนฺติปิยตาย พหุตฺตนฺติฯ อุตฺตริปิ อลงฺการอลงฺการิยวิภาโค จ อนุรูปโต โยชนกฺกโม จ เอวเมว ทฏฺฐพฺโพฯ เทเห กนฺตีติ จ, อญฺชลีเยว ปุโฏติ จ, เนตฺตานิเยว อญฺชลิปุโฏติ จ, ตณฺหํ หรตีติ จ วิคฺคโหฯ
๑๗๖.
อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโย’ปมา;
สทฺทตฺถคมฺมา วากฺยตฺถ-วิสยาติ จ สา ติธาฯ
๑๗๖. อุปมํ นิทฺทิสติ ‘‘อุปมาเน’’จฺจาทินาฯ อุปมียเต อเนนาติ อุปมานํ, ปทุมาทิกวตฺถุฯ ปทุมาทิโก ตุ สทฺโท อุปมานวาจโกฯ อุปมียตีติ อุปเมยฺยํ, มุขาทิกวตฺถุฯ มุขาทิโก สทฺโท ตุ อุปเมยฺยวาจโกฯ เตสํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ปทุมาทิมุขาทิวตฺถูนญฺจฯ สธมฺมตฺตนฺติ สมาโน ธมฺโม กนฺติมนฺตตา ยสฺส โส สธมฺโม, ตสฺส ภาโว สธมฺมสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตสมาเนน ธมฺเมน สห สมฺพนฺโธ สธมฺมตฺตํ อุปมาโนปเมยฺยปติฏฺฐิตํ อุปมา สิยา, อุปมียติ ยถาวุตฺโต สมฺพนฺโธติ กตฺวาฯ สา ปนาลงฺการิยสฺส ธมฺมสฺสาติสยปฏิปาทนปฺปกาโรฯ กติวิธา สาติ อาห ‘‘สทฺท’’อิจฺจาทิฯ สทฺโท จ อตฺโถ จ, เตหิ คมฺมา ปตียมานา สทฺทตฺถคมฺมาฯ วากฺยํ ปทสมุทาโยฯ ตสฺส อตฺโถ วิสโย โคจโร ยสฺสา วากฺยตฺถวิสยาติ จ สา อุปมา ติวิธา สทฺทคมฺมอตฺถคมฺมวากฺยตฺถวิสยาติ ติธา โหติฯ
๑๗๖. อิทานิ อุปมาลงฺการํ นิทฺทิสติ ‘‘อุปมาโน’’จฺจาทินาฯ อุปมาโนปเมยฺยานํ จนฺทนีลุปฺปลทลาภาทีนํ อานนนยนาทีนญฺจ ปทตฺถานํ สธมฺมตฺตํ กนฺติมนฺตตาปีนตาทิตุลฺยธมฺมสมฺพนฺโธ อุปมา นาม สิยา, สา อลงฺกรณียวตฺถุโน อาธิกฺกปฏิปาทนปฺปการา อุปมา สทฺทตฺถคมฺมา สทฺทคมฺมา จ อตฺถคมฺมา จ วากฺยตฺถวิสยา จ, อิติ เอวํ ติธา ติปฺปการา โหติฯ เอตฺถ อุปมาโนปเมยฺยภูตานํ จนฺทานนาทิปทตฺถานํ สธมฺมสงฺขโต อญฺญมญฺญตุลฺยกนฺติมนฺตตาปีนตาทิธมฺมโยโค ปทตฺถานํ อุปมตฺถสฺส ปติฏฺฐิตตฺตา อุปฏฺฐานตาย อุปมา นาม โหติ, ตนฺนิสฺสยจนฺทาทโย ปน นิสฺสิตโวหาเรน อุปมา นาม โหติ, อุปมานภูตจนฺทาทิอตฺถปฏิปาทโก จนฺทิมาทิสทฺโทปิ ตทตฺเถน อุปมา นาม โหติ, อุปเมยฺยุปเมยฺยนิสฺสยตปฺปฏิปาทกานมฺปิ อุปเมยฺยภาโว เอวเมว ทฏฺฐพฺโพฯ อุปมียเต อเนนาติ อุปมานนฺติ กตฺวา จนฺทาทิ อุปมานํ วุจฺจติ, อุปมียตีติ อุปเมยฺยํ, อานนาทิ, อุปมานญฺจ อุปเมยฺยญฺจาติ จ, สมาโน จ โส ธมฺโม เจติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, สทฺโท จ อตฺโถ จาติ จ, เตหิ คมฺมาติ จ, วากฺยสฺส อตฺโถติ จ, โส วิสโย ยสฺสา อุปมายาติ จ วากฺยํฯ
๑๗๗.
สมาสปจฺจเยวาที, สทฺทา เตสํ วสา ติธา;
สทฺทคมฺมา สมาเสน, มุนินฺโท จนฺทิมานโนฯ
๑๗๗. ตตฺถ สทฺทคมฺมาปิ ติธา สิยาติ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมาส’’อิจฺจาทิฯ สมาโส จ ปจฺจโย จ อิวาทิ จ, เต สทฺทา นาม, สทฺทสทฺเทน สมาสาทโย วตฺตุมธิปฺเปตาติ อตฺโถฯ เตสํ สมาสาทีนํ วสา สทฺทคมฺมา ติธา โหติ สมาสสทฺทคมฺมา ปจฺจยสทฺทคมฺมา อิวาทิสทฺทคมฺมาติ, สมาเสน สมาสสทฺเทน คมฺมา อุปมา วุจฺจตีติ เสโสฯ อุทาหรติ ‘‘มุนินฺโท จนฺทิมานโน’’ติ, จนฺทิมา วิย รุจิรมานนํ มุขํ ยสฺส โส จนฺทิมานโนฯ เอตฺถ จ จนฺทิมํ อุปมานํ, อานนํ อุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ ธมฺโม, จนฺทิมานนานํ สมานธมฺมสมฺพนฺธิโชตโก วิยสทฺโท, เตสุ สาธารณธมฺมวาจกสฺส วิยสทฺทสฺส โจปมาโชตกสฺสาปฺปโยโค สมาเสเนว วุตฺตตฺตา, เอตฺถ ปน วิยสทฺโท จนฺทิมาสทฺเทน อุปมานวาจเกน สมฺพนฺธมุปคโต จนฺทคตเมว สทิสตฺตํ วทติ, มุขคตํ ปน สามตฺถิยา ปทียเต, เอวมีทิสํ ทฏฺฐพฺพํฯ
๑๗๗. เตสุ ยถาวุตฺเตสุ สทฺทคมฺมสฺส ติวิธตฺตํ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘สมาเส’’จฺจาทิฯ สมาสปจฺจเยวาที สมาโส, อายาทิปจฺจยา, อิวาทโย จ สทฺทา นาม, เตสํ สมาสาทีนํ วสา เภเทน สทฺทคมฺมา ติธา สมาสสทฺทคมฺมา ปจฺจยสทฺทคมฺมา อิวาทิสทฺทคมฺมาติ ติวิธา โหติฯ สมาเสน สมาสสทฺเทน คมฺโมปมา วุจฺจติ ‘‘มุนินฺโท จนฺทิมานโน’’ติฯ มุนินฺโท สมฺมาสมฺพุทฺโธ จนฺทิมานโน จนฺทสมานมโนหรมุขมณฺฑเลน ยุตฺโต โหติ, สมาโส จ ปจฺจโย จ อิวอิติ อิทํ อาทิ เยสํ วาทีนนฺติ จ, สทฺเทน คมฺมาติ จ, มุนีนํ อินฺโทติ จ, จนฺทิมา วิย รุจิรํ อานนํ มุขํ ยสฺเสติ จ วิคฺคโหฯ เอตฺถ ‘‘จนฺทิมา’’ติ อุปมานํ, ‘‘อานน’’นฺติ อุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ อุปมาโนปเมยฺยานํ สาธารณธมฺโม, ‘‘วิยา’’ติ สทฺโท จนฺทานนานํ ทฺวินฺนํ อานนคตรุจิรตฺตํ จนฺเท จ, จนฺทคตรุจิรตฺตํ อานเน จ อตฺถีติ สมานธมฺมสมฺพนฺธํ โชเตติ, อิห สาธารณธมฺมวาจกสฺส รุจิรสทฺทสฺส, ตุลฺยธมฺมสงฺขาโตปมาโชตกสฺส วิยสทฺทสฺส จ อปฺปโยโค เตสํ อตฺถานํ สมาเสน วุตฺตตฺตาฯ เอตฺถ อุปมานวาจเกน จนฺทิมาสทฺเทน ยุตฺโต วิย สทฺโท จนฺทคตสทิสตฺตํ โชเตติ, มุขคตสทิสตฺตํ ปน สามตฺถิยา ปตียเตฯ ตถา หิ มุขํ จนฺทสมานมาคจฺฉนฺตํ จนฺทสฺส มุขสทิสตฺตํ วินา น ภวตีติ อญฺญถานุปปตฺติ สามตฺถิยนฺติฯ
๑๗๘.
อายาที ปจฺจยา เตหิ, วทนํ ปงฺกชายเต;
มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ, นีลุปฺปลทลียติฯ
๑๗๘. อิทานิ ปจฺจยสทฺทคมฺมํ ทสฺเสติ ‘‘อายาทิ’’จฺจาทินาฯ อายาทีติ อายอียกปจฺจยาทโย ปจฺจยา ปจฺจยสทฺทา นาม, เตหิ ปจฺจยสทฺเทหิ คมฺมา อุปมา วุจฺจติฯ อุทาหรติ ‘‘วทน’’มิจฺจาทิฯ ปงฺกชมิว รุจิรมาจรติ ปงฺกชายเตฯ เอตฺถาปิ ปงฺกชมุปมานํ, อาจรณกฺริยาย กตฺตุภูตํ อานนมุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ สธมฺโม, ปงฺกชานนานํ สมานธมฺมสมฺพนฺธโชตโก อิวสทฺโทฯ ตตฺถ รุจิร อิวสทฺทานํ ปุพฺเพ วิยาปฺปโยโค ปจฺจเยน วุตฺตตฺตาติ สพฺพตฺถ วิญฺเญยฺยํฯ เอวมุปริปิฯ
๑๗๘. อิทานิ ปจฺจยสทฺทคมฺโมปมํ นิทสฺเสติ ‘‘อายาทิ’’จฺจาทินาฯ อายาที ‘‘อาย อีย ก’’อิติอาทโย ปจฺจยา ปจฺจยสทฺทา นาม, เตหิ ปจฺจยสทฺเทหิ คมฺโมปมา วุจฺจติ ‘‘วทนํ…เป.… ทลียตี’’ติฯ วทนํ มุขํ ปงฺกชายเต ปทุมมิว รุจิรํ อาจรติฯ มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ สพฺพญฺญุโน เนตฺตยุคฬํ นีลุปฺปลทลียติ นีลุปฺปลปตฺตมิว รุจิรมาจรติฯ อาโย อาทิ เยสํ อียาทีนนฺติ จ, ปงฺกชมิว รุจิรมาจรติ ปวตฺตตีติ จ, มุนินฺทสฺส นยนทฺวนฺทมิติ จ, นีลุปฺปลสฺส ทลมิติ จ, ตมิว รุจิรมาจรตีติ จ วากฺยํฯ เอตฺถ ‘‘ปงฺกช’’มิติ จ ‘‘นีลุปฺปล’’มิติ จ อุปมานํ, อาจรณกฺริยาย กตฺตุภูตํ วทนํ นยนทฺวนฺทญฺจ อุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ อุปมาโนปเมยฺยานํ สธมฺโม, อุปมาโนปเมยฺยานํ สมานธมฺมโชตโก อิวสทฺโท, เตสํ อตฺถานํ ปจฺจเยน วุตฺตตฺตา เตสมปฺปโยโคฯ เอวรูเปสุ อญฺเญสุปิ เอวเมว เวทิตพฺโพฯ
๑๗๙.
อิวาที อิว วา ตุลฺย-สมาน นิภ สนฺนิภา;
ยถาสงฺกาส ตุลิต-ปฺปกาส ปติรูปกาฯ
๑๘๐.
สรีสริกฺข สํวาที, วิโรธี สทิสา วิย;
ปฏิปกฺขปจฺจนีก-สปกฺโข’ปมิโต’ปมาฯ
๑๘๑.
ปฏิพิมฺพ ปฏิจฺฉนฺน-สรูป สม สมฺมิตา;
สวณฺณา’ภา ปฏินิธิ, สธมฺมาทิ สลกฺขณาฯ
๑๘๒.
ชยตฺย’กฺโกสติ หสติ, ปติคชฺชติ ทูภติ;
อุสูยตฺย’วชานาติ, นินฺทติ’สฺสติ รุนฺธติฯ
๑๘๓.
ตสฺส โจเรติ โสภคฺคํ, ตสฺส กนฺติํ วิลุมฺปติ;
เตน สทฺธิํ วิวทติ, ตุลฺยํ เตนาธิโรหติฯ
๑๘๔.
กจฺฉํวิคาหเต ตสฺส, ตมนฺเวตฺย’นุพนฺธติ;
ตํสีลํ, ตํ นิเสเธติ, ตสฺส จานุกโรติ’เมฯ
๑๗๙-๑๘๔. อิวาที อิวาทโย นาม อิเมติ สมฺพนฺโธฯ อิโว จ วา จ ตุลฺโย จ สมาโน จ นิโภ จ สนฺนิโภ จาติ ทฺวนฺเท อิว…เป.… สนฺนิภาฯ สทฺทมเปกฺขิย ปุลฺลิงฺคตาฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ ‘‘สธมฺมาที’’ติ อาทิสทฺเทน สาธารณสจฺฉายาทีนํ ปริคฺคโหฯ ชยติจฺจาทีสุ กมฺมํฯ
๑๗๙- ๑๘๔. อิวาทิสทฺทคมฺโมปมาธิกาเร ปฐมํ ตาว ‘‘อิวาทโย นาม เอเต’’ติ ทสฺเสติ ‘‘อิวาทิ’’จฺจาทินาฯ อิวาทีติ ปทสฺส ฉฏฺฐมคาถาย อิเมติ อิมินา สมฺพนฺโธ, ตสฺส จาติ จสทฺทํ ยุชฺชนฏฺฐาเน โยเชตฺวา สนฺนิภา จาติอาทโย โยเชตพฺพาฯ ‘‘สธมฺมาที’’ติอาทิสทฺเทน สาธารณสจฺฉายาทโย คหิตาฯ นินฺทติ อิสฺสตีติ ปทจฺเฉโท, อิเม ทฺเวปญฺญาส อิวาทโย นามฯ ‘‘ชยติ อกฺโกสติ หสติ’’อิจฺจาทิกํ ตํตํกฺริยาปทสงฺขตอนุการิยานํ อนุกรณนฺติ กตฺวา ทฺวนฺโทเยว, ‘‘สนฺธิสมาสา อทฺธสฺสา’’ติ [สนฺธิสมาโส ตททฺธสฺสาติ (ก.)] วุตฺตตฺตา สนฺธิสมาสานํ คาถทฺธสฺส วินา อุภยทฺธมชฺเฌ อลพฺภนโต ทูภติปทโต ปุพฺเพเยว สมาโส กาตพฺโพ, โน เจ, อสมาโสติ คเหตพฺโพฯ ตสฺส โจเรติ โสภคฺคมิจฺจาทิกมฺปิ วากฺยานุกรณนฺติ กตฺวา ตตฺถ สมาโส, วากฺเย เกวลปทานีติ วา คเหตพฺโพฯ อิเมสํ สพฺเพสมฺปิ อิว สทฺทปริยายตฺตา สทิสตฺถาติ สพฺพตฺถ ภาวตฺโถ, อวยวตฺโถ ปน ปากโฏเยวฯ
๑๘๕.
อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ วิภาวิหิ;
อิเมหิ อุปมาเภทา, เกจิ นิยฺยนฺติ สมฺปติฯ
๑๘๕. อิวาทีนํ วินิโยควิสยํ ทสฺเสตฺวา อุปมาเภทํ ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘อุปมาน’’อิจฺจาทิฯ เกจีติ อิมินา อปริยนฺตตฺตเมสํ [อปริยนฺตปเภทํ (ก.)] ทสฺเสติฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘ปริยนฺโต วิกปฺปาน’’นฺติอาทิฯ นิยฺยนฺติ อุทาหรียนฺติฯ
๑๘๕. อิทานิ อิวาทิสทฺทคมฺโมปมํ ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘อุปมาโน’’จฺจาทินาฯ อุปมาโนปเมยฺยานํ สธมฺมตฺตํ สมานธมฺมสมฺพนฺโธฯ วิภาวิหิ ปกาสเกหิฯ อิเมหิ อิวาทีหิ สทฺเทหิ ชานิตพฺพา เกจิ อุปมาเภทา อปริยนฺตตฺตา สมฺปติ ทานิ ลทฺธาวสเร นิยฺยนฺติ อุทาหรณมตฺเตน ปฏิปาทียนฺติฯ
๑๘๖.
วิกาสิปทุมํ’วา’ติ-สุนฺทรํ สุคตานนํ;
อิติ ธมฺโมปมา นาม, ตุลฺยธมฺมนิทสฺสนาฯ
๑๘๖. ‘‘วิกาสิ’’จฺจาทิฯ สุคตานนํ มุนินฺทสฺส วทนํ อติสุนฺทรํ อจฺจนฺตรมณียํฯ กิมิว? วิกาสิปทุมํว ปพุชฺฌมานปทุมํวิยฯ อิติ อยเมวํวิธา ธมฺโมปมา นาม โหติฯ กสฺมา? อานนปทุมานํ สมานสฺส ธมฺมสฺส คุณสฺส สุนฺทรสฺส ลกฺขณสฺส นิทสฺสนา สุนฺทรตฺตนฺติ ปฏิปาทนโตฯ
๑๘๖. อุทาหรณมาห ‘‘วิกาสิ’’จฺจาทินาฯ สุคตานนํ ภควโต มุขํ วิกาสิปทุมํว พุชฺฌมานปงฺกชมิว อติสุนฺทรํ โหติฯ อิติ อีทิสา อุปมา ตุลฺยธมฺมนิทสฺสนา อติสุนฺทรมิติ สมานคุณทสฺสเนน ธมฺโมปมา นาม โหติฯ ปทุมานนานํ สาธารณคุณสฺส ปกาสนโต อติสุนฺทรมิติ ตุลฺยธมฺโม นาม โหติฯ เอตฺถ ปทุมคตตุลฺยธมฺมสมฺพนฺธสงฺขาตาย อุปมาย อิวสทฺเทน โชติยมานตฺเตปิ อติสุนฺทรนฺติ วุตฺตตฺตา ยถาวุตฺโตปมาย ธมฺเมน ยุตฺตตฺตา ธมฺโมปมา นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ
๑๘๗.
ธมฺมหีนา มุข’มฺโภช-สทิสํ มุนิโน อิติ;
วิปรีโตปมา ตุลฺย-มานเนน’มฺพุชํ ตวฯ
๑๘๗. ‘‘ธมฺม’’อิจฺจาทิฯ มุนิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส มุขํ อมฺโภเชน ปทุเมน สทิสํ สมานํฯ อิติ อยํ ธมฺมหีโนปมา นาม สุนฺทรสงฺขาตสฺส คุณสฺส อนิทฺทิฏฺฐตฺตา, สา ตุ อตฺถวสา คมฺยเตฯ กถมญฺญถา ยุชฺชตีติ? เอตฺถ ปน สทิสสทฺโท อุปเมยฺยสฺส มุขสฺส วิเสสนนฺติ มุขคตเมว สทิสตฺตํ วทติ, อมฺโภชคตํ ตุ สามตฺถิยา คมฺยเตฯ เอวมีทิสํ เญยฺยํฯ ‘‘วิปรีเต’’จฺจาทิฯ มุนีติ คมฺยเต สุตตฺตา, โภ มุนิ ตว อานเนน มุเขน อมฺพุชํ ตุลฺยนฺติ อยํ วิปรีโตปมาฯ ธมฺมหีนตฺเตปิ ปสิทฺธิวิปริยเยนาภิหิตตฺตา ตนฺนาเมเนว วุตฺตาฯ เอวมุปริปิฯ
๑๘๗. ‘‘ธมฺมหีเน’’จฺจาทิฯ ‘‘มุขมฺโภชสทิสํ มุนิโน’’ตฺยยํ อุปมาฯ ธมฺมหีนา ตุลฺยธมฺมปกาสกสุนฺทราทิสทฺทหีนตฺตา ธมฺมหีนา นามฯ วาจกาภาเว ตุลฺยธมฺโม กถํ ปตียตีติ เจ? มุนิโน มุขํ วทนํ อมฺโภชสทิสํ ปทุมสทิสมิติฯ เอตฺถ มุขสฺส อมฺโภชสมานตฺตํ มุขมฺโภชานํ สาธารณธมฺเม อสติ กถํ ภวตีติ? อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิยาติ, อิวปริยาโย สทิสสทฺโท มุขสฺส วิเสสนํ ยสฺมา โหติ, ตสฺมา มุขคตสทิสตฺตํ วทติ, อมฺโภชคตสทิสตฺตํ ปน สามตฺถิยา เอว วิญฺญายเตฯ เห มุนิ ตว ตุยฺหํ อานเนน อมฺโภชํ ตุลฺยํ สมานนฺติ อยํ วิปรีโตปมาฯ ‘‘อมฺพุเชน อานนํ ตุลฺย’’นฺติ โลกปฺปสิทฺธิยา วิปริยเยน ‘‘อานเนน อมฺพุชํ ตุลฺย’’นฺติ วุตฺตตฺตา ธมฺมหีนตฺเต สติปิ วิปรีโตปมา นาม โหติฯ ‘‘สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธ พลวา’’ติ [ปริภาเสนฺทุเสขร ๑๑๒] วุตฺตตฺตา เอตฺถ ‘‘มุนี’’ติ อวิชฺชมาเนปิ ปุพฺพทฺเธ ‘‘มุนิโน’’ติ สุตตฺตา ลพฺภมาโน ‘‘ตวา’’ติ ตุมฺหสทฺทสนฺนิธาเนน อามนฺตนตฺโถ วิญฺญายติฯ เอตฺถ อิวปริยาโย ตุลฺยสทฺโท อมฺพุชวิเสสนภูโต อมฺพุชคตสทิสตฺตํ วทติ, อานนคตสทิสตฺตญฺจ อมฺพุชานนานํ สาธารณธมฺโม จ สามตฺถิยา ญายติจฺจาทิกํ วุตฺตนเยน ญาตพฺพํฯ อุปริปิ ปากฏฏฺฐานํ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ
๑๘๘.
ตวานน’มิว’มฺโภชํ, อมฺโภช’มิว เต มุขํ;
อญฺญมญฺโญปมา สา’ยํ, อญฺญมญฺโญปมานโตฯ
๑๘๘. ‘‘ตว’’อิจฺจาทิฯ อญฺญมญฺโญปมานโตติ อญฺญมญฺญสฺส มุขสฺส อมฺโภชสฺส จ อญฺญมญฺเญน ตํทฺวเยน อุปมานโตฯ
๑๘๘. ‘‘ตวานนิ’’จฺจาทิฯ ‘‘อมฺโภชํ ตวานนมิว, เต มุขํ อมฺโภชมิวา’’ติ อยมุปมาฯ อญฺญมญฺโญปมานโต อญฺญมญฺญสฺส อุปมานตฺตา อญฺญมญฺโญปมา นาม โหติฯ อญฺญมญฺญสฺส อุปมาติ จ, อญฺญมญฺญสฺส อุปมานนฺติ จ วิคฺคโหฯ วิคฺคหทฺวเยปิ ปุพฺพวิภตฺติโลโปฯ สพฺพาทีนํ พฺยติหารลกฺขเณน อุตฺตรวิภตฺติโลโปฯ สมาสลกฺขเณน อญฺญตฺถสฺส อเปกฺขาสิทฺธตฺตา มุขาเปกฺขาย อญฺญํ อมฺโภชญฺจ, อมฺโภชาเปกฺขาย อญฺญํ มุขญฺจ กเมน อุปเมยฺยา นามฯ อมฺโภชาเปกฺขาย อญฺญํ มุขญฺจ, มุขาเปกฺขาย อญฺญํ อมฺโภชญฺจ อุปมานํ นามฯ
๑๘๙.
ยทิ กิญฺจิ ภเว’มฺโภชํ,
โลจนพฺภมุวิพฺภมํ;
ธาเรตุํ มุขโสภํ ตํ,
ตเว’ติ อพฺภุโตปมาฯ
๑๘๙. ‘‘ยทิ’’จฺจาทิฯ โลจนานิ จ ภมุโย จ, ตาสํ วิพฺภโม ยสฺมิํ, ตํ, ตาทิสมมฺโภชํ กิญฺจิ กิมปิ ยทิ ภเวฯ ตมีทิสมมฺโภชํ ตว มุขโสภํ วทนกนฺติํ ธาเรตุํ นิสิชฺฌเตฯ กิํ นฺวจฺฉริยมีทิสนฺติ อพฺภุตตฺถวิภาวเนน วทนมมฺพุเชโนปมียตีติ อยมพฺภุโตปมา ญาตพฺพาติฯ
๑๘๙. ‘‘ยทิ’’จฺจาทิฯ โลจนพฺภมุวิพฺภมํ โลจนภมูนํ ลีลาวนฺตํ กิญฺจิ อมฺโภชํ กิญฺจิ อจฺฉริยํ ปทุมํ ยทิ ภเว เจ สิยา, ตมมฺโภชํ ตว มุขโสภํ วทนกนฺติํ ธาเรตุํ สมตฺโถ โหติฯ อิติ อีทิสี อุปมา อพฺภุโตปมา อพฺภุตธมฺมปกาสกตฺตา อพฺภุโตปมา นามฯ เอตฺถ อวิชฺชมาโนปิ วิชฺชมานตฺเตน ปริกปฺปิโต ปทุมคโต โลจนพฺภมุวิพฺภมสมฺพนฺโธ อมฺโภชวิเสสเนน ‘‘โลจนพฺภมุวิพฺภม’’นฺติ อิมินา โชติโตฯ ตสฺมา อมฺโภชํ โลจนพฺภมุวิพฺภมสมฺพนฺธสงฺขตอุปมาย โชตกตฺตา นิสฺสิตโวหาเรน อุปมา, มุขํ อุปเมยฺยนฺติ มุขคโต โลจนพฺภมุวิพฺภมสมฺพนฺโธ ยทิ มุเข น ภเวยฺย, ตาทิสํ มุขโสภํ ธาเรตุํ กถํ สมตฺโถติ สามตฺถิยา ญายติฯ โลจนพฺภมุวิพฺภมสงฺขาตสาธารณธมฺโม ปน ‘‘โลจนานิ จ ภมุโย เจติ จ, ตาสํ วิพฺภโม ยสฺมิ’’นฺติ จ วิคฺคเห นิปฺผนฺเนน ภินฺนาธิกรณอญฺญปทตฺถสมาเสน คุณีภูตสฺสปิ คหิตตฺตา วิญฺญายติ [คหณสฺส วิญฺญายมานตฺตา (ก.)]ฯ
๑๙๐.
สุคนฺธิ โสภสมฺพนฺธิ, สิสิรํสุวิโรธิ จ;
มุขํ ตว’มฺพุชํเว’ติ, สา สิเลโสปมา มตาฯ
๑๙๐. ‘‘สุคนฺธิ’’จฺจาทิฯ ตว มุขํ อมฺโภชมิว สิสิรํสุโนจนฺทสฺส วิโรธิ ปจฺจนีกํ, มุขํ ตํสมานกนฺติตฺตา อมฺพุชญฺจ ตทุทเย สงฺโกจภชนโตฯ โสภสมฺพนฺธิ กนฺติยุตฺตํ, มุขมมฺพุชญฺจฯ สุคนฺโธ อสฺส อตฺถีติ สุคนฺธิ จ ทฺวยมปีติ เอวํ สิเลสปริคฺคเหน มุขมฺพุชานํ อุปมาโยคโต สา ยถาวุตฺตา สิเลโสปมา มตาฯ
๑๙๐. ‘‘สุคนฺธิ’’จฺจาทิฯ ตว มุขํ อมฺโภชมิว สิสิรํสุวิโรธิ จนฺทสฺส วิรุทฺธํ โหติ ตุลฺยตฺตาฯ ปทุมํ ปน จนฺโททเยน อตฺตโน สงฺโกจนตฺตา ตสฺส วิรุทฺธํ โหติฯ โสภสมฺพนฺธิ จ อนญฺญสาธารณมุขคตกนฺติสมฺพนฺธยุตฺตญฺจ โหติฯ ปทุมํ ปน ปทุมคตกนฺติสมฺพนฺธินา ยุตฺตํ โหติฯ สุคนฺธิ จ จตุชฺชาติสุคนฺธวหนโต […วมนโต (ก.)] สุคนฺธิ จ โหติฯ อมฺพุชํ ปน ปทุมสุคนฺเธเนว ยุตฺตํ โหติฯ อิติ อีทิสี อุปมา สิเลโสปมา เอกปทาติหิตอุภยตฺถลกฺขเณน สิเลสวเสน วุตฺตตฺตา สิเลโสปมา นาม โหติฯ สิสิรา สีตลา อํสุ กนฺติ อสฺเสติ จ, ตสฺส วิรุชฺฌติ สีเลเนติ จ, ปจฺจยสามตฺถิยวเสน ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ อตฺถานํ ลพฺภนโต สิลิสฺสติ อปโรปิ อตฺโถ เอตฺถ อลงฺกาเรติ จ, สิเลสวเสน วุตฺตา อุปมาติ จ วิคฺคโหฯ เอตฺถ สุคนฺโธ จ โสตสมฺพนฺโธ จ สิสิรํสุวิโรธิตฺตญฺเจติ อิเม อุปมาโนปเมยฺยานมมฺพุชมุขานํ ตุลฺยธมฺโม, เตสุ อมฺพุชคตตุลฺยธมฺมสมฺพนฺโธ สธมฺมตฺตา อุปมา นาม โหติ, สา อมฺพุชสมฺพนฺธินา อิวสทฺเทน โชติตา, มุขคตตุลฺยธมฺโม ปน อสฺสตฺถิตสฺสีลตฺเถ กตปจฺจเย สติปิ สามตฺถิยาเยว คมฺยเตฯ
๑๙๑.
สรูปสทฺทวาจฺจตฺตา, สา สนฺตาโนปมา ยถา;
พาลา’วุ’ยฺยานมาลา’ยํ, สาลกานนโสภินีฯ
๑๙๑. ‘‘สรูป’’อิจฺจาทิฯ อยมุยฺยานมาลา พาลาว อิตฺถี วิยฯ กถํ? สาลกานนโสภินี พาลา ตาว สหาลเกน เกสสนฺนิเวสวิเสเสน วตฺตเต สาลกมานนํ เตน โสภเตฯ สาลกานนโสภินี อุยฺยานมาลาปิ สาลานํ รุกฺขวิเสสานํ กานเนน คหเนน โสภเต, เอวรูปา สา ตาทิสี สนฺตาโนปมา อาขฺยายเต, กสฺมา? สิเลโสปมตฺตสภาเวปิ สรูเปน สทิเสน สทฺเทน ‘‘สาลกานนโสภินี’’ตฺเววํวิเธน สทฺทสนฺตาเนน วิเสสภูเตน วาจฺจตฺตา ปกาสิยตฺตา ตสฺสาอิติ คมฺยเตฯ ยเถติ นิทสฺสเนฯ
๑๙๑. ‘‘สรูเป’’จฺจาทิฯ สรูปสทฺทวาจฺจตฺตา ตุลฺยสุติยา อจฺฉินฺนสมฺพนฺธวจนมาลาย วุจฺจมานตฺตา สา อุปมา สนฺตาโนปมา นาม โหติ, สิเลสตฺเต สติปิ กตสมาเสหิ ปทสนฺตาเนหิ วุจฺจมานตฺตา สนฺตาโนปมา นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ยเถ’’ติ อุทาหรติฯ อยํ อุยฺยานมาลา เอสา อุยฺยานปนฺติ สาลกานนโสภินี อลกสงฺขาตเกสสนฺนิเวสสหิเตน มุเขน โสภมานา พาลาว องฺคนา อิว สาลกานนโสภินี สาลวเนหิ โสภมานา โหติฯ อุปมาโนปเมยฺยานํ สมานํ รูปํ เยสนฺติ จ, สรูปา จ เต สทฺทา เจติ จ, เตหิ วาจฺจา อุปมาติ จ, ตสฺสา ภาโวติ จ, สนฺตาเนน ยุตฺตา อุปมาติ จ, อุยฺยานานํ มาลาติ จ, สห อลเกน วตฺตมานนฺติ จ, ตญฺจ ตํ อานนญฺจาติ จ, เตน โสภติ สีเลนาติ จ, สาลานํ กานนนฺติ จ, เตน โสภติ สีเลนาติ จ วากฺยํฯ
๑๙๒.
ขยี จนฺโท พหุรชํ, ปทุมํ เตหิ เต มุขํ;
สมานมฺปิ สมุกฺกํสี-ตฺย’ยํ นินฺโทปมา มตาฯ
๑๙๒. ‘‘ขยี’’อิจฺจาทิฯ จนฺโท ขยี ขโย อจฺจโย ยสฺเสติ, ปทุมํ พหุรชํ พหูนิ รชานิ ปราคาวยวา ยสฺมินฺติ, เตหิ เอวํภูเตหิ จนฺทปทุเมหิ กนฺติอาทินา สมานมฺปิ สทิสมฺปิ สนฺตํ ตว มุขํ สมุกฺกํสิ ปรมุกฺกํสวนฺตํ, ขยสทฺทสฺส จ รชสฺส จ โทเสปิ วตฺตนโต, สทฺทจฺฉเลน ขยสฺส โทสรูปสฺส พหุรชตฺตสฺส จ ตตฺถาภาวโตติฯ อิติ เอวรูปา อยํ นินฺโทปมา มตา นินฺทิเตน จนฺทาทินา ขยสฺโสปมิตตฺตาฯ
๑๙๒. ‘‘ขยิ’’จฺจาทิฯ จนฺโท ขยี ปาฏิปทโต ปฏฺฐาย ทิเน ทิเน เอกเมกาย กลาย สูริยสฺส อาสนฺนเหตุ ขียนสภาวยุตฺโต โหติ, ปทุมํ พหุรชํ พหุเรณุสมนฺนาคตํ โหติ, เตหิ จนฺทปทุเมหิ สมานมฺปิ กนฺติสุคนฺธาทีหิ สทิสมฺปิ เต มุขํ ตวานนํ สมุกฺกํสิ ขยรชสทฺเทหิ โทสสฺสาปิ วาจฺจตฺตา สทฺทจฺฉเลหิ คมฺยมานสฺส ตาทิสสฺส โทสสฺส มุเข อวิชฺชมานตฺตา อธิกุกฺกํสคุณวนฺตํ โหติ, อิติ อีทิสี อยํ อุปมา นินฺโทปมา นินฺทิตานํ จนฺทปทุมานํ มุขสฺส อุปมิตาติ นินฺโทปมา นาม โหติ, มุขวิเสสเนน อิวสทฺทปริยาเยน สมานสทฺเทน มุขคตสธมฺโม โชติโต โหติ, อุปมาสงฺขตจนฺทปทุมคตสธมฺโมปิ ทฺวีสุ ตุลฺยธมฺโมปิ สามตฺถิยา คมฺยเต, อปิสทฺโท เจตฺถ วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย, สมุกฺกํโสติ วตฺตพฺพนฺตโรฯ
๑๙๓.
อสมตฺโถ มุเขนิ’นฺทุ, ชิน เต ปฏิคชฺชิตุํ;
ชโฬ กลงฺกี’ติ อยํ, ปฏิเสโธปมา สิยาฯ
๑๙๓. ‘‘อสมตฺโถ’’อิจฺจาทิฯ ชิน เต มุเขน ชโฬ สีโต อกุสโล จ กลงฺโก มิคลญฺฉนลกฺขโณ โทโส อสฺส อตฺถีติ กลงฺกีฯ สทฺทจฺฉเลน โทสกถนํฯ ตาทิโส อินฺทุ จนฺโท ปฏิคชฺชิตุํ วิวทิตุํ อสมตฺโถ, มุขนฺตุ วิสทํ อลงฺกตญฺเจติ กถมเนนายํ สทิโสติ นิเสธทฺวาเรน สธมฺมตาว คมฺมเต, อยํ ปฏิเสโธปมา สิยาฯ
๑๙๓. ‘‘อสมตฺโถ’’จฺจาทิฯ เห ชิน เต ตุยฺหํ มุเขน ปฏิคชฺชิตุํ วิวทิตุํ ชโฬ สีตโล อวิสโท กลงฺกี สสลกฺขโณ วา สโทโส วา อินฺทุ จนฺโท อสมตฺโถ โหตีติ, อยํ เอทิสี อุปมา ปฏิเสโธปมา นามฯ กลงฺโก อสฺส อตฺถีติ วากฺยํฯ เอตฺถ วิสเทน กลงฺกรหิเตน มุเขน สีตโล อวิสโท สโทโส จนฺโท สมาโน ภวิตุมสมตฺโถติ เอวํ ปฏิเสธทฺวเยน อินฺทมุขสงฺขาตานํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ตุลฺยธมฺมสมฺพนฺธสฺส ปกาสิตตฺตา สติปิ นินฺโทปมาภาเว ปฏิเสโธปมา นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ปฏิคชฺชิตุ’’นฺติ อิทํ จนฺทสฺส วิเสสนตฺตา จนฺทคตสธมฺมํ โชเตติฯ
๑๙๔.
กจฺฉํ จนฺทารวินฺทานํ, อติกฺกมฺม มุขํ ตว;
อตฺตนาว สมํ ชาต-มิตฺย’สาธารโณปมาฯ
๑๙๔. ‘‘กจฺฉ’’มิจฺจาทิฯ จนฺทสฺส อรวินฺทสฺส จ กจฺฉํ ปทวิํ อติกฺกมฺม อวตฺถริย เตส’มวกํสโต [อวตฺถุยเตสมณํสโต (ก.)], ตว มุขํ อตฺตโน สรูเปเนว สมํ ชาตมิติ เอวรูปา อสาธารณตาภิธาเนน สทิสตฺตปตีติยา อสาธารโณปเมติ นิคทฺยเตฯ
๑๙๔. ‘‘กจฺฉ’’มิจฺจาทิฯ เห มุนิ ตว มุขํ จนฺทารวินฺทานํ โลกปูชิตานํ สสิอมฺพุชานํ กจฺฉํ ปทวิํ อวตฺถํ วา อติกฺกมฺม อตฺตโน อตุลฺยตฺเตน อตฺตนา เอว สมานตฺตวตฺถุโน อภาวา สมํ ชาตํ, อิติ อีทิสา อุปมา อสาธารโณปมา อตุลฺยธมฺมภาวสฺส ปกาสนโต อสาธารโณปมา นาม โหติฯ อิห อุปมาภูตานํ จนฺทารวินฺทานํ มุขสฺส หีนภาวปฏิปาทนทฺวาเรน จนฺทารวินฺเทหิ มุขํ ตุลฺยนฺติ ปญฺญาปนโต จนฺทารวินฺทา อสาธารโณปมา นาม โหติฯ สมสทฺโท มุขคตสฺส สาธารณธมฺมํ โชเตติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยํฯ
๑๙๕.
สพฺพมฺโภชปฺปภาสาโร, ราสิภูโตว กตฺถจิ;
ตวา’นนํ วิภาตีติ, โหตา’ภูโตปมา อยํฯ
๑๙๕. ‘‘สพฺพ’’อิจฺจาทิฯ กตฺถจิ เอกฏฺฐาเน ราสิภูโต สพฺเพสมมฺโภชานํ ปภาสาโรว ตวานนํ วิภาตีติ เอวํภูตา อยํ อภูโตปมา โหติฯ
๑๙๕. ‘‘สพฺพ’’มิจฺจาทิฯ กตฺถจิ ฐาเน ราสิภูโต สพฺพมฺโภชปฺปภาสาโรว สกลปทุมานํ อุตฺตมกนฺติปุญฺโช วิย ตวานนํ วิภาติ วิเสเสน ปภาติ, อิติ อีทิสี อุปมา อภูโตปมา อวิชฺชมานวตฺถุโน อุปมิตตฺตา อภูโตปมา นาม โหติฯ อราสิ ราสิภูโตติ วิคฺคโหฯ เอตฺถ โยชนาวิภูโต ตาทิสปภาสาราภาวโต อวิชฺชมานตฺเถน ปริกปฺปิโตฯ
๑๙๖.
ปตียเต’ตฺถคมฺมา ตุ, สทฺทสามตฺถิยา กฺวจิ;
สมาสปฺปจฺจเยวาทิ-สทฺทโยคํ วินา อปิฯ
๑๙๖. อตฺถคมฺโมปมํ ทสฺเสติ ‘‘ปตียเต’’อิจฺจาทิฯ อตฺถคมฺมา ตุ’ปมา กฺวจิ กิสฺมิญฺจิ ฐาเน สมาสาทิสทฺทานํ โยคํ วินา อปิ สทฺทานํ ปโยควิเสสาทิคาฬฺเหน อญฺญถานุปปตฺติลกฺขเณน สามตฺถิเยน ปตียเตฯ
๑๙๖. ติวิธํ สทฺทคมฺโมปมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺถคมฺโมปมํ ทสฺเสติ ‘‘ปตียเต’’ตฺยาทินาฯ อตฺถคมฺมา ตุ อตฺถคมฺโมปมา ปน กฺวจิ ฐาเน สมาสปจฺจเยวาทิสทฺทโยคํ วินาปิ เตสํ สทฺทานํ สมฺพนฺธํ หิตฺวาปิ สทฺทสามตฺถิยา สมฺพนฺเธ ปยุตฺตาวเสสสทฺทานํ อตฺถสตฺติยา ปตียเตฯ สทฺทานํ สามตฺถิยนฺติ วิคฺคโหฯ
๑๙๗.
ภิงฺคาเน’มานิ จกฺขูนิ, นา’มฺพุชํ มุข’เมวิ’ทํ;
สุพฺยตฺตสทิสตฺเตน, สา สรูโปปมา มตาฯ
๑๙๗. อุทาหรติ ‘‘ภิงฺเค’’จฺจาทินาฯ น ภิงฺคา เอเต, กิญฺจรหิ จกฺขูนิมานิ, นมฺพุชเมตํ, กินฺตุ มุขเมวิทนฺติ เอวรูปา สา สรูโปปมา มตา ภิงฺคาทีนมวิปรีตสรูปสฺส ทีปนโตฯ เตนาห ‘‘สุพฺยตฺเต’’ตฺยาทิฯ สุพฺยตฺเตน ภิงฺคจกฺขูนํ อมฺพุชมุขานญฺจ ปริผุเฏน สทิสตฺเตน จญฺจลตฺตกนฺตฺยาทิลกฺขเณน เตเนวาเภทสงฺกาปุพฺพเมว วิเวจิตํ อญฺญตฺร จกฺขาทีสุ ยํ ภิงฺคาทิญฺญาณมุปฺปนฺนํ, ตสฺส ปจฺจกฺขานโต อุปมาโชตกานมิวาทีนมภาเวปิ ภิงฺคโลจนาทีนํ สทิสตฺตํ ปตียเต สามตฺถิยโตฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ
๑๙๗. อิทานิ อุทาหรณมาหรติ ‘‘ภิงฺคานิ’’จฺจาทินาฯ อิมานิ ภิงฺคานิ ภมรา น ภวนฺติ, กิญฺจรหิ จกฺขูนิฯ อมฺพุชํ น อิทํ ปทุมํ น โหติ, กินฺตุ มุขเมวาติฯ อีทิสี สา อุปมา สุพฺยตฺตสทิสตฺเตน สุปากเฏน ภิงฺคโลจนานํ อมฺพุชมุขานญฺจ ตุลฺยภาเวน สรูโปปมา นาม โหติฯ เอตฺถ สมาสปจฺจยอิวาทิสทฺทปโยคาภาเวปิ ‘‘ภิงฺคาเนมานิ จกฺขูนิ’’จฺจาทินา จกฺขุมุเขสุ ภิงฺคอมฺพุชนฺติ วิปรีตปวตฺตพุทฺธิํ ปฏิเสเธตฺวา จกฺขุมุขวิธานโต จญฺจลตฺตกนฺติมตฺตาทีสุ สุพฺยตฺตํ ตุลฺยตฺตํ วินา จกฺขุมุเขสุ ภิงฺคมฺพุชพุทฺธิํ กีทิสมุปฺปชฺชตีติ อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิยา อุปมานภูตานํ ภิงฺคมฺพุชานํ อุปเมยฺยภูตานํ จกฺขุมุขานญฺจ สทิสตฺตํ ญายติฯ สุฏฺฐุ พฺยตฺตํ ปากฏนฺติ จ, ตญฺจ ตํ สทิสตฺตญฺจาติ จ, สมานํ รูปํ สภาโว ยสฺสา อุปมายาติ จ, สา จ สา อุปมา จาติ จ วากฺยํฯ
๑๙๘.
มเยว มุขโสภา’สฺเส-ตฺยล’มินฺทุ วิกตฺถนา;
ยโต’มฺพุเชปิสา’ตฺถีติ, ปริกปฺโปปมา อยํฯ
๑๙๘. ‘‘มเยวิ’’จฺจาทิฯ อินฺทุ จนฺท, อสฺส มุนิโน มุขโสภา วทนชุติ มเยว, นาญฺญตฺราติ เอวรูปา วิกตฺถนา อตฺถปสํสเนน อลมิติ ปฏิเสโธฯ กิมิติ? ยโต ยสฺมา การณา สา มุขโสภา อมฺพุเชปิ น เกวลมินฺทุมฺหิ อตฺถิ, โน นตฺถีติ อสโตปิ ตถา วิกตฺถนสฺส ปริกปฺปนโต วทนมินฺทุโนปมียตีติ เอวรูปา อยํ ปริกปฺโปปมาฯ
๑๙๘. ‘‘มเย’’จฺจาทิฯ เห อินฺทุ อสฺส อิมสฺส โลกสามิโน มุขโสภา วทนกนฺติ เอกเก มยิ เอว, อีทิสี วิกตฺถนา อตฺตสิลาเฆน อลํ นิปฺปโยชนํฯ กสฺมาติ เจ? ยโต สา มุขโสภา อมฺพุเชปิ อตฺถิ, ตสฺมาติฯ อิติ อีทิสา อยํ อุปมา ปริกปฺโปปมา นาม โหติฯ ยโตติ อนิยมนิทฺทิฏฺฐการณํ ปน อมฺพุเชปิ สา อตฺถีติ ทสฺสิยมานํ ปทุเมปิ ตสฺส อตฺถิตฺตเมวฯ ปริกปฺปนาย วุตฺตา อุปมาติ วิคฺคโหฯ อิธ จนฺทสฺส อวิชฺชมานวิกตฺถนสฺส วิชฺชมานตฺเตน ปริกปฺปนโต สธมฺมโชตกสทฺทนฺตเร อสติปิ อุปมานภูตอินฺทุโน จ อุปเมยฺยภูตมุขสฺส จ สทิสตฺตํ อิเมสํ ทฺวินฺนํ สทิสตฺตํ วินา วตฺตุโน ตาทิสกปฺปนา กถํ โหตีติ อิมาย อตฺถสตฺติยา คมฺยเตฯ
๑๙๙.
กิํ วา’มฺพุช’นฺโตภนฺตาลิ,
กิํ โลลนยนํ มุขํ;
มม โทลายเต จิตฺต-
มิจฺจ’ยํ สํสโยปมาฯ
๑๙๙. ‘‘กิํ วา’’อิจฺจาทิฯ อนฺโต ภนฺตา อลี ภมรา ยสฺมิํ, ตมีทิสมมฺพุชํ กิํ วาฯ โลลานิ จปลานิ นยนานิ ยสฺมิํ, ตาทิสํ วาฯ ชิน ตเวทํ มุขํ กินฺติ มม จิตฺตํ โทลายเต โทเลวาจรติฯ เอวํ ปกฺขทฺวยปริคฺคเหน สํสยตีติ อตฺโถฯ อิจฺจยมีทิสี สํสยเวเสน อมฺพุชมุขานโมปมาวคมา สํสโยปมาฯ
๑๙๙. ‘‘กิํ วา’มฺพุเช’’จฺจาทิฯ อนฺโตภนฺตาลิ อพฺภนฺตเร ภมมานภมรวนฺตํ อมฺพุชํ กิํ วา, ตุยฺหํ โลลนยนํ จญฺจลเนตฺตํ มุขํ กิํ วาติ มม จิตฺตํ โทลายเต อุภยสมฺภมชนนโต โทลา วิย โหติฯ อิติ อยํ เอวรูปา อุปมา สํสโยปมา ทฺวินฺนํ สทิสตฺตสฺส สํสเยน ปกาสิตตฺตา สํสโยปมา นาม โหติฯ อนฺโต ภนฺตา อลี ยสฺมินฺติ จ, โลลานิ นยนานิ ยสฺมินฺติ จ, โทลา วิย อาจรตีติ จ, สํสเยน วุตฺตา อุปมาติ จ วิคฺคโหฯ อิหาปิ สธมฺมปกาสเก สทฺทนฺตเร อสติปิ ยถาวุตฺตวิเสสนทฺวเยน วิสิฏฺฐานํ ทฺวินฺนํ อมฺพุชมุขานํ สํสยนิมิตฺเต ตุลฺยตฺเต อสติ กถํ สํสโย อุปฺปชฺชตีติ อิมินา สามตฺถิเยเนว ตุลฺยธมฺมสมฺพนฺโธ คมฺยเตฯ
๒๐๐.
กิญฺจิ วตฺถุํ ปทสฺเสตฺวา,
สธมฺมสฺสา’ภิธานโต;
สามฺยปฺปตีติสพฺภาวา,
ปติวตฺถูปมา ยถาฯ
๒๐๐. ‘‘กิญฺจิ’’อิจฺจาทิฯ กิญฺจิ วตฺถุมิจฺฉิตํ สมฺพุทฺธาทิกํ อุปทสฺเสตฺวา สธมฺมสฺส เตน วตฺถุนา เกนจิ อากาเรน สทิสสฺส อญฺญสฺส วตฺถุโน อภิธานโต สามฺยสฺส เตสํ ทฺวินฺนํ สทิสตฺตสฺส ปตีติยา อวสายสฺส สมฺภาวา วิชฺชมานตฺเตน ปติวตฺถูปมา วุจฺจเตฯ ปติวตฺถุนา ตถาวิเธนาธิคตสฺส วตฺถุโน ตุลฺยตา ปฏิปาทิตาฯ ยเถตฺยุทาหรติฯ
๒๐๐. ‘‘กิญฺจิ’’จฺจาทิฯ กิญฺจิ วตฺถุมิจฺฉิตํ ชินาทิกิญฺจิปทตฺถํ อุปทสฺเสตฺวา ปฐมํ นิทสฺเสตฺวา สธมฺมสฺส ปฏิปาทนียอตฺเถน สห กิญฺจิ อากาเรน สทิสภาวสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน อภิธานโต กถนโต สามฺยปฺปตีติสพฺภาวา สทิสตาสมฺพนฺธิโน ปริชานนสฺส วิชฺชมานตฺตา ปติวตฺถูปมา วตฺถุโน อุปฏฺฐิตสฺส ชินาทิปทตฺถสฺส ตุลฺยตฺถปกาสนโต นาเมน ปติวตฺถูปมา นามฯ สมาโน ธมฺโม ยสฺส วา ปาริชาตาทิโน อิติ จ, สมานานํ ตุลฺยานํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ภาโวติ จ, สามฺยสฺส ปตีติ จ, สามฺยปฺปตีติยา สพฺภาโวติ จ, ปติวตฺถุนา วุตฺตา อุปมาติ จ วากฺยํฯ ยถาติ อุทาหรติฯ
๒๐๑.
ชเนสุ ชายมาเนสุ,
เน’โกปิ ชินสาทิโส;
ทุติโย นนุ นตฺเถว,
ปาริชาตสฺส ปาทโปฯ
๒๐๑. ‘‘ชเนสุ’’จฺจาทิฯ ชายมาเนสุ ชเนสุ มชฺเฌ เอโกปิ ชโน คุณวา ชินสาทิโส สมฺมาสมฺพุทฺธสมาโน น วิชฺชตีตฺเยกํ ตาว วตฺถุ อุปทสฺสิตํ, ทุติโย อิจฺจาทิ ปติวตฺถูปมทสฺสนํ, นนูตฺยนุมติยํ, ปาริชาตสฺส ทิพฺพรุกฺขวิเสสสฺส ทุติโย สมาโน ปาทโป นตฺเถวฯ ปาริชาโตเยว รุกฺขชาตีสุ อุตฺตโม, ตถา ชิโน ชเนสูติฯ
๒๐๑. ‘‘ชเนสุ’’จฺจาทิฯ ชายมาเนสุ ชเนสุ เอโกปิ ชินสาทิโส สมฺพุทฺธสทิโส นตฺถิ, ปาริชาตสฺส รุกฺขสฺส ทุติโย เตน สโม ทุติโย ปาทโป รุกฺโข นตฺถิ เอว นนุ, นนูติ อนุญฺญายํฯ เตน สพฺพญฺญุโน อญฺเญน อตุลฺยภาวํ อนุชานาติฯ อิห ปาริชาตรุกฺขสฺส อญฺเญหิ รุกฺเขหิ อุตฺตมตฺตญฺจ พุทฺธสฺส อญฺเญสุ สตฺเตสุ อุตฺตมตฺตญฺจาติ อิทํ ทฺวยํ อุปมาโนปเมยฺยภูตานํ ทฺวินฺนํ วตฺถูนํ สามฺยํ นาม, เอตํ สามฺยํ วุตฺตตฺถสฺส สมตฺถนวเสน ปติวตฺถุภูตปาริชาตสฺส รุกฺเขหิ อสมานตฺตกถเนเนว โชติตํ โหติฯ
๒๐๒.
วากฺยตฺเถเนว วากฺยตฺโถ,
ยทิ โกจฺยุ’ปมียเต;
อิวยุตฺตวิยุตฺตตฺตา,
สา วากฺยตฺโถปมา ทฺวิธาฯ
๒๐๒. วากฺยตฺถวิสโยปมํ ทสฺเสติ ‘‘วากฺยตฺเถเนวิ’’จฺจาทินาฯ วากฺยตฺโถ กฺริยาการกสมฺพนฺธวิเสโส, เตเนว, น ปทตฺถมตฺเตน วากฺยตฺโถ วุตฺตลกฺขโณ โกจิ วตฺตุมิจฺฉิโต โกจิ ยทิ อุปมียเต สทิโส กถฺยเต, สา วากฺยตฺโถปมา ทฺวิธา ภิชฺชเตฯ กถํ? ยุตฺตา จ วิยุตฺตา จ ยุตฺตวิยุตฺตา, อิเวน อตฺถนิทฺเทโสยํ ยุตฺตวิยุตฺตา อุปมา, ตสฺสา ภาวา การณา ทฺวิธาติ อธิกตํฯ
๒๐๒. อิทานิ วากฺยตฺถวิสโยปมํ ทสฺเสติ ‘‘วากฺยตฺเถ’’จฺจาทินาฯ วากฺยตฺเถเนว กฺริยาการกสมฺพนฺธวิเสสสงฺขตสมุทายภูเตน วากฺยตฺเถน โกจิ วตฺตุมิจฺฉิโต โย โกจิ วากฺยตฺโถ วุตฺตลกฺขโณ ยทิ อุปมียเต สทิสภาเวน กถียเต, สา อุปมา วากฺยตฺโถปมา นาม โหติฯ อิวยุตฺตวิยุตฺตตฺตา อิวยุตฺตวิยุตฺตวเสน ทฺวิธา ทฺวิปฺปการาฯ เอตฺถ ‘‘อิวา’’ติ อิวาทีนมตฺถสฺส คหิตตฺตา อิวสทฺโทปิ ตปฺปริยายสทฺทาปิ คยฺหนฺเตฯ
อิวยุตฺต
๒๐๓.
ชิโน สํกฺเลสตตฺตานํ,
อาวิภูโต ชนาน’ยํ;
ฆมฺมสนฺตาปตตฺตานํ,
ฆมฺมกาเล’มฺพุโท วิยฯ
๒๐๓. อุทาหรติ ‘‘ชิโน’’อิจฺจาทิฯ สํกฺเลเสหิ ทสวิเธหิ ตตฺตานํ สนฺตาปํ อนุปฺปตฺตานํ ชนานํ อยํ ชิโน สมฺมาสมฺพุทฺโธ อาวิภูโต กตกิจฺจตฺตา สมฺมาสมฺโพธาธิคเมน โลเก ปาตุภูโตฯ เอกํ ตาว วากฺยมุปเมยฺยภูตํฯ กิมิเวตฺยาห ‘‘ฆมฺเม’’จฺจาทิฯ ฆมฺมสนฺตาเปน ตตฺตานํ ชนานํ ฆมฺมกาเล คิมฺหานสมเย อมฺพุโท เมโฆ วิยาติ ทุติยวากฺยมุปมานภูตมิตฺยยมิวยุตฺตา วากฺยตฺโถปมาฯ เอตฺถ ปุพฺพุตฺตรวากฺยตฺถานํ วิเสสฺยวิเสสนภาโว เอกวากฺยตฺถตฺตาว เวทิตพฺโพฯ เอวมุปริปิฯ
๒๐๓. อุทาหรติ ‘‘ชิโน’’จฺจาทินาฯ อยํ ชิโน เอโส ชิตปญฺจมาโร สตฺถา สํกฺเลสตตฺตานํ อเนกปฺปการ กิเลสสนฺตาปตตฺตานํ ชนานํ อาวิภูโต กตกิจฺโจ หุตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาณาธิคเมน โลเก อุปฏฺฐิโตฯ เกน สนฺตตฺตสฺส กสฺสจิ กิมิเวติ เจ? ฆมฺมสนฺตาปตตฺตานํ ชนานํ ฆมฺมกาเล คิมฺหสมเย อมฺพุโทวิย เมโฆ อิวฯ อิห อุตฺตรวากฺยตฺโถ เภทกตฺตา วิเสสนํ โหติ, ปุพฺพวากฺยตฺโถ ปน เภทฺยตฺตา วิเสสฺโย โหติฯ เอวํ วากฺยเภเท สติปิ วากฺยตฺโถ เอโกเวติ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวมุตฺตรตฺราปิฯ อุตฺตรวากฺเย อิวสทฺโท ตสฺมิํเยว คุณคุณีปทตฺถานํ สทิสตฺตํ ทีเปติ, ปุพฺพวากฺเย คุณคุณีนํ สทิสตฺตํ ปน อุตฺตรวากฺยตฺถสฺส ปุพฺพวากฺเยน สมานตฺตํ วินา อญฺญถานุปปตฺติยา ญายติฯ สํกฺเลเสหิ ตตฺตาติ จ, ฆมฺโม เอว สนฺตาโปติ จ, เตน ตตฺตาติ จ, ฆมฺโม เอว กาโลติ จ วากฺยํฯ
อิววิยุตฺต
๒๐๔.
มุนินฺทานน’มาภาติ, วิลาเสกมโนหรํ;
อุทฺธํ สมุคฺคตสฺสาปิ, กิํ เต จนฺท วิชมฺภนาฯ
๒๐๔. ทุติยมาห ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทินาฯ วิลาเสน เอกมตุลฺยํ มโนหรํ ทุติยสฺส ตาทิสสฺสาภาวโต มุนินฺทานนํ อาภาติ อติสเยน โสภเตติ เอกํ ตาว วากฺยมุปเมยฺยภูตํฯ โภ จนฺท อุทฺธํ คคนตลํ สมุคฺคตสฺสาปิ อพฺภุฏฺฐิตสฺสาปิ เต ตว วิชมฺภนา สาหํการปริพฺภมเนน กิํ ปโยชนํ น กิํปิ, ตํสทิสโสภาสมฺปตฺติยาภาวโตฯ อสทิสตฺตํ มุนินฺทานนสฺส ตสฺส ตโตปิ อุทฺธมุคฺคจฺฉโต วิลาสมตฺตเมว [ปิยาสมตฺตเมว (ก.)] ผลสมฺภวโตติ ทุติยวากฺยมุปมานภูตํฯ ตถา เหตฺถ สพฺพถา สทิสตาปตีติยา กริยมานานมุคฺคมนวิชมฺภนานํ ปฏิกฺเขเปน กถญฺจิปิ มุขจนฺทานํ สาธมฺมปตีติ อุปมาวคโมติ อยมิววิยุตฺตวากฺยตฺโถปมาฯ
๒๐๔. อิทานิ อิววิยุตฺตวากฺยตฺโถปมํเยว อุทาหรติ ‘‘มุนินฺทานนิ’’จฺจาทินาฯ วิลาเสกมโนหรํ ลีลาย อตุลฺยํ ตโตเยว มโนหรํ มุนินฺทานนํ สพฺพญฺญุโน วทนํ อาภาติ อติทิพฺพติ, ตสฺมา เห จนฺท อุทฺธํ อุจฺจํ นภํ สมุคฺคตสฺสาปิ เต ตุยฺหํ วิชมฺภนา อหํกาเรน ปริพฺภมเนน กิํ ปโยชนํฯ อิห ปุพฺพวากฺยตฺถสฺส อุตฺตรวากฺยตฺโถ อิววิยุตฺโตปมา นาม โหติฯ ตถา หิ ‘‘สพฺพถา มุเขน สทิโส ภวามี’’ติ มานํ กโรนฺตสฺส จนฺทสฺส คคนตลาโรโหปิ วิชมฺภนญฺเจติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปฏิกฺเขเปน มุขจนฺทานํ วิลาเสกมโนหรตฺตํ กนฺติมตฺตสงฺขาตสทิสตฺตํ อิวาทีนมภาเวปิ วิญฺญายตีติ กตฺวา อุตฺตรวากฺยตฺโถ ปุพฺพวากฺยตฺถสฺส อุปมา จ วิเสสนญฺจ โหติฯ วิลาเสน เอกมตุลฺยนฺติ จ, ตญฺจ ตํ มโนหรญฺจาติ จ วิคฺคโหฯ อปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถฯ
๒๐๕.
สมุพฺเพเชติ ธีมนฺตํ, ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ ยํ;
อุปมาทูสนายา’ล-เมตํ กตฺถจิ ตํ ยถาฯ
๒๐๕. โทสปริจฺเฉเท ทุฏฺฐาลงฺกตีติมุปมาลงฺการทูสนํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมุพฺเพเชติ’’จฺจาทิฯ ยํ ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ, อาทิสทฺเทน ภินฺนวจนหีนตาอธิกตาทีนํ ปริคฺคโหฯ ตุสทฺโท อตฺถโชตโก, ตถาปีติ อตฺโถฯ ธีมนฺตํ เมธาวิํ สมุพฺเพเชติ น ปีเณติ, เอตํ ภินฺนลิงฺคทิกํ กตฺถจิ น สพฺพตฺถ อุปมาทูสนาย วิโรธตฺถํ อลํ สมตฺถํฯ ‘‘ตํ ยเถ’’ติ อุทาหรติฯ
๒๐๕. โทสปริจฺเฉเท โทสานมนุทฺเทสาวสาเน นิทฺทิฏฺฐาย ทุฏฺฐาลงฺกติยา ทสฺเสตพฺพอุทาหรเณ –
‘‘ทุฏฺฐาลงฺกรณํ เตตํ, ยตฺถาลงฺการทูสนํ;
ตสฺสาลงฺการนิทฺเทเส, รูปมาวิภวิสฺสตี’’ติฯ
กตปฏิญฺญานุสาเรน อิทานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมุพฺเพเชติ’’จฺจาทิฯ ยํ ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ วกฺขมานํ ยํ ภินฺนลิงฺควจนาทิกํ ปน ธีมนฺตํ ปญฺญวนฺตํ กวิํ สมุพฺเพเชติ ‘‘เอวํ นาม วตฺตพฺพํ สิยา’’ติ อุพฺเพคํ ชเนติ, เอตํ ภินฺนลิงฺคาทิกํ อุปมาทูสนาย ยถาวุตฺตอุปมาวินาสนตฺถํ กตฺถจิ ‘‘อิตฺถีวายํ ชโน ยาติ’’อิจฺจาทิวตฺตพฺพวิสยโต อญฺญตฺถ อลํ สมตฺถํฯ ‘‘ตํ ยถา’’ติ อุทาหรติฯ ภินฺนํ วิสทิสญฺจ ตํ ลิงฺคญฺเจติ จ, ตํ อาทิ ยสฺส วิสทิสวจนาทิโนติ จ, อุปมาย ทูสนมิติ จ วากฺยํฯ
๒๐๖.
หํสีวา’ยํ สสี ภินฺน-
ลิงฺคา’กาสํ สรานิว;
วิชาติวจนา หีนา,
สา’ว ภตฺโต ภโฏ’ธิเปฯ
๒๐๖. ‘‘หํสีวาย’’นฺติ อยํ สสี จนฺโท หํสีว หํสีสทิโสฯ ภินฺนลิงฺคา ภินฺนลิงฺโคปมาฯ ‘‘อากาสํ สรานิวา’’ติ วิชาติวจนา วิสทิสวจโนปมาฯ ‘‘ภโฏ อธิเป สามินิ สาว ภตฺโต’’ติ หีนา หีโนปมา กุกฺกุรสฺส หีเนน ชาตฺยาทินา อธิกสฺส อุปมิตตฺตาฯ
๒๐๖. ‘‘หํสิ’’จฺจาทิฯ อยํ สสี จนฺโท หํสี อิว หํสิเธนูว โหติฯ อิจฺจาทิโกปมา ภินฺนลิงฺคา อุปเมยฺยโต ภินฺนลิงฺคตฺตา ภินฺนลิงฺโคปมา นาม โหติฯ อากาสํ นภํ สรานิวาติ อยํ วิชาติวจนา อุปเมยฺเยน วิสทิสวจนตฺตา วิชาติวจโนปมา นาม โหติฯ อธิเป สามินิ ภโฏ เสวโก สาว สุนโข อิว ภตฺโตติ อยํ หีนา ชาติหีเนน สุนเขน อุตฺตมสฺส ปุริสสฺส อุปมิตตฺตา หีโนปมา นาม โหติฯ ภินฺนํ ลิงฺคเมติสฺสาติ จ, วิวิธา ชาติ สภาโว อสฺเสติ จ, วิชาติ วจนํ อสฺสา อุปมายาติ จ วิคฺคโหฯ
๒๐๗.
ขชฺโชโต ภานุมาลีว,
วิภาตีตฺยธิโกปมา;
อผุฏฺฐตฺถา พลมฺโภธิ,
สาคโร วิย สํขุภิฯ
๒๐๗. ‘‘ขชฺโชโต’’อิจฺจาทิฯ ขชฺโชโต ภานุมาลีว สูริโย วิย วิภาตีตฺยธิโกปมา อธิเกน หีนสฺส อุปมิตตฺตาฯ พลมฺโภธิ เสนาสาคโร สาคโร วิย สํขุภีติ อผุฏฺฐตฺโถปมา ‘‘พลมฺโภธี’’ติ รูปเกน เสนาย มหนฺตตฺตาวคมโต ปุน ‘‘สาคโร วิยา’’ติ อุปมาย กสฺสจิ วิเสสตฺถสฺส อสํผุฏฺฐตฺตาฯ
๒๐๗. ‘‘ขชฺโชโต’’จฺจาทิฯ ‘‘ขชฺโชโต ภานุมาลีว วิภาตี’’ติ อยํ อธิโกปมา อธิกาย อุปมาย อุปมิตตฺตา อธิโกปมา นาม โหติฯ ‘‘พลมฺโภธิ เสนาสมุทฺโท สาคโร วิย สํขุภี’’ติ อยํ อผุฏฺฐตฺถา เสนาย มหตฺตํ ‘‘พลมฺโภธี’’ติ ติโรภูตอุปมาเยว อวคตํ, ตสฺมา ปุน ‘‘สาคโร วิยา’’ติ อุปมาย ผุสิตพฺพตฺถสฺสาภาวา อผุฏฺฐตฺโถปมา นาม โหติฯ อผุฏฺโฐ อตฺโถ เอติสฺสาติ จ, พลํ เอว อมฺโภธีติ จ วากฺยํฯ
๒๐๘.
จนฺเท กลงฺโก ภิงฺโคเว-
ตฺยุ’ปมาเปกฺขินี อยํ;
ขณฺฑิตา เกรวากาโร,
สกลงฺโก นิสากโรฯ
๒๐๘. ‘‘จนฺเท’’อิจฺจาทิฯ กลงฺโก ภิงฺโค วิยาตฺยยมุปมา ‘‘จนฺเท กุสุมคจฺฉสทิเส’’ อิตฺยุปมนฺตรมเปกฺขเตติ ยโต จนฺเท ภิงฺโค น สมฺภวติ, ปุปฺผคจฺเฉ ตุ สมฺภวตีติ อยมุปมา อุปมาเปกฺขินีฯ สกลงฺโก สสลกฺขโณ นิสากโร จนฺโท เกรวากาโร กุมุทสนฺนิโภติ ขณฺฑิโตปมา เกรวสฺส อนฺโตกณฺหตฺตํ ปฏิปาเทตุํ ‘‘สภิงฺคเกรวากาโร’’ติ วตฺตพฺพตฺตาฯ
๒๐๘. ‘‘จนฺเท’’จฺจาทิฯ ‘‘จนฺเท กลงฺโก ภิงฺโค อิวา’’ติ อยํ อุปมาเปกฺขินี จนฺทสฺสอุปมาภูตปุปฺผคจฺฉกาทิอเปกฺขนโต อุปมาเปกฺขินี นาม โหติฯ จนฺเท ภิงฺคปวตฺติยา อภาวโต ตสฺส วิสยภูตปุปฺผคจฺฉกาทิ จนฺทสฺส อุปมตฺเตน คเหตฺวา อวุตฺตตฺตา ทุฏฺฐาติ อธิปฺปาโยฯ สกลงฺโก กลงฺกสหิโต นิสากโร จนฺโท เกรวากาโร กุมุทสทิโสติ อยํ ขณฺฑิตา จนฺทคตํ กณฺหตฺตํ ปกาเสตุํ ‘‘สภิงฺคเกรวากาโร’’ติ วตฺตพฺเพ ภิงฺโคปมาภาวสฺส ขณฺฑิตตฺตา ขณฺฑิโตปมา นาม โหติฯ อุปมํ อเปกฺขตีติ จ, ขณฺฑํ อิตา คตาติ จ, ขณฺเฑน อิตา ยุตฺตา วาติ จ, เกรวสฺสากาโร อสฺเสติ จ, สห กลงฺเกน วตฺตตีติ จ วากฺยํฯ
๒๐๙.
อิจฺเจวมาทิรูเปสุ, ภวนฺติ วิคตาทรา;
กโรนฺติ จา’ทรํ ธีรา, ปโยเค กฺวจิเทว ตุฯ
๒๐๙. วุตฺตํ นิคเมติ ‘‘อิจฺเจว’’มาทินาฯ รูเปสุ ปโยเคสุฯ วิคโต อปคโต อาทโร สมฺภาวนา เยสํ ตถา ภวนฺติฯ กิํ ภินฺนลิงฺคาทิกํ นิยเมนานาทรณียเมว, อนิยเมเนติ [นิยเมเนติ (ก.)] เจ คยฺหูปคมฺปิ อตฺถีติ อาห ‘‘กโรนฺติ’’จฺจาทิํฯ กฺวจิเทว ตุ ปโยเค ธีรา กวโย อาทรํ กโรนฺติ จาติฯ จสทฺโท วตฺตพฺพนฺตรตฺถํ สมุจฺจิโนติฯ
๒๐๙. ‘‘อิจฺเจ’’จฺจาทิฯ อิติ อนนฺตรํ นิทฺทิฏฺเฐสุ เอวมาทิรูเปสุ ปโยเคสุ ธีรา วิคตาทรา ภวนฺติฯ อิเมเยว ธีรา กฺวจิเทว ตุ ปโยเค ภินฺนลิงฺคาทิเก อาทรํ กโรนฺติ จฯ อิติ เอวํ อยํ ปกาโร อาทิ เยสมิติ จ, ตานิ จ ตานิ รูปานิ เจติ จ, วิคโต อาทโร เยสมิติ จ วิคฺคโหฯ จสทฺโท วากฺยนฺตรสมุจฺจเยฯ ตสฺมา วิคตาทรตฺเถน อญฺญมาทรกรณํ วุจฺจมานกถาสนฺตติํ อากฑฺฒติฯ
๒๑๐.
อิตฺถีวา’ยํ ชโน ยาติ,
วทตฺเยสา ปุมา วิย;
ปิโย ปาณา อิวา’ยํ เม,
วิชฺชา ธนมิว’จฺจิตาฯ
๒๑๐. อุทาหรติ ‘‘อิตฺถิ’’จฺจาทิฯ อยํ ชโน อิตฺถีว ยาติ กฺริยานุวตฺติโตฯ เอสา อิตฺถี ปุมาว ปุริโส วิย วทติ ตาทิสสฺส ปาคพฺภิยโยคโตฯ เอตฺถ ลิงฺคนานตฺตมุปมาโนปเมยฺยานํฯ อยมิจฺฉิโต โกจิ เม ปาณา อิว ปิโย อิฏฺโฐ, วิชฺชา พฺยากรณาทโย ธนมิว อจฺจิตา ราสิกตาติ วจนเภโทฯ
๒๑๐. อิทานิ ภินฺนลิงฺคานํ คเหตพฺพวิสยํ ทสฺเสติ ‘‘อิตฺถีวา’ย’’มิจฺจาทินาฯ อยํ ชโน อิตฺถีว อวิสทคมเนน มหิลา วิย ยาติฯ เอสา อิตฺถี ปุมา วิย ตาทิสปาคพฺภิยยุตฺตตฺตา ปุริโส วิย วทตีติฯ อิห ทฺวินฺนํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ลิงฺคเภเท สติปิ กวโย อาทรํ กโรนฺติฯ อยํ ปุริโส เม มม ปาณา อิว [ปาณา อิว ชีโว อิว (ก.)] อายโวว ปิโยฯ อจฺจิตา สญฺจิตา วิชฺชา พฺยากรณนิฆณฺฏุอาทโย ธนมิว โหนฺตีติฯ เอตฺถ อุปมาโนปเมยฺยานํ วจนโต วิเสสตฺเต สติปิ อิฏฺฐเมวฯ
๒๑๑.
ภวํ วิย มหีปาล, เทวราชา วิราชเต;
อล’มํสุมโต กจฺฉํ, เตชสา โรหิตุํ อยํฯ
๒๑๑. หีนาธิกมุตฺตมุทาหรณมาห ‘‘ภวํ วิยิ’’จฺจาทิฯ มหีปาเลตฺยามนฺตนํ, เทวราชา ภวํ วิย วิราชเตฯ อิติ หีเนนาปิ โหติฯ เอวํวิเธ สมุจิเต วิสเย ลิงฺควจนเภทาทิกํ โนปมํ ทูเสตีติ [ทสฺเสตีติ (ก.)]ฯ
๒๑๑. ‘‘ภว’’มิจฺจาทิฯ มหีปาล โภ ราช, เทวราชา สกฺโก เทวราชา ภวํ วิย วิราชเตติฯ เอตฺถ สกฺกมุปาทาย ‘‘ภวํ วิยา’’ติ หีนตฺเตปิ อิฏฺฐเมวฯ อยํ ราชา อํสุมโต สูริยสฺส กจฺฉํ ปทวิํ เตชสา อาโรหิตุํ ปตฺตุํ อลํ สมตฺโถติฯ เอตฺถ เตชสา อธิโกปิ สูริโย อุปมาภูโต อิฏฺโฐว, ‘‘กจฺฉํ อาโรหิตุ’’นฺติ อิวสทฺทปริยาโยฯ อีทิสํ ภินฺนลิงฺคาทิโกปมาทิกํ อุปมาทูสนํ น กโรติฯ
๒๑๒.
อุปมาโนปเมยฺยานํ, อเภทสฺส นิรูปนา;
อุปเมว [อุปมาว (สี. ก.)] ติโรภูต-เภทา รูปกมุจฺจเตฯ
๒๑๒. รูปกํ นิรูปยติ ‘‘อุปมาเน’’จฺจาทินาฯ อุปมาโนปเมยฺยานํ ยถาวุตฺตานํ อเภทสฺส นานตฺตาภาวสฺส นิรูปนา อาโรปเนน อุปมาโนปเมยฺยานมเภทํ รูปยติ ทสฺเสตีติ รูปกมุจฺจเตฯ อุปมานสฺส อุปมาโนปเมยฺยานมเภทาโรปเนน ติโรภูโต อปากโฏ เภโท นานตฺตํ ยสฺสาติ ตาทิสี อุปเมว ยถาวุตฺตลกฺขณา รูปกมุจฺจเต ‘‘รูปก’’นฺติฯ ‘‘ปทมฺพุช’’นฺติ เอตฺถ ปทเมว อมฺพุชสทิสตฺตา อมฺพุชํ รุปฺยเตฯ อิตฺยุปเมยฺโยปมานภูตานํ ปทมฺพุชานมเภทาโรปเนน อุปมาโนปเมยฺยคตสาธมฺมสงฺขาตายปิ อุปมาย เภโท วิชฺชมาโนปิ ติโรหิโตฯ น ตุ อาวิภูโต [อพฺภุโต (ก.)] ‘‘ปทํ อมฺพุชมิเว’’ติฯ สา โจปมา ตถาวิธา อุปมาโนปเมยฺยานมเภทมายาติ นามาติ รูปกมุจฺจเตติ อธิปฺปาโยฯ
๒๑๒. อิทานิ อุทฺทิฏฺฐกฺกเมน รูปกาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘อุปมาโน’’จฺจาทินาฯ อุปมาโนปเมยฺยานํ อนนฺตรนิทฺทิฏฺฐอุปมาโนปเมยฺยานํ อเภทสฺส สภาวโต เภเท สติปิ วิภูตสทิสตฺตํ นิสฺสาย ‘‘โส เอโส, เอโส โส’’ติ วตฺตาเรหิ ปริกปฺปิตสฺส อเภทสฺส นิรูปนา อุปมาโนปเมยฺยปทตฺเถสุ พุทฺธิยา อาโรปนํ นิสฺสาย ติโรภูตเภทา ‘‘ปทํ อมฺพุชมิวา’’ติ เอวํ ปากฏนานตฺตํ วินา ‘‘ปทมฺพุช’’นฺติ ติโรหิตเภทา อุปเมว ปทตฺถานํ สาธมฺมสงฺขาตา อุปมา เอว รูปกํ อิติ วุจฺจเตฯ วิภูตสทิสตฺตํ นิสฺสาย อุปมาโนปเมยฺยวตฺถูนิ อเภเทน คยฺหนฺติฯ เตสมเภทคฺคหเณเนว เต นิสฺสาย ปวตฺตมานภินฺนสาธมฺมสงฺขาตาย อุปมายปิ เภโท ติโรหิโต โหติฯ เอวํ ติโรภูตนานตฺตวนฺตสาธมฺมสงฺขาตา อุปมา เอว วตฺถูนมเภทํ ทีเปตีติ รูปกํ นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ติโรภูโต เภโท ยสฺเสติ จ, อเภทํ รูปยติ ปกาเสตีติ จ วากฺยํฯ
๒๑๓.
อเสสวตฺถุวิสยํ, เอกเทสวิวตฺติ จ;
ตํ ทฺวิธา ปุน ปจฺเจกํ, สมาสาทิวสา ติธาฯ
๒๑๓. ตสฺส เภทํ นิทฺทิสติ ‘‘อเสส’’อิจฺจาทินาฯ อเสสวตฺถุ วิสโย ยสฺส ตํ ตถาวิธญฺจ, เอกเทเส อวยเว วิวตฺตตีติ เอกเทสวิวตฺติ เจติ ตํ รูปกํ ทฺวิธา, ปุน ปจฺเจกํ วิสุํ วิสุํ สมาสาทิวสา อุปมาโนปเมยฺยานํ กตสมาสตฺตา สมาสรูปก อสมาสรูปก สมาสาสมาสรูปกวเสน ติธา สิยาฯ
๒๑๓. ‘‘อเสสิ’’จฺจาทิฯ ตํ รูปกํ อเสสวตฺถุวิสยํ เอกเทสวิวตฺติ จาติ ทฺวิธา โหติ, ปุน ปจฺเจกํ ตํ ทฺวยมฺปิ สมาสาทิวสา สมาสรูปกํ อสมาสรูปกํ สมาสาสมาสรูปกญฺเจติ อิเมสํ เภเทน ติธา โหติฯ อเสสํ วตฺถุ วิสโย อสฺเสติ จ, เอกเทเส วิวตฺตตีติ จ, เอกํ เอกํ ปตีติ จ, สมาโส สมาสรูปกํ อาทิ เยสมิติ จ, เตสํ วโส เภโทติ จ, ตีหิ ปกาเรหีติ จ วิคฺคโหฯ
อเสสวตฺถุวิสยสมาส
๒๑๔.
องฺคุลีทลสํโสภิํ, นขทีธิติเกสรํ;
สิรสา น ปิฬนฺธนฺติ, เก มุนินฺทปทมฺพุชํฯ
๒๑๔. อุทาหรติ ‘‘องฺคุลิ’’จฺจาทิฯ องฺคุลีหิเยว อุปมานคมฺมตฺตา สินิทฺธตมฺพาหิ ทเลหิ ปตฺเตหิ สํโสภิํ อจฺจนฺตํ วิโรจมานํ นขานํ ทีธิติโย กิรณา เอว เกสรานิ ยตฺถ ตาทิสํ มุนินฺทสฺส ปทเมว อมฺพุชํ สิรสา มุทฺธนา เก นาม ชนา น ปิฬนฺธนฺติ ปสาธนวเสน น ธาเรนฺตีติฯ อิทมเสสวตฺถุวิสยํ สมาสรูปกํ องฺคิโน ปทสฺส องฺคานมงฺคุลฺยาทีนมเสสานํ รูปนโตฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ
๒๑๔. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘องฺคุลิ’’จฺจาทิฯ องฺคุลีทลสํโสภิํ องฺคุลิสงฺขเตหิ ปตฺเตหิ สํโสภิํ นขทีธิติเกสรํ นขรํสิสงฺขตเกสรํ มุนินฺทปทมฺพุชํ สิรสา เก น ปิฬนฺธนฺติฯ วิเสสฺยภูตํ จรณํ วิเสสนภูตา องฺคุลี นขทีธิติ เจติ อิเมสํ อุปมาภูเตหิ อมฺพุชทลเกสเรหิ อเภทกปฺปนาย เอกตฺตํ คเหตฺวา สมาเสเนว นิทฺทิฏฺฐตฺตา อิทํ อเสสวตฺถุวิสยสมาสรูปกํ นามฯ องฺคุลิโย เอว ทลานีติ จ, เตหิ สํโสภีติ จ, นเขสุ ทีธิติโยติ จ, ตา เอว เกสรานิ อสฺเสติ จ วากฺยํฯ
อเสสวตฺถุวิสยอสมาส
๒๑๕.
รตนานิ คุณา ภูรี, กรุณา สีตลํ ชลํ;
คมฺภีรตฺตมคาธตฺตํ, ปจฺจกฺโข’ยํ ชิโน’มฺพุธิฯ
๒๑๕. ‘‘รตนานิ’’อิจฺจาทิฯ อยํ ชิโน สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ปจฺจกฺโข น ปโรกฺโข อมฺหากํ อมฺพุธิ สาคโรฯ กถํ? เย ตสฺส ภูรี พหโว คุณา เมตฺตาทโย, เต รตนานิ อตุลฺยทุลฺลภทสฺสนาทิสาธมฺเมนฯ ยา ตสฺส กรุณา, สา สีตลํ ชลํ สกลชนสนฺตาปาปหตฺตสาธมฺเมนฯ ยํ ตสฺส คมฺภีรตฺตมนุตฺตานตา ลาภาทีสุ, ตํ อคาธตฺตมกลลมฺภโส อมฺพุธิฏฺฐตาสาธมฺเมนาติ อิทมเสสวตฺถุวิสยํ อสมาสรูปกํฯ
๒๑๕. ‘‘รตนานิ’’จฺจาทิฯ อยํ ชิโน อมฺหากํ ปจฺจกฺโข อมฺพุธิ สาคโร, ตถา หิ ตสฺส ภูรี คุณา สีลสมาธิอาทโย รตนานิ จิตฺตีกตาทิสาธมฺมโต รตนาเนว, กรุณา อนญฺญสาธารณกรุณา สีตลํ ชลํ สนฺตาปวิโนทนสาธมฺเมน สีตลชลเมว โหติ, คมฺภีรตฺตํ ลาภาลาภาทีสุ เอกาการตา อคาธตฺตํ คมฺภีรตา เอว โหติฯ อิทํ อเสสวตฺถุวิสยอสมาสรูปกํฯ ‘‘ภูรี’’ติ อพฺยยํฯ
อเสสวตฺถุวิสยมิสฺสก
๒๑๖.
จนฺทิกา มนฺทหาสา เต, มุนินฺท วทนินฺทุโน;
ปโพธยตฺย’ยํ สาธุ-มโนกุมุทกานนํฯ
๒๑๖. ‘‘จนฺทิกา’’อิจฺจาทิฯ ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจามนฺตนํ, เต วทนเมว อินฺทุ วทนินฺทุโน อิติ สมาสรูปกํ, อยํ มนฺทหาสา จนฺทิกา จนฺทกนฺติโย, อสมาสรูปกํฯ สาธูนํ มนานิเยว กุมุทานิ เกรวานิ, สมาสรูปกํฯ เตสํ กานนํ วนํ, ปโพธยติ วิกาสยตีติ อิทํ สมาสาสมาสรูปกํฯ
๒๑๖. ‘‘จนฺทิ’’จฺจาทิฯ เห มุนินฺทเต ตุยฺหํ วทนินฺทุโน มุขจนฺทสฺส มนฺทหาสา มนฺทมิหิตภูตา จนฺทิกา จนฺทกนฺติโย, ‘‘อย’’นฺติ ชาตฺเยกวจเนน มนฺทหาสจนฺทิกา นิทฺทิฏฺฐาฯ อถ วา อยํ วทนินฺทุฯ สาธุมโนกุมุทกานนํ สปฺปุริสานํ จิตฺตสงฺขาตเกรวกานนํ ปโพธยติ วิกาสยติฯ ‘‘จนฺทิกา มนฺทหาสา’’ติ อสมาสรูปกํฯ ‘‘วทนินฺทุโน’’ติ จ ‘‘มโนกุมุทกานน’’นฺติ จ สมาสรูปกํฯ ตสฺมา อิทํ อเสสวตฺถุวิสยสมาสาสมาสรูปกํฯ มนฺทา จ เต หาสา จาติ จ, วทนเมว อินฺทูติ จ, สาธูนํ มนานีติ จ, ตานิเยว กุมุทานีติ จ, เตสํ กานนมิติ จ วิคฺคโหฯ
๒๑๗.
อเสสวตฺถุวิสเย, ปเภโท รูปเก อยํ;
เอกเทสวิวตฺติมฺหิ, เภโท ทานิ ปวุจฺจติฯ
๒๑๗. นิคมยติ ‘‘อเสสิ’’จฺจาทินาฯ ทุติยสฺส ปเภทํ วตฺตุํ ปฏิชานาติ ‘‘เอกิ’’จฺจาทินาฯ
๒๑๗. ‘‘อเสเส’’จฺจาทิฯ อเสสวตฺถุวิสเย รูปเก อยํ ‘‘องฺคุลีทลสํโสภิํ’’อิจฺจาทิกํ อุทาหรณตฺตยํ ปเภโท โหติฯ อิทานิ เอกเทสวิวตฺติมฺหิ รูปเก เภโท วิเสโส ปวุจฺจติฯ
เอกเทสวิวตฺติสมาส
๒๑๘.
วิลาสหาสกุสุมํ, รุจิราธรปลฺลวํ;
สุขํ เก วา น วินฺทนฺติ, ปสฺสนฺตา มุนิโน มุขํฯ
๒๑๘. ‘‘วิลาส’’อิจฺจาทิฯ วิลาเสน ยุตฺโต หาโสเยว กุสุมํ ยสฺสฯ รุจิโร มนุญฺโญ อธโรเยว ปลฺลโว ยสฺสฯ ตาทิสํ มุนิโน มุขํ ปสฺสนฺตา เก นาม ชนา สุขํ น วินฺทนฺติ สพฺเพปีติฯ อิทํ องฺคานิ หาสาทีนิ รูปยิตฺวา มุขมงฺคิ น รูปิตนฺติ เอกเทสวิวตฺติสมาสรูปกํฯ เอวํ อุปริปิ ยถาโยคํฯ
๒๑๘. ‘‘วิลาสิ’’จฺจาทิฯ วิลาสหาสกุสุมํ ลีลายุตฺตหาสสงฺขตปุปฺผํ รุจิราธรปลฺลวํ มนุญฺญอธรสงฺขาตกิสลยํ มุนิโน มุขํ ปสฺสนฺตา เก วา เก นาม ชนา สุขํ น วินฺทนฺติ ปีติสุขํ นานุโภนฺติ, อนุภวนฺเตวฯ วิเสสนภูตานํ หาสอธรานํ อุปมาภูตกุสุมปลฺลเวหิ อเภทํ ทสฺเสตฺวา วิเสสฺยภูตสฺส มุขสฺส อญฺญตรอุปมาวตฺถุนา อเภเทน อวุตฺตตฺตา อเภทาโรปนํ เอกเทเสเยว วิวตฺตีติ อิทํ เอกเทสวิวตฺติสมาสรูปกํฯ วิลาเสน ยุตฺโต หาโสติ จ, โสเยว กุสุมํ อสฺเสติ จ, รุจิโร จ โส อธโร เจติ จ, โสเยว ปลฺลโว อสฺเสติ จ วากฺยํฯ
เอกเทสวิวตฺติอสมาส
๒๑๙.
ปาททฺวนฺทํ มุนินฺทสฺส, ททาตุ วิชยํ ตว;
นขรํสี ปรํ กนฺตา, ยสฺส ปาปชยทฺธชาฯ
๒๑๙. ‘‘ปาท’’อิจฺจาทิฯ มุนินฺทสฺส วิชยิโน ปาททฺวนฺทํ ตว วิชยํ ปฏิปกฺขปราภวํ ททาตุฯ กีทิสํ? ยสฺส ปรมจฺจนฺตํ กนฺตา มนุญฺญา นขรํสี ปาปานํ โลภาทีนํ ชเย อุสฺสิตา ธชา เกตโวติฯ อิทเมกเทสวิวตฺติอสมาสรูปกํฯ
๒๑๙. ‘‘ปาเท’’จฺจาทิฯ ยสฺส สมฺพุทฺธสฺส ปรํ อติสเยน กนฺตา มนุญฺญา นขรํสี จรณนขกนฺติโย ปาปชยทฺธชา ปาปวิชเย อุสฺสาปิตธชาเยว โหนฺติ, ตสฺส มุนินฺทสฺส ปาททฺวนฺทํ จรณยุคฬํ ตว ตุยฺหํ วิชยํ ปฏิปกฺขปราภวํ ททาตูติฯ นขรํสีนํ อุปมาภูตธเชหิ อเภทมาโรเปตฺวา ‘‘ปาททฺวนฺท’’มิติ อนิรูปิตตฺตา เอกเทสวิวตฺติอสมาสรูปกํ นามฯ ปาปานํ ชโยติ จ, ตสฺมิํ ธชาติ จ วิคฺคโหฯ
เอกเทสวิวตฺติมิสฺสก
๒๒๐.
สุนิมฺมลกโปลสฺส, มุนินฺทวทนินฺทุโน;
สาธุปฺปพุทฺธหทยํ, ชาตํ เกรวกานนํฯ
๒๒๐. ‘‘สุนิมฺมล’’อิจฺจาทิฯ สุนิมฺมโล กโปโล ยสฺส, ตสฺส มุนินฺทวทนินฺทุโน สาธูนํ ปพุทฺธํ ธมฺมาวโพธวเสน วิกสิตํ หทยํ จิตฺตํ เกรวกานนํ ชาตนฺติ เอกเทสวิวตฺติสมาสาสมาสรูปกํฯ
๒๒๐. ‘‘สุนิมฺมลิ’’จฺจาทิฯ สุนิมฺมลกโปลสฺส มุนินฺทวทนินฺทุโน สาธุปฺปพุทฺธหทยํ สชฺชนานํ จตุสจฺจาวโพเธน ปสนฺนมานสํ เกรวกานนํ กุมุทวนํ ชาตนฺติฯ วทนหทยานํ อุปมาภูเตหิ อินฺทุเกรเวหิ อเภทาโรปนํ กตฺวา กโปลสฺส มณฺฑลาทีหิ อุปมาวิเสเสหิ อนิรูปิตตฺตา เอกเทสวิวตฺติสมาสาสมาสรูปกํฯ เอตฺถ สมาโส นาม วทนินฺทูนเมวฯ อสมาโส นาม หทยเกรวานเมวาติฯ ตถา หิ รูปกวิสเย สมาสาสมาสตฺตํ อุปมาโนปเมยฺยปทานํ ทฺวินฺนเมวาติฯ สุฏฺฐุ นิมฺมโลติ จ, โส กโปโล อสฺสาติ จ, มุนินฺทวทนเมว อินฺทูติ จ, ปพุทฺธญฺจ ตํ หทยญฺจาติ จ, สาธูนํ ปพุทฺธหทยมิติ จ, เกรวานํ กานนมิติ จ วากฺยํฯ
๒๒๑.
รูปกานิ พหูนฺเยว, ยุตฺตายุตฺตาทิเภทโต;
วิสุํ น ตานิ วุตฺตานิ, เอตฺเถ’ว’นฺโตคธานิ’ติฯ
๒๒๑.
เอตฺตโกเยว กิํ รูปกเภโทติ อาห
‘‘รูปกานิ’’จฺจาทิ; สุโพธํ; ตตฺถ –
‘‘สิตปุปฺผุชฺชลํ โลล-เนตฺตภิงฺคํ ตวานนํ;
กสฺส นาม มโน ธีร, นากฑฺฒติ มโนหร’’นฺติฯ
ยุตฺตรูปกํ ยุตฺตตฺตา ปุปฺผภิงฺคานํ, ตทนุสาเรน อยุตฺตรูปกาทิปิ วิญฺเญยฺยนฺติฯ
๒๒๑. รูปกานิ ปุนปิ สนฺตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘รูปกานิ’’จฺจาทิฯ รูปกานิ ยุตฺตายุตฺตาทิเภทโต ยุตฺตรูปกอยุตฺตรูปกาทิเภเทน พหูนิ เอว โหนฺติ, ตานิ รูปกานิ เอตฺเถว รูปเก อนฺโตคธานิฯ อิติ ตสฺมา การณา ตานิ วิสุํ น วุตฺตานิฯ อนฺโต มชฺเฌ คธานิ ปวตฺตานีติ วิคฺคโหฯ
‘‘สิตปุปฺผุชฺชลํ โลล-เนตฺตภิงฺคํ ตวานนํ;
กสฺส นาม มโน ธีร, นากฑฺฒติ มโนหร’’นฺติฯ
เอตฺถ ปุปฺผภิงฺคานํ อญฺญมญฺญยุตฺตตฺตา ยุตฺตรูปกํ นามฯ
เห ธีร สิตปุปฺผุชฺชลํ มนฺทหสิตสงฺขาเตหิ กุสุเมหิ วิโชตนฺตํ โลลเนตฺตภิงฺคํ มโนหรํ ตวานนํ กสฺส นาม มโน นากฑฺฒตีติฯ อิมสฺส ปฏิปกฺขโต อยุตฺตรูปกํ เวทิตพฺพํฯ
๒๒๒.
จนฺทิมา’กาสปทุม-มิจฺเจตํ ขณฺฑรูปกํ;
ทุฏฺฐ’มมฺโภรุหวนํ, เนตฺตานิ’จฺจาทิ สุนฺทรํฯ
๒๒๒. รูปกสฺส วิโรธาวิโรโธ อุปมายมิโว’หิตุํ สกฺกาติ อุปลกฺเขติ ‘‘จนฺทิมา’’อิจฺจาทินาฯ เอตฺถ อากาสสฺส ตฬาเก รูปิเต จนฺทสฺส ปทุมตฺตํ รูปกํ ยุตฺตนฺติ เอตํ ขณฺฑรูปกํ ทุฏฺฐํ, ‘‘อมฺโภรุหวนํ เนตฺตานิ’’จฺจาทิ ตุ วจนเภเทปิ สุนฺทรํฯ
๒๒๒. รูปเก โทสาโทสํ อุปมายํ วิย ปริกปฺเปตฺวา คเหตพฺพนฺติ อุปทิสนฺโต อาห ‘‘จนฺทิมิ’’จฺจาทิฯ ‘‘จนฺทิมา จนฺโท อากาสปทุม’’นฺติ เอตํ ขณฺฑรูปกํ อากาสสฺส ตฬากตฺเตน อนิรูปิตตฺตา ขณฺฑรูปกํ นามฯ ทุฏฺฐํ ขณฺฑิโตปมา วิย โทสทุฏฺฐํ นามฯ ‘‘อมฺโภรุหวนํ นีลุปฺปลวนํ เนตฺตานี’’ติอาทิกํ อุปมาโนปเมยฺยานํ วจนนานตฺเตปิ สุนฺทรเมวฯ
๒๒๓.
ปริยนฺโต วิกปฺปานํ, รูปกสฺโส’ปมาย จ;
นตฺถิ ยํ เตน วิญฺเญยฺยํ, อวุตฺต’มนุมานโตฯ
๒๒๓. กิเมตฺตกา เอโวปมารูปกเภทา? เนติ ปริทีเปนฺโต อวุตฺตํ อติทิสติ ‘‘ปริยนฺโต’’อิจฺจาทินาฯ รูปกสฺส อุปมาย จ วิกปฺปานํ ปเภทานํ ปริยนฺโต อวสานํ นตฺถิ ยํ ยสฺมา การณา, เตน การเณน อวุตฺตํ อิหานุปาตํ วิกปฺปชาตํ สพฺพวิกปฺปพฺยาปกสามญฺญลกฺขณานุคตรูปกวิกปฺปานุสาเรน วิญฺเญยฺยํฯ กสฺมา? อนุมานโต ยถาวุตฺตวิกปฺปสงฺขาตลิงฺคโต อวุตฺตเสสรูปกาวคมสงฺขาเตน อนุมานญาเณนาติ อตฺโถฯ
๒๒๓. อิทานิ อิเมสเมว อุปมารูปกานํ อวุตฺตานนฺตเภโท วุตฺตานุสาเรเนว ญาตพฺโพติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปริยนฺโต’’อิจฺจาทิฯ รูปกสฺส จ รูปกาลงฺการสฺส จ อุปมาย จ อุปมาลงฺการสฺส จ วิกปฺปานํ วิวิธากาเรน กปฺปิตปกฺขานํ ปริยนฺโต โกฏิ ยํ ยสฺมา นตฺถิ, เตน การเณน อวุตฺตํ อิมสฺมิํ สุโพธาลงฺกาเร อวุตฺตปกฺขํ สมูหํ อนุมานโต อนุมานญาเณน วิญฺเญยฺยนฺติฯ อุปมารูปกานํ สกลมวุตฺตปกฺขํ พฺยาเปตฺวา ฐิตํ สามญฺญลกฺขณํ อนติกฺกมิตฺวา วุตฺเตหิ เตหิ เตหิ ปกฺขสงฺขาเตหิ ลิงฺเคหิ สิทฺธานุมานญาเณน สามญฺญลกฺขเณ อนฺโตคธานมนุตฺตรูปกสงฺขาตานุเมยฺยานํ อวโพโธ สกฺกาติ อธิปฺปาโยฯ รูปกสฺส ปน อุปมนฺโตคธตฺตา อุปมาย นิทฺทิฏฺฐโทสาโทสํ ทฺวินฺนมปิ อุตฺตานุตฺตปกฺขสฺส สาธารณํ โหติฯ
๒๒๔.
ปุนปฺปุนมุจฺจารณํ, ย’มตฺถสฺส ปทสฺส จ;
อุภเยสญฺจ วิญฺเญยฺยา, สา’ย’มาวุตฺติ นามโตฯ
๒๒๔. อาวุตฺติมธิกิจฺจาห ‘‘ปุน’’อิจฺจาทินาฯ อตฺถสฺส อภิเธยฺยสฺส ปทสฺส สทฺทสฺส จ อุภเยสํ อตฺถปทานญฺจ ปุนปฺปุนํ ภิยฺโย ภิยฺโย ยํ อุจฺจารณํ, สายํ ติวิธา นามโต อาวุตฺติ วิญฺเญยฺยา, อุจฺจารณวเสน อา ปุนปฺปุนํ วตฺตนมาวุตฺตีติฯ
๒๒๔. อิทานิ อาวุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘ปุนปฺปุเน’’จฺจาทินาฯ อตฺถสฺส สทฺทาภิหิตอตฺถสฺส จ ปทสฺส จ อุภเยสํ อตฺถปทานญฺจ ยํ ปุนปฺปุนุจฺจารณํ, สา อยํ ติวิธา นามโต อาวุตฺติ อิติ วิญฺเญยฺยาฯ ปุนปฺปุเนติ เอตทพฺยยํ กฺริยาพาหุลฺเย วตฺตเตฯ อุจฺจารณวเสน อา ปุนปฺปุนํ วตฺตนมาวุตฺติฯ
อตฺถาวุตฺติ
๒๒๕.
มโน หรติ สพฺเพสํ, อาททาติ ทิสา ทส;
คณฺหาติ นิมฺมลตฺตญฺจ, ยโสราสิ ชินสฺส’ยํฯ
๒๒๕. อุทาหรติ ‘‘มโน’’อิจฺจาทิฯ ชินสฺส อยํ ยโสราสิ สพฺเพสํ ชนานํ มโน จิตฺตํ หรติ, ทส ทิสา อาททาติ สพฺพทา [สพฺพธา (ก.)] ตํวิสยตฺตา, นิมฺมลตฺตํ นิมฺมลภาวํ คณฺหาติ, เอตฺถ คหณลกฺขณสฺส [ทสคหณลกฺขณสฺส (ก.)] อตฺถสฺส อเนเกหิ ปริยายวจเนหิ อาวตฺติตตฺตา อยํ อตฺถาวุตฺติฯ
๒๒๕. อุทาหรติ ‘‘มโน หรติ’’จฺจาทินาฯ ชินสฺส อยํ ยโสราสิ สพฺเพสํ สตฺตานํ มโน จิตฺตํ หรติ คณฺหาติ, ทส ทิสา อาททาติ อวิสยฏฺฐานาภาวโต คณฺหาติ, นิมฺมลตฺตญฺจ ภูตปริสุทฺธคุเณน นิปฺผนฺนตฺตา คณฺหาติฯ เอตฺถ ‘‘คณฺหาตี’’ติ เอกสฺเสวตฺถสฺส ‘‘หรติ, อาททาติ, คณฺหาตี’’ติ อญฺเญหิ ปริยายวจเนหิ อาวตฺติตตฺตา อยมตฺถาวุตฺติ นามฯ นิคฺคโต มเลหีติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, ยสโส ราสิอิติ จ วิคฺคโหฯ
ปทาวุตฺติ
๒๒๖.
วิภาเสนฺติ ทิสา สพฺพา, มุนิโน เทหกนฺติโย;
วิภา เสนฺติ จ สพฺพาปิ, จนฺทาทีนํ หตา วิยฯ
๒๒๖. ‘‘วิภาเสนฺติ’’จฺจาทิฯ มุนิโน เทหกนฺติโย สพฺพา ทิสา วิภาเสนฺติ วิเสเสน ทีเปนฺติ, ยโต เอวํ ตสฺมา การณา จนฺทาทีนํ สพฺพาปิ วิภา โสภา หตา ปหตา วิย เสนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ปทาวุตฺติฯ
๒๒๖. ‘‘วิภาเสนฺติ’’จฺจาทิฯ มุนิโน เทหกนฺติโย สพฺพา ทิสา วิภาเสนฺติ ยสฺมา วิเสเสน ปกาเสนฺติ, ตสฺมา จนฺทาทีนํ สพฺพาปิ วิภา กนฺติโย หตา ปหตา วิย เสนฺติ ปวตฺตนฺติ จ, ‘‘วิภาเสนฺตี’’ติ ปทสฺเสว อาวตฺตนโต อยํ ปทาวุตฺติ นามฯ เทเห กนฺติโยติ วากฺยํฯ
อุภยาวุตฺติ
๒๒๗.
ชิตฺวา วิหรติ กฺเลส-ริปุํ โลเก ชิโน อยํ;
วิหรตฺยา’ริวคฺโค’ยํ, ราสีภูโตว ทุชฺชเนฯ
๒๒๗. ‘‘ชิตฺวา’’อิจฺจาทิฯ อยํ ชิโน กฺเลสริปุํ ชิตฺวา โลเก วิหรติ ปวตฺตติ, อยํ เตน ชิโต อริวคฺโค สตฺตุสมูโห ทุชฺชเน ราสีภูโต วิย ตโต อลทฺธปฺปติฏฺฐตฺตาฯ ‘‘วิหรตี’’ติ อตฺถสฺส ปทานญฺจ อาวุตฺติโต อุภยาวุตฺติฯ
๒๒๗. ‘‘ชิตฺวา’’อิจฺจาทิฯ อยํ ชิโน กฺเลสริปุํ ชิตฺวา โลเก วิหรติ, อยํ อริวคฺโค กฺเลสริปุสมูโห ทุชฺชเน ราสีภูโตว วิหรตีติฯ วาสสงฺขตสฺส อตฺถสฺส จ ‘‘วิหรตี’’ติ ปทสฺส จ ปุน [ปุนปฺปุนํ (?)] อุจฺจารณโต อยํ อุภยาวุตฺติ นาม โหติฯ กฺเลโส เอว ริปูติ จ, อรีนํ วคฺโคติ จ, อราสิ ราสิ อภวีติ จ, กุจฺฉิโต ชโนติ จ วากฺยํฯ
๒๒๘.
เอกตฺถ วตฺตมานมฺปิ, สพฺพวากฺโยปการกํ;
ทีปกํ นาม ตญฺจาทิ-มชฺฌนฺตวิสยํ ติธาฯ
๒๒๘. ทีปกํ ปริทีปยมาห ‘‘เอกตฺเถ’’จฺจาทิฯ เอกตฺถ วากฺยสฺสาโท มชฺเฌ อนฺเต วา วตฺตมานมฺปิ กฺริยาชาตฺยาทิกํ สพฺพสฺส อภิมตสฺส กสฺสจิ วากฺยสฺส กฺริยาการกสมฺพนฺธาภิธายิโน ปทสนฺตานสฺส อุปการกํ วากฺยตฺถานฺวยวเสน ทีปกํ นาม, ทีโป วิย เอกเทเส วตฺติโตปิ สกลปทตฺถวเสน สพฺพวากฺยํ ทีปยติ ปกาเสตีติฯ ตญฺจ ทีปกํ อาทิ จ มชฺฌญฺจ อนฺตญฺจ วิสโย โคจโร ยสฺส ตาทิสํ ติธา อาทิทีปกํ มชฺฌทีปกํ อนฺตทีปกนฺติ ติวิธํ โหตีติ อตฺโถ, ตมฺปิ กฺริยาทีนํ วเสน ปจฺเจกํ ติวิธํ โหติฯ
๒๒๘. อิทานิ ทีปกาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘เอกตฺเถ’’จฺจาทินาฯ เอกตฺถ วากฺยสฺส อาทิมชฺฌาวสาเนสฺเวกสฺมิํ วตฺตมานมฺปิ กฺริยาชาติคุณตฺตยํ สพฺพวากฺโยปการกํ วตฺตุมิจฺฉิตกฺริยาการกสมฺพนฺธปฺปกาสกปทสนฺตานสงฺขาตวากฺยสฺส วากฺยตฺถาวโพธวเสน ปโยชนํ ทีปกํ นาม เอกฏฺฐาเน ฐตฺวา วิสยีภูตสพฺพฏฺฐานคตทพฺพปกาสกปทีปสมานตฺตา ทีปกํ นาม โหติฯ ตญฺจ ทีปกํ อาทิมชฺฌนฺตวิสยํ วากฺยสฺส อาทิวิสยํ มชฺฌวิสยํ อนฺตวิสยญฺเจติ ติธา โหติฯ เอเตสุ เอเกกมปิ กฺริยาชาติคุณเภเทน ปุนปิ ติวิธํ โหตีติ วิญฺเญยฺยํฯ ทีเปตีติ ทีโป, ปทีโปฯ ปฏิภาคตฺเถ กปฺปจฺจเยน ทีโป วิยาติ ทีปกํฯ วากฺยสฺส อาทิ จ มชฺฌญฺจ อนฺตญฺเจติ จ, ตํ วิสโย อสฺเสติ จ วากฺยํฯ
อาทิทีปก
๒๒๙.
อกาสิ พุทฺโธ เวเนยฺย-พนฺธูนมมิโตทยํ;
สพฺพปาเปหิ จ สมํ-เนกติตฺถิยมทฺทนํฯ
๒๒๙. อุทาหรติ ‘‘อกาสิ’’จฺจาทิฯ พุทฺโธ เวเนยฺยา วิเนตพฺพาเยว พนฺธโว เตสํ อมิตมปริมิตํ อุทยมภิวุทฺธิํ อกาสิฯ น เกวลํ ตเมว, สพฺพปาเปหิ สมํ เอกโต อเนกานํ ติตฺถิยานํ มทฺทนญฺจ อกาสีติฯ อิห ‘‘อกาสี’’ติ กฺริยาปเทนาทิวตฺตินา สพฺพเมว วากฺยํ ทีปยตีติ กฺริยาทิทีปกเมตํฯ
๒๒๙. ‘‘อกาสิ’’จฺจาทิฯ พุทฺโธ เวเนยฺยพนฺธูนํ อมิโตทยํ ปมาณรหิตาภิวุทฺธิํ อกาสิฯ น เกวลํ ตเมว, สมํ เอกกฺขเณ สพฺพปาเปหิ สหาเนกติตฺถิยมทฺทนญฺจ อกาสีติฯ วากฺยาทิมฺหิ กฺริยาย ฐิตตฺตา อิทํ กฺริยาทิทีปกํ นามฯ อมิโต จ โส อุทโย เจติ จ, อเนกา จ เต ติตฺถิยา เจติ จ, เตสํ มทฺทนมิติ จ วิคฺคโหฯ
มชฺเฌทีปก
๒๓๐.
ทสฺสนํ มุนิโน สาธุ-ชนานํ ชายเต’มตํ;
ตทญฺเญสํ ตุ ชนฺตูนํ, วิสํ นิจฺโจปตาปนํฯ
๒๓๐. ‘‘ทสฺสน’’มิจฺจาทิฯ มุนิโน ทสฺสนํ สาธุชนานํ อมตํ นิพฺพานํ นาม ชายเต อมตสฺส สาธนโต, เตหิ สาธุชเนหิ อญฺเญสํ ชนฺตูนํ นิจฺจมุปตาเปตีติ นิจฺโจปตาปนํ วิสํ ชายเต, ตสฺมิํ มโนปโทสสฺส วิสสทิสตฺตา นิรยาทิทุกฺขาวหภาวโตติฯ กฺริยามชฺฌทีปกเมตํฯ
๒๓๐. ‘‘ทสฺสน’’มิจฺจาทิฯ มุนิโน ทสฺสนํ สาธุชนานํ อมตํ อมตสงฺขาตนิพฺพานสฺส เอกนฺตการณตฺตา การิโยปจาเรน อมตํ ภูตํ ชายเต, ตทญฺเญสํ เตหิ สาธุชเนหิ อญฺเญสํ ชนฺตูนํ ตุ นิจฺโจปตาปนํ สตตมุปตาปกรณโต วิสํ ชายเต วิสตุลฺยปฏิฆการณตฺตา การิโยปจาเรน วิสํ ภวตีติฯ อิทํ กฺริยาย มชฺเฌ ฐิตตฺตา กฺริยามชฺฌทีปกํฯ สาธโว จ เต ชนา เจติ จ, เตหิ อญฺเญติ จ วากฺยํฯ
อนฺตทีปก
๒๓๑.
อจฺจนฺตกนฺตลาวณฺย-จนฺทาตปมโนหโร;
ชินานนินฺทุ อินฺทุ จ, กสฺส นา’นนฺทโก ภเวฯ
๒๓๑. ‘‘อจฺจนฺเต’’จฺจาทิฯ อจฺจนฺตํ กนฺตํ มนุญฺญํ ลาวณฺยํ ปิยภาโว, ตเมว, ตมิว วาจนฺทาตโป จนฺทิกา, เตน มโนหโร ชินานนินฺทุ อินฺทุ จนฺโท จ กสฺส ชนสฺส อานนฺทโก น ภวตีติฯ กฺริยานฺตทีปกํฯ
๒๓๑. ‘‘อจฺจนฺติ’’จฺจาทิฯ อจฺจนฺตกนฺตลาวณฺยจนฺทาตปมโนหโร อติสเยน มนุญฺญปิยภาวสงฺขาตวิลาสนามเกน จนฺทกิรเณน, โน เจ, อติสเยน มนุญฺญปิยตาสงฺขาตวิลาสสทิเสน จนฺทกิรเณน มโนหโร ชินานนินฺทุ สมฺพุทฺธสฺส มุขจนฺโท จ อินฺทุ จ ปกติจนฺโท จ กสฺส อานนฺทโก น ภเวฯ อิทํ กฺริยาย อนฺเต ฐิตตฺตา กฺริยานฺตทีปกํ นามฯ อนฺตํ อติกฺกนฺตนฺติ จ, ตญฺจ ตํ กนฺตญฺเจติ จ, ลวณสฺส ภาโว ลาวณฺยํ, มธุรภาโว, ตํสทิสตฺตา อจฺจนฺตกนฺตญฺจ ตํ ลาวณฺยญฺจาติ จ, จนฺทสฺส อาตโป กิรโณติ จ, อจฺจนฺตกนฺตลาวณฺยเมว จนฺทาตโปติ จ, จนฺทปกฺเข อจฺจนฺตกนฺตลาวณฺยมิว จ โส จนฺทาตโป จาติ จ, เตน มโนหโรติ จ, ชินานนเมว อินฺทูติ จ วากฺยํฯ อิมินา กฺริยาทีปกตฺตเยเนว อวุตฺตชาติทีปกคุณทีปกานิปิ ญาตพฺพานิฯ
มาลาทีปก
๒๓๒.
โหตา’วิปฺปฏิสาราย,
สีลํ ปาโมชฺชเหตุ โส;
ตํ ปีติเหตุ, สา จา’ยํ,
ปสฺสทฺธาทิปสิทฺธิยาฯ
๒๓๒. อาทิทีปกาทีสุปิ เตสุ ปโยคกฺกเมน ปการนฺตรมตฺถีติ วทติ ‘‘โหติ’’จฺจาทิฯ สีลํ ปญฺจสีลาทิกํ, อวิปฺปฏิสาราย ปจฺฉานุตาปาภาวาย โหติ, โส อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชสฺส อุปฺปนฺนมตฺตาย ปีติยา เหตุ โหติ, ตํ ปาโมชฺชํ ปีติยา พลวภูตาย เหตุ โหติ, สา จายํ ปีติ ปสฺสทฺธาทีนํ ปสฺสทฺธิสุขาทีนํ ปสิทฺธิยา นิปฺผตฺติยา โหตีติ โยชนียํฯ
๒๓๒. อิทานิ นวสุ ทีปเกสุ ปโยควิเสเสน สาเธตพฺเพ อญฺญปฺปกาเร ทสฺเสติ ‘‘โหติ’’จฺจาทินาฯ สีลํ สุรกฺขิตํ ปญฺจงฺคทสงฺคาทิสีลํ อวิปฺปฏิสาราย โหติ, โส อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชเหตุ โหติ อุปฺปนฺนมตฺตาย ตรุณปีติยา การณํ ภวติ, ตํ ปาโมชฺชํ ปีติเหตุ พลวปีติการณํ โหติ, สา อยญฺจ ปีติ ปสฺสทฺธาทิปสิทฺธิยา กายปสฺสทฺธิจิตฺตปสฺสทฺธิอาทีนํ สิทฺธิยา เหตุ โหติฯ น วิปฺปฏิสาโร อวิปฺปฏิสาโร, นสทฺโท ปสชฺชปฏิเสเธ วตฺตเตฯ ปมุทิตสฺส ภาโวติ จ, ตสฺส เหตูติ จ, ปสฺสทฺธิ อาทิ เยสํ สุขาทีนนฺติ จ, เตสํ ปสิทฺธีติ จ วิคฺคโหฯ
๒๓๓.
อิจฺจา’ทิทีปกตฺเตปิ, ปุพฺพํ ปุพฺพมเปกฺขินี;
วากฺยมาลา ปวตฺตาติ, ตํ มาลาทีปกํ มตํฯ
๒๓๓. กิมิทํ ตว ปการนฺตรมิจฺจาห ‘‘อิจฺจาทิ’’จฺจาทิฯ อิจฺเจวมิมํ ยํ ตํ มาลาทีปกํ มตํฯ นนุ กฺริยาทิทีปกเมตมิจฺจาห ‘‘อาทิทีปกตฺเตปี’’ติฯ ยชฺชปฺยาทิทีปกเมตํ ปุพฺพํ ปุพฺพํ วากฺยํ ‘‘โหตาวิปฺปฏิสาราย สีล’’นฺติอาทิกํ อเปกฺขินี อเปกฺขมานา วากฺยานํ ยถาวุตฺตานํ มาลา ปรมฺปรา ปวตฺตาติฯ ตํ ยถาวุตฺตํ มาลาทีปกํ มตํ, นาทิทีปกนฺติฯ
๒๓๓. ‘‘อิจฺจาทิ’’จฺจาทิฯ อาทิทีปกตฺเตปิ กฺริยาทิทีปกภาเว สติปิ วากฺยมาลา อเนกวากฺเยน สมฺพชฺฌมานา ปรมฺปรา ปุพฺพํ ปุพฺพํ ‘‘โหตาวิปฺปฏิสารายา’’ติอาทิกํ วากฺยํ อเปกฺขินี ปวตฺตาฯ อิติ อิทํ อนนฺตรคตปฺปการํ ทีปกํ ‘‘มาลาทีปก’’นฺติ มตนฺติฯ อาทิมฺหิ ทีปกมิติ จ, วิสโยปจาเรน อาทิ จ ตํ ทีปกญฺจาติ จ, มาลา เอว ทีปกมิติ จ วากฺยํฯ
๒๓๔.
อเนเนว ปกาเรน, เสสานมปิ ทีปเก;
วิกปฺปานํ วิธาตพฺพา-นุคตี สุทฺธพุทฺธิภิฯ
๒๓๔. อวุตฺเต ทีปกวิกปฺเป อติทิสนฺโต นิคเมติ ‘‘อเนนิ’’จฺจาทินาฯ อเนเนว อนนฺตรา วุตฺเตน ปกาเรน วิธินา ทีปเก ทีปกวิสเย [ทีปกวิเสเส (ก.)] เสสานมวุตฺตานํ วิกปฺปานํ ชาตฺยาทิทีปกาทิเภทานํ อนุคติ อวโพโธ สุทฺธพุทฺธิภิ ปริสุทฺธมตีหิ กวีหิ วิธาตพฺพา กาตพฺพาติฯ
๒๓๔. อิทานิ อวุตฺตทีปกานิปิ อติทิสติ ‘‘อเนเนวิ’’จฺจาทินาฯ อเนเนว ปกาเรน ยถาวุตฺตทีปกปฺปกาเรน ทีปเก ทีปกวิสเย เสสานํ อปิ วิกปฺปานํ อวุตฺตชาติทีปกคุณทีปกสงฺขาตานํ ปกฺขานํ ชาตฺยาทิทีปกคุณาทิทีปกาทีนํ ฉนฺนํ มาลาทีปกานญฺจ อนุคติ อวโพโธ สุทฺธพุทฺธิภิ กวีหิ วิธาตพฺพา วุตฺตานุสาเรเนว กาตพฺพาฯ วิเสสโต อสงฺกรโต กปฺปียนฺตีติ จ, สุทฺธา พุทฺธิ เยสนฺติ จ วากฺยํฯ
๒๓๕.
วิเสสวจนิจฺฉายํ,
นิเสธวจนํ ตุ ยํ;
อกฺเขโป นาม โส’ยญฺจ,
ติธา กาลปฺปเภทโตฯ
๒๓๕. อกฺเขปมุปกฺขิปติ ‘‘วิเสสิ’’จฺจาทินาฯ วิเสสสฺส ยสฺส กสฺสจิ วจนิจฺฉายํ ยํ นิเสธสฺส ปฏิเสธสฺส วจนํ วุตฺติ, โส อกฺเขโป นาม อกฺขิปนํ ปฏิเสโธติ กตฺวาฯ โสยมกฺเขโป จ กาลปฺปเภทโต อตีตาทิโต ติธา ติปฺปกาโรฯ
๒๓๕. อิทานิ อกฺเขปํ ทสฺเสติ ‘‘วิเสเส’’จฺจาทินาฯ วิเสสวจนิจฺฉายํ ตุ ยสฺส กสฺสจิ ปทตฺถวิเสสสฺส กถนิจฺฉาย เอว ยํ นิเสธวจนํ ปฏิเสธวจนํ อตฺถิ, โส ปฏิเสโธ อกฺเขโป นาม อกฺเขปาลงฺกาโร นามฯ อยญฺจ อกฺเขโป กาลปฺปเภทโต อตีตาทิกาลวิเสเสน ติธา โหติฯ วิเสสสฺส กสฺสจิ วจนนฺติ จ, ตสฺมิํ อิจฺฉาติ จ, นิเสธสฺส ปฏิเสธสฺส วจนมิติ จ, อกฺขิปนํ ปฏิกฺขิปนนฺติ จ, กาลสฺส กฺริยาย วา ปเภโทติ จ วากฺยํฯ
๒๓๖.
เอกากี’เนกเสนํ ตํ, มารํสวิชยีชิโน;
กถํ ต’มถ วา ตสฺส, ปารมีพลมีทิสํฯ
อตีตกฺเขโปฯ
๒๓๖. ‘‘เอกากิ’’จฺจาทิฯ โส ชิโน เอกากี เอโก สมาโน อเนกเสนํ ตํ มารํ วิชยิ ปราเชสิ, ตํ กถํ ยุชฺชเตฯ อถ วา กิํ น ยุชฺชเต, ยโต ตสฺส ชินสฺส ปารมี สมติํสวิธา ปารมิตา เอว พลํ อีทิสํ ยาทิสํ ตสฺส วิชยการณนฺติฯ เอตฺถ เอกากิตฺตการณสามตฺถิยา มารวิชยาโยคพุทฺธิ ‘‘สเสนํ มารํ วิชิตวาติ กถํ ยุชฺชตี’’ติ เอวมาการา อตีตา อกฺขิตฺตาติ อตีตกฺเขโปยํฯ
๒๓๖. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘เอกากิ’’จฺจาทินาฯ ส ชิโน โส สพฺพญฺญู เอกากี อสหาโย อทุติโย อเนกเสนํ ตํ มารํ วิชยี อชินีติ, ตํ กถํ ยุชฺชติฯ อถ วา ยุชฺชเตว, ตสฺส ชินสฺส ปารมีพลํ สมติํสปารมีพลํ สมติํสปารมีตาสงฺขตเสนา อีทิสมีทิสาติฯ พุทฺธสฺส อทุติยภาวญฺจ มารสฺส สปริวารภาวญฺจ นิสฺสาย กสฺสจิ อุปฺปนฺนา ‘‘เอกากินา กถมเนกเสโน มาโร ชิโต’’ติ วิปรีตพุทฺธิ อตีตมารวิชยวิสยตฺตา อตีตา โหติ, ‘‘ตสฺส ปารมีพลํ อีทิส’’นฺติ อตฺถวิเสสสฺส กถนิจฺฉาย ‘‘อถ วา’’ติ นิทฺทิฏฺฐปฏิเสธวจเนน อกฺขิตฺตนฺติ อตีตสฺส อกฺเขปนโต อตีตกฺเขโป นามฯ
๒๓๗.
กิํ จิตฺเต’ชาสมุคฺฆาตํ,
อปฺปตฺโต’สฺมิติ ขิชฺชเส;
ปณาโม นนุ โสเยว,
สกิมฺปิ สุคเต กโตฯ
วตฺตมานกฺเขโปฯ
๒๓๗. ‘‘กิํ จิตฺเต’’จฺจาทิฯ จิตฺต เอชาย ตณฺหาย สมุคฺฆาตํ สพฺพถา อปฺปวตฺติํ อปฺปตฺโตสฺมีติ กิํ ขิชฺชเส, ตุจฺโฉ ตว เขโทฯ สุคเต สกิมฺปิ เอกวารมฺปิ กโต ปณาโม โสเยว ตณฺหาย สมุคฺฆาโตเยว นนุ เอกนฺตการณตฺตา ตสฺสาติ วตฺตมานกฺเขโปยํ วตฺตมานสฺส เขทสฺสากฺขิตตฺตาฯ
๒๓๗. ‘‘กิํ จิตฺเต’’จฺจาทิฯ เห จิตฺต เอชาสมุคฺฆาตํ เอชาสงฺขตาย ตณฺหาย สมุจฺเฉทปหานํ อปฺปตฺโตสฺมีติ กิํ ขิชฺชเส, ตุจฺโฉ ตว เขโทฯ ตถา หิ สุคเต พุทฺธวิสเย สกิมฺปิ กโต ปณาโม โสเยว นนุ ตณฺหาสมุจฺเฉทสฺส เอกนฺตการณตฺตา การณการิยานมเภทพุทฺธิยา โส เอชาสมุคฺฆาโตเยว กิํ น ภวติ, ภวตฺเยวฯ ‘‘ปณาโม’’ตฺยาทิวิเสสกถนาธิปฺปาเยน ‘‘กิํ ขิชฺชเส’’ติ จิตฺตสฺส วตฺตมานเขทสฺส ปฏิเสธิตตฺตา อยํ วตฺตมานกฺเขโป นามฯ เอชาย สมุคฺฆาโตติ วากฺยํฯ
๒๓๘.
สจฺจํ น เต คมิสฺสนฺติ, สิวํ สุชนโคจรํ;
มิจฺฉาทิฏฺฐิปริกฺกนฺต-มานสา เย สุทุชฺชนาฯ
อนาคตกฺเขโปฯ
๒๓๘. ‘‘สจฺจ’’มิจฺจาทิฯ สุชนโคจรํ สิวํ สนฺติปทํ เต สจฺจํ นิยตํ น คมิสฺสนฺติฯ เย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สสฺสตาทิกาย ปริกฺกนฺตํ อภิภูตํ มานสํ จิตฺตํ เยสํ ตาทิสา สุฏฺฐุ อติสเยน ทุชฺชนาติ โยชนียํฯ อยมนาคตกฺเขโป ภาวิโน คมนสฺสากฺขิตฺตตฺตาฯ
‘‘ชีวิตาสา พลวตี, ธนาสา ทุพฺพลา มม;
คจฺฉ วา ติฏฺฐ วา กนฺต, มมาวตฺถา นิเวทิตา’’ติ [กาพฺยาทาส ๒.๑๓๙]ฯ
อยมนาทรกฺเขโปติ เอวมาทโย ตุ ตพฺเภทาเยวาติ อุเปกฺขิตาฯ
๒๓๘. ‘‘สจฺจ’’มิจฺจาทิฯ สุชนโคจรํ สาธูนํ วิสยคตํ สิวํ สนฺติปทํ เต สจฺจเมกนฺเตน น คมิสฺสนฺติฯ เก? เย มิจฺฉาทิฏฺฐิปริกฺกนฺตมานสา สุทุชฺชนา, เตเยวาติฯ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐี’’ติอาทิวิเสสสฺส กถนาธิปฺปาเยน ‘‘เต น คมิสฺสนฺตี’’ติ ติตฺถิยานํ ภาวิโน นิพฺพานคมนสฺส พุทฺธิยา ปฏิสิทฺธตฺตา อยํ อนาคตกฺเขโป นามฯ มิจฺฉา วิปรีตา จ สา ทิฏฺฐิ จาติ จ, ตาย ปริกฺกนฺตํ มานสํ เยสนฺติ จ วากฺยํฯ
‘‘ชีวิตาสา พลวตี, ธนาสา ทุพฺพลา มม;
คจฺฉ วา ติฏฺฐ วา กนฺต, มมาวตฺถา นิเวทิตา’’ –
ตฺยาทิโก อนาทรกฺเขโปปิ ทสฺสิตาตีตกฺเขปาทีหิ อนญฺญตฺตา วิสุํ น วุตฺโตฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – เห กนฺต วลฺลภ มม ชีวิตาสา พลวตี โหติ, ธนาสา ทุพฺพลา, ตฺวํ คจฺฉ วา ติฏฺฐ วา, มมาวตฺถา มม ปกติ นิเวทิตา วิญฺญาปิตาฯ ‘‘เอตฺถ มมาวตฺถา นิเวทิตา’’ติ วิเสสสฺส กถนาธิปฺปาเยน ‘‘คจฺฉ วา ติฏฺฐ วา’’ติ อิมินา อนาทรวจเนน อตฺตโน วลฺลภสฺส วตฺตมานสฺส อนาคตสฺส วา คมนสฺส ปฏิเสธิตตฺตา วตฺตมานกฺเขโป วา อนาคตกฺเขโป วา โหติฯ
๒๓๙.
เญยฺโย โสตฺถนฺตรนฺยาโส,
โย’ญฺญวากฺยตฺถสาธโน;
สพฺพพฺยาปี วิเสสฏฺโฐ,
หิวิสิฏฺฐ’สฺส เภทโตฯ
๒๓๙. อตฺถนฺตรนฺยาสํ นฺยาสยติ ‘‘เญยฺยิ’’จฺจาทินาฯ อญฺญวากฺยตฺถสาธโน อญฺญสฺส วตฺตุมิจฺฉิตสฺส กสฺสจิ วากฺยตฺถสฺส สาธโน สมตฺถโก กสฺสจิเทว อตฺถสฺส ปรสฺส นฺยาโส โย, โส อตฺถนฺตรนฺยาโส เญยฺโย อตฺถนฺตรสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน นฺยาโส ปโยโคติ กตฺวาฯ ตสฺส เภทมาห ‘‘สพฺเพ’’จฺจาทินาฯ อสฺส อตฺถนฺตรนฺยาสสฺส เภทโต วิกปฺปโต หิวิสิฏฺฐา หิสทฺเทน วิเสสิตา สพฺพพฺยาปี จ วิเสสฏฺโฐ จาติ อิเม ภวนฺติฯ นนุ ปติวตฺถูปมาย อิมสฺส จ โก เภโทติ? สจฺจํ, ตถาปิ อุภยตฺถ อตฺถนฺตรนฺยาสมตฺเตน สทิสตฺเตปิ ยตฺถ มุขฺยโต สามฺยปฺปตีติสพฺภาโว, สา ปติวตฺถูปมาฯ ยตฺถ ปน สาธนรูปสฺเสวตฺถนฺตรนฺยาโส, โส อตฺถนฺตรนฺยาโสติ ปากโฏเยวุภินฺนํ เภโทติฯ
๒๓๙. อิทานิ อตฺถนฺตรนฺยาสํ ทสฺเสติ ‘‘เญยฺย’’จฺจาทินาฯ โย อญฺญวากฺยตฺถสาธโน อญฺญวากฺยตฺถสฺส สาธโน โหติ, อญฺญวากฺยตฺถํ สาเธติ, โส อตฺถนฺตรนฺยาโส สาธิยวากฺยตฺถโต อญฺญตฺถสฺส ฐปนํ กถนํ ‘‘อตฺถนฺตรนฺยาโส’’ติ เญยฺโย, อสฺส อตฺถนฺตรนฺยาสสฺส เภทโต ปเภเทน สพฺพพฺยาปี วิเสสฏฺโฐ จ, เอเตเยว หิวิสิฏฺฐา จาติ จตฺตาโร ภวนฺติฯ อตฺโถ จ โส อนฺตโร อญฺโญ เจติ จ, ตสฺส นฺยาโสติ จ, สพฺพํ พฺยาเปติ สีเลนาติ จ, วิเสเส ปเทเส ติฏฺฐตีติ จ, หิสทฺเทน วิสิฏฺฐาติ จ วากฺยํฯ
หิ-รหิตสพฺพพฺยาปี
๒๔๐.
เตปิ โลกหิตาสตฺตา, สูริโย จนฺทิมา อปิ [จนฺทิมารปิ (สี.)];
อตฺถํ ปสฺส คมิสฺสนฺติ, นิยโม เกน ลงฺฆฺยเตฯ
๒๔๐. อุทาหรติ ‘‘เตปิ’’จฺจาทิฯ โลกสฺส หิเต อภิวุทฺธิยํ อาสตฺตา อภิรตฺตา สูริโย จนฺทิมา อปีติ เต มหนฺตาปิ อตฺถํ อุทยวิปริยาส’มภาวํ คมิสฺสนฺติ, น [คมิสฺสนฺตา ปุน (ก.)] ตเถว ติฏฺฐนฺติ, ‘‘ปสฺเส’’ติ ตมวโพธยติฯ ตถา หิ นิยโม ‘‘ภาโว นาม น ปายินิฯ สพฺเพ สงฺขารา วยธมฺมิโน’’ติ อยํ นิยติฯ เกน นาม วตฺถุนา ลงฺฆฺยเต อติกฺกมิตุํ สกฺกาติฯ อยํ หิสทฺทรหิโต สพฺพพฺยาปี อตฺถนฺตรนฺยาโส ตาทิสสฺส นิยมสฺส สพฺพคตตฺตาฯ
๒๔๐. ‘‘เตปิ’’จฺจาทิฯ โลกหิตาสตฺตา โลกาภิวุทฺธิยํ ลคฺคา สูริโย อปิ จนฺทิมา อปิ เตปิ มหานุภาวา อตฺถํ วินาสํ คมิสฺสนฺติ, ปสฺส เอเตสํ ปากฏํ วินาสํ โอโลเกหิฯ ตถา หิ นิยโม ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สพฺพปทตฺถมนติกฺกมฺม ปวตฺตนิยโม เกน ลงฺฆฺยเต ปจฺจยสมุปฺปนฺเนน เกน ปทตฺเถน อติกฺกมฺยเตติฯ อยํ หิสทฺทรหิโต อตฺถคมนสงฺขาโต นิยโม สพฺพตฺถ คโตติ สพฺพพฺยาปี อตฺถนฺตรนฺยาโสฯ ปติวตฺถูปมาย จ อตฺถนฺตรนฺยาสสฺส จ อตฺถนฺตรนฺยาสตฺเตน ตุลฺยตฺเตปิ ตตฺถ สาธมฺมปกาสตฺตสภาโว, เอตฺถ วุตฺตตฺถสฺส สาธนสภาโวติ เอวมิเมสํ นานตฺตํ สุพฺยตฺตํฯ อปีติ สมฺภาวนายํ, ทุติโย อปิสทฺโท สมุจฺจเยฯ
หิ-สหิตสพฺพพฺยาปี
๒๔๑.
สตฺถา เทวมนุสฺสานํ, วสี โสปิ มุนิสฺสโร;
คโตว นิพฺพุติํ สพฺเพ, สงฺขารา น หิ สสฺสตาฯ
๒๔๑. ‘‘สตฺถา’’อิจฺจาทิฯ เทวมนุสฺสานํ เทวานญฺจ มนุสฺสานญฺจ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน สตฺถา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิเกหิ ปรมตฺเถหิ ยถารหํ อนุสาสตีติ, วสี ปญฺจหิ วสิตาหิ อติสยวสีหิ วสิปฺปตฺโต โสปิ มุนิสฺสโร นิพฺพุติํ ขนฺธปรินิพฺพานสงฺขาตํ คโต ปตฺโตเยว, หิสทฺโท สมตฺถเนฯ สพฺเพ สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา น สสฺสตา น นิจฺจา อุปฺปาทวยธมฺมตฺตา อนิจฺจาฯ อยมฺปิ หิสทฺทสหิตสพฺพพฺยาปี อตฺถนฺตรนฺยาโส อนิจฺจตาย สพฺพคตตฺตาติฯ
๒๔๑. ‘‘สตฺถา’’อิจฺจาทิฯ เทวมนุสฺสานํ อุกฺกฏฺฐวเสน สตฺถา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถหิ ยถารหมนุสาสโก วสี วุฏฺฐานอธิฏฺฐานาทีสุ ปญฺจสุ วสิภาเวสุ สาติสยํ อิสฺสริยวา โส มุนิสฺสโร อปิ นิพฺพุติํ ขนฺธนิพฺพานํ คโต เอวฯ หิ ตเถว, สพฺเพ สงฺขารา สสฺสตา น โหนฺตีติฯ อยํ หิสทฺทสหิโต อนิจฺจตาย สพฺพคตตฺตา สพฺพพฺยาปี อตฺถนฺตรนฺยาโสฯ วโส อสฺส อตฺถีติ วากฺยํฯ
หิ-รหิตวิเสสฏฺฐ
๒๔๒.
ชิโน สํสารกนฺตารา, ชนํ ปาเปติ นิพฺพุติํ;
นนุ ยุตฺตา คติ สา’ยํ, เวสารชฺชสมงฺคินํฯ
๒๔๒. ‘‘ชิโน’’อิจฺจาทิฯ ชิโน สํสาโรเยว กนฺตาโร ทุคฺคมตฺตา, ตโต ชนํ สกลมฺปิ โลกํ นิพฺพุติํ ปาเปติฯ นนุ ปสิทฺธิยมนุมติยํ วาฯ สายํ คติ นิพฺพุติปาปนสงฺขาตา ปวตฺติ, วิคโต สารโท ภยมสฺสาติ วิสารโท, ตสฺส ภาโว นิพฺภยตา [นิพฺภยตาย (ก.)] เวสารชฺชํ, เตน สมงฺคีนํ ยุตฺตานํฯ ยุตฺตาติ อนุรูปาติฯ อยํ หิสทฺทวิรหิโต วิเสสฏฺโฐ อตฺถนฺตรนฺยาโส, เวสารชฺชสมงฺคีนเมว ตถาภาวโต น สพฺพพฺยาปีฯ
๒๔๒. ‘‘ชิโน’’อิจฺจาทิฯ ชิโน ชนํ สตฺตโลกํ สํสารกนฺตารา นิพฺพุติํ ปาเปติ, สา อยํ คติ ปวตฺติ เวสารชฺชสมงฺคีนํ จตุเวสารชฺชคุณสมนฺนาคตานํ ตถาคตานํ ยุตฺตา นนูติฯ อยํ ชนานํ นิพฺพานํ ปาปนา เวสารชฺชสมงฺคีนํเยว อาเวณิกตฺตา วิเสสฏฺโฐ หิสทฺทรหิโต อตฺถนฺตรนฺยาโสฯ วิคโต สารโท ภยํ อสฺเสติ จ, กสฺส ภาโวติ จ, เตน สมงฺคิโนติ จ วากฺยํฯ นนูติ ปสิทฺธิยํ อนุมติยํ วา วตฺตเตฯ ทฺวินฺนมฺปิ อตฺโถ วุตฺตนเยน ญาตพฺโพฯ
หิ-สหิตวิเสสฏฺฐ
๒๔๓.
สุรตฺตํ เต’ธรปุฏํ, ชิน รญฺเชติ มานสํ;
สยํ ราคปรีตา หิ, ปเร รญฺเชนฺติ สงฺคเตฯ
๒๔๓. ‘‘สุรตฺต’’มิจฺจาทิฯ ชิน เต ตว สุรตฺตํ พิมฺพผลสมานวณฺณตฺตา อธรปุฏํ มานสํ ปสฺสตํ เยสํ เกสญฺจิ รญฺเชติ ปีเณตีติฯ หิ สมตฺถเน, ตถา หีติ อตฺโถฯ สยํ เยน เกนจิ ราเคน รตฺตวณฺเณน อนุราเคน วา ปรีตา คตา สงฺคเต อตฺตนา สํสฏฺเฐ ปเร อญฺเญ รญฺเชนฺติ รตฺตวณฺเณ อนุรตฺเต วา กโรนฺตีติ สสิเลโส สาธโนฯ อยญฺจ หิสทฺทสหิโต วิเสสฏฺโฐ อตฺถนฺตรนฺยาโส ตถาภาวสฺส ตถาวิธานเมว สมฺภวโตฯ
๒๔๓. ‘‘สุรตฺต’’มิจฺจาทิฯ โภ ชิน เต ตว สุรตฺตํ อธรปุฏํ โอฏฺฐยุคฬํ มานสํ ปสฺสนฺตานํ [ปสนฺนจิตฺตํ (ก.)] จิตฺตํ รญฺเชติ ปีณยติฯ หิ ตเถว, สยํ ราคปรีตา รตฺตวณฺเณน อนุราเคน วา ยุตฺตา สงฺคเต อตฺตนา สํสฏฺเฐ ปเร อญฺเญ รญฺเชนฺติ รตฺตวณฺเณ อนุรตฺเต วา กโรนฺติฯ อิทํ เตสํ สภาวเมเวติฯ อยํ อีทิสานเมว อาเวณิกตฺตา วิเสสฏฺโฐ หิสทฺทสหิโต อตฺถนฺตรนฺยาโสฯ ปุฏสทิสตฺตา อธโร เอว ปุฏมิติ จ, ราเคน ปรีตา ยุตฺตาติ จ วิคฺคโหฯ
๒๔๔.
วาจฺเจ คมฺเม’ถ วตฺถูนํ,
สทิสตฺเต ปเภทนํ;
พฺยติเรโก’ย’มปฺเย’โก-
ภยเภทา จตุพฺพิโธฯ
๒๔๔. พฺยติเรกวิกปฺปมาห ‘‘วาจฺเจ’’อิจฺจาทินาฯ วตฺถูนํ วตฺตุมิจฺฉิตานํ เกสญฺจิ วตฺถูนํ สทิสตฺเต กถญฺจิ วตฺถูนํ ตุลฺยตฺเต วาจฺเจ สทฺเทน วาจเกน ปฏิปาทิเต อถ คมฺเม อสทฺทปฏิปาทิเต สพฺพตฺถพเลน ปกรณาทินา ญาเต วา, น เกวลํ สทฺทปฏิปาทิเตฯ ปเภทนํ เตสเมว วตฺถูนํ วิเสสกถนํ พฺยติเรโก พฺยติเรจนํ ปุถกฺกรณนฺติ กตฺวาฯ อยํ พฺยติเรโกปิ เอโกภยเภทา เอกพฺยติเรโก อุภยพฺยติเรโกติ วาจฺจคมฺมานํ ปจฺเจกํ วิเสเสน จตุพฺพิโธฯ
๒๔๔. อิทานิ พฺยติเรกํ ทสฺเสติ ‘‘วาจฺเจ’’อิจฺจาทินาฯ วตฺถูนํ วตฺตุมิจฺฉิตานํ เกสญฺจิ ปทตฺถานํ สทิสตฺเต เยน เกนจิ อากาเรน สมานตฺเต วาจฺเจ วาจกสทฺเทน ปฏิปาทนีเย อถ ปุน คมฺเม ตสฺมิํเยว สทิสตฺเต อตฺถสตฺติสงฺขาตสามตฺถิเยน คมฺมมาเน ปเภทนํ เตสํเยว วตฺถูนํ นานตฺตกถนํ พฺยติเรโก นามฯ อยมฺปิ พฺยติเรโก เอโกภยเภทา พฺยติเรจนสงฺขาตปุถกฺกรณสามญฺเญน อภินฺโนปิ วาจฺจคมฺมานํ ทฺวินฺนํ ปจฺเจกเมว เอกพฺยติเรโก อุภยพฺยติเรโกติ วิเสเสน จตุพฺพิโธ โหติฯ สทิสานํ ภาโวติ จ, ปกาเรน เภทนํ กถนมิติ จ, พฺยติเรจนํ ปุถกฺกรณมิติ จ, เอโก จ อุภโย จาติ จ, เตสํ เภโท วิเสสนนฺติ จ วิคฺคโหฯ
วาจฺจเอกพฺยติเรก
๒๔๕.
คมฺภีรตฺตมหตฺตาทิ-
คุณา ชลธินา ชิน;
ตุลฺโย ตฺว’มสิ เภโท ตุ,
สรีเรเน’ทิเสน เตฯ
๒๔๕. อุทาหรติ ‘‘คมฺภีร’’อิจฺจาทิฯ ตฺวํ คมฺภีรตฺตํ อคาธตา อชฺฌาสยวิสิฏฺฐตา จ มหตฺตํ เวปุลฺลํ คุณมหนฺตตา จ ตํ อาทิ ยสฺส อุปการิตาทิโน, ตสฺมา คุณา ชลธินา สาคเรน ตุลฺโยฯ ‘‘อสี’’ติสทฺทปฏิปาทิตํ สทิสตฺตํ วุตฺตํฯ เภทํ ทสฺเสติ ‘‘เภโท ตุ’’อิจฺจาทินาฯ เภโท ตุ วิเสโส ปน สาคเรน สห อีทิเสน ทิสฺสมาเนน กรจรณาทิมตา รุจิเรน เต สรีเรเนว เหตุนา, นาญฺญถา, ตสฺเสทิสํ สรีรํ นตฺถีติฯ สทิสตฺเต ปฏิปาทิเต เอกพฺยติเรโกยํ เอกสฺมิํ ชิเน วตฺตมาเนน ธมฺเมน อุปเมยฺโยปมานภูตชินสาครานํ ตสฺส เภทสฺส ปตียมานตฺตาฯ
๒๔๕. อิทานิ ตมุทาหรติ ‘‘คมฺภีรตฺติ’’จฺจาทินาฯ เห ชิน ตฺวํ คมฺภีรตฺตมหตฺตาทิคุณา ชลธินา ตุลฺโย อสิฯ อิมินา วากฺเยน ชินสาครานํ ทฺวินฺนํ สทฺเทน วาจฺจสทิสตฺตํ วุตฺตํฯ เภโท ตุ สาคเรน สห ตว วิเสโส ปน เต ตุยฺหํ อีทิเสน เอวรูเปน ทิสฺสมานหตฺถปาทาทิอวยวยุตฺเตน สรีเรน สรีรเหตุนา โหติฯ ทฺวินฺนํ วตฺถูนํ วตฺตพฺพสทิสตฺตํ วตฺวา อิมินา วากฺเยน ‘‘อีทิเสน สรีเรนา’’ติ เอกสฺมิํเยว ชินปทตฺเถ วิเสสกถเนน ชลธิโต ชินปทตฺถสฺส วิสุํ กตตฺตา สทิสตฺเต สทฺเทน วาจฺเจ สติ อยเมกพฺยติเรโก นามฯ คมฺภีรสฺส คมฺภีรคุณยุตฺตสฺส สาครสฺส วา คมฺภีรชฺฌาสยสมงฺคิโน ชินสฺส วา ภาโวติ จ, มหโต ปกติยา มหโต สาครสฺส วา คุเณหิ มหโต ชินสฺส วา ภาโวติ จ, คมฺภีรตฺตญฺจ มหตฺตญฺจาติ จ, ตํ อาทิ ยสฺส อุปการิตาทิโนติ จ, โส จ โส คุโณ เจติ จ วากฺยํฯ
วาจฺจอุภยพฺยติเรก
๒๔๖.
มหาสตฺตา’ติคมฺภีรา, สาคโร สุคโตปิ จ;
สาคโร’ญฺชนสงฺกาโส, ชิโน จามีกรชฺชุติฯ
๒๔๖. ‘‘มหา’’อิจฺจาทิฯ สาคโร สุคโตปิ จาติ เต อุโภ มหนฺตา สตฺตา มกราทโย ยตฺถ สาคเร, มหนฺตํ วา สตฺตํ สมฺมปฺปธานํ ยสฺส สุคตสฺส, อติคมฺภีรา อติสเยน อคาธา อิติฯ สทิสตาเภทมาห ‘‘สาคโร’’อิจฺจาทินาฯ สาคโร อญฺชนสงฺกาโส อญฺชเนน ตุลฺโย, กณฺโหติ วุตฺตํ โหติฯ ชิโน ตุ จามีกรสฺส สุวณฺณสฺเสว ชุติ โสภา อสฺเสติ จามีกรชฺชุติฯ วาจฺเจ สทิสตฺเต อุภยพฺยติเรโกยํ อุภยตฺถ วตฺตมาเนน คุเณน อุภินฺนมุปมาโนปเมยฺยานํ เภทสฺส ปตียมานตฺตาฯ
๒๔๖. ‘‘มหา’’อิจฺจาทิฯ สาคโร สุคโตปิ จาติ อิเม ทฺเว มหาสตฺตา กเมน ติมิติมิงฺคลาทิมหาสตฺตา จ, ลาภาลาภาทีสุ อนญฺญสาธารณตฺตา มหนฺตตาทิภาวสงฺขาตสทิสตฺตยุตฺตา จ, อติคมฺภีรา อวคาหิตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา จ, อชฺฌาสยคมฺภีรตฺตา จ ทฺเวปิ อติคมฺภีรา โหนฺติฯ เตสุ สาคโร อญฺชนสงฺกาโส, ชิโน จามีกรชฺชุติ สุวณฺณสทิสกนฺติยุตฺโต โหติฯ เอตฺถ ปุพฺพทฺเธน ทฺวินฺนํ วตฺถูนํ สทิสตฺตํ วตฺวา อปรทฺเธน ตทุภยวตฺถุคตวิเสเสน เตสํ ทฺวินฺนมญฺญมญฺญโต วิเสสิตตฺตา สทิสตฺเต สทฺเทน วตฺตพฺเพ สติ อยํ อุภยพฺยติเรโก นามฯ มหนฺตา สตฺตา มจฺฉกจฺฉปาทโย ยตฺถ สาคเรติ วา, มหนฺตํ สตฺตํ สมานภาโว ยสฺส สุคตสฺสาติ วา, อติสเยน คมฺภีราติ จ, อญฺชเนน สงฺกาโส สทิโสติ จ, จามีกรสฺส อิว ชุติ อสฺเสติ จ วากฺยํฯ
คมฺมเอกพฺยติเรก
๒๔๗.
น สนฺตาปาปหํ เนวิ-จฺฉิตทํ มิคโลจนํ;
มุนินฺท นยนทฺวนฺทํ, ตว ตคฺคุณภูสิตํฯ
๒๔๗. ‘‘นิ’’จฺจาทิฯ มิคสฺส โลจนํ สนฺตาปํ กิเลสปริฬาหํ อปหนติ หิํสตีติ สนฺตาปาปหํ น ภวติฯ เนว อิจฺฉิตํ สคฺคโมกฺขสมฺปตฺติํ ททาตีติ เนวิจฺฉิตทํฯ มุนินฺท ตว นยนานํ ทฺวนฺทํ ยุคฬํ ตุ เตหิ ยถาวุตฺเตหิ สนฺตาปาปหตฺตอิจฺฉิตทตฺตคุเณหิ ภูสิตมลงฺกตํฯ เอตฺถ ปน มิคโลจนนยนานํ ทีฆตฺตาทินา สทิสตฺตํ ปตียเตฯ คมฺเม สทิสตฺเต เอกพฺยติเรโกยํ วุตฺตนเยนฯ
๒๔๗. ‘‘น สนฺตา’’อิจฺจาทิฯ มิคโลจนํ มิคโปตกจกฺขุยุคฬํ สนฺตาปาปหํ กิเลสสนฺตาปาปหํ น โหติฯ อิจฺฉิตทํ โลเกหิ ปตฺถิตโลกิยโลกุตฺตรตฺถานํ ทายกํ น โหติฯ เห มุนินฺท ตว นยนทฺวนฺทํ ปน ตคฺคุณภูสิตํ ชนสนฺตาปาปหานาทิยถาวุตฺตคุเณหิ โสภิตํ โหติ, อิห สนฺตาปาปหนนาทีนํ ปฏิเสธทฺวาเรน อุปมาโนปเมยฺยภูตอุภยโลจนสงฺขาตวตฺถูนํ ทีฆปุถุลตาทิสทิสธมฺมํ สามตฺถิเยน ปกาเสตฺวา อปรทฺเธน สนฺตาปาปหนนาทิคุณเหตุ ชินนยนานํ วิสุํ กตตฺตา สทิสตฺเต คมฺมมาเน อยเมกพฺยติเรโก นามฯ สนฺตาปํ อปหนติ หิํ สตีติ จ, อิจฺฉิตํ ททาตีติ จ, เต จ เต คุณา จาติ จ, เตหิ ภูสิตนฺติ จ วากฺยํฯ
คมฺมอุภยพฺยติเรก
๒๔๘.
มุนินฺทานน’มมฺโภช-เมสํ นานตฺต’มีทิสํ;
สุวุตฺตามตสนฺทายิ, วทนํ เน’ทิส’มฺพุชํฯ
๒๔๘. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ มุนินฺทานนํ อมฺโภชญฺเจติ ยานิ วตฺถูนิ กนฺตาทินา ปตียมานตฺตา สทิสตฺถานิ, เอสํ นานตฺตํ เภโท อีทิสํฯ กถํ? วทนํ สุวุตฺตามตํ สทฺธมฺมามตํ สนฺททาตีติ สุวุตฺตามตสนฺทายิ, อมฺพุชํ ตุ เนทิสนฺติฯ อิมินา เภเทน อิเมสํ วิสทิสตฺตา ‘‘เอส’’นฺตฺยาทินาหุฯ ปตียมาเนน สทิสานีติ คมฺเม สทิสตฺเต อุภยพฺยติเรโกยํ วุตฺตนเยเนติฯ
๒๔๘. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ มุนินฺทานนํ อมฺโภชญฺเจติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ นานตฺตํ อีทิสํฯ กถนฺติ เจ? เอสํ ทฺวินฺนํ วทนํ สุวุตฺตามตสนฺทายิ สุฏฺฐุ วุตฺตตฺตา สุวุตฺตสงฺขาตสฺส สทฺธมฺมามตสฺส ทายกํ โหติ, อมฺพุชํ ตุ เอทิสํ น อีทิสํ น โหติ, ตาทิสํ ธมฺมามตํ น ททาตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘เอสํ นานตฺตมีทิส’’นฺติ วจเนน สุคนฺธกนฺติมตฺตาทีหิ คุเณหิ ทฺวินฺนมฺปิ เภโท นตฺถีติ คมฺมมานตฺตา ตํ ปกาเสตฺวา อปรทฺเธน วทนโต อมฺพุชสฺส, อมฺพุชโต วทนสฺส วิสุํ กตตฺตา สทิสตฺเต คมฺมมาเน อยมุภยพฺยติเรโก นามฯ นานา อเนกปฺปการานํ ภาโวติ จ, สาธุ วุตฺตมิติ จ, ตเมว อมตนฺติ จ, ตํ สมฺมา เทติ สีเลนาติ จ วากฺยํฯ
๒๔๙.
ปสิทฺธํ การณํ ยตฺถ, นิวตฺเตตฺวา’ญฺญการณํ;
สาภาวิกตฺต’มถ วา, วิภาพฺยํ สา วิภาวนาฯ
๒๔๙. วิภาวนํ สมฺภาเวติ ‘‘ปสิทฺธ’’มิจฺจาทินาฯ ยตฺถ อลงฺกติยํ ปสิทฺธํ โลกปฺปตีตํ การณํ กิญฺจิ นิวตฺเตตฺวา นิรสฺย อญฺญํ การณํ ปสิทฺธการณโต อญฺญํ นิมิตฺตํ วิภาพฺยํ อวคมฺยเตฯ ยตฺถ การณนฺตรํ นตฺถิ, ตตฺถ กา คตีติ อาห ‘‘สาภาวิกตฺต’’นฺติอาทิฯ อถ วา ปกฺขนฺตเร, สาภาวิกํ [สาภาวิกตฺตํ (ก.)] ธมฺมตาสิทฺธํ, ตสฺส ภาโว สาภาวิกตฺตํ วิภาพฺยํ, สา ตาทิสี วิภาวนา วิญฺเญยฺยา, วิภาวียเต ปกาสียเต การณนฺตรํ สาภาวิกตฺตํ วา เอตายาติ, เอติสฺสนฺติ วา กตฺวาฯ
๒๔๙. อิทานิ วิภาวนํ ทสฺเสติ ‘‘ปสิทฺธ’’มิจฺจาทินาฯ ยตฺถ อลงฺกาเร ปสิทฺธํ โลกปฺปตีตํ การณํ ตํตํคุณสาธนเหตุํ นิวตฺเตตฺวา ปฏิเสเธตฺวา อญฺญการณํ โลกปฺปสิทฺธการณโต อญฺญํ การณํ, อถ วา โน เจ ปสิทฺธการณโต อญฺญการเณ ลพฺภมาเน สาภาวิกตฺตํ ธมฺมตาสิทฺธคุณํ วิภาพฺยํ ปกาสนียํ โหติ, สา วิภาวนา นาม โหติ, การณนฺตรวิภาวนา สาภาวิกวิภาวนาติ ทุวิธา โหตีติ อธิปฺปาโยฯ อญฺญญฺจ ตํ การณญฺเจติ จ, สสฺส อตฺตโน ภาโวติ จ, เตน สมฺภูตมิติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, วิภาวียติ อญฺญการณํ สาภาวิกตฺตํ วา เอตาย วิภาวนาย, เอติสฺสํ วิภาวนายนฺติ จ วาติ วิคฺคโหฯ
การณนฺตรวิภาวนา
๒๕๐.
อนญฺชิตา’สิตํ เนตฺตํ, อธโร รญฺชิตา’รุโณ;
สมานตา ภมุ จา’ยํ, ชินา’นาวญฺฉิตา ตวฯ
๒๕๐. อุทาหรติ ‘‘อนญฺชิต’’อิจฺจาทิฯ ชิน ตว เนตฺตญฺจ อนญฺชิตํ อญฺชนสลากาย ยวตฏฺฐีนมผุฏฺฐเมว อสิตํ กณฺหํ, อธโร จ อนญฺชิโตเยว ลาขาราคาทินา อรุโณ รตฺโต, อยํ ภมุ จ อนาวญฺฉิตา อุสฺสาเหน เยน เกนจิ อนามิตา สมานา สมานตา สุฏฺฐุ อานตา, ตโต สพฺพํ โลกิยํ ตเวติฯ เอตฺถ ปสิทฺธการณมญฺชนาทิ, ตนฺนิวตฺตเนปิ การณนฺตรมตฺถาทินาวคมฺยเต, ตญฺจ กมฺมํ, การิยสฺส อการณตฺตาโยคโตติ การณนฺตรวิภาวนา’ยํฯ
๒๕๐. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘อนญฺชิ’’จฺจาทินาฯ เห ชิน ตว เนตฺตํ ปกติมธุรํ นยนยุคฬญฺจ อนญฺชิตํ วิโลจนานํ กณฺหตฺตสาธนตฺถํ โลกปฺปสิทฺธอญฺชเนหิ อนญฺชิตํ สมานํ อสิตํ ภวนฺตรสิทฺเธน กุสลกมฺเมน นีลํ โหติ, อธโร จ อรญฺชิโต เกนจิ ราเคน อรญฺชิโต สมาโน อรุโณ รตฺโตโหติ, อยํ ภมุ จ อนาวญฺฉิตา เกนจิ วายาเมน อนามิตา สมานา สมานตา สุฏฺฐุ อานตา โหตีติฯ เอตฺถ นยนอธรภมูนํ กณฺหรตฺตกุฏิลคุณสาธเน โลกปฺปสิทฺธานิ อญฺชนานิ การณานิ ปฏิเสเธตฺวา เนตฺตาทีนํ อสิตาทิภาวกถเนเนว การณวินิมุตฺตสฺส การิยสฺส โลเก อวิชฺชมานตฺตา อตฺถปฺปกรณาทินา อสิตาทิภาวสฺส การณํ นาม ปุพฺพชาติยํ สิทฺธกุสลกมฺมเมวาติ ปตียมานตฺตา อยํ การณนฺตรวิภาวนา นามฯ น อญฺชิตนฺติ จ, น รญฺชิโตติ จ, น อาวญฺฉิโตติ จ วากฺยํฯ นสทฺโท ปสชฺชปฏิเสเธ วตฺตเตฯ สํ สมฺมา อานตาติ วิคฺคโหฯ
สาภาวิกวิภาวนา
๒๕๑.
น โหติ ขลุ ทุชฺชนฺย-
มปิ ทุชฺชนสงฺคเม;
สภาวนิมฺมลตเร,
สาธุชนฺตูน เจตสิฯ
๒๕๑. ‘‘น โหติ’’จฺจาทิฯ ทุชฺชเนหิ สห สงฺคเม สมาคเม สตฺยปิ สาธุชนฺตูนํ สปฺปุริสานํ สภาเวน ตาทิเสน ปโยเคน วินาว นิมฺมลตเร อติสเยน นิมฺมเล เจตสิ ทุชฺชนฺยํ สุชเนตรภาโว น โหติ ตาทิสาติสยสาธุตฺตสมาโยคโตติฯ อิห กิญฺจาปิ สภาวสทฺเทน สพฺพถา เหตุนิวตฺตนํ กตํ, ตถาปิ โยนิโสมนสิการาทิตถาวิธนิมิตฺตมตฺเถวฯ ตถาปิ โลโก ตมนเปกฺขมาโน, ปสิทฺธญฺจ การณํ ตาทิสมปสฺสนฺโต สาภาวิกํ ผลํ โวหรติ, ตทนุสาเรน จ สาภาวิกํ ผลํ วิภาพฺยเตติ, อยํ สาภาวิกผลวิภาวนาฯ
๒๕๑. ‘‘น โหติ’’จฺจาทิฯ ทุชฺชนสงฺคเม อปิ ทุชฺชเนหิ สห วาเส สติปิ สาธุชนฺตูนํ สภาวนิมฺมลตเร กิญฺจิ ปโยคํ วินา ปกติยา เอว อตินิมฺมเล เจตสิ ทุชฺชนฺยํ ทุชฺชนคุณํ ขลุ เอกนฺเตน น โหตีติฯ อิห จิตฺตนิมฺมลเหตุภูตานํ โยนิโสมนสิการาทีนํ วิชฺชมานตฺเตปิ โลเกน ตํ การณํ อนเปกฺขิตฺวา อญฺญมฺปิ ปสิทฺธการณํ จิตฺตนิมฺมลการณมทิสฺวา สภาวสิทฺธํ นิมฺมลนฺติ โวหริยมานตฺตาเตเนว โลกโวหารานุสาเรน ‘‘สภาวนิมฺมลตเร’’ติ สพฺพากาเรน การณํ ปฏิเสธํ กตฺวา สภาวสิทฺธนิมฺมลตฺตสงฺขาตผลสฺส ปกาสิตตฺตา อยํ สาภาวิกผลวิภาวนา นามฯ ทุชฺชนานํ ภาโวติ จ, สสฺส อตฺตโน ภาโวติ จ, เตน นิมฺมลตรนฺติ จ วากฺยํฯ
๒๕๒.
ชนโก [การโก (สี.)] ญาปโก เจติ,
ทุวิธา เหตโว สิยุํ;
ปฏิสงฺขรณํ เตสํ,
อลงฺการตโย’ทิตํฯ
๒๕๒. เหตุํ นิทฺทิสติ ‘‘ชนโก’’อิจฺจาทินาฯ ชนโก ภาวาภาวรูปสฺส นิพฺพตฺยาทิการิยสฺส การโก ญาปโก วิชฺชมานสฺเสว กสฺสจิ สมฺพนฺธโต กุโตจิ ปฏิโพธโก จาติ เหตโว ทุวิธา สิยุํฯ นนุ กิเมตฺถ อสนํ [ภูสนํ (?)], เกวลํ ‘‘อเนเนตํ กรียตี’’ติ สรูปกถนมตฺต, [น ตุ (?)] วิเสโส ตุ น [น ตุ (?)] โกจิ วิเสสรูโป วาจาลงฺกาโรติ วิเสสํ โยชยติ ‘‘ปฏี’’ติอาทินาฯ เตสํ การิยุปฺปาทโยคีนํ เหตูนํ ปฏิสงฺขรณํ อุปพฺรูหนํ วิสิฏฺฐภาเวน ปริผุฏํ กตฺวา ยาถาวโต กถนํ อลงฺการตาย พนฺธภูสนรูเปน อุทิตํ อภิหิตํ วิเสสรูปตฺตา, น ปเนเตเนตํ กรียตีติฯ
๒๕๒. อิทานิ เหตฺวาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘ชนโก’’จฺจาทินาฯ ชนโก จ กสฺสจิ ‘‘สตฺตา อสตฺตา’’ติ วุตฺตสฺส ภาวาภาวสงฺขาตการิยสฺส ชนกเหตุ จ ญาปโก จ กสฺสจิ วิชฺชมานตฺตํ อญฺเญน เกนจิ สมฺพนฺเธน อวโพเธนฺโต ญาปกเหตุ จาติ เอวํ เหตโว ทุวิธา สิยุํฯ อิห ผลปกาสกเหตุมฺหิ วุจฺจมาเน ‘‘อิมินา เหตุนา อิทํ ผลํ ชาต’’นฺติ สรูปกถนมตฺตํ วินา วิเสสรูปาลงฺกาโร อิธ นตฺถีติ อาสงฺกิย อลงฺการสรูปวิเสโส เอโสติ ทสฺเสตุมปรทฺธมาหฯ เตสํ ผลปกาสนขมานํ เหตูนํ ปฏิสงฺขรณํ วิสิฏฺฐภาเวน ปกาสํ กตฺวา ตตฺวโต กถนํ อลงฺการตาย อลงฺการสภาเวน อุทิตํ ปสิทฺธํ โหติ, กวีหิ ปตฺถิตํ วา โหติฯ สาลิองฺกุราทีนํ สาลิพีชาทโย วิย ชนฺยสฺส อจฺจนฺโตปการโก ชนกเหตุ นาม, วิชฺชมานอคฺคิอาทีนํ ธูมาทโย วิย กสฺสจิ วิชฺชมานตฺตญาปโก ญาปกเหตุ นามฯ อลงฺการสฺส ภาโว อลงฺการตาฯ อลงฺการตยาติ ฉนฺทํ นิสฺสาย มตฺตาหานิฯ
๒๕๓.
ภาวาภาวกิจฺจวสา,
จิตฺตเหตุวสาปิ จ;
เภทา’นนฺตา อิทํ เตสํ,
มุขมตฺตนิทสฺสนํฯ
๒๕๓. อุทาหรติ ‘‘ภาว’’อิจฺจาทิฯ ภาโว สตฺตา จ, อภาโว อสตฺตา จ, เตเยว กิจฺจานิ เตสํ วเสน จ, จิตฺตา ปสิทฺธเหตุวิปรีตา อจฺฉริยารหา เหตโว เตสํ วเสนาปิ จ เภทา เหตุวิกปฺปา อนนฺตา อนววิโย [อนวธโย (?)], ยโต เอวํ ตสฺมา เตสํ เหตูนํ อิทํ มุขมตฺตนิทสฺสนํ, ตสฺมา ตมฺมุเขน สกฺกา เหตุวิเสเส ปวิสิตุนฺติฯ
๒๕๓. ‘‘ภาวา’’อิจฺจาทิฯ ภาวาภาวกิจฺจวสา ภาวอภาวสงฺขตสตฺตาอสตฺตากฺริยาวเสน จ, จิตฺตเหตุวสาปิ จ ปสิทฺธเหตุโน วิรุทฺเธน อจฺฉริยเหตูนํ ปเภเทน จ, เภทา เหตุวิเสสา อนนฺตา ยสฺมา อปริยนฺตา โหนฺติ, ตสฺมา อิทํ วกฺขมานํ เตสํ เหตูนํ มุขมตฺตนิทสฺสนํ อวเสสเหตูนํ โอคาหณทฺวารมตฺตสฺส นิทสฺสนํ โหติฯ ภาโว จ อภาโว จาติ จ, เตเยว กิจฺจานีติ จ, เตสํ วโส เภโทติ จ, จิตฺตา วิจิตฺตา จ เต เหตโว จาติ จ, เตสํ วโสติ จ, มุขเมว มุขมตฺตํ, มุขญฺจ ตํ วา มตฺตํ สามญฺญญฺเจติ จ, ตสฺส นิทสฺสนมิติ จ วากฺยํฯ มตฺตสทฺโท อวธารเณ สามญฺเญ วา วตฺตเตฯ
๒๕๔.
ปรมตฺถปกาเสก-
รสา สพฺพมโนหรา;
มุนิโน เทสนา’ยํ เม,
กามํ โตเสติ มานสํฯ
ภาวกิจฺโจ การกเหตุฯ
๒๕๔. อุทาหรติ ‘‘ปรมตฺถ’’อิจฺจาทิฯ ปรมตฺถสภาวสฺส นามรูปาทิโน ปกาโสเยว เอกรโส อสหายกิจฺจํ ยสฺสา สา ตาทิสีฯ สพฺเพสํ มโน หรตีติ สพฺพมโนหรา มุนิโน อยํ เทสนา เม มานสํ จิตฺตํ กามเมกนฺเตน โตเสตีติ อยํ ภาวกิจฺโจ การกเหตุ สนฺโตสสตฺตาย การณโตฯ
๒๕๔. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปรมตฺถ’’อิจฺจาทินาฯ ปรมตฺถปกาเสกรสา นามรูปขนฺธอายตนาทิอุตฺตมตฺถานํ ปกาสนสงฺขาต อสหายกิจฺจวตี สพฺพมโนหรา โวหารานุรูเปน วิสยภาวูปคมเนน สพฺเพสํ มโนหรา มุนิโน อยํ เทสนา เม มยฺหํ มานสํ กามํ เอกนฺเตน โตเสตีติฯ พุทฺธสฺส ธมฺมเทสนา ปุพฺเพ อวิชฺชมานสฺส สนฺโตสสฺส สตฺตาสงฺขาตสมุปฺปาทํ กโรตีติ การกเหตุ นาม โหติฯ สา จ เทสนา ‘‘มานสํ โตเสตี’’ติ เอตฺตเกน อทสฺเสตฺวา ‘‘ปรมตฺถปกาเสกรสา’’ติ สวิเสสนํ กตฺวา วุตฺตตฺตา อลงฺกาโรติ อภิมตาฯ เอโก จ โส รโส เจติ จ, ปรมตฺถปกาโสเยว เอกรโส เอกกิจฺจมสฺเสติ จ วิคฺคโหฯ ภาวกิจฺโจ ภาวสงฺขาตํ สตฺตากิจฺจํ กตฺวา ปวตฺโต การกเหตุ ชนกเหตุฯ
๒๕๕.
ธีเรหิ สห สํวาสา, สทฺธมฺมสฺสา’ภิโยคโต;
นิคฺคเหนิ’นฺทฺริยานญฺจ, ทุกฺขสฺสุ’ปสโม สิยาฯ
อภาวกิจฺโจ การกเหตุฯ
๒๕๕. ‘‘ธีเรหิ’’จฺจาทิฯ ธีเรหิ สปฺปญฺเญหิ สห สํวาสา สํสคฺเคน จ, สทฺธมฺมสฺส สมฺพุทฺธเทสิตสฺส อภิโยคโต อภฺยาเสน จ, อินฺทฺริยานํ จกฺขาทีนํ นิคฺคเหน วิสยปฺปวตฺตินิโรธรูเปน วิชเยน จ เหตุนา ทุกฺขสฺส ปญฺจกฺขนฺธสงฺขตสฺส อนุปฺปาทนิโรธสงฺขาโต อุปสโม สิยา ภเวยฺยาติ อยํ อภาวกิจฺโจ การกเหตุ อนุปฺปาทนิโรธสงฺขาตสฺส อภาวสฺส การณโตฯ
๒๕๕. ‘‘ธีเรหิ’’จฺจาทิฯ ธีเรหิ สห สํวาสา สมคฺควาเสน จ, สทฺธมฺมสฺส พุทฺธเทสิตสฺส อภิโยคโต นิรนฺตราภฺยาเสน จ, อินฺทฺริยานํ จกฺขุอาทีนํ นิคฺคเหน รูปาทิอารมฺมเณสุ สุภาทิคฺคหณสฺส นิวารเณน จาติ อิเมหิ การเณหิ ทุกฺขสฺส ขนฺธายตนาทิกสฺส อุปสโม อนุปฺปาทนิโรโธ ขนฺธปรินิพฺพานํ วา สิยาติฯ อภิณฺหโส โยโคติ วิคฺคโหฯ อภาวกิจฺโจ ทุกฺขสฺส อุปสมสงฺขาตํ อสตฺตากิจฺจํ กตฺวา ปวตฺโต การกเหตุ อวิชฺชมานสงฺขาตาย อสตฺตาย อุปฺปาทนโต ชนกเหตุ นามฯ อภาโว กิจฺจมสฺเสติ จ, การโก จ โส เหตุ จาติ จ วากฺยํฯ ภาวกิจฺโจปิ วุตฺตพฺยติเรกโต ญายติฯ
๒๕๖.
มุนินฺท จนฺทสํวาทิ-กนฺตภาโวปโสภินา;
มุเขเนว สุโพธํ เต, มนํ ปาปาภินิสฺสฏํฯ
ภาวกิจฺโจ ญาปกเหตุฯ
๒๕๖. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิฯ มุนินฺเทติ อามนฺตนํฯ เต ตว จนฺทสํวาทินา จนฺทสทิเสน กนฺตภาเวน อุปโสภินา โสภมาเนน มุเขเนว ปาเปหิ ราคาทีหิ อภินิสฺสฏํ พฺยปคตํ มนํ จิตฺตํ สุโพธํ สุฏฺฐุ วิญฺญายตีติ อยํ ภาวกิจฺโจ ญาปกเหตุ อวโพธสตฺตาย ญาปนโตฯ
๒๕๖. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ เห มุนินฺท เต ตว จนฺทสํวาทิกนฺตภาโวปโสภินา จนฺทกนฺตภาวสทิเสน กนฺตภาเวน โสภมาเนน มุเขน มนํ ตุยฺหํ จิตฺตํ ปาปาภินิสฺสฏํ ราคาทีหิ กิเลเสหิ นิกฺขนฺตนฺติ สุโพธํ สุฏฺฐุ วิญฺญายตีติฯ อิห มุขํ มนกนฺตภาวสมฺพนฺเธน สมนฺนาคตํ สยํ วิชฺชมานเมว กิเลสาปคมสฺส อวโพธสตฺตํ ญาเปตีติ ภาวกิจฺโจ ญาปกเหตุ นาม ชาโตฯ จนฺเทน อเภโทปจารโต จนฺทลาวณฺเยน สํวาที สทิโสติ จ, โส จ โส กนฺตภาโว เจติ จ, เตน อุปโสภิโตติ จ, ปาเปหิ อภินิสฺสฏนฺติ จ วากฺยํฯ
๒๕๗.
สาธุหตฺถารวินฺทานิ, สงฺโกจยติเต กถํ;
มุนินฺท จรณทฺวนฺท-ราคพาลาตโป ผุสํฯ
อยุตฺตการี จิตฺตเหตุฯ
๒๕๗. ‘‘สาธุ’’อิจฺจาทิฯ มุนินฺท เต จรณานํ ทฺวนฺทสฺส ราโค พาโล จ โส อาตโป เจติ ราคพาลาตโป ตรุณกิรณสมูโห โลหิตตฺตาทินา สาธูนํ หตฺถารวินฺทานิ กนฺตาทินา ผุสํ วิสาริตฺเตนา’มสนฺโต กถํ สงฺโกจยติ มกุลยติ, อญฺชลิปณามพนฺเธน อยุตฺตเมตํฯ พาลาตโป หิ ปทุมานมุมฺมีลนเหตุ, อยํ ตุ อปุพฺโพ พาลาตโป โย ปทุมานิ นิมีเลตีติ อนุจิตการิยการณา อยุตฺตการี จิตฺตเหตุ, เอวํวิโธ วิญฺเญยฺโย ภาวกิจฺจตฺเตปีติฯ
๒๕๗. ‘‘สาธุ’’อิจฺจาทิฯ เห มุนินฺท เต ตว จรณทฺวนฺทราคพาลาตโป ปาทยุคฬสฺส อรุณวณฺณสงฺขตอภินวสูริยกิรโณ สาธุหตฺถารวินฺทานิ สุชนานํ กรปทุมานิ ผุสํ อตฺตโน สพฺพพฺยาปิตฺตา ผุสนฺโต กถํ สงฺโกจยติ กรสมฺปุฏรูเปน มกุลยตีติฯ พาลาตโป นาม ปทุมวิกสนํ วินา สงฺโกจนํ น กโรติ, เอโส อาตโป อจฺฉริโย วิจิตฺโตติ คมฺยมานตฺตา อยุตฺตสงฺโกจสตฺตากรณโต อยํ อยุตฺตการี จิตฺตเหตุ นามฯ อยุตฺตํ กโรตีติ จ, จิตฺตญฺจ ตํ เหตุ จาติ จ วากฺยํฯ
๒๕๘.
สงฺโกจยนฺติ ชนฺตูนํ, ปาณิปงฺเกรุหานิ’ห;
มุนินฺทจรณทฺวนฺท-นขจนฺทาน’มํสโวฯ
ยุตฺตการี จิตฺตเหตุฯ
๒๕๘. ‘‘สงฺโกจยนฺติ’’จฺจาทิฯ มุนินฺทสฺส ปาทานํ ทฺวนฺเท นขา เอว จนฺทา กนฺตาทินา เตสํ อํสโว กิรณา อิห โลเก ชนฺตูนํ สตฺตานํ ปาณโย เอว ปงฺเกรุหานิ กนฺตาทินา สงฺโกจยนฺติ ปณามกรณสมฺปุฏรูเปน มิลียนฺตีติ [มิลายยนฺตีติ (?)] ยุตฺตการี จิตฺตเหตุ จนฺทโต ปงฺกชสงฺโกจสฺส อุจิตตฺตาฯ วุตฺตนเยปีติฯ
๒๕๘. ‘‘สงฺโก’’อิจฺจาทิฯ มุนินฺทจรณทฺวนฺทนขจนฺทานํ สมฺพุทฺธสฺส ปาททฺวนฺเท นขาวลิสงฺขาตานํ จนฺทานํ อํสโว รํสโย อิห โลเก ชนฺตูนํ ปาณิปงฺเกรุหานิ สงฺโกจยนฺติ กรสมฺปุฏากาเรน สงฺโกจยนฺติ มกุลํ กโรนฺตีติฯ จนฺทกิรเณหิ กตฺตพฺพาย เอว ปทุมสงฺโกจสตฺตาย กตตฺตา จ, ปกติจนฺทกิรณกตฺตพฺพกิจฺจสฺส จนฺทมรีจิสมานอญฺญาทิฏฺฐปุพฺพวิจิตฺรอํสูหิ กตตฺตา จ อยํ ยุตฺตการี จิตฺตเหตุ นามฯ ปาณโย จ เต ปงฺเกรุหานิ เจติ จ, มุนินฺทสฺส จรณทฺวนฺทมิติ จ, ตสฺมิํ นขานีติ จ, เตว จนฺทาติ จ วากฺยํฯ
๒๕๙.
อุทฺทิฏฺฐานํ ปทตฺถานํ, อนุทฺเทโส [อนุเทโส (?)] ยถากฺกมํ;
สงฺขฺยาน’มิติ นิทฺทิฏฺฐํ, ยถาสงฺขฺยํ กโมปิ จฯ
๒๕๙. กมํ วิวริตุมุปกฺกมติ ‘‘อุทฺทิฏฺฐาน’’มิจฺจาทิฯ อุทฺทิฏฺฐานํ ปุพฺเพ วุตฺตานํ ปทตฺถานํ วตฺถูนํ เกสญฺจิ ยถากฺกมํ อุทฺเทสกฺกมานติกฺกเมน อนุทฺเทโส ปุน อตฺถนฺตรนิทฺเทสนเยน อนุกถนํ [กถนํ (?)] ‘‘สงฺขฺยาน’’มิตฺยปิ จ, ‘‘ยถาสงฺขฺย’’มิตฺยปิ จ นิทฺทิฏฺฐํ วุตฺตํฯ วิเธยฺยตฺตา เตสํ ปธานตฺตมิติ ตทเปกฺขาย นปุํสกตฺตํ, อนุวทิตพฺพตฺตานุทฺเทสสฺสาปฺปธานตฺตมิติ น ปุลฺลิงฺคปริคฺคโหฯ ‘‘กโม’’อิจฺจปิ นิทฺทิฏฺโฐติ ลิงฺควิปริณาโมฯ
๒๕๙. อิทานิ กมาลงฺการํ อุทฺทิสติ ‘‘อุทฺทิฏฺฐาน’’มิจฺจาทินาฯ อุทฺทิฏฺฐานํ ปฐมกถิตานํ ปทตฺถานํ ยถากฺกมํ อุทฺทิฏฺฐกฺกมมนติกฺกมฺม อนุทฺเทโส อตฺถนฺตรํ นิสฺสาย ปุนกถนํ ‘‘สงฺขฺยาน’’มิติ จ, ‘‘ยถาสงฺขฺย’’มิติ จ นิทฺทิฏฺฐํ, กโมปิ จ นิทฺทิฏฺโฐฯ เอตฺถ ปสิทฺธํ อนุทฺเทสํ ปุพฺพทฺเธน อนุวทิตฺวา อปฺปสิทฺธํ กมมฺปิ กมปริยายํ สงฺขฺยานยถาสงฺขฺยทฺวยมฺปิ อปรทฺเธน วิทธาติฯ เอตฺถ วิธาตพฺพํ ทสฺเสตุํ อนุวาทสฺส อาหริยมานตฺตา อนุวาโท อปฺปธาโน, วิธาตพฺโพ ปธาโนฯ ยญฺหิ วิธาตพฺพํ, ตํ ปธานํ, อิตรมปฺปธานนฺติ อิมินา การเณน วุจฺจติฯ ตสฺมา ‘‘นิทฺทิฏฺฐ’’นฺติ ‘‘สงฺขฺยานํ, ยถาสงฺขฺย’’นฺติ ทฺวยํ อเปกฺขาย (ตสฺส อปฺปธานตฺตา) [อิทํ ปททฺวยํ สีหฬพฺยาขฺยายํ น ทิสฺสติ] นปุํสกํ โหติฯ ‘‘กโม’’ติ อเปกฺขาย ‘‘นิทฺทิฏฺโฐ’’ติ ปุลฺลิงฺโค โหติฯ อปฺปธาโน อนุทฺเทโสติ นาเปกฺขติฯ กมมนติกฺกมฺมาติ จ, สงฺขฺยาย อนภิกฺกโมติ จ วากฺยํฯ
๒๖๐.
อาลาปหาสลีลาหิ, มุนินฺท วิชยา ตว;
โกกิลา กุมุทานิ โจ-ปเสวนฺเต วนํ ชลํฯ
๒๖๐. ตมุทาหรติ ‘‘อาลาปิ’’จฺจาทินาฯ มุนินฺท ตว อาลาปหาสา จ เตสํ ลีลาหิ, อุทฺเทโสยํฯ วิชยา โกกิลกุมุทานํ ปราภเวน โกกิลา กรวีกา กุมุทานิ จ, ยโถทฺเทสมนุทฺเทโสยํ วุตฺตาเปกฺขายฯ วกฺขมานาเปกฺขาย ตุ อยมฺปิ อุทฺเทโสว, ‘‘โกกิลา วนํ, กุมุทานิ ชล’’มิติ ยโถทฺเทสมนุทฺเทโสยํฯ อุปเสวนฺเต อิว นิสฺสยนฺติ มญฺเญฯ อิติ วตฺถุโต เอว สมฺภโว อิเวติ ปริกปฺปเตฯ ยชฺเชวํ ปริกปฺปนาย กถํ ยถาสงฺขฺยนฺติ เจ? อตฺโรจฺจเต – ยตฺถาลงฺการนฺตรมปิ ปตียเตฯ ตตฺถุทฺเทสานุรูปานุทฺเทสสมฺภเว สงฺขฺยานเมวาลงฺกาโร โวหรียเต ตสฺเสว มุขฺยโต วตฺตุมิจฺฉิตตฺตาฯ ยตฺถาลงฺการนฺตรํ น คมฺยเต, ตตฺถ อจฺจนฺตเมว กโมติ วิญฺเญยฺยํฯ
๒๖๐. อุทาหรติ ‘‘อาลาปิ’’จฺจาทินาฯ เห มุนินฺท เต ตว อาลาปหาสลีลาหิ มธุรสรลีลาหิ สทฺธิํ มนฺทหสิตลีลาหิ สญฺชาตา วิชยา ชยเหตุ โกกิลา กรวีกา จ กุมุทานิ เกรวานิ จ วนํ ชลญฺจ กเมน อุปเสวนฺเต อิว นิสฺสยํ กโรนฺตีติ มญฺเญติฯ เอตฺถ ‘‘อาลาปหาสลีลาหี’’ติ อุทฺเทโส, ‘‘โกกิลา กุมุทานี’’ติ วุตฺตาเปกฺขาย อนุทฺเทโส, ‘‘วนํ ชล’’นฺติ วกฺขมานาเปกฺขาย อุทฺเทโสว โหติ, ตตฺวโต อีทิสวิชเยน โกกิลาทีนํ วนาทินิสฺสยการณาภาวโต อิวสทฺทปโยเคน นิทฺทิฏฺโฐฯ เอวํ สติ อยํ ปริกปฺปนา น ภวติฯ กสฺมา? นานาลงฺการสนฺนิปาเต สติ โย โย อลงฺกาโร วตฺตุนา อิจฺฉิโต, ตสฺเสว มุขฺยโต โวหรียมานตฺตาฯ เอวํ ปริกปฺปนาลงฺการสํสคฺเค สติปิ อุทฺเทสกฺกเมน ทสฺสิตสฺส อนุทฺเทสสฺส มุขฺยตฺตา อยํ กมาลงฺกาโร นามฯ อีทิสญฺญมฺปิ เอวเมว ทฏฺฐพฺพํฯ อาลาโป จ หาโส เจติ จ, เตสํ ลีลาโยติ จ วิคฺคโหฯ
๒๖๑.
สิยา ปิยตรํ นาม, อตฺถรูปสฺส กสฺสจิ;
ปิยสฺสา’ติสเยเน’กํ, ยํ โหติ ปฏิปาทนํฯ
๒๖๑. ปิยตรมาหรติ ‘‘สิยา’’อิจฺจาทินาฯ อติสเยน ปิยสฺส กสฺสจิ อตฺถรูปสฺส อภิเธยฺยสภาวสฺส ยํ ปฏิปาทนมาขฺยานํ โหติ, เอตํ ปิยตรํ นาม สิยาฯ
๒๖๑. อิทานิ ปิยตราลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘สิยา’’อิจฺจาทินา, อติสเยน ปิยสฺส กสฺสจิ อตฺถรูปสฺส อภิเธยฺยสภาวสฺส ยํ ปฏิปาทนํ กถนํ โหติ, เอตํ ปฏิปาทนํ ปิยตรํ นาม ปิยตราลงฺกาโร นาม โหติฯ อติสเยน ปิยนฺติ จ, อตฺโถ เอว รูปํ สภาโวติ จ วากฺยํฯ
๒๖๒.
ปีติ ยา เม สมุปฺปนฺนา, สนฺต สนฺทสฺสนา ตว;
กาเลนา’ยํ ภเว ปีติ, ตเวว ปุน ทสฺสนาฯ
๒๖๒. อุทาหรติ ‘‘ปีติ’’จฺจาทิฯ สนฺต สปฺปุริส มหามุนิ ตว สนฺทสฺสนา จกฺขุปถาปาถมตฺเตน มธุรกถาสวนา ยา ปีติ เม มม สมุปฺปนฺนา, อยํ ปีติ กาเลน อีทิเสน สุเขน [สุขณเน (?)] ตเวว นาญฺญสฺส กสฺสจิ, โก หิ นาโมญฺโญ ตวาทิโสติ, ปุน ทสฺสนา ภเวยฺยาติฯ
๒๖๒. ‘‘ปีติ’’จฺจาทิฯ เห สนฺต สปฺปุริส ตถาคต ตว สนฺทสฺสนา มม เนตฺเต อาปาถคมนโต ยา ปีติ เม สมุปฺปนฺนา, อยํ ปีติ กาเลน อีทิสกฺขเณน ตยา สทิสสฺส อญฺญสฺสาภาวา ตเวว ปุน ทสฺสนา ทสฺสนโต ภเวติฯ เอตฺถ ปีติยา’ติสยเหตุภูตํ อติอิฏฺฐารมฺมณญฺจ ทสฺสเน อติเคธญฺจ ปกาสเนน อติปีตีติ ปทตฺถํ [อติปิยํ ปีภิปทตฺถํ (ก.)], ปกาสิตํ โหติฯ ‘‘อยํ ปีติ ภเว’’ติ ปุพฺพกาเล อุปฺปนฺนปีติยา ปุนาสมฺภวโต ตํสทิสาเยว ปีติ คหิตา ยถา ‘‘โสเยว วฏฺฏโก [วทฺธโก (สี. พฺยาขฺยายํ)], ตานิเยว โอสธานี’’ติฯ
๒๖๓.
วณฺณิเตโน’ปมาเนน, วุตฺยา’ธิปฺเปตวตฺถุโน;
สมาสวุตฺติ นามา’ยํ, อตฺถสงฺเขปรูปโตฯ
๒๖๓. สมาสวุตฺติํวตฺตุมาห ‘‘วณฺณิเตนิ’’จฺจาทิฯ วณฺณิเตน ปสํสิเตน อุปมาเนน อธิปฺเปตสฺส มนสิ นิหิตสฺส วตฺถุโน อตฺถสฺส วุตฺยา กถเนน อยํ วุตฺตลกฺขณา สมาสวุตฺติ นามฯ กสฺมา? อตฺถสฺส วตฺตุมิจฺฉิตสฺส สงฺเขโป สงฺขิปิตฺวา กถนํ รูปํ สภาโว, ตสฺมา ตโตยมนฺวตฺถสญฺญา สงฺเขปวุตฺติ สมาสวุตฺตีติ กตฺวาฯ กสฺมา? อยํ คุณีภูตา สกตฺถา อตฺถนฺตรํ วิทธาติ, น ตุ สกตฺถปธานาฯ
๒๖๓. อิทานิ สมาสวุตฺติํ นิทฺทิสติ ‘‘วณฺณิเต’’จฺจาทินาฯ วณฺณิเตน ปสํสิเตน อุปมาเนน อุปมานวตฺถุนา กรณภูเตน อธิปฺเปตวตฺถุโน อิจฺฉิตตฺถสฺส วุตฺยา กถเนน อตฺถสงฺเขปรูปโต วตฺตุมิจฺฉิตตฺถสฺส สงฺคหรูปตฺตา อยํ ยถาวุตฺตลกฺขณา สมาสวุตฺติ นาม โหติฯ เอตฺถ วตฺตุมิจฺฉิตตฺถํ สงฺคเหตฺวา มนสิ กตฺวา ตสฺส อุปมาภูตตฺถสฺส วณฺณนาย มนสิ กตสฺส ปกาสนโต อยํ สมาสวุตฺติ นามฯ เอติสฺสา ปทาภิหิโต สกตฺโถ อปฺปธาโน, คมฺมมานตฺโถ ปน ปธาโน โหติฯ อธิปฺเปตญฺจ ตํ วตฺถุ เจติ จ, สมาเสน สงฺเขเปน วุตฺติ กถนมิติ จ, สงฺเขโปเยว รูปํ สรูปนฺติ จ, อตฺถสฺส สงฺเขปรูปนฺติ จ วิคฺคโหฯ
๒๖๔.
สา’ยํ วิเสสฺยมตฺเตน, ภินฺนา’ภินฺนวิเสสนา;
อตฺเถว อปราปฺย’ตฺถิ, ภินฺนาภินฺนวิเสสนาฯ
๒๖๔. ตสฺสา ปเภทํ ทสฺเสติ ‘‘สาย’’มิจฺจาทินาฯ สา อยํ สมาสวุตฺติ ยํกิญฺจิ วตฺถุ สามญฺญาการปฺปตีตํ ‘‘อีทิสมิทํ นาญฺญถา’’ติ กุโตจิ พฺยวจฺฉิชฺชเต เกนจิ คุณาทินา ววตฺถาปียเต, ตํ วิเสสฺยํ, ตเมว มตฺตํ วิเสสนเภทพฺยวจฺเฉทโต, เตนฯ ภินฺนา อตุลฺยา อวยวธมฺมสฺส สมุทาเย วตฺตนโตฯ อภินฺนํ ตุลฺยาการํ วิเสสนํ ยสฺสํ สา อภินฺนวิเสสนาปิ อตฺเถวฯ อปราปฺยตฺถิ, น เกวลํ สาเยวฯ กีทิสี? ภินฺนญฺจ อภินฺนญฺจ วิเสสนํ ยสฺสนฺติ ภินฺนาภินฺนวิเสสนาฯ วิเสสฺยํ ตุ ภินฺนนฺติฯ
๒๖๔. อิทานิ ตสฺสา สมาสวุตฺติยา เภทํ ทสฺเสติ ‘‘สาย’’มิจฺจาทินาฯ สา อยํ สมาสวุตฺติ วิเสสฺยมตฺเตน คุณาทิสทิสธมฺเมน กรณภูเตน เกนจิ อุปมานวตฺถุนา มนสิ กตํ ‘‘อิทํ อุปเมยฺยวตฺถุ อีทิส’’นฺติ สามญฺญาวตฺถโต วิสุํ กตวิเสสฺเยน ภินฺนา วิสุํ ชาตา, ตตฺตเกน อตุลฺยา วา, อภินฺนวิเสสนา ตุลฺยวิเสสนยุตฺตา อตฺเถว ภินฺนาภินฺนวิเสสนา อตุลฺยตุลฺยวิเสสนยุตฺตา ภินฺนวิเสสฺยยุตฺตา อปราปิ อตฺถิฯ เอวํ สมาสวุตฺติ ทฺวิธา โหติฯ วิเสสฺยเมว มตฺตมิติ จ, อวยเวน สมฺภวเภทสภาวสฺส สมุทาเยปิ ปวตฺตตฺตา ภินฺนาติ วุตฺตาฯ อภินฺนานิ วิเสสนานิ ยสฺสมิติ จ, ภินฺนานิ จ อภินฺนานิ เจติ จ, ตานิ วิเสสนานิ ยสฺสมิติ จ วิคฺคโหฯ
อภินฺนวิเสสน
๒๖๕.
วิสุทฺธามตสนฺทายี,
ปสตฺถรตนาลโย;
คมฺภีโร จา’ย’มมฺโภธิ,
ปุญฺเญนา’ปาทิโต [ปุญฺเญนาสาทิโต (สี.)] มยาฯ
๒๖๕. อุภยมุทาหรติ ‘‘วิสุทฺธ’’อิจฺจาทินาฯ อยมมฺโภธิ สาคโร ปุญฺเญน จิรานุจิตกุสลมูเลน เหตุนา มยา อาปาทิโต ปตฺโต, กีทิโส? วิสุทฺธํ โลกโวหารโต เทวาสุรานํ มถเน วิเสนาสมฺมิสฺสตฺตา อมตํ ปียูสํ สนฺททาตีติ วิสุทฺธามตสนฺทายี, อมฺโภธิฯ วิสุทฺธํ โทสเลเสนาปฺยสมฺผุฏฺฐตฺตา อจฺจนฺตนิมฺมลํ อมตํ มรณาภาเวน อมตสงฺขาตํ นิพฺพานธาตุํ สนฺททาติ อุปเทสกภาเวนาติ วิสุทฺธามตสนฺทายี, สทฺธมฺโมฯ ปสตฺถานิ นิรวชฺชตฺตา รตนานิ มุตฺตามณิอาทีนิ, เตสํ อาลโย ปวตฺติฏฺฐานํ, อมฺโภธิฯ ปสตฺถานิ พุทฺธาทีหิ อเนกธา, วณฺณิตานิ รตนานิ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขตานิ, เตสํ อาลโย, สทฺธมฺโมฯ คมฺภีโร จ อคาธตฺตา สาคโร สทฺธมฺโม จ อยมาปาทิโตติ ปกตํฯ อยํ วิเสสฺยมตฺตภินฺนา อภินฺนวิเสสนา วิเสสฺยสฺส อมฺโภธิโน วิวจฺฉิตา สทฺธมฺมา ภินฺนตฺตา, วิสุทฺธามตสนฺทายิตฺตาทิโน จ วิเสสนสฺส วุตฺเตน ปกาเรนาภินฺนตฺตาติฯ
๒๖๕. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘วิสุทฺธา’’อิจฺจาทินาฯ วิสุทฺธามตสนฺทายี โลกโวหารโต เทวาสุรานํ สมุทฺทมถเน วิเสน อมิสฺสตฺตา วิสุทฺธภูตปียูสทายโก, อุปมาภูตสมุทฺทวณฺณนาย พุทฺธิยํ วตฺตมานสฺส สทฺธมฺมสฺส ปกาสนโต วิสุทฺธามตสนฺทายี กามามิสาทิโทสลเวนาปิ อมิสฺสิตตฺตา อตินิมฺมลํ ชรามรณรหิตํ นิพฺพานํ อุปเทสทาเนน เวเนยฺยานํ ทายโก, ปสตฺถรตนาลโย นิทฺโทสตฺตา ปสตฺถานํ มุตฺตามณิอาทีนํ รตนานํ ปวตฺติฏฺฐานภูโต สมุทฺทปกฺเข, สทฺธมฺมปกฺเข ปน ปสตฺถรตนาลโย พุทฺธาทีหิ ปสตฺถานํ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขตรตนานํ ปวตฺติเทสภูโต, คมฺภีโร ปกติยาเยว อคาโธ, เอกตฺตนยาทิจตุพฺพิธนเยหิ คมฺภีโร อยํ อมฺโภธิ จ เอโส สมุทฺโท จ, จิตฺเตน คหิตสทฺธมฺโม จ ปุญฺเญน ภวนฺตโรปจิตกุสลกมฺเมน มยา อาปาทิโต ปตฺโตติ วิเสสฺยภูตสฺส อมฺโภธิโน วตฺตุมิจฺฉิตสทฺธมฺมโต ภินฺนตฺตา จ, ‘‘วิสุทฺธามตสนฺทายี’’ติ อิจฺจาทิกานํ วิเสสนานํ อุภยวิเสสฺเยปิ ยถาวุตฺตนเยน อภินฺนตฺตา จ อยํ สมาสวุตฺติ วิเสสฺยมตฺเตน ภินฺนา อภินฺนวิเสสนา โหติฯ
ภินฺนาภินฺนวิเสสน
๒๖๖.
อิจฺฉิตตฺถปโท สาโร,
ผลปุปฺโผปโสภิโต;
สจฺฉาโย’ย’มปุพฺโพว,
กปฺปรุกฺโข สมุฏฺฐิโตฯ
๒๖๖. ‘‘อิจฺฉิเต’’จฺจาทิฯ อยมปุพฺโพว วุตฺตคุณโยเคน อจฺฉริยรูปตฺตา กปฺปรุกฺโข สมุฏฺฐิโต, กีทิโส? อิจฺฉิตํ โลกิยํ ยํ กิญฺจิ อตฺถํ ปททาตีติ อิจฺฉิตตฺถปโท, กปฺปรุกฺโขฯ อิจฺฉิตํ โลกิยโลกุตฺตรํ ยํ กิญฺจิ อตฺถํ ปททาตีติ อิจฺฉิตตฺถปโท, ชิโนฯ สาโร เสฏฺโฐ, กปฺปรุกฺโข ชิโน จฯ ผลานิ ปุปฺผานิ, เตหิ อุปโสภิโต, กปฺปรุกฺโขฯ สห ฉายาย จนฺทสูริยาโลกวิโลมรูปาย วตฺตเต สจฺฉาโย, กปฺปรุกฺโขฯ ชิโน ตุ ปุพฺเพ วุตฺตาย กายกนฺตาทิรูปาย ฉายาย ยุตฺโตติ สจฺฉาโยติฯ อยํ วิเสสฺยมตฺตภินฺนา ภินฺนาภินฺนวิเสสนา ชินโต วิเสสฺยสฺส กปฺปรุกฺขสฺส ภินฺนตฺตา, ผลปุปฺโผปโสภิตตฺถสฺส กปฺปรุกฺเขเยว สมฺภวา, อิจฺฉิตตฺถปทตฺถสฺส สารตาย สจฺฉายตาย อุภยตฺเถว ภาวโต วุตฺตวิธินาติฯ
๒๖๖. ‘‘อิจฺฉิตตฺถิ’’จฺจาทิฯ อิจฺฉิตตฺถปโท สตฺเตหิ อิจฺฉิตานํ โลกิยอวิญฺญาณกวตฺถาภรณาทีนํ ทายโก กปฺปรุกฺขวณฺณนาย จิตฺเต ปติฏฺฐิตสฺส ชินปทตฺถสฺส กเถตุกามตาย อิจฺฉิตตฺถปโท สตฺเตหิ ปตฺถิตานํ โลกิยโลกุตฺตรานํ สกลตฺถานํ อนุรูปวเสน เตสํ เตสํ สตฺตานํ ทายโก, สาโร รุกฺเขสุ อีทิสรุกฺขสฺสาภาวโต อุตฺตโม, สาโร สเทวกาทิสตฺตโลเกสุ ตาทิสสตฺตวิเสสาภาวโต อุตฺตโม, ผลปุปฺโผปโสภิโต กปฺปทฺทุมานุรูปผเลหิ ปุปฺเผหิ จ อุปโสภิโต, สจฺฉาโย จนฺทสูริยาโลเกหิ อาวรณียรุกฺขจฺฉายาย สมนฺนาคโต, สจฺฉาโย นีลปีตาทิฉพฺพิธรํสิชาเลหิ สมนฺนาคโต, อปุพฺโพ ปุพฺเพ อสญฺชาโต อยํ กปฺปรุกฺโข เอโส ปจฺจกฺโข กปฺปปาทโป สมุฏฺฐิโต สตฺตานํ ปุญฺญานุภาเวน โลเก ปาตุภูโตติฯ วตฺตุมิจฺฉิตตฺถชินปทตฺถโต วิเสสฺยสฺส กปฺปรุกฺขสฺส ภินฺนตฺตา จ, อิจฺฉิตตฺถทานสารภาวสจฺฉายสงฺขตานํ วิเสสนานํ อุภยสาธารณตฺตา จ, ผลปุปฺโผปโสภิตตาย รุกฺขสฺเสว วิเสสนตฺตา จ อยํ สมาสวุตฺติ วิเสสฺยภินฺนาว ภินฺนาภินฺนวิเสสนา โหติฯ อิจฺฉิโต จ โส อตฺโถ เจติ จ, ตํ ปททาตีติ จ, ผลปุปฺเผหิ อุปโสภิโตติ จ, สห ฉายาย วตฺตมาโนติ จ วากฺยํฯ
๒๖๗.
สาครตฺเตน สทฺธมฺโม,
รุกฺขตฺเตโน’ทิโต ชิโน;
สพฺเพ สาธารณา ธมฺมา,
ปุพฺพตฺรา’ญฺญตฺร ตุ’ตฺตยํฯ
๒๖๗. ตทุภยํ วิวรติ ‘‘สาครตฺเตนิ’’จฺจาทินาฯ สทฺธมฺโม สมฺพุทฺธภาสิโต สาครตฺเตน สาครคุณสทิสตฺตา สาครรูเปน อุทิโตติ สมฺพนฺโธ, กิตฺติโตติ อตฺโถฯ ชิโน รุกฺขตฺเตน ยถาวุตฺตนเยน อุทิโต ตํ ปตฺโต อนุเปกฺขิตสฺส กกฺขวุตฺติยา อมฺโภธิอาทิสทฺทานํฯ ปกรณาทินา ตุ ตถา ปตีตฺยุทโย, อญฺญถา กถํ อมฺโภธิอาทิสทฺทานํ ธมฺมาทิสจฺฉายกตฺตํ สิยาฯ เภโท ตุ อยํ ปุพฺพตฺร ‘‘วิสุทฺธามตสนฺทายิ’’จฺจาทิเก สพฺเพ เย เกจิ ตตฺโรปาตฺตา วิสุทฺธามตสนฺทายิตฺตาทโย สาธารณา ตุลฺยา ธมฺมา วิเสสนานิ อุภยตฺราปิ สมฺภวา, อญฺญตฺร ตุ อนนฺตรวุตฺต ‘‘อิจฺฉิตตฺถปโท’’อิจฺจาโท ปน ตยํ สาธารณํ [ทฺวยํ สาธารณญฺจ (ก.)], อสาธารณญฺจ วิเสสนํ วุตฺตนเยเนติฯ
๒๖๗. อิทานิ เตหิ ทฺวีหิ สมาสวุตฺเตหิ วุตฺตตฺถทฺวยํ ปกาเสติ ‘‘สาคริ’’จฺจาทินาฯ สาครตฺเตน สาครรูเปน สทฺธมฺโม สมฺมาสมฺพุทฺเธน เทสิตปริยตฺติสทฺธมฺโม อุทิโต กถิโต, รุกฺขตฺเตน ชิโน อุทิโตฯ สาครกปฺปรุกฺขาทิสทฺทา อตฺตโน อภิเธยฺยภูตสาครรุกฺขาทิเก อตฺเถ มุขฺยภาเวน อปวตฺติตฺวา พุทฺธิยํ ปวตฺตอตฺถสฺสาปิ สาธารณภูตวิเสสนปริคฺคเหน คมฺมมาเน วตฺตุมิจฺฉิตสทฺธมฺมชินปทตฺเถเยว ปกรณาทิโต ตาทิสอตฺถปฺปตีติยาสมฺภวโต มุขฺยภาเวน ปวตฺตนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ตถา หิ ยทิ เอเต มุขฺยตฺเถน น ปวตฺตนฺติ, อมฺโภธิกปฺปรุกฺขสทฺทา สทฺธมฺมชินปทตฺเถ กถํ ปกาเสนฺตีติ เตสุ ทฺวีสุ อุทาหรเณสุ ปุพฺพตฺร ‘‘วิสุทฺธามตสนฺทายี’’อิจฺจาทิปุพฺพุทาหรเณ สพฺเพ ธมฺมา ‘‘วิสุทฺธามตสนฺทายี’’ติ สพฺเพ วิเสสนธมฺมา สาธารณา อมฺโภธิสทฺธมฺมานํ สมานา, อญฺญตฺร ตุ ‘‘อิจฺฉิตตฺถปโท’’ติอาทิเก อญฺญสฺมิํ อุทาหรเณ ปน ตยํ ‘‘อิจฺฉิตตฺถปโท, สาโร, สจฺฉาโย’’ติ วิเสสนตฺตยํ สาธารณํฯ ผลปุปฺโผปโสภิตภาโว ปน รุกฺขาเวณิโก, ‘‘อปุพฺโพ’’อิจฺจาทิกํ วิเสสนเมวฯ ตถา หิ อิมินา รุกฺขธมฺมภูโต โกจิ วิเสโส ปกาสิโต น โหตีติ วิเสสนตฺตํ อญฺเญสุเยว วุตฺตํฯ
๒๖๘.
วตฺถุโน’ญฺญปฺปกาเรน, ฐิตา วุตฺติ ตทญฺญถา;
ปริกปฺปียเต ยตฺถ, สา โหติ ปริกปฺปนาฯ
๒๖๘. ปริกปฺปนํ ปริกปฺเปติ ‘‘วตฺถุโน’’จฺจาทินาฯ วตฺถุโน สชีวสฺส นิชฺชีวสฺส วา วุตฺติ อวตฺถา อญฺญปฺปกาเรน วตฺตุมิจฺฉิตปฺปการาเปกฺขาย อญฺเญเนว รูเปน ฐิตา, ตสฺเสว ตโต ยถาวฏฺฐิตปฺปการโต อญฺญถา อญฺเญน ปกาเรน ปริกปฺปียเต ยตฺถ วุตฺติยํ, สา ปริกปฺปนา โหติ, ปริกปฺปียเต อญฺญถา กรียเต วตฺถุฏฺฐิติ เอติสฺสนฺติ กตฺวาฯ
๒๖๘. อิทานิ ปริกปฺปนํ ทสฺเสติ ‘‘วตฺถุโน’’อิจฺจาทินาฯ วตฺถุโน ยสฺส กสฺสจิ สวิญฺญาณกอวิญฺญาณกปทตฺถสฺส วุตฺติ ปวตฺติ อญฺญปฺปกาเรน กปฺปนียปฺปการโต อญฺเญน วิชฺชมานปฺปกาเรน ฐิตา ปวตฺตมานา, ตทญฺญถา ตโต วิชฺชมานปฺปการโต อญฺเญนาวิชฺชมานปฺปกาเรน ยตฺถ วุตฺติยํ ปริกปฺปียเต, สา ปริกปฺปนา นาม โหติฯ ปริกปฺปียเต อญฺญถา กรียเต วตฺถุฏฺฐิติ เอติสฺสมิติ วิคฺคโหฯ
๒๖๙.
อุปมาพฺภนฺตรตฺเตน, กิริยาทิวเสน จ;
กเมโน’ทาหริสฺสามิ, วิวิธา ปริกปฺปนาฯ
๒๖๙. เภทํ ตสฺสา ทสฺเสติ ‘‘อุปมา’’อิจฺจาทินาฯ อุปมา อพฺภนฺตเร ยสฺสา, ตสฺสา ภาโว, เตน จ, กิริยาทิวเสน จ วิวิธา นานปฺปการา ปริกปฺปนา อิทานิ กเมน อุทาหริสฺสามิฯ
๒๖๙. อิทานิ ตสฺส เภทํ ทสฺเสติ ‘‘อุปมาพฺภนฺตเร’’จฺจาทินาฯ อุปมาพฺภนฺตรตฺเตน อุปมาย อพฺภนฺตเร วิชฺชมานตฺตา จ กิริยาทิวเสน จ วิวิธา ปริกปฺปนา กเมน อุทาหริสฺสามิฯ อุปมา อพฺภนฺตเร อสฺสา ปริกปฺปนาเยติ จ, ตสฺสา ภาโวติ จ, อเนเก วิธา ปการา ยาสมิติ จ วิคฺคโหฯ
อุปมาพฺภนฺตรปริกปฺปนา
๒๗๐.
อิจฺฉาภงฺคาตุรา’สีนา,
ตา’ตินิจฺจล’มจฺฉรา;
วสํ เนนฺตีว ธีรํ ตํ,
ตทา โยคาภิโยคโตฯ
๒๗๐. อุทาหรติ ‘‘อิจฺฉา’’อิจฺจาทิฯ อิจฺฉาภงฺเคน ‘‘พุทฺธํ ภควนฺตํ วเส วตฺเตสฺสามา’’ติ โพธิมูเล กตาภิลาสวินาเสน อาตุรา ทุกฺขิตา อตินิจฺจลสภาวปฺปตฺตา อตินิจฺจลํ นาสิกคฺเค นยเน กตานตาวเสน อจฺจนฺตมกฺริยมาสีนา นิสินฺนา ตา อจฺฉรา โยคินิสงฺกาสา มารงฺคนาติ ยถาวฏฺฐิตาย สเจตนานํ มารงฺคนาลกฺขณานํ [มารงฺคนาวลกฺขณานํ (ก.)] วตฺถูนํ วุตฺติ วุตฺตา, สายมญฺญถา ปริกปฺปียเตฯ ธีรํ เทวงฺคนานมฺปิ สิงฺคารภาโวปจริตวิลาสาติสเยนาปิ อกมฺปตฺตาฯ ตํ ภควนฺตํฯ โยโค มนฺตานุฏฺฐานํ, ตตฺถ อภิโยคโต ยุญฺชเนน วสมตฺตโน อายตฺตภาวํ ตทา เนนฺตีว วหนฺติ มญฺเญติฯ เอตฺถ อิว สทฺทสุติยา อุปมาสนฺเทโห น กาตพฺโพ, สวสานยนมกุพฺพนฺติโย มารงฺคนา วสํ เนนฺตีวาติ ปริกปฺปียนฺเตฯ โหติ จ–
‘‘วสํ เนนฺตีว ธีร’’นฺติ, นยเน โน’ปมานตา;
น หิ กตฺตุกฺริยาย’ตฺถิ, อุปมาโนปเมยฺยตาติฯ
กฺริยาปริกปฺปตฺเตปิ อยมุปมาพฺภนฺตรา ปริกปฺปนา, น เกวลกฺริยาปริกปฺปนา มารงฺคนานมจโลปเวสนสฺส โยคาภิโยเคน สามฺยสนฺทสฺสนโต, ตถาภูตาย โจปเวสนกฺริยาย ธีรสฺสาปิ ตาทิสสฺส ภควโต อวสานยนตฺตนฺติ ปริกปฺปนโตติฯ
๒๗๐. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘อิจฺฉา’’อิจฺจาทินาฯ อิจฺฉาภงฺคาตุรา อชปาลนิคฺโรธมูเล นิสินฺนํ ภควนฺตํ ‘‘ปโลเภสฺสามา’’ติ มารงฺคนา อตฺตนาเยว กตาย อิจฺฉาย อนิพฺพตฺติยา ปีฬิตา, อตินิจฺจลํ หุตฺวา นาสิกคฺเค ปติตทิฏฺเฐหิ สมนฺนาคตานญฺญวุตฺติยา กฺริยนฺตรวิรหโตฯ อาสีนา ฌายมานา นิสินฺนา ตา อจฺฉรา โยคินิสทิสา ตณฺหาอรติรคาสงฺขาตา มารงฺคนาโย ธีรํ สิงฺคาราธิปฺปาเยน กตาเนกลีลาวิลาเสนาปิ อกมฺปมานํ ตํ ภควนฺตํ โยคาภิโยคโต มนฺตชปฺปนสงฺขาตโยเค ยุญฺชเนน วสํ อตฺตโน วสํ ตทา อตฺตโน ปราชิตกาเล เนนฺตีว ปาเปนฺติ มญฺเญติฯ เอตฺถ ปุพฺพทฺเธน มารงฺคนาสงฺขาตสชีวปทตฺถานํ วิชฺชมานปฺปการํ ทสฺสิตํฯ ปุน อปรทฺเธน เตสเมว อวิชฺชมานโยคาภิโยเคน วสีกรณํ กปฺปิตํฯ มารงฺคนานํ นิจฺจลนิสชฺชาย โยคินีนํ มนฺตชฺฌยนสทิสตฺตา มารงฺคนานํ โยคินีนํ อุปมาโนปเมยฺยตฺตํ สามตฺถิยา คมฺยเตติ เอสา อุปมาพฺภนฺตรปริกปฺปนา นามฯ ‘‘เนนฺติ อิวา’’ติ ปโยเค กเตปิ กฺริยาปริกปฺปนํ น โหเตวฯ อิจฺฉาย ภงฺโคติ จ, เตน อาตุราติ จ, นิคฺคตํ จลํ จลนํ อสฺมา อาสนสฺมาติ จ, อติสเยน นิจฺจลนฺติ จ, กฺริยาวิเสสนํ, โยเค อภิโยโคติ จ วากฺยํฯ
‘‘เนนฺติ อิวา’’ติ อิธ อิวสทฺทสุติยา อุปมาโชตนตฺถํ เจติ สํสโย น กาตพฺโพ, สาธมฺมสงฺขาตคุณวิเสสสฺส สมฺพนฺเธ อสติ กฺริยามตฺตสฺส อุปมาภาวโตฯ วุตฺตํ หิ–
‘‘วสํ เนนฺตีว ธีร’’นฺติ, นเยน โน’ปมานตา;
น หิ กตฺตุกฺริยาย’ตฺถิ, อุปมาโนปเมยฺยตาติฯ
‘‘วสํ เนนฺตีว ธีร’’นฺติ เอตฺถ นยเน คมฺยมาเน ปาปเน อุปมานตา อุปมานภาโว นตฺถิ, หิ ตเถว, กตฺตุกฺริยาย กตฺตุสมฺพนฺธิยา กฺริยาย อุปมาโนปเมยฺยตา อุปมานภาโว อุปเมยฺยภาโว นตฺถีติ อยํ เหตฺถตฺโถฯ
กฺริยาปริกปฺปนา
๒๗๑.
คชํ มาโร สมารุฬฺโห, ยุทฺธาย’จฺจนฺต’มุนฺนตํ;
มคฺค’มนฺเวสติ นูน, ชินภีโต ปลายิตุํฯ
๒๗๑. ‘‘คช’’มิจฺจาทิฯ ยุทฺธาย อจฺจนฺตมติสเยน อุนฺนตมุจฺจํ คชํ หตฺถิํ สมารุฬฺโห มาโร วสวตฺตี ตํ ชินาตีติ อตฺเถน ชินโต ภีโต ปลายิตุํ กิญฺจิ นิลียนฏฺฐานํ มคฺคํ ปถํ อนฺเวสติ นูน มญฺเญฯ อิติ กฺริยาปริกปฺปนา อาโรหนกฺริยาย มคฺคมนฺเวสนตฺถนฺติ ปริกปฺปิตตฺตาฯ
๒๗๑. ‘‘คช’’มิจฺจาทิฯ ยุทฺธาย ยุทฺธตฺถํ อจฺจนฺตํ อติสเยน อุนฺนตํ ทิยฑฺฒสตโยชนายามานุรูปอุจฺจคุณสมนฺนาคตํ คชํ คิริเมขลํ สมารุฬฺโห มาโร ชินา ภีโต ปลายิตุํ มคฺคํ นิพฺภยํ ปถํ อนฺเวสติ นูน คเวสติ มญฺเญฯ ยุทฺธตฺถํ กุรุมาโน คชาโรหนํ มคฺคานฺเวสนตฺถมิติ กวินา ปริกปฺปิตตฺตา เอสา กฺริยาปริกปฺปนา นามฯ อจฺจนฺตมิติ อสงฺขฺย สสงฺขฺยภาเวปิ ปกรณโต อาธิกฺเก เอว วตฺตติฯ
คุณปริกปฺปนา
๒๗๒.
มุนินฺท ปาททฺวนฺเท เต, จารุราชีวสุนฺทเร;
มญฺเญ ปาปาภิสมฺมทฺท-ชาตโสเณน โสณิมาฯ
๒๗๒. มุนินฺท เต จารุ จ ตํ ราชีวํ ปทุมญฺจ ตมิว สุนฺทรํ ตสฺมิํเต ปาททฺวนฺเท โสณิมา โลหิตตฺตคุโณ, อิติ ยถาวฏฺฐิตา อเจตนสฺส โลหิตตฺตลกฺขณสฺส วตฺถุโน วุตฺติ วุตฺตา, สายมญฺญถา ปริกปฺปียเตฯ ปาปานํ กิเลสารีนํ อภิสมฺมทฺเทน อติสยํ สมฺปิสเนน ชาตํ โสณํ รุธิรํ, เตน ชาโตติ มญฺเญฯ อิติ คุณปริกปฺปนา ปาททฺวนฺทสนฺนิหิตโลหิตตฺตคุณสฺส ‘‘ปาปา…เป.… โสเณเน’’ติ ปริกปฺปิตตฺตาฯ
๒๗๒. ‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิฯ เห มุนินฺท เต ตว จารุราชีวสุนฺทเร มนุญฺญปทุมสุนฺทเร ปาททฺวนฺเท โสณิมา รตฺตวณฺณํ ปาปาภิสมฺมทฺทชาตโสเณน มญฺเญ สปรสนฺตานคตปาปานํ สมฺมทฺทเนน ชาเตน รุธิเรนาติ มญฺเญฯ สพฺพญฺญุโน ปาเท ภวนฺตรสิทฺธปุญฺญกมฺมานุภาเวน ชาตรตฺตวณฺณํ ‘‘ปาปาภิสมฺมทฺทเนนา’’ติ ปริกปฺปิตตฺตา อยํ คุณปริกปฺปนา นามฯ จารุ จ ตํ ราชีวญฺจาติ จ, ปาปานํ อภิสมฺมทฺโทติ จ, เตน ชาตญฺจาติ จ, ตญฺจ ตํ โสณญฺจาติ จ, โสณสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโหฯ
๒๗๓.
มญฺเญสงฺเก ธุวํ นูน-มิว’มิจฺเจวมาทิหิ;
สา’ยํ พฺยญฺชียเต กฺวาปิ, กฺวาปิ วากฺเยน คมฺยเตฯ
๒๗๓. โวหารตฺถํ ปริกปฺปนาสูจเก สทฺเท ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มญฺเญ’’อิจฺจาทิฯ อิติ เอวรูโป สทฺทราสิ อาทิ เยสํ ‘‘ตกฺเกมิ, ปริกปฺเปมิ, จินฺตยามิ, ยเถ’’ตฺเยวมาทีนํ, เตหิ สายํ ปริกปฺปนา กฺวาปิ ยถาวุตฺเต พฺยญฺชียเต ปกาสียเต, กฺวาปิ กตฺถจิ ปน วากฺเยน คมฺยเต มญฺเญอิจฺจาทีนมภาเวปีติฯ
๒๗๓. โวหารสุขตฺถํ ปริกปฺปนาปกาสเก สทฺเท ทสฺเสติ ‘‘มญฺเญ’’จฺจาทินาฯ มญฺเญ, สงฺเก, ธุวํ, นูน, อิว, เอวมาทีหิ สทฺเทหิ สายํ ปริกปฺปนา กฺวาปิ เอตฺถ วิย กตฺถจิ พฺยญฺชียเต ปกาสียเต, กฺวาปิ กตฺถจิ วากฺเยน กฺริยาการกสมฺพนฺธสหิตปทสมุทาเยน คมฺยเต อิวาทิสทฺทโยคาภาเวปิ เกวลํ วากฺยสามตฺถิเยเนว ญายเตฯ ‘‘มญฺเญ’’จฺจาทิปทปญฺจกํทฺวนฺทสมาเสน นิทฺทิฏฺฐํฯ อิติ เอวํ ปกาโร สทฺทสมุทาโย อาทิ เยสํ ‘‘ตกฺเกมิ, ปริกปฺเปมิ, จินฺตยามิ, ยถา’’ติอานีนนฺติ วิคฺคโหฯ
คมฺมปริกปฺปนา
๒๗๔.
ทยาสญฺจารสรสา [ทยาสญฺชาตสรสา (ก.)], เทหา นิกฺขนฺตกนฺติโย;
ปีเณนฺตา ชิน เต สาธุ-ชนํ สรสตํ นยุํฯ
๒๗๔. อุทาหรติ ‘‘ทยา’’อิจฺจาทิฯ รโส สิเนโห, เตน สห วตฺตมาโน สรโสฯ เทโหฯ ทยาย กรุณาย สญฺจาโร ทุกฺขิตสตฺตวิสยา นิรนฺตรปฺปวตฺติ, เตน สรโส, ตโตฯ ชิน เต เทหา สรีรโต นิกฺขนฺตกนฺติโย สาธุชนํ ปีเณนฺตา ตปฺเปนฺตา ตเมว ชนํ สรสตํ สเปมตํ นยุํ ปาเปสุํ, ตาทิสํ ตถาวิธเทหนิกฺขนฺตกนฺตี นํ สาธุชนํ ปีเณนฺติฯ คมฺมมานปริกปฺปนายํ ยโต กนฺติโย ลทฺธสรสสรีรสํสคฺคา สยมฺปิ สรสา อิว อตฺตานํ เสวมานมฺปิ สาธุชนํ สรสตํ เนนฺตีติ คมฺยเตฯ
๒๗๔. วากฺยคมฺมปริกปฺปนมุทาหรติ ‘‘ทเย’’จฺจาทินาฯ เห ชิน เต ทยาสญฺจารสรสา ทุกฺขิตสตฺตวิสยาย กรุณาย สวิสเย นิรนฺตรปฺปวตฺติยา สญฺชาตสฺเนหโต เทหา สรีรโต นิกฺขนฺตกนฺติโย ทสทิสาสุ นิคฺคตา นีลาทิฉพฺพณฺณรํสิโย สาธุชนํ กตปุญฺญํ อุตฺตมชนํ ปีเณนฺตา สรสตํสสฺเนหภาวํ เปมสหิตตฺตํ นยุํ ตเมว สาธุชนํ ปาเปสุํฯ ‘‘สรสตํ นยุ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘สาธุชน’’นฺติ สุตสมฺพนฺเธน ญายติฯ กรุณาสิเนหโสมฺมเทหสํสคฺคโต กนฺติโย สยมฺปิ นิสฺสยคุณโต โสมฺมภูตา อตฺตานํ วิสยํ กตฺวา ปวตฺตชเนปิ มุทุํ กโรนฺเตวาติ อิวาทีนํ อภาเวปิ วากฺยคมฺมปริกปฺปนาฯ เอตฺถ อเจตนานํ กนฺติวตฺถูนํ ชนปสาทสงฺขาตวตฺถุฏฺฐิติ ‘‘ทยาสญฺจารสรสา อิวา’’ติ เอวมาทิอญฺญปฺปกาเรน ปริกปฺปิโตฯ ทยาย สญฺจาโร ปุนปฺปุนํ ปวตฺตีติ จ, สห รเสน สฺเนเหน วตฺตมาโนติ จ, ทยาสญฺจาเรน สรโสติ จ, นิกฺขนฺตา จ ตา กนฺติโย เจติ จ, สาธุ จ โส ชโน เจติ จ, สรสสฺส ภาโวติ จ วากฺยํฯ
๒๗๕.
อารภนฺตสฺส ยํ กิญฺจิ, กตฺตุํ ปุญฺญวสา ปุน;
สาธนนฺตรลาโภ โย, ตํ วทนฺติ สมาหิตํฯ
๒๗๕. สมาหิตํ สมาหรติ ‘‘อารภนฺตสฺสิ’’จฺจาทินาฯ ยํ กิญฺจิ การิยํ กตฺตุํ สตฺตุภงฺคาทิกํ อารภนฺตสฺส สชฺชีภูตสฺส ยสฺส กสฺสจิ ปุมุโน ปุญฺญวสา กุสลพเลน การเณน กุสลสามตฺถิเยน ปุน สาธฺยเต สาธิยมเนเนติ สาธนํ, ตโต ตเมว วา อนฺตรมญฺญํ, ตสฺส ลาโภ, อญฺญการณลาโภติ อตฺโถฯ ตํ สมาหิตํ วทนฺติ, สมาธานํ สมาหิตํฯ
๒๗๕. อิทานิ สมาหิตาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘อารภ’’มิจฺจาทินาฯ ยํ กิญฺจิ อมิตฺตวิชยาทิกํ กตฺตุํ อารภนฺตสฺส ยสฺส ปุญฺญวสา กุสลพเลน ปุน โย สาธนนฺตรลาโภ ตสฺเสว การิยสิทฺธิยา อุปการกสฺส อญฺญสาธนสฺส โย ลาโภ อตฺถิ, ตํ การณลาภํ สมาหิตํ วทนฺติ ตสฺเสว การิยสฺส สมาธานตฺตา ปติฏฺฐิตตฺตา สมาหิตํ อิติ กวิโน กเถนฺติฯ สาธฺยเต สาธิยมเนเนติ จ, ตญฺจ ตํ อนฺตรมญฺญญฺเจติ จ, ตสฺส ลาโภติ จ, สมาธานมิติ จ วากฺยํฯ
๒๗๖.
มาราริภงฺคาภิมุข-มนโส ตสฺส สตฺถุโน;
มหามหี มหาราวํ, รวี’ย’มุปการิกาฯ
๒๗๖. อุทาหรติ ‘‘มาร’’อิจฺจาทิฯ มาราริโน มารสตฺตุโน ภงฺเค อภิภเว อภิมุขํ น ปรมฺมุขํ มนํ ยสฺส ตสฺส สตฺถุโน อุปการิกา อารทฺธมารภงฺคกฺริยานุคฺคาหิกา มหามหี อยํ มหาราวํ มาราริทุสฺสหํ มหานาทํ รวี อกาสิฯ อิธ มาราริภญฺชนํ การิยมารทฺธํ, ตสฺส ปุญฺญวเสเนว มหีราโว อปรํ สาธนํ สมาปนฺนนฺติ ลกฺขณํ โยชนียํฯ
๒๗๖. ‘‘มาราริ’’จฺจาทิฯ มาราริภงฺคาภิมุขมนโส มารสงฺขาตสฺส สตฺตุโน มทฺทเน อภิมุขจิตฺตสฺส ตสฺส สตฺถุโน อุปการิกา อารทฺธมารวิชยสฺส อุปตฺถมฺภิกา อยํ มหามหี มหาราวํ มารสฺส หทยวตฺถุํ มทฺทนฺโต [มทฺทนฺตี (?)] วิย สหิตุมสกฺกุเณยฺยํ มหานาทํ รวี อกาสิฯ เอตฺถ มารภงฺคชนนํ สตฺถูหิ อารทฺธการิยํ, ตสฺเสว สิทฺธิยา เหตุภูตํ อญฺญการณํ นาม มหีราโวฯ มาโร เอว อริ สตฺตูติ จ, ตสฺส ภงฺโคติ จ, ตสฺมิํ อภิมุขํ มนํ ยสฺเสติ จ, มหนฺตี จ สา มหี เจติ จ วิคฺคโหฯ
๒๗๗.
อวตฺวา’ภิมตํ ตสฺส, สิทฺธิยา ทสฺสน’ญฺญถา;
วทนฺติ ตํ ปริยาย-วุตฺตีติ สุจิพุทฺธโยฯ
๒๗๗. ปริยายวุตฺติํ ปฏิปาเทติ ‘‘อวตฺวา’’อิจฺจาทินาฯ อภิมตํ กิญฺจิ อตฺถํ ธนทานาทิลกฺขณํ อวตฺวา อญฺชสา วาจกพฺยาปาเรน อนาขฺยาย ตสฺสาภิมตสฺสตฺถสฺส สิทฺธิยา นิปฺผาทนตฺถํ อญฺญถา อญฺเญน ปกาเรน ตนฺนิพฺพตฺติอนุคุเณน ยํ ทสฺสนํ วจนํ, ตํ สุจิพุทฺธโย ปริยายวุตฺตีติ วทนฺติฯ ปริยาเยน วจนํ ปริยายวุตฺตีติฯ
๒๗๗. อิทานิ ปริยายวุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘อวตฺวา’’อิจฺจาทินาฯ อภิมตํ อิฏฺฐํ ธนทานาทิสรูปํ [ธนธญฺญาทิํ (สีหฬพฺยาขฺยายํ)] ยํ กิญฺจิ อตฺถํ อวตฺวา อุชุมกเถตฺวา ตสฺส อภิมตตฺถสฺส สิทฺธิยา นิปฺผตฺติยา อญฺญถา วตฺตุมิจฺฉิตตฺถสฺสานุรูเปนาญฺญปฺปกาเรน ทสฺสนํ ยํ กิญฺจิ ทสฺสนํ กถนมตฺถิ, สุจิพุทฺธโย ปริยายวุตฺตีติ ตํ วทนฺติฯ ปริยาเยน วุตฺติ กถนมิติ จ, สุจิ พุทฺธิ เยสมิติ จ วากฺยํฯ
๒๗๘.
วิวฏงฺคณนิกฺขิตฺตํ, ธน’มารกฺขวชฺชิตํ;
ธนกาม ยถากามํ, ตุวํ คจฺฉ ยทิ’จฺฉสิฯ
๒๗๘. อุทาหรติ ‘‘วิวฏงฺคเณ’’จฺจาทิฯ ธนํ วิวเฏ เกนจิ อนาวฏตฺตา องฺคเณ ปกาสปฺปเทเส นิกฺขิตฺตํ อถ จ ปน อารกฺขวชฺชิตํฯ ธนํ กาเมตีติ ธนกามาติ อามนฺตนํฯ ตุวํ ยทิ อิจฺฉสิ คนฺตุํ ธนํ วา, ยถากามํ คจฺเฉติ ธนาวหรณมิจฺฉิตมญฺชสา อวตฺวา ตํสิทฺธิยา พฺยาเชน วทติฯ ปริยายวุตฺติฯ
๒๗๘. อุทาหรติ ‘‘วิวฏ’’มิจฺจาทินาฯ ธนํ มุตฺตามณิอาทิ วิวฏงฺคณนิกฺขิตฺตํ ปาการาทิปริกฺเขปรหิตตฺตา นิราวรณฏฺฐาเน เยน เกนจิ ฐปิตํ อปิจ อารกฺขวชฺชิตํฯ โภ ธนกาม ตุวํ ยทิจฺฉสิ ธนํ คมนํ วา, ยถากามํ คจฺฉาติ จิตฺเตนิจฺฉิตธนาวหรณวิธานํ ‘‘ธนมาหรา’’ติ อุชุมวตฺวา เอวํ พฺยาเชน วุตฺตตฺตา อิทํ ปริยายวุตฺติ นามฯ วิวฏญฺจ ตํ องฺคณญฺเจติ จ, ตสฺมิํ นิกฺขิตฺตนฺติ จ, อารกฺเขน วชฺชิตมิติ จ, ธนํ กาเมตีติ จ, กามํ ตณฺหํ ตํสมฺปยุตฺตํ วา จิตฺตมนติกฺกมฺมาติ จ วากฺยํฯ
๒๗๙.
ถุติํ กโรติ นินฺทนฺโต, วิย ตํ พฺยาชวณฺณนํ;
โทสาภาสา คุณา เอว, ยนฺติ สนฺนิธิ’มตฺรหิฯ
๒๗๙. พฺยาชวณฺณนํ วณฺเณติ ‘‘ถุติ’’มิจฺจาทินาฯ นินฺทนฺโต วิย โทสํ นิทสฺเสนฺโต วิย ถุติํ กโรติ วณฺณํ ภาสติ, ตํ พฺยาชถุติลกฺขณํ พฺยาชวณฺณนํ นามฯ กถเมตฺถ คุณา ปตียนฺตีติ อาห ‘‘โทสิ’’จฺจาทิฯ อตฺร วุตฺติวิเสเส โทสา วิย อาภาสนฺติ ปฏิภนฺติฯ ตาทิสปทาทินา โทสาภาสา คุณา เอว อิทฺธิมนฺตตาทโย น โทโสปิ โกจิ สนฺนิธิมวฏฺฐานํ ยนฺติฯ หีติ อวธารเณ อตฺร พฺยาชวณฺณนเมวิทํ, น นินฺทกมิติฯ
๒๗๙. อิทานิ พฺยาชวณฺณนํ ทสฺเสติ ‘‘ถุติ’’จฺจาทินาฯ นินฺทนฺโต วิย โทสํ ทสฺเสนฺโต วิย ถุติํ กโรติ วณฺณนํ กโรติ, ตํ วณฺณนากรณํ พฺยาชวณฺณนํ นาม โหติฯ นินฺทาสภาเวน ปวตฺตถุติตฺตา นินฺทา เอเวติ เจ? อตฺร อสฺมิํ วุตฺติวิเสเส โทสาภาสา โทสา วิย ปฏิภาสมานา คุณา เอว ตาทิสปทปฺปโยเคน อิทฺธิมนฺตตาทโย คุณาว สนฺนิธิํ คุณสภาวาวฏฺฐานํ ยนฺติ ปาปุณนฺตีติฯ พฺยาเชน วณฺณนมิติ จ, โทสา อิว อาภาสนฺติ ปฏิภาสนฺตีติ จ วากฺยํฯ
๒๘๐.
สญฺจาเลตุ’มลํ ตฺวํ’สิ, ภุสํ กุวลยา’ขิลํ;
วิเสสํ ตาวตา นาถ, คุณานํ เต วทาม กิํฯ
๒๘๐. อุทาหรติ ‘‘สญฺจาเลตุ’’มิจฺจาทินาฯ นาถ ตฺวํ อขิลํ กุวลยํ อุปฺปลํ ปถวีวลยญฺเจติ สิลิฏฺฐํ สญฺจาเลตุํ ภมยิตุมิโต จิโต จ ภุสมจฺจนฺตํ อลํ สมตฺโถปิ ตาวตา ตํมตฺเตน เต คุณานํ วิเสสํ อติสยลกฺขณํ กิํ เกน การเณน วทามฯ อิห อุปฺปลจาลนสามตฺถิยวิภาวนวเสน นินฺทติ, ตาว นิขิลภูมณฺฑลสญฺจาลาวิกรณโต ปรมาย ถุติยา สํโยชิโตยํ ภควา มหานุภาวํ วิจิตวาติ ภุวนมณฺฑลสิขามณีติฯ พฺยาชวณฺณนมีทิสมจฺจนฺตํ รมณียํ, ตทิทญฺจ สพฺพถา สิเลสมุปชีวติฯ
๒๘๐. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘สญฺจาเลตุ’’มิจฺจาทินาฯ นาถ ตฺวํ อขิลํ กุวลยํ นิสฺเสสํ นีลุปฺปลวนํ ปถวีมณฺฑลํ วา สญฺจาเลตุํ กมฺเปตุํ ภุสมติสเยน อลํ สมตฺโถ, ตาวตา เต คุณานํ วิเสสมติสยํ กิํ วทาม กถํ ภณามาติฯ กุวลยสทฺทสฺส อุปฺปลวิเสสวาจกตฺตา ปฐมํ นินฺทาว, ตสฺเสว สทฺทสฺส ปถวีมณฺฑลวาจกตฺตา ‘‘อิทฺธิมโต ตว อิทํ กิํ วิเสส’’นฺติ อุตฺตมคุณวณฺณนา กตา โหติฯ อีทิสา พฺยาชวณฺณนา ปสตฺถา, สา จ สพฺพถา สิเลสํ นิสฺสาย ปวตฺตตีติฯ กุยา ปถวิยา วลยํ มณฺฑลมิติ สมาโสฯ
๒๘๑.
วิเสสิ’จฺฉายํ ทพฺพสฺส, กฺริยาชาติคุณสฺส จ;
เวกลฺลทสฺสนํ ยตฺร, วิเสโส นาม’ยํ ภเวฯ
๒๘๑. วิเสสวุตฺติํ วตฺเตติ ‘‘วิเสสิจฺฉาย’’มิจฺจาทินาฯ วิเสเส อติสเย กิสฺมิญฺจิปิ การิยวิเสเส อิจฺฉายํ ทพฺพาทีนํ ยตฺร เวกลฺลสฺส อภาวสฺส ทสฺสนํ วจนํ, อยํ วิเสโส นาม วิเสสวุตฺติ นาม ภเวฯ
๒๘๑. อิทานิ วิเสสาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘วิเสสิ’’จฺจาทินาฯ วิเสสิจฺฉายํ อติสเย การิยวิเสเส อิจฺฉายํ สติ ทพฺพสฺส จ กฺริยาชาติคุณสฺส จ ยตฺร ยสฺมิํ วุตฺติวิเสเส เวกลฺลทสฺสนํ อภาวกถนมตฺถิ, อยํ วิเสโส นาม ภเว วิเสสวุตฺติ นาม สิยาติฯ วิกลสฺส ภาโวติ จ, ตสฺส ทสฺสนมิติ จ วากฺยํฯ
๒๘๒.
น รถา น จ มาตงฺคา, น หยา น ปทาตโย;
ชิโต มาราริ มุนินา, สมฺภาราวชฺชเนน หิฯ
ทพฺพวิเสสวุตฺติฯ
๒๘๒. อุทาหรติ ‘‘น รถา’’อิจฺจาทิฯ สุโพธํฯ อตฺร จ วิชโยปกรณจตุรงฺคานีกลกฺขณทพฺพาภาเวน สมติํสปารมิตาสงฺขตสมฺภาราวชฺชนสฺเสว มาราริวิชยลกฺขโณ วิเสโส วุตฺโตฯ
๒๘๒. ‘‘น รถา’’อิจฺจาทิฯ รถา ตโย อนฺตมโส สปริวารานํ ติณฺณํ รถานํ อนีกโวหารโต ตาทิสา ตโย รถา จ นตฺถิฯ มาตงฺคา ตโย วุตฺตนเยน อนีกสงฺขาตา ตโย มาตงฺคา จ นตฺถิฯ น หยา ตโย ตาทิสา อนีกสงฺขาตา ตโย อสฺสา จ นตฺถิฯ ปทา น อนฺตมโส สายุธานํ จตุนฺนํ ปุริสานํ อนีกโวหารโต ตาทิสา จตฺตาโร ปุริสา ปทา จ นตฺถิฯ ตถาปิ มุนินา สมฺภาราวชฺชเนน หิ สมติํสปารมิธมฺมานํ อาโภคกรเณเนว มาราริ มารปจฺจตฺติโก ชิโต อภิภวิโตฯ อิห ชโยปกรณภาเวน ฐิตานํ รถานีกาทีนํ ทพฺพานํ เวกลฺลํ ทสฺเสตฺวา สตฺตุวิชยสภาวานํ สมฺภารานํ อาวชฺชนวิเสสสฺส วุตฺตตฺตา เอสา ทพฺพวิเสสวุตฺติ นามฯ รโถ นาม จตุปุริสปริวาโร, ตาทิสํ รถตฺตยํ รถานีกํ นามฯ หตฺถี ปน ทฺวาทสปุริสปริวาโร โหติ, ตาทิสํ หตฺถิตฺตยํ หตฺถานีกํ นามฯ อสฺโส ติปุริสปริวาโร, ตาทิสํ หยตฺตยํ หยานีกํ นามฯ สายุธา จตฺตาโร ปุริสา ปทานีกํ นามฯ อิห รถาทีสุ ฐิตา วิย สีฆํ ปาทพเลน คนฺตฺวา ยุชฺฌมานา ปุริสา ปาโทปจาเรน ‘‘ปาทา’’ติ วุตฺตาฯ รถาทีนํ ปมาณํ ตโยติ อนีกฏฺฐาเน ทสฺเสตฺวา ปุริสปมาณสฺสาวุตฺเตปิ อนฺตมโส จตฺตาโร ปุริสา อนีกํ นาม โหนฺตีติ ปกรณโต จตฺตาโรติ ญายติฯ โน เจ? สาวุธปุริสวาจกสฺส ปทาติสทฺทสฺส ‘‘ปทาตโย’’ติ พหุวจเนน รูปสมฺภวโต ‘‘รถา น, มาตงฺคา น, หยา น, ปทาตโย น’’ อิติ สมฺพนฺโธฯ ทพฺพวิเสสวุตฺติ ทพฺเพน ทพฺพปฏิเสธนโต วิเสสกถนํ วิเสสสฺส วุตฺตีติ จ, ทพฺเพน ทพฺพปฏิเสเธน วิเสสวุตฺตีติ จ วากฺยํฯ กฺริยาวิเสสวุตฺยาทิตฺตยมฺปิ เอวเมว ทฏฺฐพฺพํฯ
๒๘๓.
น พทฺธา ภูกุฏิเนว, ผุริโต ทสนจฺฉโท;
มาราริภงฺคญฺจา’กาสิ, มุนิวีโร วโร สยํฯ
กฺริยาวิเสสวุตฺติฯ
๒๘๓. ‘‘น พทฺธา’’อิจฺจาทิฯ ภูกุฏิ ภมุภงฺโค โกปชนิโต น พทฺธา น รจิตา, ทสนจฺฉโท จาธโร เนว ผุริโต เนว กมฺปิโต โกเปนฯ ตถาปิ จ วโร อุตฺตโม มุนิวีโร สยํ มาราริโน ภงฺคํ ปราชยํ อกาสีติฯ ภูกุฏิพนฺธนาทิกฺริยาวิคเมน นิพฺพิการวิชยลกฺขโณ วิเสโส ทสฺสิโตฯ
๒๘๓. ‘‘น พทฺธา’’อิจฺจาทิฯ ภูกุฏิ โกปวิการภูโต ภมุภงฺโคปิ น พทฺธา น กตา, ทสนจฺฉโท ทนฺตาวรโณ เนว ผุริโต น กมฺปาปิโตฯ ตถาปิ วโร อุตฺตโม มุนิวีโร มุนิคุณวีรคุณยุตฺโต ตถาคโต สยํ มาราริภงฺคญฺจ อกาสีติฯ เอตฺถ ภมุภงฺครจนาทิกํ กฺริยํ อกตฺวา นิพฺพิการสฺส มารภงฺคสภาววิเสสสฺส [นิพฺพิการมารภงฺคสฺส (ก.)] วุตฺตตฺตา เอสา กฺริยาวิเสสวุตฺติ นามฯ ภูนํ กุฏิ วงฺกตาติ จ, มาโร เอว อรีติ จ, เตสํ ภงฺโคติ จ วากฺยํฯ
๒๘๔.
น ทิสาสุ พฺยตฺตา [ตตา (สี.)] รํสิ,
นา’โลโก โลกปตฺถโฏ;
ตถาปฺย’นฺธตมหรํ,
ปรํ สาธุสุภาสิตํฯ
ชาติวิเสสวุตฺติฯ
๒๘๔. ‘‘นิ’’จฺจาทิฯ ทิสาสุ ทสสุ พฺยตฺตา ปตฺถฏา รํสิ น ภวติฯ โลเก สกลสฺมิํ ปตฺถโฏ วิตฺถโต อาโลโกน ภวติฯ ตถาปีติ วิเสสนิจฺฉายํ, ตชฺชาติกตฺตาภาเวปิ สาธูนํ สุภาสิตํ สทฺธมฺมสงฺขาตํ ปรมจฺจนฺตเมว อนฺธตมํ อิฏฺฐานิฏฺฐาเวกลฺลโต ปญฺญาจกฺขุสฺส อนฺธการํ โมหนฺธการํ หรตีติ อนฺธตมหรนฺติฯ รํสิยา อนฺธการาปหารสมตฺถาย นิวตฺติยา วิเสโส สุภาสิตสฺส ทสฺสิโตฯ
๒๘๔. ‘‘น ทิสาสุ’’อิจฺจาทิฯ ทิสาสุ พฺยตฺตา ปตฺถฏา รํสิปิ นตฺถิ, โลกปตฺถโฏ อาโลโกปิ นตฺถิฯ ตถาปิ สาธุสุภาสิตํ สทฺธมฺโม ปรมจฺจนฺตํ อนฺธตมหรํ อตฺถานตฺถตีรณกฺขมสฺส ปญฺญาจกฺขุสฺส อนฺธการกโมหตมํ หรํ โหตีติฯ อิธ อนฺธการวิทฺธํสเน สมตฺถํ รํสิชาตฺยาทิกํ ปฏิเสเธตฺวา สุภาสิตสฺส อนฺธการาปหรณสงฺขาตสฺส วิเสสสฺส วุตฺตตฺตา อยํ ชาติวิเสสวุตฺติ นามฯ โลเก ปตฺถโฏติ จ, อนฺเธตีติ อนฺโธ โมโห, ตมสทิสตฺตา อนฺโธเยว ตโมติ จ, ตํ หรตีติ จ, สาธูนํ สุภาสิตมิติ จ วากฺยํฯ
๒๘๕.
น ขรํ น หิ วา ถทฺธํ, มุนินฺท วจนํ ตว;
ตถาปิ คาฬฺหํ ขนติ, นิมฺมูลํ ชนตามทํฯ
คุณวิเสสวุตฺติฯ
๒๘๕. ‘‘น ขร’’มิจฺจาทิฯ มุนินฺท ตว วจนํ น ขรํ น ลูขํ, น ถทฺธํ วา กฐินญฺจ น หิฯ ตถาปิ ตาทิสขรตฺตาทิคุณาภาเวปิ ชนตาย ชนสมูหสฺส มทํ คาฬฺหํ ทฬฺหํ [ตณฺหํ (ก.)] กตฺวา นิมฺมูลํ ขนตีติฯ อโยสงฺกุมฺหิ ปสิทฺธขรตฺตาทิคุณนิเสเธน มุนินฺทวจนสฺส วิเสโส อาวิกโตฯ
๒๘๕. ‘‘น ขร’’มิจฺจาทิฯ เห มุนินฺท ตว วจนํ ขรํ กกฺกสํ น โหติ, ถทฺธํ วา น โหติฯ ตถาปิ ชนตามทํ ชนสมูหสฺส ชาตฺยาทิํ นิสฺสาย ปวตฺตํ คพฺพํ คาฬฺหํ ทฬฺหํ กตฺวา นิมฺมูลํ มูลมเสเสตฺวา ขนตีติฯ ขณนกฺขมอโยสงฺกุอาทีสุ ลพฺภมานํ ขรตฺตาทิคุณํ ปฏิเสเธตฺวา พุทฺธวจนสฺส มทขณนสภาวสงฺขาตสฺส วิเสสสฺส วุตฺตตฺตา อยํ คุณวิเสสวุตฺติ นาม โหติฯ นตฺถิ มูลมสฺส ขณนสฺสาติ จ, ชนานํ สมูโหติ จ, ตาย มโทติ จ วิคฺคโหฯ ‘‘คาฬฺหํ นิมฺมูล’’นฺติ ขณนกฺริยาย วิเสสนตฺตา คาฬฺหํ นิมฺมูลํ ขณนํ กโรตีติ โยชนาฯ
๒๘๖.
ทสฺสียเต’ติทิตฺตํ […ติริตฺตํ (ก.)] ตุ,
สูรวีรตฺตนํ ยหิํ;
วทนฺติ วิญฺญู วจนํ,
รุฬฺหาหงฺการมีทิสํฯ
๒๘๖. รุฬฺหาหงฺการํ วทนฺติฯ
๒๘๖. อิทานิ รุฬฺหาหงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘ทสฺสียเต’’ อิจฺจาทินาฯ สูรวีรตฺตนํ สูรภาววีรภาวํ อติทิตฺตํ ตุ อติสเยน ปน ทิตฺตํ ยหิํ วากฺเย ทสฺสียเต, อีทิสํ วจนํ วิญฺญู กวโย รุฬฺหาหงฺการมิติ วทนฺตีติฯ สูโร จ วีโร จาติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, รุฬฺโห อุคฺคโต อหงฺกาโร เอตฺถ วุตฺติวิเสเสติ จ วากฺยํฯ
๒๘๗.
ทเม นนฺโทปนนฺทสฺส,
กิํ เม พฺยาปารทสฺสนา;
ปุตฺตา เม ปาทสมฺภตฺตา,
สชฺชา สนฺเตว ตาทิเสฯ
๒๘๗. อุทาหรติ ‘‘ทเม’’อิจฺจาทินาฯ นนฺโทปนนฺทสฺส นาคราชสฺส อปฺปเมยฺยมหานุภาวสฺส ทเม ทมเน เม มม นิรวธิสรนฺติปฺปเมยฺยปฺปภาวานุจริตกิตฺติโนปิ ปรสฺส พฺยาปารทสฺสนา ปโยคปฏิปาทเนน กิํ ปโยชนํ, น กิมฺปิ, ยโต เม ปาทสมฺภตฺตา ปาทาวนตา ตาทิเส กมฺมนิ สชฺชา พทฺธกจฺฉา สนฺเตว วิชฺชนฺเตว, ตโตติ โยชนียํฯ
๒๘๗. ‘‘ทเม’’จฺจาทิฯ นนฺโทปนนฺทสฺส นาครญฺโญ ทเม ทมกรเณ พฺยาปารทสฺสนา ภุวนตฺตเย ปวตฺตมานอานุภาเวน จ สมฺปวตฺติตกิตฺติสมูเหน จ สมนฺนาคตสฺส มยฺหํ ตาทิสปโยคทสฺสเนน กิํ ปโยชนํฯ ยสฺมา เม ปาทสมฺภตฺตา มยฺหํ จรณาวนตา ตาทิเส กิจฺเจ สชฺชา สนฺนทฺธา ปุตฺตา พหโว สนฺติ เอว, ตสฺมาติฯ เจโตวสิตาย สูรวีรภาโว อิห อติทิตฺโต ทสฺสิโต โหติฯ พฺยาปารสฺส ทสฺสนมิติ จ, ปาเทสุ สมฺภตฺตาติ จ วากฺยํฯ
๒๘๘.
สิเลโส วจนา’เนกา-
ภิเธยฺเย’กปทายุตํ;
อภินฺนปทวากฺยาทิ-
วสา เตธา’ย’มีริโตฯ
๒๘๘. สิเลสํ นิทฺทิสติ ‘‘สิเลโส’’อิจฺจาทินาฯ อเนกํ ภินฺนมภิเธยฺยตฺโถ ยสฺสาตฺยเนกาภิเธยฺยํฯ เอเกน สมาเนน ปเทน สรูเปน อายุตมนฺวิตํ ยํ วจนํ วุตฺตีติ อนุวทิตฺวา โส สิเลโสติ วิธียเต, เยน เกนจิ รูเปน อุปมาโนปเมยฺยลกฺขณตฺถานํ สิเลสนโตฯ อยญฺเจวํลกฺขโณ สิเลโส เตธา อีริโตฯ กถํ? อภินฺนปทวากฺยาทิวสา อภินฺนเมกํ ปทํ สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตรูปํ ยตฺร, ตเมว วากฺยํ วากฺยลกฺขโณเปตตฺตาฯ ตํ อาทิ เยสํ, เตสํ วสาติ อตฺโถฯ
๒๘๘. อิทานิ สิเลสาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘สิเลโส’’จฺจาทินาฯ อเนกาภิเธยฺยํ เอกปทายุตํ อุภยตฺถ สาธารณตฺตา ตุลฺเยน สทฺทรูเปน ยุตฺตํ ยํ วจนํ อตฺถิ, โส สิเลโส นามฯ โส ปน เยน เกนจิ สาธมฺมรูเปน อุปมาโนปเมยฺยภูตานมตฺถานํ สิลิฏฺฐตฺตา อญฺญมญฺญํ ผุสิตฺวา ฐิตตฺตา สิเลโส นามฯ อยํ วุตฺตลกฺขโณ สิเลโส อภินฺนปทวากฺยาทิวสา อกตวิการานํ สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตปทสมนฺนาคตานํ วากฺยลกฺขโณเปตวากฺยานํ ปเภเทน เตธา อีริโตติฯ อเนกมภิเธยฺยํ ยสฺเสติ จ, เอกญฺจ ตํ ปทญฺเจติ จ, เตน อายุตนฺติ จ, อภินฺนานิ ปทานิ ยสฺมินฺติ จ, ตญฺจ ตํ วากฺยญฺจาติ จ, ตํ อาทิ เยสํ อภินฺนปทวากฺยานนฺติ จ, เตสํ วโส เภโทติ จ วากฺยํฯ
๒๘๙.
อนฺธนฺตมหโร หารี, สมารุฬฺโห มโหทยํ;
ราชเต รํสิมาลี’ยํ, ภควา โพธยํ ชเนฯ
อภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ
๒๘๙. อุทาหรติ ‘‘อนฺธนฺตมิ’’จฺจาทิฯ อยํ ภควา สูริโย มหามุนิ จฯ ตตฺถ สูริโย ตาว อนฺธนฺตมหโร ปกติยนฺธกาโรปหารี, มหามุนิ ตุ อนฺธการโมหตมาปหารีฯ หารี มนุญฺโญ สูริโย มหามุนิ จ, สูริโย มโหทยํ มหนฺตํ อุทยํ ปพฺพตํ สมารุฬฺโห, มหามุนิ ตุ มโหทยํ มหนฺตมพฺภุทยํ สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมรูปํ สมารุฬฺโห ปตฺโตฯ รํสีนํ มาลา, สา อสฺส อตฺถีติ รํสิมาลี, สูริโย มหามุนิ จฯ ชเน โพธยํ นิทฺทาปคมเนน กิเลสนิทฺทาปคมเนน วา ปโพธยนฺโต ราชเต ทิพฺพตีติฯ อภินฺนปทวากฺยสิเลโส ภงฺเคน วินา ยถาวฏฺฐานมุภยตฺถ ปทโยชนโตฯ
๒๘๙. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘อนฺธ’’มิจฺจาทินาฯ มโหทยํ มหนฺตํ อุทยํ ปพฺพตํ, สพฺพญฺญุปทวิสงฺขาตมหาภิวุทฺธิํ วา สมารุฬฺโห อารุฬฺโห, สมฺปตฺโต วา, อนฺธนฺตมหโร จกฺกวาฬคพฺเภ ปตฺถฏปกติฆนนฺธการสฺส, ญาณโลจนสฺส อนฺธกรณโต อนฺธกาโรติ วุตฺตโมหสฺส วา วิทฺธํสโก, หารี เตเนว มนุญฺโญ รํสิมาลี อตฺตโน รํสิมาลาย สมนฺนาคโต ชเน ปกตินิทฺทาย กิเลสนิทฺทาย วา สมนฺนาคเต สตฺเต โพธยํ โพธยนฺโต อยํ ภควา ทิวากโร, ฉหิ ภคธมฺเมหิ สมนฺนาคโต พุทฺโธ วา ราชเต ทิพฺพตีติฯ ทฺวีสุ ปกฺเขสุ ปทานํ สมานภาเวน ฐิตตฺตา อยํ อภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ อนฺโธ จ โส ตโม เจติ จ, ตํ หรตีติ จ, มหนฺโต จ โส อุทโย ปพฺพโต จาติ จ, มหนฺโต จ โส อุทโย อพฺภุทโย อภิวุทฺธิ จาติ จ, รํสีนํ มาลาติ จ, สา อสฺส อตฺถีติ จ, ภโค สิรี อสฺส สูริยสฺส อตฺถีติ จ, ภโค สิรีกามปยตนาทิปฺปกาโร อสฺส สตฺถุโน อตฺถีติ จ วิคฺคโหฯ อภินฺนปทวากฺยสงฺขาโต สิเลโสฯ อปโรปิ อตฺโถ เอตฺถ สิลิสฺสตีติ สิเลโสฯ ‘‘ภินฺนปทวากฺยสิเลโส’’ติอาทิกมฺปิ อิมินา นเยน ญาตพฺพํฯ
๒๙๐.
สารทามลกาภาโส, สมานีตปริกฺขโย;
กุมุทากรสมฺโพโธ, ปีเณติ ชนตํ สุธีฯ
ภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ
๒๙๐. ‘‘สารเท’’จฺจาทิฯ สุธา อสฺส อตฺถีติ สุธี, จนฺโทฯ โสภนา สพฺพญฺญุตญฺญาณรูปํ พุทฺธิ อสฺส อตฺถีติ สุธี, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ สารโท สรทกาเล สมฺภูโต อมลโก นิมฺมโล อาภา โสภา ยสฺส โส, จนฺโทฯ ปเรสํ นิพฺพานสารํ ททาตีติ สารโท, อมลโก อาภาโส, อมลกสฺส หตฺถามลกสฺเสว วา อาภาโส อเสสเญยฺยาวโพโธ ยสฺส โส, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ สํ สมฺมา กเมนานียมานตฺตา อานีโต ปริกฺขโย กณฺหปกฺโข เยน โส, จนฺโทฯ สมํ วูปสมํ อานีโต ปริกฺขโย หานิ กิเลสสตฺตุกโต อธิคตกฺขยตฺตา เยนโส, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ กุมุทากรสฺส กุมุทสฺส รํสิยา สมฺโพธิ วิกาโส ยสฺส [รํสิโย สมฺโพธิ วิกาส’สฺส (ก.)] โส, จนฺโทฯ กุยา ปถวิยา มุทํ ปีติํ กโรตีติ กุมุทากโร, สมฺโพโธ จตุสจฺจาวโพโธ ยสฺส โส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ชนตํ ชนสมูหํ ปีเณตีติฯ อยํ ภินฺนปทวากฺยสิเลโส วุตฺเตน วิธินา ปทานํ ภินฺนตฺตาฯ
๒๙๐. ‘‘สาร’’อิจฺจาทิฯ สารโท สรทกาเล สมฺภูโต, เวเนยฺยานํ นิพฺพานสารทายโก วา, อมลกาภาโส นิมฺมลโสโภ, นิมฺมลเกตุมาลาสมนฺนาคตตฺตา ตาทิสมตฺถกโสโภ วา, อถ วา สารทามลกาภาโส สรทกาเล สญฺชาตนิมฺมลโสโภ, เวเนยฺยานํ นิพฺพานสารทายกนิมฺมลโสโภ วา, อถ วา สารทอามลกอาภาโส นิพฺพานสารทายกหตฺถามลกสทิสเญยฺยาวโพโธฯ สมานีตปริกฺขโย กณฺหปกฺเข สุฏฺฐุ กเมน อานีโต ปริกฺขโย ปริปุณฺโณ วา จนฺโท, สมสงฺขตสนฺติํ อานีตกิเลสปริหานิสงฺขาตปริกฺขโย วาฯ กุมุทากรสมฺโพโธ กุมุทวิกาสเนน สมนฺนาคโต, กุสงฺขาตปถวีนิสฺสิตานํ ชนานํ ปีติชนนจตุสจฺจาวโพเธน สมนฺนาคโต วาฯ สุธี สุธาสงฺขาตอมตวนฺตตาย ตนฺนามโก จนฺโท, สุนฺทรปญฺญวนฺตตาย ตนฺนามโก สมฺมาสมฺพุทฺโธ วาฯ ชนตํ ชนสมูหํ ปีเณตีติฯ อุภยปกฺเขสุ ปทํ ภินฺทิตฺวา อตฺถสฺส โยชนโต อยํ ภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ สรเท ภโว สารโท, จนฺโทฯ สารํ ททาตีติ สารโท, ภควาฯ ‘‘สารโท’’ติ อิทํ ‘‘อาภาโส’’ติ ปทสฺส วิเสสนํ โหติฯ อมลโกนิมฺมโล อาภาโส อสฺส จนฺทสฺสาติ จ, กมฺหิ มตฺถเก อาภาโสติ จ, อมโล กาภาโส อสฺส สตฺถุโนติ จ, สารโท อมลโก อาภาโส ยสฺส จนฺทสฺส ภควโต วาติ จ, สารโท อามลกสฺส วิย อาภาโส เญยฺยาวโพโธ อสฺส ภควโตติ จ, สํ สมฺมา อานีโต ปริกฺขโย กลาหานิ อเนเนติ จ, สมํ วูปสมํ อานีโต ปริกฺขโย หานิ กิเลสสตฺตุโต เยเนติ จ, กุมุทานํ อากโรติ จ, เตสํ สมฺโพโธ วิกาโส ยสฺเสติ จ, มุทํ ปีติํ กโรตีติ มุทากโรฯ กุยา ปถวิยา มุทากโรติ จ, โส สมฺโพโธ จตุสจฺจาวโพโธ ยสฺเสติ จ, สุธา อมตํ อสฺส จนฺทสฺส อตฺถีติ จ, สุ โสภนา ธี พุทฺธิ อสฺส สมฺพุทฺธสฺสาติ จ วิคฺคโหฯ
๒๙๑.
สมาหิตตฺตวินโย, อหีนมทมทฺทโน;
สุคโต วิสทํ ปาตุ, ปาณินํ โส วินายโกฯ
ภินฺนาภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ
๒๙๑. ‘‘สมาหิเต’’จฺจาทิฯ สํ สมฺมา อาหิโต ปติฏฺฐาปิโต อตฺตสฺส วินโย วินยนํ สพฺพตฺถ สวิสเย อปฺปฏิหตจารวเสน ยสฺส โส, ครุโฬฯ วินยนํ ปวิวิตฺตกายจิตฺตปฺปวตฺติวเสน ทมนํ ยสฺส โส, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ อิติ อภินฺนปทํฯ อหีนํ สปฺปานํ อินา นายกา, เตสํ มทํ มทฺทตีติ อหีนมทมทฺทโน, ครุโฬฯ อหีนานมุตฺตมปุริสานมฺปิ มหาพฺรหฺมาทีนํ มทํ มทฺทตีติ อหีนมทมทฺทโน, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ สุนฺทรํ คตํ คมนํ สมุทฺทํ ภินฺทิตฺวา ชลสงฺคมโต ปฐมเมวอุคฺคมนสามตฺถิยโยคโต ยสฺส โส, ครุโฬฯ สุนฺทรํ คมนมสฺส นาควิกฺกนฺตจารตฺตา สุคโต, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ อภินฺนปทํฯ โส วีนํ ปกฺขีนํ นายโก, ครุโฬฯ วิสํ ททาตีติ วิสทํ ปาณินํ นาคโลกํ ปาตุ อหิํสนวเสน ปาลยตุ, โส วิเนติ เวเนยฺเยติ วินายโก, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ ปาณินํ สกลสตฺตโลกํ วิสทํ อสลฺลีนํ ปาตุฯ ภินฺนาภินฺนปทวากฺยสิเลโสยํ วุตฺตนเยน ปทานํ [ปน (ก.)] อุภยมิสฺสตฺตาฯ
๒๙๑. ‘‘สมาหิเต’’จฺจาทิฯ สมาหิตตฺตวินโย สมฺมา อาหิตาย ฐปิตาย สรีรสฺส สวิสเย คติยา สมนฺนาคโต, สมฺมา อาหิเตน ฐปิเตน จิตฺตทมเนน สมนฺนาคโต วา, อหีนมทมทฺทโน นาคราชูนํ มทมทฺทโน, อหีนานํ อุตฺตมานํ พกพฺรหฺมาทีนมฺปิ มทมทฺทโน วา, สุคโต ปกฺขวาตเวเคน สมุทฺทชลํ ทฺวิธา กตฺวา ตสฺมิํ ชเล อเนกีภูเตเยว นาคภวนํ คนฺตฺวา นาเค คเหตฺวา คมเน สมตฺถตฺตา สุนฺทรคมโน, สมนฺตภทฺทกอเนกปฺปการคมโน วา, วินายโก ปกฺขีนํ นายโก โส ครุฬราชา วิสทํ โฆรวิสตฺตา วิสทายกํ ปาณินํ นาคโลกํ ปาตุ อหิํสนวเสน ปาเลตุฯ โน เจ, วินายโก เวเนยฺเย วิเนนฺโต โส สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปาณินํ สกลสตฺตโลกํ วิสทํ วิสารทํ กตฺวา ปาตุ อหิตาปนยนหิโตปนยเนน รกฺขตูติฯ อุภยปกฺเขสุ ‘‘อหีนมทมทฺทโน’’อิจฺจาทิเกหิ ภินฺเนหิ จ ‘‘สมาหิตตฺตวินโย’’อิจฺจาทิเกหิ อภินฺเนหิ จ ปเทหิ สมนฺนาคตตฺตา อยํ ภินฺนาภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ อตฺตสฺส วินโยติ จ, สมาหิโต อตฺตวินโย ยสฺส ครุฬสฺส ตถาคตสฺส วาติ จ, อหีนํ อินา นายกาติ จ, อหีนานํ นาคราชูนํ มโทติ จ, หีเนหิ อญฺเญ อหีนา อุตฺตมา, เตสํ มโทติ จ, ตํ มทฺทตีติ จ, วีนํ ปกฺขีนํ นายโกติ จ, เวเนยฺยชเน วิเนตีติ จ วากฺยํฯ ทุติยปกฺเข ‘‘วิสท’’นฺติ กฺริยาวิเสสนํฯ
๒๙๒.
วิรุทฺธาวิรุทฺธาภินฺน-กมฺมา นิยมวา ปโร;
นิยมกฺเขปวจโน, อวิโรธิ วิโรธฺย’ปิฯ
๒๙๓.
โอจิตฺยสมฺโปสกาทิ, สิเลโส ปทชาทิ’ติ [ปทชาติปิ (ก.)];
เอสํ นิทสฺสเนสฺเวว, รูป’มาวิภวิสฺสติฯ
๒๙๒-๓. สิเลสเภทมญฺญถาปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘วิรุทฺธ’’อิจฺจาทิฯ วิรุทฺธานิ จาวิรุทฺธานิ จ อญฺญมภินฺนญฺจ, ตานิเยว กมฺมานิ กฺริยานิ เยสํ, เต ตโย สิเลสาฯ นิยโม’วธารณมสฺมิํ อตฺถีติ นิยมวา, ปโร อญฺโญ สิเลโสปิฯ นิยมสฺส อกฺเขโป นิเสธนํ ยสฺส, ตํ วจนมภิธานํ ยสฺส, ตาทิโสปิฯ นาสฺส วิโรโธ อตฺถีตฺยวิโรธิ, โสปิฯ วิโรโธ อสงฺคติ เอตฺถ วิชฺชตีติ วิโรธิ, โสปิฯ โอจิตฺยํ สมฺโปเสตีติ โอจิตฺยสมฺโปสโก, โส อาทิ ยสฺส อลงฺการนฺตรโคจรสฺส สิเลสสฺส, โส ปทโต ชาตาทิสิเลโสปิฯ อิติเต ปเรปิ สิเลสเภทา สนฺติฯ เอสํ ยถาวุตฺตานํ นิทสฺสเนสุ ปโยเคสฺเวว รูปํ สภาโว ลกฺขณํ อาวิภวิสฺสตีติฯ
๒๙๒-๓. อวุตฺตสิเลสวิเสเส ทสฺเสตุํ อุทฺทิสติ ‘‘วิรุทฺธา’’อิจฺจาทิฯ วิรุทฺธาวิรุทฺธาภินฺนกมฺมา อปิ อุภยตฺถสฺส วิรุทฺเธน จ อวิรุทฺเธน จ อภินฺเนน จ กมฺเมน สมนฺวิตา ตโย สิเลสา จ, ปโร อญฺโญ นิยมวาปิ อวธารเณน ยุตฺตสิเลโส จ, นิยมกฺเขปวจโนปิ อวธารณสฺส ปฏิเสธปกาสกาภิธานสิเลโส จ, อวิโรธิปิ อุภยปกฺขาวิโรธิสิเลโส จ, วิโรธิอปิ อุภยตฺถสฺส วิโรธิสิเลโส จ, ปทชาทิ ปเทน ชาโต วากฺเยน ชาโต โอจิตฺยสมฺโปสกาทิสิเลโสปีติ เอสํ สิเลสานํ นิทสฺสเนสฺเวว นิทสฺสนสงฺขตอุทาหรเณสฺเวว รูปํ สรูปํ เตสํ ลกฺขณํ วา อาวิภวิสฺสติ, นิทสฺสิยมานอุทาหรเณเนว ลกฺขณสฺส คมฺมมานตฺตา วิสุํ น กเถสฺสามีติ อธิปฺปาโยฯ วิรุทฺธานิ จ อวิรุทฺธานิ จ อภินฺนญฺเจติ จ, ตเมว กมฺมํ กฺริยา เยสํ สิเลสานมิติ จ, นิยโม อวธารณํ อสฺมิํ อตฺถีติ จ, นิยมสฺส อกฺเขโป ปฏิเสโธ อสฺส อตฺถีติ จ, ตํ วจนํ อภิธานํ ยสฺส สิเลสสฺสาติ จ, นาสฺส วิโรโธ อตฺถีติ จ, โอจิตฺยํ สมฺโปเสตีติ จ, โส อาทิ ยสฺส อุปมาสิเลสาทิโนติ จ, ปทโต ชาโตติ จ, โส อาทิ ยสฺส วากฺยสฺสาติ จ วิคฺคโหฯ
วิรุทฺธกมฺมสิเลส
๒๙๔.
สวเส วตฺตยํ โลกํ, อขิลํ กลฺลวิคฺคโห [กลวิคฺคโห (สี.)];
ปราภวติ มาราริ, ธมฺมราชา วิชมฺภเตฯ
๒๙๔. ตโต กเมน เตทสฺสียนฺติ ‘‘สวเส’’อิจฺจาทิฯ อขิลํ โลกํ สวเส วตฺตยํ มาราริ ธมฺมราชา จ, กลฺโล มนุญฺโญ วิคฺคโห กลโห ยสฺส มาราริโน, วิคฺคโห สรีรสมฺปทา ยสฺส ธมฺมราชสฺส, เตสุ มาราริ ปราภวติ ปราภวมเปติ โพธิยํ ปฏิลทฺธปราชยวเสน, ธมฺมราชา สมนฺตภทฺโท ตุ วิชมฺภเต โลกตฺตยพฺยาปิสมุลฺลปิตวิชยทฺธนิปวตฺติวเสน สมํ ภวตีติ อยํ วิรุทฺธกมฺมสิเลโส ปราภววิชมฺภนานมญฺโญญฺญวิโรธโตฯ
๒๙๔. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน อุทาหรติ ‘‘สวเส’’อิจฺจาทิฯ อขิลํ โลกํ สวเส วตฺตยํ อนตฺเถ ยุญฺชนโต อตฺตโน วเส วตฺตยนฺโต, โน เจ, สกลโลกํ หิเต ยุญฺชนโต อตฺตโน วเส วตฺตยนฺโต กลฺลวิคฺคโห มนุญฺญกลโห, โน เจ, มนุญฺญสรีรสมฺปตฺติยุตฺโต มาราริ ปราภวติ โพธิมูเล ลทฺธปราชยวเสน ปราภวํ ปาปุณาติ, ธมฺมราชา ตถาคโต ปน วิชมฺภเต โลกตฺตเย ปตฺถฏชยโฆสวเสน วิชมฺภตีติฯ ปราภวนวิชมฺภนกฺริยานํ อญฺญมญฺญวิรุทฺธตฺตา อยํ วิรุทฺธกมฺมสิเลโส นามฯ สสฺส อตฺตโน วโส อิสฺสริยมิติ จ, กลฺโล มนุญฺโญ วิคฺคโห วิวาโท เทโห วา ยสฺเสติ จ วากฺยํฯ
อวิรุทฺธกมฺมสิเลส
๒๙๕.
สภาวมธุรํ ปุญฺญ-วิเสโสทยสมฺภวํ;
สุณนฺติ วาจํ มุนิโน, ชนา ปสฺสนฺติ จา’มตํฯ
๒๙๕. ‘‘สภาเว’’จฺจาทิฯ สภาเวเนว มธุรา ปิยา วาจา, มธุรํ อมตํ, ปุญฺญวิเสสสฺส อุทโย อภิวฑฺฒิ, เตน สมฺภโว, ยสฺส วา ตํ, มุนิโน วาจํ สทฺธมฺมสงฺขาตํ ชนา สุณนฺติ, ตสฺสยํ อมตญฺจ [ตสฺส จ นิสฺสยํ อมตนฺติ (ก.)] ปสฺสนฺตีติ อยมวิรุทฺธกมฺมสิเลโส สวนทสฺสนานํ อวิรุทฺธตฺตาติฯ
๒๙๕. ‘‘สภาว’’มิจฺจาทิฯ สภาวมธุรํ ‘‘วาจามธุรํ กริสฺสามี’’ติ กตฺตพฺพปโยคํ วินาปิ มธุรตฺตา ปกติมธุรํ, โน เจ, เกนจิ ปจฺจเยน อนุปฺปนฺนตฺตา สงฺขรวิเสสํ วินาปิ ปกติปณีตํ, ปุญฺญวิเสโสทยสมฺภวํ ปุญฺญวิเสสเทสกสฺส มุนิโน กสฺสจิ กุสลวิเสสสฺส อภิวุทฺธิยา สมฺภูตํ, โน เจ, เวเนยฺยชนานํ นิพฺพานาธิปฺปาเยน กตกุสลวิเสสสฺส อภิวุทฺธิยา อารมฺมณตฺเตน ปฏิลทฺธํ มุนิโน วาจํ สทฺธมฺมสงฺขาตํ สุณนฺติ, อมตํ นิพฺพานญฺจ ชนา เวเนยฺยชนา ปสฺสนฺตีติฯ สวนทสฺสนกฺริยานํ อญฺญมญฺญาวิรุทฺธตฺตา อยํ อวิรุทฺธกมฺมสิเลโสฯ สสฺส อตฺตโน ภาโวติ จ, เตน มธุรา, มธุรมิติ จ, ปุญฺญเมว วิเสโสติ จ, ตสฺโสทโยติ จ, เตน สมฺภโว ยสฺเสติ จ วิคฺคโหฯ
อภินฺนกมฺมสิเลส
๒๙๖.
อนฺธการาปหาราย,
สภาวมธุราย จ;
มโน ปีเณติ [ธิโนติ (สี. อภินวฏีกา จ)] ชนฺตูนํ,
ชิโน วาจาย ภาย จฯ
๒๙๖. ‘‘อนฺธกาเร’’จฺจาทิฯ อนฺธการํ โมหสงฺขาตํ ปกติอนฺธการํ วา อปหรตีติ อนฺธการาปหารา, วาจา, ภา จฯ ตาย สภาวภาสาย, โสภาย จ ชิโน ชนฺตูนํ มโน จิตฺตํ ปีเณตีติ อยมภินฺนกมฺมสิเลโส ปีณนลกฺขณาเยกาย กฺริยาย วาจาย ภาย จ สมฺปนฺโนติฯ
๒๙๖. ‘‘อนฺธการา’’อิจฺจาทิฯ อนฺธการาปหาราย โมหนฺธการํ ปกติอนฺธการํ วา อปหรณาย สภาวมธุราย จ สภาวโต กณฺณสุขาย, สภาวโต เนตฺตาภิรามาย วาจาย ภาย สรีรกนฺติยา จ ชิโน ชนฺตูนํ มโน จิตฺตํ ธิโนติ ปีเณตีติฯ ปีณยนสภาวาย เอกาย กฺริยาย สทฺธิํ กรณภูตานํ ทฺวินฺนํ วาจาภานํ โยชิตตฺตา อยํ อภินฺนกมฺมสิเลโสฯ อนฺธการ’มปหรตีติ จ, สภาเวน มธุราติ จ วากฺยํฯ
นิยมวนฺตสิเลส
๒๙๗.
เกสกฺขีนํว กณฺหตฺตํ, สมูนํเยว วงฺกตา;
ปาณิปาทาธรานํว, มุนินฺทสฺสา’ติรตฺตตาฯ
๒๙๗. ‘‘เกสิ’’จฺจาทิฯ กณฺหตฺตํ เกสกฺขีนํเยว, น มนสิ, กณฺหตฺตคุโณ ปาปตฺตญฺจ สิลิฏฺฐํฯ วงฺกตา ภมูนํเยว, น อชฺฌาสเย, วงฺกตานตตฺตํ สฐตฺตญฺจ สิลิฏฺฐํฯ อติรตฺตตา ปาณิปาทาธรานํเยว, น จิตฺเต, อติรตฺตตาคุโณ ราโค จ สิลิสฺสเตฯ ‘‘มุนินฺทสฺสา’’ติ ‘‘กณฺหตฺต’’นฺติอาทีสุ สพฺพตฺถ สมฺพนฺธนียํฯ นิยมวา สิเลโส เกสกฺขีนํวาติ อวธารณปฺปโยคาติฯ
๒๙๗. ‘‘เกสกฺขีน’’มิจฺจาทิฯ มุนินฺทสฺส กณฺหตฺตํ เกสกฺขีนํ เอว โหติ, กณฺหตฺตสงฺขตมกุสลํ น จิตฺเตฯ วงฺกตา ภมูนํเยว, นชฺฌาสเยฯ อติรตฺตตา ปาณิปาทาธรานํ เอว, น เกสุจิ วตฺถูสูติฯ ‘‘เกสกฺขีนํวา’’ติอาทีสุ นิยมสงฺขาตอวธารณปทสฺส วิชฺชมานตฺตา กณฺหภาเวน สทฺธิํ ปาปตฺตสฺส จ, วงฺกคุเณน สทฺธิํ สาเฐยฺยสฺส จ, รตฺตคุเณน สทฺธิํ ราคสฺส จ สิลิฏฺฐตฺตา อยํ นิยมวนฺตสิเลโส นามฯ เกสานิ จ อกฺขีนิ เจติ จ, กณฺหสฺส ภาโวติ จ, วงฺกสฺส ภาโวติ จ, ปาณโย จ ปาทานิ จ อธรานิ จาติ จ, อติรตฺตสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโหฯ
นิยมกฺเขปสิเลส
๒๙๘.
ปาณิปาทาธเรสฺเวว, สาราโค ตว ทิสฺสติ;
ทิสฺสเต โส’ย’มถ วา, นาถ สาธุคุเณสฺวปิฯ
๒๙๘. ‘‘ปาณิ’’จฺจาทิฯ นาถ ตว ปาณิปาทาธเรสฺเวว สาราโค โสภโน รตฺตวณฺโณ ทิสฺสติ, น จิตฺเต, สาราโค รตฺตวณฺโณ ฉนฺทราโค จาติ สิลิฏฺฐํฯ อยํ นิยโม อกฺขิปฺยเตฯ อถ วา กถํ นิยมฺยเต, ยโต โส อยํ สาราโค สาธูนํ คุเณสฺเวว วิราคลกฺขโณ ทิสฺสเต อิติฯ ตสฺมา กถมวธารียตีติ นิยมกฺเขปวจโน สิเลโสยํฯ
๒๙๘. ‘‘ปาณิ’’จฺจาทิฯ เห นาถ ตว สาราโค โสภโน รตฺตวณฺโณ ปาณิปาทาธเรสฺเวว ทิสฺสติ, จิตฺเต โลโภ ปน น ทิสฺสติฯ อถ วา โส อยํ สาราโค กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทภูโต สาธุคุเณสฺวปิ สชฺชนานํ สีลาทิคุเณสุปิ ทิสฺสติฯ ‘‘เอวา’’ติ ทสฺสิตนิยมสฺส ปฏิเสธเกน ‘‘อถ วา’’ติ วจเนน สมนฺนาคตตฺตา รตฺตวณฺณสงฺขาตราเคน โลภสฺส สิลิฏฺฐตฺตา จ อยํ นิยมกฺเขปวจนสิเลโสฯ สํ โสภโน ราโคติ วิคฺคโหฯ
อวิโรธิสิเลส
๒๙๙.
สลกฺขโณ’ติสุภโค,
เตชสฺสี นิยโตทโย;
โลเกโส ชิตสํกฺเลโส,
วิภาติ สมณิสฺสโรฯ
๒๙๙. ‘‘สลกฺขโณ’’อิจฺจาทิฯ สห ลกฺขเณน สสรูเปน ทฺวตฺติํ สวรปุริสลกฺขเณน วา วตฺตมาโน สลกฺขโณ, จนฺโท มุนินฺโท จ, อติสุภโค โส จ, เตชสฺสี สูริโย ปภาวิเสสยุตฺโต จ, นิยโต ปติทินมุทโย ปภาลกฺขโณ ยสฺส โส นิยโตทโย, สูริโย, นิยโต ถิโร อุทโย สมฺมาสมฺพุทฺโธ สมฺโพธิรูโป ยสฺส โส นิยโตทโย, มุนินฺโท, โลเกโส พฺรหฺมา มุนินฺโท จ, ชิโต สํกฺเลโส ฌานรติวเสน กายจิตฺตาพาโธ เยน โส, พฺรหฺมา, ชิโต สํกฺเลโส ทสวิโธ อคฺคมคฺคญฺญาณลาภา เยน โสฯ โส มณีนํ อิสฺสโร อุปมณิ [อุตฺตมมณิ (?)], สมณานํ อิสฺสโร มุนินฺโท วิภาตีติ โยชฺชํฯ อยมวิโรธิสิเลโส ลกฺขณสุภคาทีนมุภยตฺถาปิ อพฺยวหิตตฺตาฯ
๒๙๙. ‘‘สลกฺขโณ’’อิจฺจาทิฯ สลกฺขโณ ลกฺขเณน สหิโต, อติสุภโค อติสุนฺทราย ลกฺขิยา สมนฺนาคโต, โน เจ, ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขเณหิ สหิโต อติวิย โสภาทีหิ ยุตฺโต, เตชสฺสี อนฺธการวิธมนสงฺขตมหานุภาเวน ยุตฺโต, นิยโตทโย ปติทินํ ปุพฺพณฺหกาเล นิยมิตคคนุคฺคมโน, โน เจ, นิรนฺตรปวตฺตพุทฺธเตชสา ยุตฺโต ถิรสพฺพญฺญุปทวิสงฺขาตาภิวุฑฺฒิยา สมนฺนาคโต, โลเกโส พฺรหฺมภูโต, ชิตสํกฺเลโส ฌานปีติยา วิชิตกายจิตฺตทรโถ, โน เจ, ติโลกสฺส อิสฺสรภูโต จตุตฺถมคฺคญฺญาเณน หตทสวิธสํกิเลโส, สมณิสฺสโร โส อุตฺตโม มณิ วิภาติ โสภติ, โน เจ, สมณานํ อิสฺสโร วิภาติ ทิพฺพตีติฯ ‘‘สลกฺขโณ สุภโค’’อิจฺจาทิกานํ ทฺวินฺนํ ปทานํ อวิรุทฺธตฺตา จ, ปฐมปาเท จนฺเทน ทุติเย สูริเยน ตติเย พฺรหฺมุนา จตุตฺเถ มณินา จ สพฺพญฺญุปทตฺถสฺส สิลิฏฺฐตฺตา จ อยํ อวิโรธิสิเลโส นามฯ สห ลกฺขเณน วตฺตมาโนติ จ, อติโสภโน ภโค สิรี วา สิรีกามปยตนาทิโก วา อสฺสาติ จ, เตโช อสฺส อตฺถีติ จ, นิยโต อุทโย อสฺเสติ จ, โลกสฺส อิโส อิสฺสโรติ จ, ชิโต สํกฺเลโส เยเนติ จ, มณีนํ สมณานํ วา อิสฺสโรติ จ วากฺยํฯ
วิโรธิสิเลส
๓๐๐.
อสโมปิ สโม โลเก,
โลเกโสปิ นรุตฺตโม;
สทโยปฺย’ทโย ปาเป,
จิตฺตา’ยํ มุนิโน คติฯ
๓๐๐. ‘‘อสโมปิ’’จฺจาทิฯ นตฺถิ สโม ราชคุณาทีหิ อสฺสาติ อสโม, โกจิ ราชาทิ, ‘‘อสโม’’ติ โลเกกสิขามณิภาเวน มุนิฯ ตตฺถ ยทา อสโม ราชาทิ, ตทา โลเก สโมติ วิรุทฺธํ อสมตฺตา ตสฺสฯ อปิสทฺโท วิโรธํ โชเตติฯ ปกฺขนฺตเร ตฺววิรุทฺธํ, โลเก เทวทตฺตาทีนํ วิโรธิสตฺตานํ ราหุลาทีนํ อวิโรธิสตฺตานญฺจ สมตฺตา, ตโตเยวายํ วิโรธาภาสานญฺจสา วิโรโธเยวฯ โลเกโส พฺรหฺมา มุนิ จฯ ตตฺถ ‘‘พฺรหฺมา นรุตฺตโม’’ติ วิรุทฺธํ ทิพฺพโยนิตฺตา ตสฺสฯ ปกฺขนฺตเร ตฺวพฺยาฆาโต อุตฺตมนรตฺตา ตสฺสฯ ทโย ทานํ, สห ทเยนาติ สทโย, โกจิ ปุริโสฯ สห ทยาย วตฺตตีติ สทโย, มุนิฯ ตตฺถ ปุริโส ทายโก ปาเป ชเน กถมทโยติ วิรุชฺฌติฯ มุนิ ปาเป ราคาทิเก อทโยติ วิรุชฺฌติฯ ตสฺมา มุนิโน อยํ ยถาวุตฺตา คติ ปวตฺติ จิตฺตา อพฺภุตาติ อยํ วุตฺตนเยน วิโรธิสิเลโส อุทาหโฏฯ
๓๐๐. ‘‘อสโม’’อิจฺจาทิฯ อสโมปิ อตุลฺโยปิ โกจิ ราชาทิโก โลเก สโม ตุลฺโย, โน เจ, สทิสปุคฺคลรหิโต เอว ราหุลภทฺรเทวทตฺตาทิสพฺพโลเก อนุนยปฏิฆาภาเวน สโม โหติฯ โลเกโสปิ พฺรหฺมภูโตปิ นรุตฺตโม นรวโร โหติ, โน เจ, สกลโลกาธิปติ หุตฺวา เอว นรุตฺตโมฯ สทโยปิ ยาจเกสุ ทยสงฺขาเตน ทาเนน ยุตฺโตปิ ปาเป ปาปิฏฺเฐ อทโย ทานรหิโต, โน เจ, ทยาสหิโต เอว อกุสเล นิทฺทโยฯ มุนิโน อยํ คติ ปวตฺติ จิตฺตา วิจิตฺตาติ ราชาทิโน อสมสมตา จ, พฺรหฺมา หุตฺวา อุตฺตมนรภาโว จ, ทานสหิตสฺส กสฺสจิ ปุริสสฺส ทานรหิตภาโว จ วิรุทฺโธ โหติฯ ตสฺมา ราชพฺรหฺมปุริเสหิ มุนิโน สิลิฏฺฐตฺตา อยํ วิโรธิสิเลโส นามฯ ปุพฺพปุพฺพปกฺเข วิโรโธ อปราปรปกฺเขหิ นิรากโต โหติฯ ปุพฺพปกฺเข อปิสทฺโท วิโรธํ โชเตติ, อปรปกฺเข อวธารณนฺติฯ นตฺถิ สโม ยสฺเสติ จ, นโร จ โส อุตฺตโม เจติ จ, สห ทเยน ทยาย วา วตฺตมาโนติ จ, นตฺถิ ทโย ทยา วา อสฺเสติ จ วิคฺคโหฯ
โอจิตฺยสมฺโปสกปทสิเลส
๓๐๑.
สํสารทุกฺโขปหตา-วนตา ชนตา ตฺวยิ;
สุข’มิจฺฉิต’มจฺจนฺตํ, อมตนฺทท วินฺทติฯ
๓๐๑. อุทาหรติ ‘‘สํสาเร’’จฺจาทิฯ สํสาโร อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา ขนฺธปฏิปาฏิเยว ทุกฺขํ ทุกฺขมตฺตาทินา, เตน อุปหตา ปหฏา ชนตา, อมตํ สุขํ อมตํ วา นิพฺพานํ ททาตีติ อมตนฺททาติ อามนฺตนํ, ตฺวยิ อวนตา ปณามวเสน อิจฺฉิตมติมตํ ทุกฺขาปคมนิพฺพตฺตํ กายิกํ เจตสิกญฺจ สุขํ อจฺจนฺตํ วินฺทติ ปฏิลภตีติฯ เอตฺถ อมตํ สุธา นิพฺพานญฺจ, อมตนฺทโท ทุกฺโขปหเต สุขยตีติ อุจิตนฺติ ‘‘อมตํ ททาตี’’ติ ปทมธิคเต วตฺถุนิ โอจิตฺยํ สมฺโปสยตีติ โอจิตฺยสมฺโปสโก ปทสิเลโสยํฯ อาทิสทฺเทน ‘‘สุคนฺธิโสภาสมฺพนฺธี’’ตฺยาทฺยุปมาสิเลสาทโย สงฺคหิตาติฯ
๓๐๑. ‘‘สํสาร’’อิจฺจาทิฯ สํสารทุกฺโขปหตา ขนฺธธาตุอายตนานํ นิรนฺตรปวตฺติสงฺขาเตน ทุกฺเขน อุปหตา ชนตา, อมตนฺทท เห สุธาทายก โน เจ, นิพฺพานทายก ตถาคต ตฺวยิ อวนตา ปณมนวเสน โอนตา อิจฺฉิตํ อภิมตํ สุขํ กายิกเจตสิกสุขํ อจฺจนฺตํ อติสเยน วินฺทติ เสวตีติฯ อมตทายกา ทุกฺขิเต สุขิเต กโรนฺตีติ อิทํ อุจิตเมเวติ อุภยตฺถสฺสาปิ วาจกํ ‘‘อมตํ ททาตี’’ติ ปทํ ตาทิสชนสฺส สุขทาเน โอจิตฺยํ โปเสตีติ อยํ โอจิตฺยสมฺโปสกปทสิเลโสฯ สํสาโรเยว ทุกฺขนฺติ จ, เตน อุปหตาติ จ, อมตํ สุธํ นิพฺพานํ วา ททาตีติ จ วากฺยํฯ
๓๐๒.
คุณยุตฺเตหิ วตฺถูหิ, สมํ กตฺวาน กสฺสจิ;
สํกิตฺตนํ ภวติ ยํ, สา มตา ตุลฺยโยคิตาฯ
๓๐๒. ตุลฺยโยคิตํ โยชยติ ‘‘คุเณ’’จฺจาทินาฯ คุโณ ธมฺโม สาธุ อสาธุ วา, เตน ยุตฺเตหิ วตฺถูหิ สห สมํ กตฺวาน วตฺถุโต อสามฺเยปิ ตถาภาวมาโรปฺย กสฺสจิ ปุริสาทิโน ถุตินินฺทตฺถํ ยํ กิตฺตนมาขฺยานํ, สา ตุลฺยกฺขณา ตุลฺยโยคิตา มตา, วตฺตุมิจฺฉิเตน คุเณน ตาทิสานํ ตุลฺยโยคิตาปฏิปาทนโต ตทตฺถิเยน ตุลฺยโยคิตา ตถา ทฺวิธา วตฺตติฯ
๓๐๒. อิทานิ ตุลฺยโยคิตาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘คุณยุตฺเตหิ’’อิจฺจาทินาฯ คุณยุตฺเตหิ สุนฺทราสุนฺทเรหิ เยหิ เกหิจิ คุเณหิ ยุตฺเตหิ วตฺถูหิ, สมํ กตฺวาน ตตฺวโต อสมาเนสุปิ สมานตฺตพุทฺธิยา อาโรปนํ กตฺวา, กสฺสจิ ปุริสาทิโน ถุติํ นินฺทํ วา นิสฺสาย ยํ สํกิตฺตนํ คุณาคุณกถนํ ภวติ, สา ตุลฺยโยคิตาติ มตาติฯ คุเณหิ ยุตฺตาติ จ, ตุลฺเยน คุเณน สห โยโคติ จ, โส เอเตสํ รํสิมาลีภควนฺตาทีนมตฺถีติ จ, เตสํ ภาโว ตุลฺยคุณสมฺพนฺโธติ จ วิคฺคโหฯ เอตฺถ ตุลฺยคุณยุตฺตปทตฺถานํ ตคฺคุณสมฺพนฺธสฺส ตุลฺยโยคิตาภาวโต ตปฺปฏิปาทโก อุตฺติวิเสโส ตทตฺถิเยน ตุลฺยโยคิตาติ เญยฺยาฯ
๓๐๓.
สมฺปตฺตสมฺมโท โลโก,
สมฺปตฺตาโลกสมฺปโท;
อุโภหิ รํสิมาลี จ,
ภควา จ ตโมนุโทฯ
๓๐๓. อุทาหรติ ‘‘สมฺปตฺเต’’จฺจาทิฯ ตมํ นุทตีติ ตโมนุโทฯ รํสิมาลี สูริโย จ, อถ วา สมฺมาสมฺพุทฺโธ จาติ อุโภหิ กรณภูเตหิ เหตุภูเตหิ วา โลโก สตฺตโลโก, สมฺปตฺโต สมฺมโท ปีติ เยน ตถาวิโธ จ, สมฺปตฺโต อาโลกสฺส สมฺปทา เยน ตถาวิโธ จาปีติฯ เอตฺถ ปีติทานาทิคุณยุตฺเตน รํสิมาลินา สมํ กตฺวา ภควโต ถุติวเสน กิตฺตนนฺติ ลกฺขณํ โยชนียํฯ
๓๐๓. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘สมฺปตฺติ’’จฺจาทินาฯ ตโมนุโท อนฺธการํ ปหรนฺโต รํสิมาลี จ ภควา จ อุโภหิ กรณภูเตหิ เหตุภูเตหิ วา, โลโก สตฺตโลโก สมฺปตฺตสมฺมโท ปฏิลทฺธปีติโก จ สมฺปตฺตาโลกสมฺปทา จ โหตีติฯ เอตฺถ ปีติทานาโลกกรณสงฺขาตคุณยุตฺเตน สูริเยน ตุลฺยํ กตฺวา ภควโต ถุติวเสน คุณกถนํ โหติฯ สมฺปตฺโต สมฺมโท ปีติ เยเนติ จ, อาโลกสฺส สมฺปทาติ จ, สมฺปตฺตา อาโลกสมฺปทา เยเนติ จ, ตมํ นุทตีติ จ วากฺยํฯ อุทาหรเณ อทสฺสิเตปิ อสาธุคุณยุตฺเตน เกนจิ วตฺถุนา สมํ กตฺวา กสฺสจิ กาตพฺพนินฺทาปิ เอวเมว ทฏฺฐพฺพาฯ
๓๐๔.
อตฺถนฺตรํ สาธยตา, กิญฺจิ ตํสทิสํ ผลํ;
ทสฺสียเต อสนฺตํ วา, สนฺตํ วา ตํ นิทสฺสนํฯ
๓๐๔. นิทสฺสนํ ปทสฺเสติ ‘‘อตฺถนฺตร’’มิจฺจาทินาฯ อตฺถนฺตรํ นิทสฺเสตพฺพาเปกฺขาย อญฺญํ กิญฺจิ อุจิตํ การิยํ สาธยตา เกนจิ วตฺถุนา เหตุภูเตน, เตน อตฺถนฺตเรเนว สทิสํ ตุลฺยํ ผลํ กิญฺจิ อสนฺตํ อนิฏฺฐํ วา สนฺตํ อิฏฺฐํ วา ทสฺสียเต ปฏิปาทียเต, ตํ เอวํลกฺขณํ นิทสฺสนํ สิยาฯ
๓๐๔. อิทานิ นิทสฺสนาลงฺการํ นิทสฺเสติ ‘‘อตฺถนฺตริ’’จฺจาทินาฯ อตฺถนฺตรํ นิทฺทิสิตพฺพโต อญฺญํ อุจิตการิยสงฺขาตมตฺตํ [อุจิตกิจฺจ… (ก.)] สาธยตา สาธยนฺเตน เกนจิ วตฺถุนา ตํสทิสํ เตน อตฺถนฺตเรน สมานํ อสนฺตํ อนิฏฺฐํ วา สนฺตํ อิฏฺฐํ วา กิญฺจิ ผลํ ทสฺสียเต วตฺถูหิ ปฏิปาทียเต, ตํ ตาทิสํ ผลํ นิทสฺสนํ นามาติฯ อตฺโถ จ โส อนฺตโร อญฺโญ จาติ จ, เตน อตฺถนฺตเรน สทิสมิติ จ, นิทสฺสียเตติ จ วิคฺคโหฯ
อสนฺตผลนิทสฺสน
๓๐๕.
อุทยา สมณินฺทสฺส, ยนฺติ ปาปา ปราภวํ;
ธมฺมราชวิรุทฺธานํ, สูจยนฺตา [ทีปยนฺตา (สี.)] ทุรนฺตตํฯ
๓๐๕. ‘‘อุทยา’’อิจฺจาทิฯ สมณินฺทสฺส มหามุนิโน อุทยา ปาตุภาเวน ปาปา โลภาทโย ปราภวํ นิธนํ ยนฺติ, ปราภวนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อุทยปุพฺพเกน ปาปปราภวนตฺถนฺตเรน สทิสํ ผลํ นิทสฺเสติฯ กิํ กโรนฺตา? ธมฺมราชา ธมฺมานเปโต ราชา, มุนินฺโท จาติ สิลิฏฺฐํ, เตน วิรุทฺธานํ, ทุฏฺโฐ วิรุทฺโธ อนฺโต อวสานํ ยสฺส, ตสฺส ภาโว, ตํ สูจยนฺตาติ ธมฺมราชวิโรธเหตุกํ อสนฺตผลเมตํ นิทสฺสนํ ปราภวสฺสานิฏฺฐตฺตาฯ
๓๐๕. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘อุทยา’’อิจฺจาทินาฯ สมณินฺทสฺส มุนินฺทสฺส อุทยา โลเก ปาตุภาเวน ปาปา โลภาทโย ธมฺมราชวิรุทฺธานํ ราชธมฺเมหิ สมนฺนาคตราชูหิ, ธมฺมาธิปตินา มุนินฺเทน วา วิรุทฺธานํ ทุรนฺตตํ อนิฏฺฐาวสานตํ สูจยนฺตา ปกาเสนฺโต ปราภวํ ปริหานิํ ยนฺติ ปาปุณนฺตีติฯ เอตฺถ ปุพฺพทฺเธน อุทยปุพฺพโก ปาปปราภวนสงฺขาโต อตฺถนฺตโร ทสฺสิโต, อปรทฺเธน ตํสทิสวิโรธเหตุกํ ทุรนฺตสงฺขาตํ อสนฺตผลํ ทสฺเสติฯ ธมฺมราชวิโรธเหตุกํ อสนฺตผลเมตํ ปราภวสฺสานิฏฺฐตฺตาฯ สมณานมินฺโทติ จ, ธมฺเมน ยุตฺโต ราชาติ วา ธมฺเมสุ ราชาติ วาติ จ, เตน วิรุทฺธาติ จ, ทุฏฺโฐ วิรูโป อนฺโต ปริโยสานํ เยสมิติ จ, เตสํ ภาโวติ จ วากฺยํฯ
สนฺตผลนิทสฺสน
๓๐๖.
สิโรนิกฺขิตฺตจรโณ-
จฺฉริยาน’มฺพุชาน’ยํ;
ปรมพฺภุตตํ โลเก,
วิญฺญาเปต’ตฺตโน ชิโนฯ
๓๐๖. ‘‘สิโร’’จฺจาทิฯ อจฺฉริยานํ ภควโต จรณารวินฺททฺวนฺทสมฺปฏิคฺคหณตฺถํ ปถวิํ ภินฺทิตฺวา สมุคฺคตานมจฺฉริยคุโณเปตานมมฺพุชานํ สิรสิ มตฺถเก นิกฺขิตฺตา จรณา เยน โส ชิโนฯ อมฺพุโชปริจรณนิกฺเขปลกฺขเณนตฺถนฺตเรน สทิสํ ผลํ ทสฺเสติฯ อตฺตโน ปรมจฺฉริยภาวํ วิญฺญาเปติฯ สนฺตผลมิทํ นิทสฺสนํ ชินพฺภุตตฺถทีปนสฺส อิฏฺฐตฺตาติฯ
๓๐๖. ‘‘สิโร’’อิจฺจาทิฯ อยํ ชิโน อจฺฉริยานํ อตฺตโน ปาทปฏิคฺคหณตฺถํ ปถวิํ ภินฺทิตฺวา อุคฺคตตฺตา อจฺฉราปหรณโยคฺคานํ อมฺพุชานํ สิโรนิกฺขิตฺตจรโณ มตฺถเก ฐปิตปาโท โลเก สตฺตโลเก อตฺตโน ปรมพฺภุตตํ อติอจฺฉริยคุณํ วิญฺญาเปติ อวโพเธตีติฯ เอตฺถ อจฺฉริยปทุมานํ มตฺถเก จรณนิกฺเขปสงฺขาเตน อตฺถนฺตเรน ปรมพฺภุตตํ วิญฺญาเปตีติ อยํ สทิสสนฺตผลํ ชินพฺภุตตฺถทีปนสฺส อิฏฺฐตฺตาฯ สิรสิ นิกฺขิตฺตานิ จรณานิ เยเนติ จ, อจฺฉรํ อจฺฉราสงฺฆาตํ อรหนฺตีติ จ, ปรโม อุตฺตโม อพฺภุโต คุโณ อสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโหฯ
๓๐๗.
วิภูติยามหนฺตตฺตํ, อธิปฺปายสฺส วา สิยา;
ปรมุกฺกํสตํ ยาตํ, ตํ มหนฺตตฺต’มีริตํฯ
๓๐๗. มหนฺตตฺตมุปทสฺเสติ ‘‘วิภูติยา’’อิจฺจาทินาฯ วิภูติยา สมฺปตฺติยา อธิปฺปายสฺส วา อชฺฌาสยสฺส วา ปรมุกฺกํสตํ ปรมาติสยภาวํ ยาตํ อุปคตํ มหนฺตตฺตํ นาม อีริตํ กถิตํฯ
๓๐๗. อิทานิ มหนฺตตฺตาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘วิภูติ’’ อิจฺจาทินาฯ วิภูติยา สมฺปตฺติยา วา อธิปฺปายสฺส อชฺฌาสยสฺส วา ปรมุกฺกํสตํ อตฺยุกฺกํสภาวํ ยาตํ ยํ มหนฺตตฺตํ สิยา, ตํ มหนฺตตฺตมิติ อีริตนฺติฯ มหโต ภาโวติ จ, ปรโม อุกฺกํโส อติสโย ยสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ วากฺยํฯ
วิภูติมหนฺตตฺต
๓๐๘.
กิรีฏรตนจฺฉายา-นุวิทฺธาตปวารโณ;
ปุรา ปรํ สิริํ วินฺทิ, โพธิสตฺโต’ภินิกฺขมาฯ
๓๐๘. อุทาหรติ ‘‘กิรีเฏ’’จฺจาทิฯ อภินิกฺขมา ปุรา ปุพฺเพ โพธิสตฺโต มายาเทวิยา ปุตฺโต ปรมุกฺกฏฺฐํ อนาญฺญสาธารณํ สิริํ วิภูติํ วินฺทิ ปฏิลภิฯ กีทิโส? กิรีเฏ มกุเฏ รตนานํ ฉายาหิ โสภาหิ อนุวิทฺโธ ฉุริโต อาตปวารโณ เสตจฺฉตฺตํ ยสฺส โส ตาทิโสติ วิภูติยา มหนฺตตฺตํ วุตฺตํ ‘‘อาตปวารโณ รตนจฺฉายานุวิทฺโธ’’ติฯ
๓๐๘. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘กิรีฏ’’อิจฺจาทินาฯ โพธิสตฺโต อนฺติมชาติยํ มหาโพธิสตฺโต อภินิกฺขมา อภินิกฺขมนโต ปุรา ปุพฺเพ กิรีฏรตนจฺฉายานุวิทฺธาตปวารโณ โมลิรตนรํสีหิ รญฺชิตเสตจฺฉตฺโต ปรมุกฺกฏฺฐํ สิริํ วิภูติํ วินฺทิ อนุภวีติฯ เอตฺถ โมลิรตนกนฺติยา เสตจฺฉตฺตสฺส โอวิทฺธภาวกถเนน วิภูติยา มหนฺตตฺตํ โหติฯ กิรีเฏ รตนานีติ จ, เตสํ ฉายาโยติ จ, ตาหิ อนุวิทฺโธ ฉุริโต อาตปวารโณ ยสฺเสติ จ วากฺยํฯ
อธิปฺปายมหนฺตตฺต
๓๐๙.
สตฺโต สมฺโพธิยํ โพธิ-
สตฺโต สตฺตหิตาย โส;
หิตฺวา สฺเนหรสาพทฺธ-
มปิ ราหุลมาตรํฯ
๓๐๙. ‘‘สตฺโต’’อิจฺจาทิฯ สฺเนเหน ปิยภาเวน ชาเตน รเสน ราเคน อาพทฺธมตฺตนิ ราหุลมาตรํ พิมฺพาเทวิมฺปิ, กิมุตญฺญํ ยุวติชนํ, หิตฺวา อนเปกฺขิตฺวา อนาสตฺโต หุตฺวา สตฺตานํ หิตาย โลกิยโลกุตฺตราย วฑฺฒิยา โพธิสตฺโต สิทฺธตฺโถ สมฺโพธิยํ สพฺพญฺญุตญฺญาเณเยว สตฺโต อาสตฺโต, ตตฺเถว ลคฺโคติ อธิปฺปาโยฯ มหนฺตตฺตมุกฺกฏฺฐํ ตาทิสวนิตารตนานาสชฺชนลกฺขณมาลกฺขียตีติฯ
๓๐๙. ‘‘สตฺโต’’อิจฺจาทิฯ โส โพธิสตฺโต สฺเนหรสาพทฺธํ ปิยภาวสงฺขาตราเคน อาพทฺธํ ราหุลมาตรํ อปิ พิมฺพาเทวิมฺปิ หิตฺวา สตฺตหิตาย สตฺตานํ โลกิยโลกุตฺตรตฺถาย สมฺโพธิยํ สพฺพญฺญุตญฺญาเณเยว สตฺโต ลคฺโคติฯ ตาทิสอิตฺถิรตเนปิ อลคฺคตากถเนน โพธิสตฺตสฺส อุกฺกฏฺฐชฺฌาสยมหนฺตตฺตํ วุตฺตํ โหติฯ สมฺมา พุชฺฌติ เอตายาติ จ, โพธิยํ สตฺโต ลคฺโคติ จ, สตฺตานํ หิตมิติ จ, สฺเนเหน ปิยภาเวน ชาโต รโส ราโคติ จ, เตน อาพทฺธาติ จ วิคฺคโหฯ
๓๑๐.
โคเปตฺวา วณฺณนียํ ยํ,
กิญฺจิ ทสฺสียเต ปรํ;
อสมํ วา สมํ ตสฺส,
ยทิ สา วญฺจนา มตาฯ
๓๑๐. วญฺจนํ วทติ ‘‘โคเปตฺวา’’อิจฺจาทินา, วณฺณนียํ กิญฺจิ วตฺถุํ โคเปตฺวา นิรํกตฺวา ตสฺส วณฺณนียสฺส อสมํ วิสมํ วิสทิสํ ปรมญฺญํ ยํ กิญฺจิ วตฺถุ ยทิ ทสฺสียเต กวินาติ อนุวทิตฺวา สา วญฺจนา มตาติ วิธียเตฯ
๓๑๐. อิทานิ วญฺจนาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘โคเปตฺวา’’อิจฺจาทินาฯ วณฺณนียํ กิญฺจิ วตฺถุํ โคเปตฺวา ตสฺส วณฺณนียสฺส สมํ สทิสํ วา อสมํ วิสทิสํ วา ปรํ ยํ กิญฺจิ วตฺถุ ยทิ ทสฺสียเต กวินา, สา วญฺจนาอิติ มตาติฯ วญฺเจติ วณฺณนียํ เอตาย วุตฺติยาติ วากฺยํฯ
อสมวญฺจนา
๓๑๑.
ปุรโต น สหสฺเสสุ,
น ปญฺเจสุ จ ตาทิโน;
มาโร ปเรสุ ตสฺเส’สํ,
สหสฺสํ ทสวฑฺฒิตํฯ
๓๑๑. อุทาหรติ ‘‘ปุรโต’’อิจฺจาทิฯ มาโร กาโม ตาทิโน โลภาทีสุ ตาทิสตฺตา มุนิโน ปุรโต สมฺมุเข สหสฺสํ อิสโว อสฺสาติ สหสฺเสสุ จ น โหติฯ ปญฺจ อิสโว อสฺสาติ ปญฺเจสุ จ น โหตีติ วณฺณนีโย มาโรตฺร โคปฺยเตฯ ตสฺส โย ติภุวนํ ชยีฯ ปเรสุ อญฺญสตฺเตสุ สราเคสุ เอสมิสูนํ ทสวฑฺฒิตํ ทสหิ คุณิตํ สหสฺสํ, กถมญฺญถาภุวนตฺตยํ ชเยยฺยาติ มารํ โคเปตฺวา ทสสหสฺโสปลกฺขิตวตฺถนฺตรสฺส ทสฺสิตตฺตา อสมวญฺจนายํฯ
๓๑๑. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปุรโต’’อิจฺจาทินาฯ มาโร ตาทิโน ลาภาลาภาทีสุ อวิการิโน ตถาคตสฺส ปุรโต อภิมุเข สหสฺเสสุ จ สหสฺสสโรปิ น โหติ, ปญฺเจสุ ปญฺจ อิสุ จ ตาทิเส ฐเปตฺวา ปญฺจ อิสุ น โหติฯ ปเรสุ สุคตสมฺมุเข อีทิเสสุปิ อญฺเญสุ สํกิเลเสสุ ตสฺส ติโลกเชตุโน มารสฺส เอสํ สรานํ ทสวฑฺฒิตํ ทสคณนาย วฑฺฒิตํ สหสฺสํ โหติ ทสสหสฺสํ โหตีติฯ วณฺณนียํ มารํ โคเปตฺวา ทสสหสฺสสงฺขฺยาหิ คณิตสฺส อญฺญสฺส สรสงฺขาตวตฺถุโน ทสฺสิตตฺตา อยํ อสมวญฺจนา นามฯ สหสฺสํ อิสโว อสฺเสติ จ, ปญฺจ อิสโว อสฺเสติ จ, ทสหิ วฑฺฒิตนฺติ จ วากฺยํฯ
สมวญฺจนา
๓๑๒.
วิวาท’มนุยุญฺชนฺโต,
มุนินฺทวทนินฺทุนา;
สมฺปุณฺโณ จนฺทิมา นา’ยํ;
ฉตฺต’เมตํ มโนภุโนฯ
๓๑๒. ‘‘วิวาท’’มิจฺจาทิฯ มโนภุโนติ กามสฺสฯ สมวญฺจนายํ ปุณฺณจนฺทํ นิรํกตฺวา ฉตฺตสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ
๓๑๒. ‘‘วิวาท’’อิจฺจาทิฯ มุนินฺทวทนินฺทุนา สพฺพญฺญุโน มุขจนฺเทน วิวาทํ อนุยุญฺชนฺโต สมฺปุณฺโณ อยํ ปจฺจกฺโข จนฺทิมา น โหติฯ กิญฺจรหิ เอตํ จนฺทมณฺฑลํ มโนภุโน อนงฺคสฺส อุพฺภูติยํ ฉตฺตํ สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺตนฺติฯ วณฺณนียํ จนฺทมณฺฑลํ ฐเปตฺวา ตโต อญฺญสฺส จนฺทสทิสสฺส ฉตฺตสฺส ทสฺสิตตฺตา อยํ วุตฺติ สมวญฺจนา นามฯ มุนีนํ อินฺโทติ จ, ตสฺส วทนมิติ จ, อินฺทุสทิโส อินฺทุ, มุนินฺทวทนเมว อินฺทูติ จ, สมนฺตโต ปุณฺโณติ จ, มนสิ ภูโตติ จ วิคฺคโหฯ
๓๑๓.
ปรานุวตฺตนาทีหิ, นิพฺพินฺเทนิ’ห ยา กตา;
ถุติร’ปฺปกเต สา’ยํ, สิยา อปฺปกตตฺถุติฯ
๓๑๓. อปฺปกตตฺถุติํ ปกาเสติ ‘‘ปริ’’จฺจาทินาฯ ปเรสํ เยสํ เกสญฺจิ อนุวตฺตนํ เสวา, ตมาทิ เยสํ เตหิ นิพฺพินฺเทน วิรตฺเตน อปฺปกเต อสนฺนิหิเต พุทฺธิวิสเยเยว อิห กิสฺมิญฺจิ วตฺถุมฺหิ กตา ยา ถุติ สํราธนํ, สายํ อปฺปกตตฺถุติ สิยาฯ
๓๑๓. อิทานิ อปฺปกตตฺถุติํ ทสฺเสติ ‘‘ปรานุ’’จฺจาทินาฯ ปรานุวตฺตนาทีหิ อญฺญสฺส ยสฺส กสฺสจิ อนุวตฺตนาทีหิ นิพฺพินฺเทน อุพฺเพคํ ปตฺเตน อปฺปกเต อนธิคเต พุทฺธิวิสเย เอว อิห อิมสฺมิํ กิสฺมิญฺจิ วตฺถุมฺหิ กตา ยา ถุติ สํราธนสงฺขาตา ปสํสา อตฺถิ, สา อยํ อปฺปกตตฺถุติ นาม สิยาติฯ ปเรสมนุวตฺตนมิติ จ, ตํ อาทิ เยสํ ปรปีฬาทีนมิติ จ, น ปกโตติ จ, รกาโร สนฺธิโช, อปฺปกเต กตา ถุตีติ จ วากฺยํฯ
๓๑๔.
สุขํ ชีวนฺติ หริณา, วเนสฺว’ปรเสวิโน;
อนายาโสปลาเภหิ, ชลทพฺพงฺกุราทิภิฯ
๓๑๔. อุทาหรติ ‘‘สุข’’มิจฺจาทิฯ ชเลหิ ทพฺพงฺกุเรหิ ทพฺพติณุคฺคเมหิฯ อาทิสทฺเทน ตรุปลฺลวาทีหิฯ กีทิเสหิ? อนายาเสน เสวาปริกฺเลสาทินา วินา อุปลาเภหิ ปาปุณิตพฺเพหิฯ ปรมญฺญํ กิญฺจิ น เสวนฺติ สีเลเนติ อปรเสวิโนฯ ปรจิตฺตาราธนพฺยสนปรมฺมุขา หริณา วเนสุ สุขํ นิรากุลํ ชีวนฺตีติฯ เอตฺถ ราชานุวตฺตนกฺเลสนิพฺพินฺเทน สนฺนิหิตา มิควุตฺติ ปสํสิตาติฯ
๓๑๔. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘สุข’’มิจฺจาทินาฯ หริณา มิคา อปรเสวิโน วุตฺติํ นิสฺสาย ปรํ อเสวมานา อนายาโสปลาเภหิ ปรปริคฺคหาภาวโต ปรเสวาปริสฺสมํ วินา ลพฺภนีเยหิ ชลทพฺพงฺกุราทิภิ อุทกทพฺพงฺกุรรุกฺขลตาปลฺลวาทีหิ วเนสุ อิจฺฉิติจฺฉิตารญฺเญสุ สุขํ ชีวนฺติ สุขชีวนํ กโรนฺตีติฯ เอตฺถ ราชเสวาพฺยสนปฺปตฺเตน เกนจิ อนธิคตาปิ มิคชีวิกา ปสํสิตา โหติฯ ปรํ น เสวนฺติ สีเลนาติ จ, อภาโว อายาสสฺเสติ จ, เตน อุปลภิตพฺพาติ จ, ทพฺพานํ องฺกุรานีติ จ, ชลญฺจ ทพฺพงฺกุรานิ เจติ จ, ตานิ อาทิ เยสํ ปลฺลวาทีนมิติ จ วิคฺคโหฯ
๓๑๕.
อุตฺตรํ อุตฺตรํ ยตฺถ, ปุพฺพปุพฺพวิเสสนํ;
สิยา เอกาวลี สา’ยํ, ทฺวิธา วิธินิเสธโตฯ
๓๑๕. เอกาวลิํ กถยติ ‘‘อุตฺตร’’มิจฺฉาทินาฯ ยตฺถ วุตฺติยํ อุตฺตรํ อุตฺตรํ อุปริฏฺฐานมุปริฏฺฐานํ ปุพฺพสฺส ปุพฺพสฺส วิเสสนํ วิธินิเสธนวเสน เอกาวลิ นาม สิยาฯ อยํ เอกาวลิ วิธินิเสธโต วิธิวเสน นิเสธนวเสน จ ทฺวิธาฯ
๓๑๕. อิทานิ เอกาวลิํ ทสฺเสติ ‘‘อุตฺตร’’มิจฺจาทินาฯ ยตฺถ อุตฺติยํ อุตฺตรํ อุตฺตรํ อุปรูปริภวํ ปทํ ปุพฺพปุพฺพวิเสสนํ ปุพฺพปุพฺพปทสฺส วิธินิเสธนวเสน วิเสสนํ โหติ, สา เอกาวลิ นาม สิยาฯ อยํ เอกาวลิ วิธินิเสธโต วิธินิเสธวเสน ทฺวิธา โหตีติฯ อุตฺตรํ ปุพฺพนฺติ ฐานูปจาเรน ฐานีภูตํ ปทเมว วุจฺจติฯ ปุพฺพสฺส ปุพฺพสฺส วิเสสนมิติ จ, เอกโต อาวลิยนฺติ สํวลิยนฺติ ปทานิ เอตายาติ จ, วิธิวิธานญฺจ นิเสโธ ปฏิเสโธ จาติ จ วากฺยํฯ เอตฺถ ‘‘อุตฺตรํ อุตฺตร’’นฺติ จ ‘‘ปุพฺพสฺส ปุพฺพสฺส’’อิติ จ กเมน วิเสสนวิเสสฺยคุเณน พฺยาปนิจฺฉายํ นิพฺพจนํ, วิเสสฺยคุณํ คมฺมมานเมวฯ
วิธิเอกาวลิ
๓๑๖.
ปาทา นขาลิรุจิรา,
นขาลี รํสิภาสุรา;
รํสี ตโมปหาเนก […ปหาเรก (สี.)] -
รสา โสภนฺติ สตฺถุโนฯ
๓๑๖. อุทาหรติ ‘‘ปาทา’’อิจฺจาทิฯ สุคมฺมํฯ เอตฺถ ปาทาทีนํ วิเสสฺยานํ นขาลิรุจิรตฺตาทิวิธาเนน วิเสสเนน วิเสสิตพฺพตฺตา อยํ วิธิเอกาวลิฯ
๓๑๖. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปาทา’’อิจฺจาทินาฯ สตฺถุโน ปาทา นขาลิรุจิรา นขปนฺตีหิ มนุญฺญา นขาลี นขปนฺติโย รํสิภาสุรา รํสีหิ ทิพฺพมานา รํสี กนฺติโย ตโมปหาเนกรสา อนฺธการวิธมเน อสหายกิจฺจา หุตฺวา โสภนฺตีติฯ เอตฺถ ปาทาทีนํ ปุพฺพปทานํ นขาลิรุจิรตฺตาทิวิธายเกหิ อุตฺตรอุตฺตรวิเสสเนหิ วิเสสิตตฺตา อยํ วิธิเอกาวลิ นามฯ นขานํ อาลิ ปาฬีติ จ, นขาลีหิ รุจิราติ จ, รํสีหิ ภาสุราติ จ, ตมโส อปหาโร อปหรณมิติ จ, โส เอโก รโส กิจฺจํ เอตาสํ รํสีนมิติ จ วิคฺคโหฯ
นิเสธเอกาวลิ
๓๑๗.
อสนฺตุฏฺโฐ ยตี เนว,
สนฺโตโส นา’ลยาหโต;
นา’ลโย โย สชนฺตูนํ,
นา’นนฺตพฺยสนาวโหฯ
๓๑๗. ‘‘อสนฺตุฏฺโฐ’’อิจฺจาทิฯ อสนฺตุฏฺโฐ จตุปจฺจยสนฺโตสวเสน โย โกจิ ยติ นาม เนว สิยาฯ อาลเยน ตณฺหาย อาหโต จ โย, โส สนฺโตโส นาม น โหติฯ โย ชนฺตูนํ สตฺตานํ อนนฺตพฺยสนาวโห น โหติ, โส อาลโย นาม น ภวตีติฯ อสนฺตุฏฺฐาทีนํ ยติตฺตาทินิเสธนวเสน วิเสสนานํ ปวตฺติยา นิเสธเอกาวลิ อยํฯ
๓๑๗. ‘‘อสนฺตุฏฺโฐ’’อิจฺจาทิฯ อสนฺตุฏฺโฐ จีวราทีสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ ทสฺสิตทฺวาทสวิธสนฺโตสานํ อญฺญตเรน อสนฺตุฏฺโฐ ยติ น เอว ภิกฺขุ นาม น โหติฯ อาลยาหโต ตณฺหาย ปหโต สนฺโตโส น โหติฯ โย ชนฺตูนํ อนนฺตพฺยสนาวโห น โย สตฺตานํ อปริยนฺตปีฬาปาปโก น โหติ, โส อาลโย น โหตีติฯ อสนฺตุฏฺฐาทีนํ ยติภาวาทิปฏิเสธวเสน วิเสสนานํ ปวตฺตตฺตา อยํ นิเสธเอกาวลิ นามฯ อสนฺตุฏฺฐปทํ ยติสหิตสกลสตฺตสมุทายสฺส สาธารณภาเวน ฐิตํ, ยติ น ภวตีติ ยติโต อญฺเญสุ สกลสตฺตสงฺขาเตสุ อวยเวสุ ปติฏฺฐาปนโต ‘‘อสนฺตุฏฺโฐ’’ติ วิเสสฺโย, ‘‘ยติ เน’’ติ อิทํ วิเสสนํฯ เสเสสุปิ วิเสสนวิเสสฺยตฺตํ วุตฺตนิยาเมน ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ น สนฺตุสฺสตีติ จ, อาลเยน หโตติ จ, นตฺถิ อนฺโต เอเตสมิติ จ, ตานิ จ ตานิ พฺยสนานิ เจติ จ, ตานิ อาวหตีติ จ วากฺยํฯ
๓๑๘.
ยหิํ ภูสิยภูสตฺตํ, อญฺญมญฺญํ ตุ วตฺถุนํ;
วินาว สทิสตฺตํ ตํ, อญฺญมญฺญวิภูสนํฯ
๓๑๘. อญฺญมญฺญมาห ‘‘ยหิ’’มิจฺจาทินาฯ ยหิํ สทิสตฺตํ วินา เอว วตฺถุนํ ปทตฺถานํ อญฺญมญฺญํ ภูสิยภูสตฺตํ, ตํ อญฺญมญฺญํ นาม วิภูสนมลงฺกาโรติฯ
๓๑๘. อิทานิ อญฺญมญฺญาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘ยหิ’’มิจฺจาทินาฯ ยหิํ อลงฺกาเร สทิสตฺตํ วินา เอว วตฺถุนํ อญฺญมญฺญํ ตุ ภูสิยภูสตฺตํ อลงฺการิยอลงฺการตฺตํ โหติ, ตํ อญฺญมญฺญวิภูสนํ โหตีติฯ ภูสิยญฺจ ภูสา จาติ จ, ตาสํ ภาโวติ จ, อญฺญญฺจ อญฺญญฺเจติ จ วิคฺคโหฯ ‘‘อญฺญมญฺญ’’นฺติ เอตฺถ ฉฏฺฐุนฺตอสงฺขฺยมพฺยยํ, สสงฺขฺเย เจติ ‘‘ภูสิยภูสตฺต’’นฺติ อิมสฺส วิเสสนํ กตฺวา วตฺตพฺพํฯ อลงฺการิยมเปกฺขาย อลงฺการวตฺถุ จ, ตมเปกฺขาย อลงฺการิยวตฺถุ จ อญฺญมญฺญํ นามฯ ตนฺทีปกาลงฺกาโรปิ ตทตฺถิเยน ตนฺนามโก โหติฯ
๓๑๙.
พฺยามํสุมณฺฑลํ เตน, มุนินา โลกพนฺธุนา;
มหนฺติํ วินฺทตี กนฺติํ, โสปิ เตเนว ตาทิสิํฯ
๓๑๙. อุทาหรติ ‘‘พฺยามํสุ’’อิจฺจาทินาฯ สุโพธํฯ
๓๑๙. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘พฺยามํสุ’’อิจฺจาทินาฯ พฺยามํสุมณฺฑลํ พฺยามปภามณฺฑลํ โลกพนฺธุนา เตน มุนินา กรณภูเตน มหนฺติํ มหติํ ปูชนียํ วา กนฺติํ โสภํ วินฺทติ เสวติ, โสปิ มุนิ เตน เอว พฺยามํสุมณฺฑเลน ตาทิสิํ กนฺติํ วินฺทตีติฯ อญฺญมญฺญํ อสทิสานํ พฺยามํสุมณฺฑลมุนิสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ วตฺถูนํ พฺยามํสุมณฺฑลํ ปฐมวากฺเย อลงฺการิยํ โหติ, มุนิปทตฺโถ อลงฺกาโร โหติฯ อปรวากฺเย อิเม ทฺเว วิปลฺลาเสน อลงฺการิยอลงฺการา โหนฺติฯ อํสูนํ มณฺฑลมิติ จ, พฺยามํ เอว อํสุมณฺฑลมิติ จ, โลโก พนฺธุ อสฺเสติ จ, สา วิย ทิสฺสตีติ จ วิคฺคโหฯ
๓๒๐.
กถนํ สหภาวสฺส, กฺริยาย จ คุณสฺส จ;
สหวุตฺตีติ วิญฺเญยฺยํ, ตทุทาหรณํ ยถาฯ
๓๒๐. สหวุตฺติํ วทติ ‘‘กถน’’มิจฺจาทินาฯ สุโพธํฯ
๓๒๐. อิทานิ สหวุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘กถน’’มิจฺจาทินาฯ กฺริยาย คุณสฺส จาติ ทฺวินฺนํ สหภาวสฺส สหตฺตสฺส กถนํ สหวุตฺตีติ วิญฺเญยฺยํฯ ตทุทาหรณํ ยถา ตสฺส อุทาหรณํ เอวํ วกฺขมานนเยน ทฏฺฐพฺพนฺติฯ สห สทฺธิํ ภวนมิติ จ, สหภาวสฺส วุตฺติ กถนมิติ จ, ตสฺส อุทาหรณมิติ จ วิคฺคโหฯ สหภาโว จนฺทรสฺมินขํสุอาทีนํ ปทตฺถานํฯ เอวํ สนฺเตปิ เตสํ ตํสหตฺตํ ยสฺสํ กฺริยายํ คุเณ วา ภวตีติ สหตฺตํ กฺริยาคุณานํ โหตีติ กตฺวา ‘‘กถนํ สหภาวสฺส กฺริยาย จ คุณสฺส จา’’ติ วุตฺตํฯ
กฺริยาสหวุตฺติ
๓๒๑.
ชลนฺติ จนฺทรํสีหิ, สมํ สตฺถุ นขํสโว;
วิชมฺภติ จ จนฺเทน, สมํ ตมฺมุขจนฺทิมาฯ
๓๒๑. ‘‘ชลนฺติ’’อิจฺจาทิฯ สมนฺติ สห, ตสฺส สตฺถุโน มุขจนฺทิมาฯ เสสํ สุโพธํฯ เอตฺถ ชลนวิชมฺภนานํ อุภยสาธารณานํ กฺริยานํ สหภาโว วิหิโตติ กฺริยาสหวุตฺติ อยนฺติฯ
๓๒๑. อิทานิ ยถาปฏิญฺญาตอุทาหรณํ ทสฺเสติ ‘‘ชลนฺติ’’อิจฺจาทินาฯ สตฺถุ สตฺถุโน นขํสโว นขกิรณา จนฺทรํสีหิ สมํ ชลนฺติ, ตมฺมุขจนฺทิมา จ จนฺเทน สมํ วิชมฺภตีติฯ เอตฺถ อุภยปทตฺถานํ สาธารณภูตชลนวิชมฺภนกฺริยานํ สหภาวสฺส วุตฺตตฺตา เอสา กฺริยาสหวุตฺติ นามฯ จนฺทสฺส รํสิโยติ จ, นขานํ อํสโวติ จ, ตสฺส สตฺถุโน มุขนฺติ จ, ตเมว จนฺทิมสทิสตฺตา จนฺทิมาติ จ วากฺยํฯ สมํอิติ สหปริยาโย นิปาโตฯ
คุณสหวุตฺติ
๓๒๒.
ชิโนทเยน มลินํ, สห ทุชฺชนเจตสา;
ปาปํ ทิสา สุวิมลา, สห สชฺชนเจตสาฯ
๓๒๒. ‘‘ชิโนทเยน’’จฺจาทิฯ ชิโนทเยน กรณภูเตน, เหตุภูเตน วา ทุชฺชนเจตสา สห ปาปํ มลินํ กิลิฏฺฐํ, สชฺชนเจตสา สห ทิสา ทสวิธาปิ สุวิมลา อจฺจนฺตนิมฺมลา สุวิมลยโสมาลาวลยิตตฺตา สชฺชนเจโต ปาปาปคเมเนติฯ เอตฺถ มลินตฺตสฺส จ สุวิมลตฺตสฺส ญายสมฺพนฺธิโน สหภาโว วุตฺโตติ อยํ คุณสหวุตฺติฯ
๓๒๒. ‘‘ชิโน’’อิจฺจาทิฯ ชิโนทเยน ชิตมารสฺส ภควโต ปาตุภาเวน, กรณภูเตน เหตุภูเตน วา ปาปํ โลภาทิธมฺมํ ทุชฺชนเจตสา ทุชฺชนานํ จิตฺเตน สห มลินํ กิลิฏฺฐํ โหติฯ อิมินาเยว ชิโนทเยน ทิสา ทส ทิสาโย สชฺชนเจตสา สห สุวิมลา สชฺชนเจตสนฺตานโต ปาปานํ อปคเมน กิตฺติมาลาย ภุวนตฺตเย ปตฺถฏตฺตา อตินิมฺมลาติ อุภยปทตฺถานํ สาธารณภูตมลินภาวสุวิมลภาวสงฺขาตสฺส คุณสฺส สหภาวสฺส วุตฺตตฺตา เอสา คุณสหวุตฺติ นามฯ ชินสฺส อุทโยติ จ, ทุชฺชนานํ เจโตติ จ, วิคตํ มลํ เอตาหิติ จ, สุ อติสเยน วิมลาติ จ, สนฺโต จ เต ชนา เจติ จ, เตสํ เจโตติ จ วากฺยํฯ
๓๒๓.
วิโรธีนํ ปทตฺถานํ, ยตฺถ สํสคฺคทสฺสนํ;
สมุกฺกํสาภิธานตฺถํ, มตา สา’ยํ วิโรธิตาฯ
๓๒๓. วิโรธํ วิภาเวติ ‘‘วิโรธีน’’มิจฺจาทิฯ วิโรธีนํ อญฺญมญฺญวิรุทฺธานํ กฺริยาทีนํ ยตฺถ วุตฺติวิเสเส สํสคฺคสฺส สนฺนิธิโน ทสฺสนํ, กิมตฺถํ? สมุกฺกํสสฺส อติสยสฺส อภิธานตฺถํ กถนตฺถาย, สา อยํ วิโรธิตา วิโรธีติ มตาฯ
๓๒๓. อิทานิ วิโรธาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘วิโรธีน’’มิจฺจาทินาฯ ยตฺถ อุตฺติวิเสเส สมุกฺกํสาภิธานตฺถํ วณฺณนียวตฺถุคตอธิกกถนาย วิโรธีนํ อญฺญมญฺญวิรุทฺธานํ ปทตฺถานํ กฺริยาคุณาทีนํ สํสคฺคทสฺสนํ สนฺนิฏฺฐานทสฺสนํ สมฺพนฺธทสฺสนํ โหติ, สา อยํ อุตฺติ วิโรธิตาติ มตาติฯ วิโรโธ เอเตสํ คุณาทีนํ อตฺถีติ จ, สํสคฺคสฺส สมฺพนฺธสฺส ทสฺสนมิติ จ, สมุกฺกํสสฺส อธิกสฺส อภิธานนฺติ จ, วิโรธีนํ ภาโว อสงฺคหิโตติ จ วากฺยํฯ วิโรธิตาทีปกวุตฺติ ตทตฺเถน ตนฺนามิกา โหติฯ
๓๒๔.
คุณา สภาวมธุรา, อปิ โลเกกพนฺธุโน;
เสวิตา ปาปเสวีนํ, สมฺปทูเสนฺติ [สมฺปทูสนฺติ (ก.)] มานสํฯ
๓๒๔. อุทาหรติ ‘‘คุณา’’อิจฺจาทิฯ โลเกกพนฺธุโน โลกนาถสฺส สภาวมธุรา สาธุชนสมฺปีณเนกจาตุรา อปิ คุณา อรหนฺตตาทโย เสวิตา ปาปเสวีหิ เตสํ ปาปเสวีนํ มานสํ สมฺปทูเสนฺติ โทสทุฏฺฐาปาทนวเสนาวิกโรนฺติ ‘‘ตาทิโส คุณาติสโย ตสฺสา’’ติฯ เอตฺถ คุณานํ สภาวมธุรานํ ปีติวิเสสุปฺปาทนโยคฺคานํ สมฺปทูสเนน สห วิโรโธติ ทฏฺฐพฺพํฯ
๓๒๔. อุทาหรติ ‘‘คุณา’’อิจฺจาทินาฯ โลเกกพนฺธุโน พุทฺธสฺส คุณา อรหตฺตาทโย สภาวมธุรา อปิ ปกติมธุรา อปิ เสวิตา ปาปเสวีหิ เสวิตา สมานา ปาปเสวีนํ มานสํ สมฺปทูเสนฺติ อติสเยน โกเปนฺตีติฯ เอวํ หีนาธิมุตฺติเกหิ สหิตุมสกฺกุเณยฺโย ตสฺส คุณาติสโย วตฺตติฯ นนุ สภาวมธุโร คุโณ ปีติํ วินา สมฺปทูสนํ น กเรยฺย, สมฺปทูสนมฺปิ ตาทิสสภาวมธุรํ วินา น ภเวยฺยาติ อญฺโญญฺญวิรุทฺธานเมสํ มธุรคุณสมฺปทูสนกฺริยานํ สํสคฺคคุณาธิกทสฺสนตฺถนฺติ ลกฺขเณน โยเชตพฺพํฯ อปิสทฺโท วิโรธตฺเถ วตฺตเตฯ สภาเวน มธุราติ จ, เอโก จ โส พนฺธุ จาติ จ, โลกสฺส เอกพนฺธูติ จ, ปาปํ เสวนฺติ สีเลนาติ จ วากฺยํฯ
๓๒๕.
ยสฺส กสฺสจิ ทาเนน, ยสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน;
วิสิฏฺฐสฺส ย’มาทานํ, ปริวุตฺตีติ สา มตาฯ
๓๒๕. ปริวุตฺติํ ปวตฺเตติ ‘‘ยสฺส’’อิจฺจาทินาฯ ยสฺส กสฺสจีติ ปฏิคฺคาหกํ ทสฺเสติฯ วิสิฏฺฐสฺส ยํ อาทานนฺติ สมฺพนฺโธฯ เสสํ สุโพธํฯ
๓๒๕. อิทานิ ปริวุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘ยสฺส กสฺสจิ’’จฺจาทินาฯ ยสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน ขุทฺทกวตฺถุโน ยสฺส กสฺสจิ ปฏิคฺคาหกสฺส ทาเนน เหตุภูเตน วิสิฏฺฐสฺส อุตฺตมวตฺถุโน ยํ อาทานํ คหณํ อตฺถิ, สา ปริวุตฺตีติ มตาติฯ ทานคฺคหณปริวุตฺตตฺตา ปริวุตฺติ นามฯ
๓๒๖.
ปุรา ปเรสํ ทตฺวาน, มนุญฺญํ นยนาทิกํ;
มุนินา สมนุปฺปตฺตา, ทานิ สพฺพญฺญุตาสิรี [มุนินฺท สมนุปฺปตฺตา, ทานิ สพฺพญฺญุตาสิริํ (ก.)]ฯ
๓๒๖. อุทาหรติ ‘‘ปุรา’’อิจฺจาทิฯ สุโพธํฯ เอตฺถ นยนาทิทาเนน สพฺพญฺญุตาสิริยา อาทานนฺติ ปริวุตฺติ อยํฯ
๓๒๖. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปุรา’’อิจฺจาทินาฯ มุนินา ปุรา ปุพฺเพ ปเรสํ มนุญฺญํ นยนาทิกํ ทตฺวาน อิทานิ สพฺพญฺญุตาสิรี สพฺพญฺญุตาสงฺขาตา อนญฺญสาธารณา สิรี สมนุปตฺตาติฯ อิห ยสฺส ทินฺนํ ตโต เอว คหเณ ปริวุตฺติสทฺทสฺส นิรุฬฺหตฺตา นยนาทีนํ ทาเนน สพฺพญฺญุตาสิริยา อาทานโต, ทานาภาเว อาทานาภาวโต จ ปฏิคฺคาหกชเน อวิชฺชมาเนปิ สพฺพญฺญุตา วิชฺชมานตฺเตน ปริกปฺปิตาติ ปริวุตฺติ โหติฯ เตเนว ทณฺฑิยํ–
‘‘สตฺถปฺปหรณํ ทตฺวา, ภุเชน ตว ราชุนํ;
จิรํ จิตาภโฏ เตสํ, ยโส กุมุทปณฺฑโร’’ติ [กาพฺยาทาส ๒.๓๕๖]ฯ
อิมสฺมิํ อุทาหรเณ ปจฺจตฺถิกานํ อายุธปฺปหารํ ทตฺวา ตว พาหุนา เตสํ ราชูนํ จิรํ ราสิกโต เกรวนิมฺมโล ยโส อาภโฏติฯ ททาติ กมฺมยุตฺตโต เอว อาทานํ ทสฺเสตฺวา ปริวุตฺติผุฏา กตาฯ นยนานิ อาทีนิ ยสฺส อุตฺตมงฺคาทิโนติ จ, สพฺพํ ชานาตีติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ วากฺยํฯ
๓๒๗.
กิญฺจิ ทิสฺวาน วิญฺญาตา,
ปฏิปชฺชติ ตํสมํ;
สํสยาปคตํ วตฺถุํ,
ยตฺถ โส’ยํ ภโม มโตฯ
๓๒๗. ภมํ สมฺภาเวติ ‘‘กิญฺจี’’ติอาทินาฯ วิญฺญาตา ปุริโส กิญฺจิ ทิสฺวา อุชฺชลนาทิกํ ทิสฺวาน ตํสมํ ตสฺส ปุเร ทิสฺสมานสฺส ปทตฺถสฺส สทิสมญฺญํ วตฺถุํ สํสยาปคตํ อสนฺนิธิํ กตฺวา ปฏิปชฺชติ ชานาติ ยตฺถ วิเสเส, สายํ ภโม มโตฯ
๓๒๗. อิทานิ ภมาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘กิญฺจิ’’อิจฺจาทินาฯ ยตฺถ อุตฺติวิเสเส วิญฺญาตา อวโพธการโก กิญฺจิ ทิสาวิโลจนาทิกํ ทิสฺวาน ตํสมํ วตฺถุํ เตน ทิสฺสมานวตฺถุนา ตุลฺยมญฺญํ วตฺถุํ สํสยาปคตํ นิสฺสํสยํ กตฺวา ปฏิปชฺชติ ชานาติ, โส อยํ อลงฺกาโร ภโมติ มโตติฯ เตน ตสฺส วา สมนฺติ จ, สํสโย อปคโต เอตสฺมาติ จ, ภมนํ อนวฏฺฐานํ วตฺถูนนฺติ จ วิคฺคโหฯ สํสยาปคตนฺติ กฺริยาวิเสสนํฯ
๓๒๘.
สมํ ทิสาสุ’ชฺชลาสุ, ชินปาทนขํสุนา;
ปสฺสนฺตา อภินนฺทนฺติ, จนฺทาตปมนา ชนาฯ
๓๒๘. อุทาหรติ ‘‘สม’’มิจฺจาทิฯ ชินสฺส ปาเทสุ นขํสุนา ทิสาสุ สพฺพาสุ สมํ เอกโต อุชฺชลาสุ สโชตีสุ ตา อุชฺชลา ทิสา ปสฺสนฺตา ชนา, จนฺทาตโปติ มโน เยสํ เต ตถาวิธาฯ อภินนฺทนฺติ สนฺตุสฺสนฺตีติฯ
๓๒๘. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘สม’’มิจฺจาทินาฯ ชินปาทนขํสุนา กรณภูเตน ทิสาสุ ทสสุ สมํ เอกกฺขเณ อุชฺชลาสุ ตา อุชฺชลา ทิสา ปสฺสนฺตา ชนา จนฺทาตปมนา จนฺทาตโปติ ปวตฺตจิตฺตา อภินนฺทนฺตีติฯ วิชฺชมานนขมรีจิยํ พุทฺธิมกตฺวา จนฺทาตเป พุทฺธิยา ปวตฺตาปนโต ภโม นามฯ สมนฺติ อสงฺขฺยํฯ จนฺทาตโปอิติ มโน เยสนฺติ วากฺยํฯ
๓๒๙.
ปวุจฺจเต ยํ นามาทิ,
กวีนํ ภาวโพธนํ;
เยน เกนจิ วณฺเณน,
ภาโวนามา’ย’มีริโตฯ
๓๒๙. ภาวํ ภาเวติ ‘‘ปวุจฺจเต’’จฺจาทินาฯ กวีนํ ภาโว อธิปฺปาโย, ตํ โพเธตีติ ภาวโพธนํ ยํ นามาทิฯ อาทิสทฺเทน วิเสสนวากฺยานํ คหณํฯ เยน เกนจิ นิเสธนรูเปน อากาเรน ปวุจฺจเต, อยํ ภาโว นาม อีริโตติฯ
๓๒๙. อิทานิ ภาวาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘ปวุจฺจเต’’ อิจฺจาทินาฯ กวีนํ วตฺตูนํ ภาวโพธนํ อธิปฺปายปกาสกํ ยํ นามาทิ นามปทวิเสสนปทาทิ เยน เกนจิ วณฺเณน อากาเรน สาคราทิอตฺถนฺตรํ ปฏิเสเธตฺวา วา โน วา ปวุจฺจเต, อยํ ภาโว นามาติ อีริโตติฯ นามํ อาทิ ยสฺส วิเสสนวากฺยทฺวยสฺเสติ จ, ภาวํ โพเธตีติ จ วากฺยํฯ กวีนํ อธิปฺปายสงฺขาตภาวปกาสโก อุตฺติวิเสโส ตทตฺเถน ภาโว นาม, ตสฺส นิสฺสยภูตํ นามาทิปทสนฺตานํ อิห นิสฺสิโตปจาเรน ภาโว นามาติ อีริตํฯ
๓๓๐.
นนุ เตเย’ว สนฺตา โน,
สาครา น กุลาจลา;
มนมฺปิ มริยาทํ เย,
สํวฏฺเฏปิ ชหนฺติ โนฯ
๓๓๐. อุทาหรติ ‘‘นนุ’’จฺจาทิฯ มนมฺปีติ อีสกมฺปิฯ มริยาทนฺติ อตฺตโน อาจารสีมํ, สํวฏฺเฏปิ ปลยกาเลปิฯ เสสํ สุโพธํฯ เอตฺถ น อิเม ปกติสมุทฺทาทโย สมุทฺทาทโย โหนฺติ, เย ปลยกาเล อตฺตโน เวลานุลฺลงฺฆนสงฺขาตํ อจลตฺตสงฺขาตญฺจ มริยาทํ ปริจฺจชนฺติฯ กิญฺจรหิ สนฺตา เอเวเต สมุทฺทาทโย, เย ยทิ ปลยกาเลปิ สมาปเตยฺยุํ, ตทาปิ อตฺตโน มริยาทํ น มุญฺจนฺติฯ โกจิ วิปตฺติํ ปตฺโต นิรติสยํ ธีรตฺตมตฺตโนวโพเธตีติ อญฺญนิเสเธน กถิตํ นามํ กวิสภาวํ ยถาวุตฺตํ โพเธตีติ ภาโวยมิติฯ
๓๓๐. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘นนุ’’จฺจาทินาฯ สาครา สํวฏฺฏกาเล ตีรมริยาทํ อติกฺกเมนฺตา ปกติสมุทฺทา สาครา น ภวนฺติฯ กุลาจลา ตาทิสกาเล อจลสงฺขาตมริยาทมติกฺกเมนฺตา สตฺต กุลปพฺพตา กุลาจลา นาม น ภวนฺติฯ กิญฺจรหิ สาคราทโยฯ เย สาธโว สํวฏฺเฏปิ สพฺพวตฺถุวินาสกกปฺปวินาสกาเลปิ มริยาทํ อตฺตโน อาจารมริยาทํ มนมฺปิ อีสกมฺปิ โน ชหนฺติฯ สนฺตา เอว เต สาคราทโย นาม โหนฺติ นนูติฯ โกจิ พฺยสนํ ปตฺโต อตฺตโน อนญฺญสาธารณํ ธีรตฺตํ ปกาเสตีติ อิห สาคราทิอตฺถนฺตรปฏิเสธรูเปน ทสฺสิตสาคราทินา วตฺตุโน อกมฺปนาธิปฺปายํ อวโพเธตีติ อยํ ภาวาลงฺกาโร นามฯ มนนฺติ อปฺปกาลวาจกมสงฺขฺยํฯ อปีติ สมฺภาวเนฯ
๓๓๑.
องฺคงฺคีภาวา สทิส-พลภาวา จ พนฺธเน;
สํสคฺโค’ลงฺกตีนํ โย, ตํ มิสฺสนฺติ ปวุจฺจติฯ
๓๓๑. มิสฺสํ ทสฺเสติ ‘‘องฺค’’อิจฺจาทินาฯ องฺคมุปการกํ, องฺคี อุปการิยํ, เตสํ ภาโว องฺคงฺคิภาโว สาธิยสาธนตฺตํ, ตโต จฯ สทิสํ สมํ พลํ เยสํ เต, เตสํ ภาโว องฺคงฺคิภาวมนฺตเรน อปฺปธานภาเวนาวฏฺฐานํ ตโต จ เหตุโตฯ พนฺธเน วิสเย, โย อลงฺกตีนํ สํสคฺโค เอกตฺถ สนฺนิธานํ, ตํ มิสฺสนฺติ ปวุจฺจติฯ
๓๓๑. อิทานิ มิสฺสาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘องฺคงฺคี’’จฺจาทินาฯ องฺคงฺคีภาวา อุปการกอุปการิยสงฺขาตปฏิปาทกปฏิปาทนียสภาเวน เหตุภูเตน สทิสพลภาวา จ สาธิยสาธนภาวํ วินา สมานพลวนฺตภาเวน จ พนฺธเน ปชฺชาทิพนฺธนวิสเย อลงฺกตีนํ อลงฺการานํ โย สํสคฺโค สนฺนิธานํ, ตํ มิสฺสนฺติ ปวุจฺจตีติฯ องฺคํ สาธนํ อสฺส สาธิยสฺส อตฺถีติ จ, องฺคญฺจ องฺคี เจติ จ, เตสํ ภาโว สาธิยสาธนสงฺขาโต สมฺพนฺโธติ จ, สทิสํ พลํ เยสมลงฺการานมิติ จ, เตสํ ภาโว อญฺญมญฺญนิรเปกฺขตาติ จ, มิสฺสนํ มิสฺสีภวนมิติ จ วากฺยํฯ
องฺคงฺคิภาวมิสฺส
๓๓๒.
ปสตฺถา มุนิโน ปาท-นขรํสิมหานที;
อโห คาฬฺหํ นิมุคฺเคปิ, สุขยตฺเย’ว เต ชเนฯ
๓๓๒. อุทาหรติ ‘‘ปสตฺถา มุนิ’’จฺจาทิฯ มุนิโน ปาเทสุ นขา เตสํ รํสิ เอว มหานทีสทิสตฺตา มหานที, สา ปสตฺถา อจฺฉริยปฺปตฺติสพฺภาวโต คาฬฺหมจฺจนฺตํ นิมุคฺเคปิ เต ชเน สุขยตฺเยว, อโห อจฺฉริยํ ยโต เสสนทีวิธุรํฯ ‘‘อยํ อตฺตนิ คาฬฺหํ นิมุคฺเคปิ สุขยตี’’ติ เอตฺถ ‘‘นิมุคฺเคปี’’ติ สมาธิโน สาธิยตฺเตนงฺคิตายาวฏฺฐิตสฺส ‘‘ปาทนขรํสิมหานที’’ติ รูปกํ สาธนตฺเตนงฺคตายาวฏฺฐิตนฺติ มิสฺสมิทมลงฺกรณํฯ
๓๓๒. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปสตฺถา’’ อิจฺจาทินาฯ มุนิโน ปสตฺถา อจฺฉริยตฺตา ปสํสนียา ปาทนขรํสิมหานที จรณนขกิรณสงฺขาตมหาคงฺคา คาฬฺหํ อติสเยน นิมุคฺเคปิ เต ชเน สาธุสปฺปุริเส สุขยติ เอว สุขิเต กโต เอวฯ อโห อจฺฉริยํ เสสนทีนเมสา ปวตฺติ วิรุทฺธาติฯ เอตฺถ สาธนียภาเวน องฺคิโน ‘‘นิมุคฺเค’’ติ สมาธิอลงฺการสฺส ‘‘ปาทนขรํสิมหานที’’ติ รูปกาลงฺกาโร สาธนภาเวน องฺคนฺติ กตฺวา องฺคาองฺคีภาเวน อิเมสํ อลงฺการานํ มิสฺสิตาฯ ปาเทสุ นขาติ จ, เตสํ รํสีติ จ, มหตี จ สา นที เจติ จ, มหานที วิย มหานที ปาทนขรํสิโย เอว มหานทีติ จ วากฺยํฯ คาฬฺหนฺติ กฺริยาวิเสสนํฯ คาฬฺหํ นิมุชฺชนํ เย อกํสุ, เตปีติ โยชนาฯ สุขสมงฺคิโน ชนา สุขิเต สุเข กโรตีติ วากฺยํฯ
สทิสพลภาวมิสฺส
๓๓๓.
เวโส สภาวมธุโร, รูปํ เนตฺตรสายนํ;
มธูวมุนิโน วาจา, น สมฺปีเณติ กํ ชนํฯ
๓๓๓. ‘‘เวโส’’อิจฺจาทิ สุโพธํฯ อิทํ ปน สมาธิรูปโกปมามิสฺสสทิสพลนฺติฯ
๓๓๓. ‘‘เวโส’’อิจฺจาทิฯ มุนิโน สภาวมธุโร ปกติมธุโร เวโส ชินาเวณิโก พุทฺธเวโส จ เนตฺตรสายนํ รูปํ ลกฺขณานุพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ รูปญฺจ มธูว มธุรตฺเตน มธุสมานา วาจา ภารตี จ กํ ชนํ น สมฺปีเณตีติฯ ‘‘สภาวมธุโร’’ติ สมาธิอลงฺกาโร จ, ‘‘เนตฺตรสายน’’นฺติ รูปกาลงฺกาโร จ, ‘‘มธูวา’’ติ อุปมาลงฺกาโร จาติ อิเม ตโย ปีณเน อญฺญมญฺญาเปกฺขรหิตตฺตา ตุลฺยพลาติ อิเมสํ มิสฺสตฺตํ โหติฯ สภาเวน มธุโรติ จ, รสียติ อสฺสาทียตีติ จ, รโส รสภูโต อายนํ คติ ปวตฺติ อสฺสาติ รสายนํ, รสวตฺถุฯ รสายนมิว รูปํ รสายนํ, เนตฺตานํ รสายนนฺติ จ วากฺยํฯ
๓๓๔.
อาสี นาม สิยา’ตฺถสฺส,
อิฏฺฐสฺสา’สีสนํ ยถา;
ติโลเกกคตี นาโถ,
ปาตุ โลก’มปายโตฯ
๓๓๔. อาสิํ ทสฺเสติ ‘‘อาสิ’’จฺจาทินาฯ อิฏฺฐสฺส อภิมตสฺส วตฺถุโน อาสีสนํ ปตฺถนมิตฺยนุวทิตฺวา อาสี นาม สิยาติ วิธียเตฯ ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติฯ ติโลกสฺส โลกตฺตยวตฺติโน ชนสฺส เอกคติ อสหายคติ ปฏิสรณภูโต นาโถ โลกํ สตฺตโลกํ อปายโต ปาตุ ปาเลตูติฯ เอตฺถาติลสิตํ ปาลนมาสีสิตนฺติฯ
๓๓๔. อิทานิ อาสีอลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘อาสี’’ อิจฺจาทินาฯ อิฏฺฐสฺส อตฺถสฺส อิจฺฉิตวตฺถุโน อาสีสนา ปตฺถนา อาสี นาม สิยาฯ ยถา ตตฺโถทาหรณเมวํฯ ติโลเกกคติ ติภวสฺส อสหายสรณภูโต นาโถ โลกสามิ โลกํ สตฺตโลกํ อปายโต ปาตุ รกฺขตูติฯ อาสี นาม ปตฺถนา, ตทฺทีปิกาปิ อุตฺติ ตนฺนามิกาว โหติฯ ‘‘ติโลเกกคตี’’ติ อิมสฺมิํ อุทาหรเณ ปาลนํ อาสีสิตํฯ ติณฺณํ โลกานํ สมาหาโรติ จ, เอโกเยว คติ ปฏิสรณนฺติ จ, ติโลกสฺส เอกคตีติ จ วากฺยํฯ
๓๓๕.
รสปฺปตีติชนกํ, ชายเต ยํ วิภูสนํ;
รสวนฺตนฺติ ตํ เญยฺยํ, รสวนฺตวิธานโตฯ
๓๓๕. รสวนฺตมุทาหรติ ‘‘รส’’อิจฺจาทินาฯ ยํ วิภูสนมลงฺกรณํ รสาภาสาทิโน ปตีติชนกํ อวคมสมฺปาทกํ ชายเต, ตํ วิภูสนํ รสวนฺตวิธานโต สมฺปาทนโต ‘‘รสวนฺต’’นฺติ วิญฺเญยฺยํ ยถา อตฺถปฺปตีติ ชนโก สทฺโท ‘‘อตฺถวา’’ติฯ
๓๓๕. อุทฺเทเส รสีติ อุทฺทิฏฺฐรสาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘รส’’อิจฺจาทินาฯ ยํ วิภูสนํ วุตฺตาลงฺการานมนฺตเร โย โกจิ อลงฺกาโร รสปฺปตีติชนกํ สิงฺคาราทินววิธรเสสุ เอกสฺส รสสฺส วา ตสฺเสว รสาภาสสฺส วา อวโพธนํ สมฺปาเทนฺโต ชายเต, ตํ วิภูสนํ รสวนฺตวิธานโต อตฺตโน รสสหิตภาวสฺส ปกาสนโต รสวนฺตนฺติ รสีติ เญยฺยนฺติฯ ยถา อตฺถปฺปตีติชนโก สทฺโท ‘‘อตฺถวา’’ติ วุจฺจติ, เอวํ รสปฺปตีติชนโก อลงฺกาโร รสวนฺโต ‘‘รสี’’ติ จ วุจฺจติฯ รสสฺส ปตีติ จ, ตํ ชเนตีติ จ, รโส อสฺส อตฺถีติ จ, รสวโต ภาโวติ จ, ตสฺส วิธานํ สมฺปาทนนฺติ จ วากฺยํฯ
๓๓๖.
ราคานตพฺภุตสโรชมุขํ ธราย,
ปาทา ติโลกคุรุโน’ธิกพทฺธราคา;
อาทาย นิจฺจสรเสน กเรน คาฬฺหํ,
สญฺจุมฺพยนฺติ สตตาหิตสมฺภเมนฯ
๓๓๖. อุทาหรติ ‘‘ราค’’อิจฺจาทิฯ ธราย ปถวีองฺคนาย ราเคน อานตํ, มุขํฯ ราคํ รตฺตวณฺณํ อานตํ นินฺนมิตํ, สโรชํฯ ปฐเม อพฺภุตสโรชสทิสตาย มุขํ, เตน สมานาธิกรณนฺติ ราคานเตน สมาโสฯ ทุติเย ตุ ราคานตญฺจ ตํ อพฺภุตสโรชํ ปถวิํ ภินฺทิตฺวา สิรีปาทสมฺปฏิคฺคหณตฺถํ อุฏฺฐหมจฺฉริยปทุมญฺจ, ตเมว ตสฺสา มุขสทิสตฺตา มุขนฺติ ราคานตพฺภุตสโรชมุขํฯ ติโลกคุรุโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทาฯ กีทิสา? อธิกพนฺโธ ราโค อนุราโค, รตฺตวณฺโณ วา เยสํ เต, ตถาวิธาฯ นิจฺจมนวรตํ สรเสน รสวตา กเรน หตฺเถน, รํสินา วา คาฬฺหํ อาทาย คเหตฺวา สตตํ นิจฺจํ อาหิโต สมฺภโม อาทโร, ตทภิมุขตา วา, เตน สญฺจุมฺพยนฺติ, นิกฺขิปนฺติ วาฯ เอตฺถ สิเลสรูปเกหิ สมฺโภคสิงฺคารรสาภาโส ชนฺยเตฯ สิงฺคาโร ทุวิโธ วิปฺปลมฺโภ, สมฺโภโค เจติฯ เตสุ วิปฺปลมฺโภว สมคฺควณฺณนาธารตฺตา มโนหโร, เนทิโส สมฺโภโคฯ สมฺโภคาภาเส ตุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ตถาปิ’หา’ธิคตํ สมฺโภคาภาโสทาหรณํ พาลปฺปโพธนตฺถํ กิญฺจิ วิจาเรสฺสามฯ ตตฺร ปาทานํ กามุกตฺตํ ธราย กามินิตฺตญฺจ วากฺยสามตฺถิยา วิญฺญายเตฯ สทฺเทน วุจฺจมานํ ปุน วุตฺตํ สิยาฯ อตฺร ปาทานํ ตํ วิญฺเญยฺยํ, รตฺยุกฺกํสาภาโส ยทิ กวินา ปฏิปาเทตพฺโพ น ภเวยฺย, ตทา คาถายมนนุปปนฺนํ สิยาติ เอวํวิธวจนโตว ปาทา รตฺยาภาสวนฺโตติ คมฺยเตฯ รติยา อาลมฺพณวิภาวาภาโส ธรากามินิ, รมฺมเทสาทิวิเสสาภาเว อจฺฉริยปทุมุคฺคมนาภาวโต อพฺภุตสโรชสทฺทสวเนน คมฺมมานา รมฺมเทสาทโย อุทฺทีปนวิภาวาภาสา, พฺยภิจารีภาวาภาสโพธกานิ กวิวจนานิ อนุภาวาภาโสฯ ตถา หิ ‘‘นิจฺจสรเสน กเรน คาฬฺหํ อาทายา’’ติ กรสฺส สรสตาคาฬฺหคฺคหณกถเนน หริสาทโย คมฺยนฺเตฯ ‘‘สตตาหิตสมฺภเมนา’’ติ อิมินา อุสฺสุกฺกตฺตาทโย ปหียนฺตีติ เอวํ พนฺธวุตฺตีติ วิภาวาทีหิ พนฺธตฺถาภาสานํ มนสิ โย อุปฺปชฺชติ อานนฺทาภาโส, โส รสาภาโส สมฺโภครสาภาโส วุตฺโตติฯ
๓๓๖. อิทานิ อุทาหรณํ ทสฺเสนฺโต อุตฺตริปิ ทสฺเสตพฺพสิงฺคารหสฺสกรุณาทิรสุทฺเทสสฺส อนุรูปโต สิงฺคารรสยุตฺตเมว ทสฺเสติ ‘‘ราคา’’อิจฺจาทินาฯ ธราย มหีองฺคนาย ราคานตพฺภุตสโรชมุขํ ราเคน อนุราเคน อภิมุขํ กตฺวา นมิตํ อจฺฉริยคุโณเปตปทุมสทิสานนํ โน เจ, รตฺตวณฺณํ อานตํ อพฺภุตสโรชสงฺขตมุขํ ติโลกคุรุโน ภุวนตฺตยานุสาสกสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทา อธิกพทฺธราคา อธิกพทฺธานุราควนฺตา โน เจ, ปุพฺพกมฺเมน กตอธิกรตฺตวณฺณา นิจฺจสรเสน กเรน สตตานุราคยุตฺเตน หตฺเถน โน เจ, อวิกลตฺตา สตตสมฺปตฺติสหิเตน กิรเณน คาฬฺหํ อาทาย คาฬฺหํ คเหตฺวา โน เจ, ผุสิตฺวา สตตาหิตสมฺภเมน นิจฺจํ กตาทเรน โน เจ, นิรนฺตราหิตอภิมุขภาเวน สญฺจุมฺพยนฺติ จุมฺพนฺติ โน เจ, ฐิติกฺริยาสาธนตฺเตน ผุสนฺตีติฯ
ราเคน อนุราเคน อานตํ อภิมุขีกตมิติ จ, อพฺภุตญฺจ ตํ สโรชญฺเจติ จ, เตน สทิสตาย อพฺภุตสโรชญฺจ ตํ มุขญฺเจติ จ, ราคานตญฺจ ตํ อพฺภุตสโรชมุขญฺเจติ จ, ราคํ รตฺตวณฺณํ อานตํ นินฺนมิติ จ, ตญฺจ ตํ อพฺภุตสโรชญฺเจติ จ, ตเมว ตาทิสมุขสทิสตฺตา มุขมิติ จ, ติโลกสฺส คุรูติ จ, อธิกํ กตฺวา พทฺโธ, อตฺตโน ปุพฺพกมฺเมน วา กโต, ราโค อนุราโค รตฺตวณฺโณ วา เยสมิติ จ, รเสน อนุราเคน สมฺปตฺติยา วา สห วตฺตมาโนติ จ, อาหิโต วิหิโต จ โส สมฺภโม อาทโร ตทภิมุขภาโว วา เจติ จ วิคฺคโหฯ
เอตฺถ ‘‘ราคานตา’’ติอาทิเกน สิเลสาลงฺกาเรน จ ‘‘อพฺภุตสโรชมุข’’นฺติ รูปกาลงฺกาเรน จ สมฺโภคสิงฺคารรสาภาโส อุปฺปาทียติฯ ตาทิสํ อิตฺถิปุริสานํ สมฺโภคาภาเวน, ตทากาเรน จ กปฺปิตตฺตา รสาภาโส นามาติ ทฏฺฐพฺโพฯ สิงฺคารสฺส อาโยควิปฺปโยคสมฺโภควเสน ติวิธตฺเตปิ อาโยควิปฺปโยคทฺวยํ วิปฺปลมฺภเมวาติ วิปฺปลมฺโภ, สมฺโภโค เจติ ทุวิโธ โหติฯ เตสุ วิปฺปลมฺโภว อนูนวณฺณนาย ภูมิตฺตา มโนหโรฯ สมฺโภโค ปน ตาทิโส น โหติฯ สมฺโภคาภาโสปิ หีโน โหติฯ เอวํ สนฺเต ปโยคํ กตฺวา กุรุมานาย วณฺณนาย อุจิตภาเวน อิหาธิคตสมฺโภคสิงฺคารรสาภาเสน รสิภูตาลงฺการสฺส อุทาหรเณ รสาภาโส เอวํ เวทิตพฺโพฯ ปาทานํ กามุกภาวาภาเส จ ธราย กามินีภาวาภาเส จ วาจกปเทน อวุตฺเตปิ ‘‘ธราย ปาทา ติโลกคุรุโน’’ติ อิทํ ฐเปตฺวา ปาณิธมฺมปกาสเกหิ อวเสสปเทหิ ญายเตฯ
ทฺวินฺนํ อญฺญมญฺญํ รติอาภาโส ‘‘อธิกพทฺธราคา ราคานต’’นฺติ อิเมหิ วุตฺโตฯ อยํ รติอาภาโส อิธ ฐายีภาโว ปุริสรติยา อิตฺถิยา จ, อิตฺถิรติยา ปุริสสฺส จ อาลมฺพณตฺตา ปาทกามุกธรากามินิโย ทฺเว อญฺญมญฺญํ อาลมฺพณวิภาวาภาสา โหนฺติฯ รมฺมเทสาทิวิเสสํ วินา อจฺฉริยปทุโมทยสฺส อภาวโต อพฺภุตสโรชสทฺทสฺส อุจฺจารเณน คมฺมมานา รมฺมเทสาทโย รติํ อุทฺทีปยนฺตีติ อุทฺทีปนวิภาวาภาสา นามฯ ‘‘นิจฺจสรเสน กเรน คาฬฺหมาทายา’’ติ อิมินา กรสฺส สรสภาวสฺส จ คาฬฺหํ คหณสฺส จ วุตฺตตฺตา หริสาทโย ญายนฺเตฯ ‘‘สตตาหิตสมฺภเมนา’’ติ อิมินา อุสฺสาหาทโย ญายนฺติฯ ตตฺถ หริสอุสฺสาหาทโย พฺยภิจารีภาวาภาสา นาม โหนฺติฯ เต พฺยภิจารีภาวาภาเส ปกาเสนฺตานิ ยถาวุตฺตกวิวจนานิ อนุภาวาภาสา นามาติ เอวํ พนฺเธ ทิสฺสมานฐายีภาวพฺยภิจารีภาววิภาวอนุภาเวหิ อตฺถาวโพธํ กโรนฺตานํ ปณฺฑิตานํ อุปฺปชฺชมาโน โย สนฺโตสาภาสสงฺขาโต รสาภาโส อตฺถิ, โส อิธ สมฺโภครสาภาโสติ กถิโตติฯ ฐายีภาวาทโย อุปริ อาวิภวิสฺสนฺติฯ
๓๓๗.
อิจฺจา’นุคมฺม ปุริมาจริยานุภาวํ,
สงฺเขปโต นิคทิโต’ย’มลงฺกตีนํ;
เภโท’ปรูปริ กวีหิ วิกปฺปิยานํ,
โก นาม ปสฺสิตุ’มลํ ขลุ ตาส’มนฺตํฯ
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต
สุโพธาลงฺกาเร
อตฺถาลงฺการาวโพโธ นาม
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ
๓๓๗. เอวมุทฺเทสานุกฺกเมน ยถาปฏิญฺญาตํ นิฏฺฐเปตฺวา อิทานิ นิคมนปุพฺพกํ พหุตฺตเมสํ นิทฺทิสิตุมาห ‘‘อิจฺจิ’’จฺจาทิฯ อิติ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน ปุริมานํ ทณฺฑีอาทีนํ อาจริยานํ อานุภาวํ พนฺธลกฺขณานิ อนุคมฺม อนุคนฺตฺวา อลงฺกตีนมลงฺการานํ อยํ เภโท สงฺเขปโต นิคทิโต กถิโตฯ สงฺเขปโตติ วุตฺโต, กสฺมาติ อาห ‘‘อุปรูปรี’’ติอาทิฯ อุปรูปริ ทีฆกาลมารพฺภ ยาเวทานิ มตฺถกมตฺถเก กวีหิ วิกปฺปิยานํ ปเภทิยมานานํ ตาสมลงฺกตีนํ อนฺตํ ปริยนฺตํ ปสฺสิตุํ ขลุ เอกนฺเตน โก นาม ชโน อลํ สมตฺโถฯ
อิติ มหาสามินามิกายํ สุโพธาลงฺการฏีกายํ
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ
๓๓๗. เอวํ อุทฺเทสกฺกเมน ยถาปฏิญฺญาเต อตฺถาลงฺกาเร นิฏฺฐเปตฺวา อิทานิ นิคมนมุเขน เอสํ อตฺถาลงฺการานํ พหุภาวํ ทสฺเสติ ‘‘อิจฺจานุคมฺม’’อิจฺจาทินาฯ อิติ ยถาวุตฺตนเยน ปุริมาจริยานุภาวํ ปุพฺพกาลิกานํ ทณฺฑีภทฺทปาณาทีนํ อลงฺการสตฺถสงฺขาตานุภาวํ อนุคมฺม อลงฺกตีนํ อยํ เภโท สงฺเขปโต นิคทิโต มยา วุตฺโต สงฺคหิโตฯ กสฺมาติ เจ? อุปรูปริ ทีฆกาลโต ปฏฺฐาย ยาวชฺชตนา กวีหิ รจนากตฺตาเรหิ วิกปฺปิยานํ อเนกปฺปการโต กปฺปิยมานตฺตา ปุถกฺกริยมานานํ ตาสมลงฺกตีนํ อนฺตํ ปริยนฺตํ ปสฺสิตุํ ขลุ เอกนฺเตน โก นาม ปุคฺคโล อลํ สมตฺโถติฯ สงฺคหมนาทิยิตฺวา เกนาปิ ปริยนฺตํ อธิคนฺตุํ น สกฺกาติ อธิปฺปาโยฯ ปุเร ภวาติ จ, ปุริมา จ เต อาจริยา เจติ จ, เตสมานุภาโวติ จ, วิเสสโต อสงฺกรโต กปฺปิยนฺติ จ วากฺยํฯ
อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ