๓. คุณาวโพธปริจฺเฉท
อนุสนฺธิวณฺณนา
๑๑๖.
สมฺภวนฺติ คุณา ยสฺมา,
โทสาเน’ว’มติกฺกเม;
ทสฺเสสฺสํ เต ตโต ทานิ,
สทฺเท สมฺภูสยนฺติ เยฯ
๑๑๖. เอวํ โทสปริหาโรปเทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โทสปริหารา สมุปคตคุณํ อุปทสฺสิตุมธิการํ วิรจยนฺโต อาห ‘‘สมฺภวนฺติ’’อิจฺจาทิฯ โทสานํ ยถาวุตฺตานํ ปทโทสาทีนํ เอวํ ยถาวุตฺตนเยน อติกฺกเม สติ คุณา ธมฺมา สทฺทาลงฺการสภาวา ปสาทาทโย ยสฺมา การณา สมฺภวนฺติ สิชฺฌนฺติ, ตญฺจ ‘‘ปสาโท กิลิฏฺฐาทีนํ วชฺชนา สมฺภวตี’’ตฺยาทินา ยถาโยคํ วิญฺเญยฺยํ, ตโต ตสฺมา การณา เย คุณา สทฺเท สมฺภูสยนฺติ อลงฺกโรนฺติ, เต สทฺทาลงฺการสงฺขาเต คุเณ อิทานิ ทสฺเสสฺสํ อุปทิสิสฺสามิฯ
๑๑๖. เอวํ โทสปริหารปเวโสปายํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถาวุตฺตโทสานํ ปริหาเรน ‘‘พนฺธนิสฺสิตคุณา เอเต’’ติ ทสฺเสตุํ ปุพฺพาปรปริจฺเฉทานํ สมฺพนฺธํ ฆเฏนฺโต ‘‘สมฺภวนฺติ’’จฺจาทิคาถมาหฯ โทสานํ นิทฺทิฏฺฐปทโทสาทีนํ เอวํ อนนฺตรปริจฺเฉเท นิทฺทิฏฺฐกฺกเมน อติกฺกเม สติ คุณา ปสาทาทิสทฺทาลงฺการสงฺขาตา ปสาทาทโย สทฺทธมฺมา ยสฺมา สมฺภวนฺติ, ตโต เย สทฺทธมฺมา สทฺเท สมฺภูสยนฺติ สชฺชนฺติ, เต สทฺทธมฺเม ทสฺเสสฺสํ ปกาสิสฺสามีติฯ เอตฺถ กิลิฏฺฐโทสพฺยากิณฺณโทสปริหาเรหิ ปสาทาลงฺกาโร สิชฺฌติ, เสสาปิ ยถาลาภโต ญาตพฺพาฯ
สทฺทาลงฺการอุทฺเทสวณฺณนา
๑๑๗.
ปสาโท’โช มธุรตา,
สมตา สุขุมาลตา;
สิเลโส’ทารตา กนฺติ,
อตฺถพฺยตฺติสมาธโยฯ
๑๑๗. อิทานิ เต วิภชติ ‘‘ปสาโท’’อิจฺจาทินา ปสตฺถิ ปสาโท ปกาสตฺถตา, โอโช สมาสวุตฺติพาหุลฺลํ อตฺถปาริณตฺยญฺจ, มธุรตา สทฺทานํ รสวนฺตตา, สมตา ปชฺชาเปกฺขาย จตุนฺนํ ปาทานเมกชาติยสมฺพนฺธตา, คชฺชาเปกฺขาย ตุ ปทานํ, สุขุมาลตา อผรุสกฺขรพาหุลฺลํ, สิเลสนํ สิเลโส พนฺธคารวํ, อุทารตา อุกฺกํสตา เกนจิ อตฺเถน สนาถตา วิสิฏฺฐวิเสสนยุตฺตตา จ, กนฺติ สพฺพโลกมโนหรตา, อตฺถพฺยตฺติ สิทฺเธน ญาเยน วา อภิเธยฺยสฺส คหณํ, สมาธิ โลกปฺปตีตฺยนุสาริอมุขฺยตฺถตา, เตสุ โอชอุทารตา สทฺทตฺถคุณา, สมาธิ อตฺถคุโณ, อตฺถานุคามิตฺตา เอตฺถ สทฺทานํ, อญฺเญ ตุ สทฺทคุณาวฯ
๑๑๗. อิทานิ ‘‘ปสาโทโช’’อิจฺจาทินา เต สทฺทาลงฺกาเร กเมน วิภชิตุํ อุทฺทิสติฯ ปสาโท ปสนฺนผฬิกาวลิ อตฺตนิ อาวุนิตรตฺตกมฺพลสุตฺตมิว สทฺทานํ อตฺถสฺส ปสาทนสงฺขาโต ปสาทาลงฺกาโร จ, โอโช สมาสวุตฺติพาหุลฺยอตฺถปาริณตฺยสงฺขโต สทฺทตฺถานํ คุโณ จ, มธุรตา สทฺทานํ รสวนฺตภาวสงฺขาตกณฺณมธุรตา จ, สมตา ปชฺเช ปาทสฺส สุติโต สทิสตา จ, คชฺเช ปทานํ ตเถว สทิสตาติ เอวํ ปาทานํ ปทานญฺจ ตุลฺยคุณตา จ, สุขุมาลตา วณฺณานํ อติผรุสอติสิถิลภาวํ วินา สมปฺปมาณมุทุคุโณ จ, สิเลโส ฐานกรณาทิสมฺภูตสภาควณฺณสุตีหิ อจฺฉิทฺทคุรุคุโณ จ, อุทารตา อุกฺกฏฺเฐน เกนจิ อตฺเถน พนฺธสฺส สชฺชิตภาโว จ, วิสิฏฺฐวิเสสนปเทน ยุตฺตตา จ, กนฺติ สพฺเพสํ ปิยคุณตา จ, อตฺถพฺยตฺติ อิจฺฉิตตฺถสฺส สิทฺเธน วา นฺยาเยน วา สุปากฏภาโว จ, สมาธโย โลกปฺปตีติอนติกฺกนฺตอญฺญธมฺมาโรปเนน อมุขฺยตฺถตา จาติ อิเม สทฺทตฺถคุณา ทส โหนฺติฯ ‘‘สมาธโย’’ติ ตสฺเสว พหุตฺตํ ทีเปติ, อิเมสุ ทสสุ โอโชทารตาติ ทฺเว สทฺทตฺถคุณา, สมาธิ อตฺถคุโณ ปริยาเยน ตทตฺถโชตกสทฺทคุโณปิ, เสสา สตฺต สทฺทคุณา เอว, เอเต สพฺเพปิ อลงฺกโรนฺติ พนฺธมเนนาติ วากฺเยน อลงฺการา นามฯ
สทฺทาลงฺการปโยชนวณฺณนา
๑๑๘.
คุเณเห’เตหิ สมฺปนฺโน, พนฺโธ กวิมโนหโร;
สมฺปาทยติ กตฺตูนํ, กิตฺติมจฺจนฺตนิมฺมลํฯ
๑๑๘. ‘‘คุเณหิ’’จฺจาทิฯ เอเตหิเยว วุตฺเตหิ ทสหิ คุเณหิ ธมฺเมหิ สทฺทาลงฺการสพฺภาเวหิ สมฺปนฺโน ยุตฺโต สมิทฺโธ วา กวีนํ มโน หรติ สวเส วตฺเตตีติ กวิมโนหโร กวิหทยหิลาทการี พนฺโธ กตฺตูนํ พนฺธนฺตานํ กวีนํ อจฺจนฺตนิมฺมลํ อติสยปริสุทฺธํ อคุณเลเสนาป’นาลิมฺปตฺตา กิตฺติํ คุณโฆสํ สมฺปาทยติ นิปฺผาเทติฯ
๑๑๘. ‘‘คุเณ’’จฺจาทิฯ เอเตหิ คุเณหิ อิเมหิ สทฺทาลงฺการสงฺขาตทสวิธสทฺทธมฺเมหิ สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต สมิทฺโธ วา พนฺโธ ปชฺชาทิพนฺโธ กวิมโนหโร อตฺตโน นิรวชฺชตฺตา กวีนํ จิตฺตํ ปีเณนฺโต กตฺตูนํ รจยนฺตานํ อจฺจนฺตนิมฺมลํ อปฺปกโทเสนาปิ อสมฺมิสฺสตฺตา อติปริสุทฺธํ กิตฺติํ พนฺธนวิสยภูตยโสราสิํ สมฺปาทยติ นิปฺผาเทตีติฯ อิมินา การเณน พนฺธสฺส ยถาวุตฺตทสวิธคุณปริคฺคโห สอุสฺสาหํ กาตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ มโน หรตีติ มโนหโร, กวีนํ มโนหโร กวิมโนหโรติ วิคฺคโหฯ
สทฺทาลงฺการนิทฺเทสวณฺณนา
๑๑๙.
อทูราหิตสมฺพนฺธ-สุภคา ยา ปทาวลิ;
สุปสิทฺธาภิเธยฺยา’ยํ, ปสาทํ ชนเย ยถาฯ
๑๑๙. อิทานิ ยโถทฺเทสานเมสํ นิทฺเทสํ โสทาหรณํ กโรนฺโต อาห ‘‘อทูร’’อิจฺจาทิฯ อทูเร อาสนฺเน อทูเรน วา อทูราหิตกฺริยากตฺตุกมฺมาทิปทวเสน อาหิโต ฐปิโต กโต สมฺพนฺโธ อนฺวโย, เตน สุภคา มโนหรา สุปสิทฺโธ สุปฺปกาโส สุคมฺโม อภิเธยฺโย อตฺโถ ยสฺสา สาติ ตถา, น ตุ ภาวตฺโถ ตสฺส สภาวคมฺภีรตฺตาฯ วุตฺตญฺหิ –
‘‘กวีน’ธิปฺปาย’มสทฺทโคจรํ,
ปเท ผุรนฺตํ มุทุกมฺหิ เกวลํ;
วิสนฺติ ภาวาวคมา กตสฺสมา,
ปกาสยนฺตฺยา’กติโย ตุ ตาทิสา’’ติฯ
ตาทิสา ยา ปทาวลิ ปทปนฺติ อยํ ปสาทํ ตนฺนามกํ คุณํ ชนเย อุปฺปาทยติฯ ยถาติ ตมุทาหรติฯ
๑๑๙. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน เอเตสํ สทฺทาลงฺการาทีนํ นิทฺเทสํ โสทาหรณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อทูราหิเต’’จฺจาทิฯ อทูเร อาสนฺนปเทเส ตทุปจาเรน อาสนฺเน วา อาหิโต กฺริยาย, ลทฺธกฺริยาโยคกตฺตุกมฺมาทิปทานํ วเสน จ กโต, โน เจ วินฺยาสวเสน ฐปิโต วา สมฺพนฺโธ อิจฺฉิตตฺถปตีติกฺกเมน อญฺญมญฺญาเปกฺขลกฺขณกฺริยาการกโยโค เตน สุภคา มโนหรา, สุปสิทฺโธ ปสิทฺธตฺถวิสเย สทฺทปโยคโต อติปากโฏ อภิเธยฺโย สทฺทตฺโถ ยสฺสา สา อยํ ปทาวลิ ปทปนฺติ ปสาทํ ปสาทนามกํ คุณํ ชนเย อุปฺปาทยติฯ ยถาติ ลกฺขิยํ ทสฺเสติฯ อทูเร อาหิโตติ วา, อุปจริตตฺตา อทูโร จ โส อาหิโต จาติ วา, โส จ โส สมฺพนฺโธ เจติ จ, เตน สุภคาติ จ, สุ อติสเยน ปสิทฺโธติ จ, โส อภิเธยฺโย อสฺเสติ จ วากฺยํฯ เอตฺถ สุปสิทฺโธ นาม สทฺทตฺโถ, อธิปฺปายตฺโถ ปน ปกติคมฺภีโรฯ วุตฺตญฺหิ –
‘‘กวีน’ธิปฺปาย’มสทฺทโคจรํ,
ปเท ผุรนฺตํ มุทุกมฺหิ เกวลํ;
วิสนฺติ ภาวาวคมา กตสฺสมา,
ปกาสยนฺตฺยา’กติโย ตุ ตาทิสา’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – อสทฺทโคจรํ สทฺทสฺส อวิสยํ หุตฺวา มุทุกมฺหิ ปเท เกวลํ วิสุํ ผุรนฺตํ จาเปนฺตํ กวีนธิปฺปายํ กวีนมชฺฌาสยํ กตสฺสมา สทฺทตฺถวิสเย กตปริจยา ปณฺฑิตา ภาวาวคมา ปทตฺถาวโพเธน วิสนฺติ ปวิสนฺติ, ตาทิสา อากติโย ตุ สทฺทสทฺทตฺถานํ อาการา ปกาสยนฺติ อธิปฺปายตฺถํ โชเตนฺตีติฯ
๑๒๐.
อลงฺกโรนฺตา วทนํ, มุนิโน’ธรรํสิโย;
โสภนฺเต’รุณรํสี’ว, สมฺปตนฺตา’มฺพุโชทเรฯ
๑๒๐. ‘‘อลงฺกโรนฺตา’’อิจฺจาทิฯ มุนิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วทนํ สภาวมธุรปกติมุขํ อลงฺกโรนฺตา สชฺชนฺตา โสภยมานา อธรานํ รํสิโย สุปกฺกพิมฺพผโลปมโอฏฺฐยุคฬวินิสฺสฏพหุตรกนฺติจฺฉิตาภา มุนิโนติ วิญฺญายติ สุตตฺตาฯ อมฺพุโชทเร ตา กาโลปนตปุปฺผกาสรมณีเย ปทุมพฺภนฺตเร สมฺปตนฺตา ปวตฺตมานา อรุณรํสีว พาลสูริยรํสิโย วิย โสภนฺเต วิราชนฺติฯ
๑๒๐. ‘‘อลงฺกโรนฺเต’’จฺจาทิฯ มุนิโน วทนํ ปกติสุนฺทรมุขํ อลงฺกโรนฺตา สชฺชนฺตา อธรรํสิโย ตสฺเสว มุนิโน โอฏฺฐทฺวยโต นิกฺขนฺตกนฺติสมูหา อมฺพุโชทเร วิกสนานุรูปกาลาภิมุเข ปทุมคพฺเภ อุปฑฺฒวิกสิเตติ วุตฺตํ โหติฯ สมฺปตนฺตา ปวตฺตมานา อรุณรํสี อิว พาลสูริยรํสีว โสภนฺเต ทิพฺพนฺตีติฯ เอตฺถ อทูรสมฺพนฺธํ ปสิทฺธตฺถญฺจ นิสฺสาย ปสาทคุโณ ปากโฏฯ อธรรํสีนํ มุนิสมฺพนฺโธ สุตานุมิตสมฺพนฺเธสุ สุตสมฺพนฺธสฺส พลวตฺตา [สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธ พลวา (ปริภาเสนฺทุเสเร ๑๑๒)], กากกฺขิโคฬกนเยน วา ลพฺภตีติฯ อธเร รํสีติ จ, อมฺพุชสฺส อุทรนฺติ จ วากฺยํฯ
๑๒๑.
โอโช สมาสพาหุลฺย-
เมโส คชฺชสฺส ชีวิตํ;
ปชฺเชปฺย’นากุโล โส’ยํ,
กนฺโต กามียเต ยถาฯ
๑๒๑. ‘‘โอโช’’อิจฺจาทิฯ สมาสสฺส เอกตฺถวุตฺติยา พาหุลฺยํ ภิยฺโยภาโว อิตฺยนุวทิตฺวา ปุน โอโช วิธียเต, เอโส โอโช สมาสพาหุลฺลลกฺขโณ คชฺชสฺส วุตฺติรูปสฺส ชีวิตํ หทยํ สารํ ตปฺปธานตฺตา คชฺชสฺส, น ปชฺชสฺส, โสยํ โอโช อนากุโล อคหโน อโตเยว กนฺโต หทยงฺคโม, ปชฺเชปิ น เกวลํ คชฺเช กามียเต ปยุชฺชเตฯ ยเถตฺยุทาหรติฯ
๑๒๑. อิทานิ โอชคุณํ ทสฺเสติ ‘‘โอโช’’จฺจาทินาฯ โอโช นาม สมาสพาหุลฺยํ ภินฺนตฺเถสุ ปวตฺตสทฺทานํ เอกตฺถปวตฺติลกฺขณสฺส สมาสสฺส พหุลตา, เอโส โอโช คชฺชสฺส คชฺชพนฺธสฺส ชีวิตํ หทยํ, ชีวิตสีเสน หทยสงฺขตํ จิตฺตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ โส อยํ โอโช อนากุโล นิพฺยากุโล กนฺโต ตโตเยว วิญฺญูนํ ปิยภูโต ปชฺเชปิ ปชฺชพนฺเธปิ กามียเต กวีหิ ปยุชฺชเตติฯ พหุลสฺส ภาโว พาหุลฺยํ, สมาสสฺส พาหุลฺยนฺติ วิคฺคโหฯ คชฺชพนฺธาธิการสฺสาภาวา ปชฺชวิสยสฺส โอชคุณสฺส ลกฺขิยํ ทสฺเสติ ‘‘ยเถ’’จฺจาทินาฯ
๑๒๒.
มุนินฺทมนฺทสญฺชาต-หาสจนฺทนลิมฺปิตา;
ปลฺลวา ธวลา ตสฺเส-เวโกนา’ธรปลฺลโวฯ
๑๒๒. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ มุนินฺทสฺส มนฺทํ อีสกํ สญฺชาโต ปวตฺโต ตํสภาวตฺตา ภควโต หาสสฺส [ยสสฺส (ก.)] หาโส หสิตํ โสว จนฺทนมิว จนฺทนํ ธวลตฺตรูปตฺตา, เตน ลิมฺปิตา อุปเทหิตา ปลฺลวา สพฺพานิ กิลสยานิ ‘‘อิทเมเว’’ติ นิยมาภาวโต, ธวลา ปกติวณฺณปริจฺจาเคน สุกฺกา อเหสุํ คาหาปิตตฺตา สคุณสฺส ตาทิสวิสิฏฺฐสฺส ปฏิลาภโต, เอวํ สนฺเตปิ ตสฺส มุนินฺทสฺเสว เอโก อญฺญสฺส ตาทิสสฺสาภาวา อธรปลฺลโว น ธวโล ธวโล นาโหสิฯ อจฺจาสนฺนเทสิโยปิ พหุมนฺตพฺโพ’ย’มสฺสานุภาโวติฯ
‘‘เปมาวพนฺธหทเย สทเย ชินสฺมิํ,
ตสฺมิํ นุ กิํ กุมตโย ภวถ’ปฺปสนฺนา;
กิํ เตน โว น วิหิตํ หิต’มุคฺคทุคฺค-
สํสารสาครสมุตฺตรณาวสานํ’’ฯ
อิจฺจปรมุทาหรณํฯ เอวเมตาทิโส อนากุโล กนฺโต โอโช ชานิตพฺโพติฯ นนุ จ ย-ตสทฺทานํ นิจฺโจ สมฺพนฺโธ, ตสฺมา กถํ ‘‘ตสฺเสเวโก นาธรปลฺลโว’’ติ เอตฺถ ยสทฺทาภาโวติ? สจฺจํ, กินฺตุ ปกฺกนฺตวิสโย, ตถา ปสิทฺธวิสโย, อนุภูตวิสโย จ ตสทฺโท ยสทฺทํ นาเปกฺขเตฯ ยถา –
‘‘สวาสเน กิเลเส โส, เอโก สพฺเพ นิฆาติย;
อหุ สุสุทฺธสนฺตาโน, ปูชานญฺจ สทารโห’’ฯ
อิจฺจาทิฯ เอตฺถ พุทฺโธ ‘‘พุทฺธานุสฺสติมาทิโต’’ติ ปกฺกนฺโตฯ
ปสิทฺธวิสโย ยถา –
‘‘อคฺคิํ ปกฺขนฺท’ อถ วา, ‘ปพฺพตคฺคา ปเต’ติ วา;
ยทิ วกฺขติ กตฺตพฺพํ, ญาตการีหิ โส ชิโน’’ฯ
อิจฺจาทิฯ
อนุภูตวิสโย ยถา –
‘‘อตีตํ นานุโสจามิ, นปฺปชปฺปาม’นาคตํ;
ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปมิ, เตน วณฺโณ ปสีทติ’’ฯ
อิจฺจาทิฯ
ยสทฺโท ตุตฺตรวากฺยฏฺโฐ ปุพฺพวากฺเย ตสทฺทเมว คมยติฯ ยถา –
‘‘โพธิํ นมามิ นติภาชนมจฺจุฬารํ,
ปุญฺญากรํ ภุวนมณฺฑลโสตฺถิภูตํ;
โย จกฺขุโสตสติโคจรตํ สเมโต,
โทสาริทปฺปมถเน’กรโส พุธานํ’’ฯ
อิจฺจาทิฯ
ปุพฺพวากฺโยปาตฺโต ตุ ยสทฺโท อุตฺตรวากฺเยตสทฺโทปาทานํ วินา สากงฺเข วากฺยสฺส อูนตฺตํ ชเนติฯ เอตฺถ ปกฺกนฺตวิสโย ตสทฺโทฯ
๑๒๒. มุนินฺทสฺส มนฺทํ อีสกํ สญฺชาโต ปวตฺโต หาโสเยว สิตํ จนฺทนจุณฺณมิว เตน ลิมฺปิตา อาเลปิตา ปลฺลวา รุกฺขลตาทีนํ ปกติรตฺตานิ กิสลยานิ ธวลา สคุณปริจฺจาเคน เสตา อเหสุํ, ตถาปิ ตสฺเสว ตถาคตสฺส เอโก อตุโล อสหาโย วา อธรปลฺลโว ทนฺตาวรณสงฺขาตปลฺลโว น รํสิสํสฏฺโฐปิ สมีปฏฺโฐปิ ธวโล เสโต นาโหสิฯ เอวเมตฺถ อคหนสมาสพาหุลฺยํ ทีปิตํ โหติฯ
‘‘เปมาวพนฺธหทเย สทเย ชินสฺมิํ,
ตสฺมิํ นุ กิํ กุมตโย ภวถ’ปฺปสนฺนา;
กิํ เตน โว น วิหิตํ หิต’มุคฺคทุคฺค-
สํสารสาครสมุตฺตรณาวสาน’’นฺติฯ
อปรมุทาหรณํฯ ตสฺสตฺโถ – กุมตโย เห อญฺญาณา! เปมาวพนฺธหทเย สพฺเพสุ ตุมฺเหสุ นิจฺจํ ปวตฺติตทฬฺหเปมานุพนฺธจิตฺเต สทเย ตโตเยว ทยาสหิเต ตสฺมิํ ชินสฺมิํ วิสยภูเต กิํ นุ กสฺมา อปฺปสนฺนา ภวถ, ตถา หิ โว ตุมฺหากํ เตน ชิเนน อุคฺโค ทารุโณ จ, ทุคฺโค คนฺตุมสกฺกุเณยฺโย จ, โสเยว สํสารสาคโร ตสฺส สมุตฺตรณํ ปริยนฺตปฺปตฺติเยว อวสานํ ยสฺส ตํ น วิหิตํ อกตํ หิตํ วุทฺธิ นาม กิํ โหติ, น โหเตวฯ เอตฺถาปิ สมาสสฺส ปากฏตฺตา โอโช คุโณ กนฺโต โหตีติฯ
นนุ ย-ตสทฺทานํ นิจฺจสมฺพนฺโธติ กถํ ‘‘ตสฺเสเวโก’’ติ จ ‘‘ตสฺมิํ นุ กิํ กุมตโย’’ติ จ อิจฺจาทีสุ เหฏฺฐา วุตฺตยสทฺโท นตฺถีติ? สจฺจํ, ตถาปิ ปกฺกนฺตตฺถวิสโย, ปสิทฺธตฺถวิสโย, อนุภูตตฺถวิสโย วา ตสทฺโท ยสทฺทํ นาเปกฺขติฯ ตถา หิ –
‘‘สวาสเน กิเลเส โส, เอโก สพฺเพ นิฆาติย;
อหุ สุสุทฺธสนฺตาโน, ปูชานญฺจ สทารโห’’ติฯ
เอวมาทีสุ ‘‘โส’’ติ นิทฺทิฏฺฐตสทฺโท ‘‘พุทฺธานุสฺสติมาทิโต’’ติ เอตฺถ อตีเตน พุทฺธสทฺเทน วจนียวิสโย โหติฯ
‘‘อคฺคิํ ปกฺขนฺท’ อถวา, ‘ปพฺพตคฺคา ปเต’ติ วา;
ยทิ วกฺขติ กตฺตพฺพํ, ญาตการีหิ โส ชิโน’’ติฯ
เอวมาทีสุ ตสทฺโท ญาตการีหิ กตฺตพฺพตฺตา ปสิทฺธพุทฺธปทตฺถวิสโยฯ
‘‘อตีตํ นานุโสจามิ, นปฺปชปฺปาม’นาคตํ;
ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปมิ, เตน วณฺโณ ปสีทตี’’ติฯ
เอวมาทีสุ ตสทฺโท อนนุโสจนนปฺปชปฺปนยาปนสงฺขาตวิชานนวเสน อนุภูตตฺถวิสโย, ตสฺมา ตีสุปิ ฐาเนสุ ตสทฺโท ยสทฺทํ นาเปกฺขเตฯ เอตฺถ ปน ปกฺกนฺตวิสโย ตสทฺโท อธิปฺเปโตฯ อปิจ อุตฺตรวากฺเย ฐิโต ยสทฺโท ปุพฺพวากฺเย ตสทฺเท อสติปิ ตเมว ทีเปติฯ ตถา หิ –
โพธิํ นมามิ นติภาชนมจฺจุฬารํ,
ปุญฺญากรํ ภุวนมณฺฑลโสตฺถิภูตํ;
โย จกฺขุโสตสติโคจรตํ สเมโต,
โทสาริทปฺปมถเน’กรโส พุธานนฺติฯ
โย พุธานํ จกฺขุโสตสตีนํ โคจรตํ วิสยภาวํ สเมโต ปตฺโต, เตสํเยว โทสารีนํ กิเลสปจฺจตฺถิกานํ ทปฺปมถเน ทปฺปมทฺทเน เอกรโส ปธานกิจฺโจ สมิทฺธิวนฺโต วา โหติ, ตํ โพธิํ นมามีติ สมฺพนฺโธฯ ปุพฺพวากฺเย ปโยชิโต ยสทฺโท อุตฺตรวากฺเย ตสทฺโทปาทาเน อสติ สํสยมุปฺปาทยมาโน วากฺยสฺส อูนตฺตํ กโรติฯ อุทาหรณํ ปน ปากฏํฯ
๑๒๓.
ปทาภิเธยฺยวิสยํ,
สมาสพฺยาสสมฺภวํ;
ยํ ปาริณตฺยํ โหติ’ห,
โสปิ โอโชว ตํ ยถาฯ
๑๒๓. ‘‘ปทิ’’จฺจาทิฯ ปทสฺส อภิเธยฺโย อตฺโถ โส วิสโย ยสฺสฯ ยตฺถ ปจุรสทฺทาภิเธยฺโย อตฺโถ สํขิตฺตปเทหิ วุจฺจเต, โส สมาโสฯ ยตฺถปฺปเกหิ ปเทหิ อภิเธยฺยตฺโถ ปจุรปเทหิ วุจฺจเต, โส พฺยาโสฯ ตโต สมาสพฺยาสโต สมฺภโว ยสฺสฯ ตํ ตถาวิธํ ยํ ปาริณตฺยํ ปริณตภาโว โหตีติ อนุวทิตฺวา โสปิ อิห สสตฺเถ โอโชวาติ วิธียเตฯ ตํ ยเถตฺยุภยมฺปิ อุทาหรติฯ
๑๒๓. ‘‘ปเท’’จฺจาทิฯ ปทานํ พหูนํ อปฺปกานํ วา ปทานํ อภิเธยฺยวิสยํ วิตฺถารสํขิตฺตตฺถวิสยวนฺตํ สมาสพฺยาสสมฺภวํ ยถากฺกมํ สงฺเขปวิตฺถารทฺวเยน นิปฺผนฺนํ นิปฺผตฺติวนฺตํ วา ยํ ปาริณตฺยํ กตฺตูนํ คนฺถวิสเย ปริณติปฺปกาสโก โย สทฺทธมฺโม อตฺถธมฺโม โหติ, สทฺทคุโณ อตฺถคุโณติ วุตฺตํ โหติ, โสปิ อิห สุโพธาลงฺกาเร โอโช นาม สทฺทคุโณ อตฺถคุโณฯ ตํ ยถาติ ทฺวีสุ ลกฺขิยํ ทสฺเสติ, ปทานํ อภิเธยฺโย วิสโย ยสฺส ปาริณตฺยสฺเสติ จ, สมาโส จ พฺยาโส จาติ จ, ตโต สมฺภวนฺติ จ, ตโต สมฺภโว อสฺสาติ จ, ปริณตสฺส กตฺตุโน คนฺถสฺส เอว วา ภาโวติ จ วิคฺคโหฯ กตฺตุ ปาริณตฺยปกฺเข ตปฺปกาสกคนฺถสฺส ตทตฺเถน ปาริณตฺยํ สิทฺธํฯ
๑๒๔.
โชตยิตฺวาน สทฺธมฺมํ,
สนฺตาเรตฺวา สเทวเก;
ชลิตฺวา อคฺคิขนฺโธ’ว,
นิพฺพุโต โส สสาวโกฯ
๑๒๔. ‘‘โชตยิตฺวาเน’’จฺจาทิฯ อิมินา เหฏฺฐา ปจุรปทาภิหิโต พุทฺธวํโส สงฺเขปรูเปน วุตฺโตฯ
๑๒๔. ‘‘โชตยิ’’จฺจาทิฯ โส ตถาคโต สทฺธมฺมํ สปริยตฺติกํ นวโลกุตฺตรสทฺธมฺมํ โชตยิตฺวาน ญาณาโลเกน โอภาเสตฺวา สเทวเก สตฺเต สนฺตาเรตฺวา สํสารสาครปริยนฺตมุปเนตฺวา อคฺคิขนฺโธว มหาเตเชน อคฺคิกฺขนฺโธ วิย ชลิตฺวา อนญฺญสาธารณรูปกายสมฺปตฺติยา ปชฺชลิตฺวา อนฺเต สสาวโก สาวเกหิ สห นิพฺพุโต ขนฺธปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตติฯ อิมินา สกลพุทฺธวํเส พหูหิ ปเทหิ วุตฺตตฺโถ สงฺเขปกฺกเมน วุตฺโตฯ สตํ ธมฺโม, สนฺโต สํวิชฺชมาโน วา ธมฺโมติ จ, สห เทเวหิ วตฺตมานาติ จ, สห สาวเกหิ วตฺตมาโนติ จ วิคฺคโหฯ
๑๒๕.
มตฺถกฏฺฐี มตสฺสาปิ, รโชภาวํ วชนฺตุ เม;
ยโต ปุญฺเญน เต เสนฺติ [เสนฺตุ (ก.)], เชนปาทมฺพุชทฺวเยฯ
๑๒๕. ‘‘มตฺถกฏฺฐี’’อิจฺจาทิฯ มตสฺสาปิ มรณมาปนฺนสฺสาปิ เม มตฺถเก มุทฺธนิ อฏฺฐี รโชภาวํ ธูลิตฺตํ วชนฺตุ ปาปุณนฺตุฯ กสฺมาติ เจ? ยโต ยสฺมา การณา ปุญฺเญน กุสเลน กมฺเมน เหตุนา เต รชา ชินสฺส อิเม เชนา, ปาทา, เตเยว อมฺพุชานิว อมฺพุชานิ, เตสํ ทฺวเย เสนฺติ ปวตฺตนฺติ, ตถา โหตุ วา มา วา, ปณติเคเธเนว วทติฯ เอตฺถ ‘‘กถมหํ ภควโต ปาเท นิจฺจํ สิรสา ปณมามี’’ตฺยธิปฺปาโย วิตฺถาเรน วุตฺโตฯ
๑๒๕. ‘‘มตฺถกิ’’จฺจาทิ, มตสฺสาปิ เม มยฺหํ มตฺถกฏฺฐี มุทฺธนิ อฏฺฐีนิ รโชภาวํ อติสุขุมรชตฺตํ วชนฺตุ ปาปุณนฺตุฯ กสฺมา อาสีสนํ กโรตีติ เจ? ยโต ยสฺมา การณา ปุญฺเญน มยฺหํ ตถาวิเธน กุสลกมฺเมน เหตุนา เต รชา เชนปาทมฺพุชทฺวเย ชินปฏิพทฺธจรณปทุมยุคเฬ เสนฺติ ปวตฺตนฺติ, พุทฺธสฺส สิริปาเท กิญฺจิปิ รโชชลฺลํ น อุปลิมฺปเตว, ตถาปิ วนฺทนาภิลาเสน เอวํ วุตฺตํฯ เอตฺถ ‘‘กถมหํ ภควโต สิริปาเท มุทฺธนา นิจฺจํ ปณมามี’’ตฺยภิลาโส วิตฺถาเรน วุตฺโตฯ มตฺถเก อฏฺฐีติ จ, รชโส ภาโวติ จ, ชินสฺส อิเมติ จ, เชนา จ เต ปาทา เจติ จ, เตเยว อมฺพุชานีติ จ, เตสํ ทฺวยนฺติ จ วิคฺคโหฯ
๑๒๖.
อิจฺจตฺร นิจฺจํปณติ-เคโธ สาธุ ปทิสฺสติ;
ชายเต’ยํ คุโณ ติกฺข-ปญฺญาน’มภิโยคโตฯ
๑๒๖. พฺยาสตฺตเมวสฺส วิวรติ ‘‘อิจฺจตฺริ’’จฺจาทินาฯ อิจฺเจวํ อตฺร คาถายํ ปณติยํ ปณาเม เคโธ อธิกจฺฉนฺโท สาธุ สุนฺทรํ ปทิสฺสติ วิญฺญายเต, อยํ ยถาวุตฺโต โอโช คุโณ ปริณตภาวสงฺขาโต ติกฺขปญฺญานํ สาติสยมตีนํ เอวํ สนฺเตปิ อภิโยคโต ปุนปฺปุนปฺปวตฺติตปริจยพเลน ชายเต อุปฺปชฺชติฯ
๑๒๖. อิทานิ สํขิตฺตสฺสตฺถสฺส วิตฺถาเรน ปกาสิตภาวํ ‘‘อิจฺจตฺร’’อิจฺจาทินา นิทฺทิสติฯ อิติ อิมินา อนนฺตรคาถายํ วุตฺตกฺกเมน อตฺร อิมิสฺสํ คาถายํ นิจฺจํปณติเคโธ นิรนฺตรปณาเม อธิกกตฺตุกามตากุสลจฺฉนฺโท สาธุ วิภูโต วิภูตํ วา ปทิสฺสติ ปญฺญายติ, อยํ คุโณ ยถาวุตฺโต อยํ ปริณตภาวสงฺขาโต โอโช นาม สทฺทตฺถคุโณ ติกฺขปญฺญานํ สุขุมพุทฺธิมนฺตานํ อภิโยคโต คนฺถวิสยภูเตน นิรนฺตราภฺยาเสเนว ชายเต สิชฺฌติ, วตฺตุ ปาริณตฺเยเนว ภวนโต เยสํ เกสญฺจิ เยน เกนจิ ปกาเรน น สิชฺฌตีติฯ นิจฺจํ ปวตฺตา ปณตีติ จ, ตสฺสํ เคโธติ จ, ติกฺขา ปญฺญา เยสนฺติ จ, อภิ ปุนปฺปุนํ โยโค ยุญฺชนนฺติ จ วิคฺคโหฯ
๑๒๗.
มธุรตฺตํ ปทาสตฺติ-รนุปฺปาสวสา ทฺวิธา;
สิยา สมสุติ ปุพฺพา, วณฺณาวุตฺติ ปโร ยถาฯ
๑๒๗. มาธุริยมวธารยมาห ‘‘มธุรตฺต’’มิจฺจาทิฯ สวนียตฺเตน มโนหรตฺตํ มธุรตฺตํฯ ตํ ปทานิ วากฺยาลงฺการานิ สมานานิ อุตฺตรุตฺตเรหิ, เตสํ อาสตฺติ ฐานาทินายถากถญฺจิ สมสุตีนํ อาสนฺนตา ปทาสตฺติ, ปฐมปฺปยุตฺตสฺสกฺขรสฺส ปจฺฉา ปาโส ปกฺเขโป อนุปฺปาโส, ปทาสตฺติ จ อนุปฺปาโส จ, เตสํ วเสน ทฺวิธา โหติฯ ‘‘กีทิสา เต’’ติ อาห ‘‘สิยา’’ติอาทิฯ ปุพฺพา ปฐมาภิหิตา ปทาสตฺติ สมา เยน เกนจิ ฐานมตฺตาสํโยคาทินา ปทนฺตเรน สุติ วณฺโณ ยสฺสา สา สิยา ภเวยฺย, ปโร ปจฺฉิโม อนุปฺปาโส ตุ วณฺณสฺส สรพฺยญฺชนลกฺขณสฺส อาวุตฺติ ปุนปฺปุนุจฺจารณํ สิยาติฯ เอวํ กตฺถจิ พนฺเธ สมานปทาสตฺติ กตฺถจิ อนุปฺปาโส กตฺถจิ ตทุภยํ, ทฺวเยน รหิโต วิรโส พนฺโธ นสฺสาทียเต กวีหิ, ตาทิสํ มธุรตฺตํ ทุวิธํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ, สิเลสสมตานฺวิตนฺตุจฺจนฺตเมว รมณียํ สิยาติ ลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ยเถ’’ติ ลกฺขิยมุภยตฺโถทาหรติ ‘‘ยเท’’จฺจาทินา, ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทินา จฯ
๑๒๗. อิทานิ มธุรคุณํ ทสฺเสติ ‘‘มธุริ’’จฺจาทินาฯ มธุรตฺตํ สวนียภาวโต มโนหรตฺตํ มธุรคุณํ, ปทานํ วากฺยาวยวสงฺขาตานํ สฺยาทฺยนฺตาทีนํ อุปรูปริปเทหิ สมานานํ อาสตฺติ ฐานกรณาทินา เยน เกนจิ ปกาเรน อญฺญมญฺญํ อาสนฺนตา, อนุปฺปาโส ปุพฺพุจฺจาริตวณฺณานํ ปุน ปกฺขิปนญฺจาติ ทฺวินฺนํ วสา วิภาเคน ทฺวิธา โหติฯ ตตฺถ ปุพฺพา ปทาสตฺติ สมสุติ สิยา, ปุพฺพาปรวณฺณานํ ฐานมตฺตากรณาทีหิ อาสนฺนสุติสงฺขตวณฺณวุตฺติ โหติ, ปโร อนุปฺปาโส ปน วณฺณาวุตฺติ สรพฺยญฺชนสภาวานํ ปุพฺพุจฺจาริตวณฺณานํ ปุนปฺปุนุจฺจารณํ สิยาติฯ ยถาติ ทฺวีสุ อุทาหรณมาทิสติฯ เอวํ กตฺถจิ พนฺเธ ปทาสตฺติ กตฺถจิ อนุปฺปาโส กตฺถจิ ตทุภยํ, ทฺวีหิ วินิมุตฺโต ปน พนฺโธ วิญฺญูหิ อสฺสาทนีโย น โหติฯ อุปริ วกฺขมานาหิ สิเลสสมตาหิ ยุตฺตํ มธุรตฺตํ ปน วิเสสโต อสฺสาทนียํ โหตีติฯ มธุรสฺส พนฺธสฺส ภาโวติ จ, ปทานํ อาสตฺตีติ จ, อนุ ปจฺฉา ปาโส ปกฺเขโปติ จ, ปทาสตฺติ จ อนุปฺปาโส จาติ จ, เตสํ วโส เภโทติ จ, สมา สุติ วณฺโณ ยสฺสาติ จ, วณฺณสฺส อาวุตฺตีติ จ วิคฺคโหฯ
๑๒๘.
ยทา เอโส’ภิสมฺโพธิํ,
สมฺปตฺโต มุนิปุงฺคโว;
ตทา ปภุติ ธมฺมสฺส,
โลเก ชาโต มหุสฺสโวฯ
๑๒๘. เอโส มุนิปุงฺคโว ยทา ยโต ปภุติ อภิสมฺโพธิํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สมฺปตฺโต สมธิคโต, ตทา ปภุติ ตโต อารพฺภ ธมฺมสฺส จตุสติปฏฺฐานาทิเภทสฺส สตฺตติํสโพธิปกฺขิยสงฺขาตสฺส มหุสฺสโว มหนฺโต อพฺภุทโย นิปฺปฏิปกฺขา ปวตฺติ โลเก ติวิเธ ชาโต อโหสีติฯ อิห กฺวจิ ทีฆตากตํ สทิสตฺตํ, กฺวจิ ฐานกตํ, กฺวจิ สํโยคกตํ, กฺวจิ อญฺญถา, เตนาห ‘‘สิยา สมสุติ ปุพฺพา’’ติฯ
๑๒๘. ‘‘ยทิ’’จฺจาทิฯ เอโส มุนิปุงฺคโว ยทา อภิสมฺโพธิํ สพฺพญฺญุตํ สมฺปตฺโต สสนฺตาเน อุปฺปาทนวเสน สมฺปาปุณิ, ตทา ปภุติ ตโต ปฏฺฐาย ธมฺมสฺส กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานาทิปเภทสฺส สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมสฺส มหุสฺสโว มหาภิวุทฺธิ โลเก กามาทิโลกตฺตเย ชาโตติฯ อิห ‘‘ยทา เอโส’’ติ ทีฆกาลวเสน อาสนฺนตา, ‘‘ย เอ’’ติ ฐานวเสน อาสนฺนตา, ‘‘อภิสมฺโพธิํ สมฺปตฺโต’’ติ สํโยควเสน อาสนฺนตา, ‘‘ภิ ธิ’’นฺติ ธนิตโต อาสนฺนตาติ อิจฺจาทินา ปทาสตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ อภิสมฺพุชฺฌติ เอตายาติ จ, ปุมา จ โส โคเจติ จ, มุนีนํ ปุงฺคโวติ จ, มหนฺโต จ โส อุสฺสโว จาติ จ วิคฺคโหฯ
๑๒๙.
มุนินฺทมนฺทหาสา เต, กุนฺทสนฺโทหวิพฺภมา;
ทิสนฺต’มนุธาวนฺติ, หสนฺตา จนฺทกนฺติโยฯ
๑๒๙. กุนฺทานํ กุสุมานํ สนฺโทโห สมูโห, ตสฺส วิพฺภโม เยสํ เต, มุนินฺทสฺส มนฺทหาสา มนุญฺญา หสิตานิ จนฺทสฺส กนฺติโย โสภาโย หสนฺตา วิฑมฺพยนฺตา ทิสนฺตมนุธาวนฺติ อนุวิจรนฺติฯ อิจฺจตฺร นการสหิตสฺส ทการสฺส, ตการสฺส จานุวตฺตนํฯ
‘‘อินฺทนีลทลทฺวนฺท-สุนฺทรํ สิริมนฺทิรํ;
มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ, วินฺทติ’นฺทีวรชฺชุติํ’’ฯ
อิจฺจปรมุทาหรณํฯ
๑๒๙. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิฯ กุนฺทสนฺโทหวิพฺภมา สุปุปฺผิตกุนฺทกุสุมราสิสทิสลีลาวนฺตา เต มุนินฺทมนฺทหาสา พุทฺธสฺส มนุญฺญา หสิตา จนฺทกนฺติโย นิมฺมลจนฺทกิรเณ หสนฺตา นินฺทนฺตา ทิสนฺตํ ตํ ตํ ทิสํ, ทิสาปริยนฺตํ วา อนุธาวนฺติ วิธาวนฺตีติฯ เอตฺถ นการสหิตทการสฺส, นการสหิตตการสฺส จ อาวุตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ มนฺทา จ เต หาสา เจติ จ, มุนินฺทสฺส มนฺทหาสาติ จ, กุนฺทานํ สนฺโทโหติ จ, ตสฺส วิพฺภโม เยสนฺติ จ, ทิสาเยว ทิสนฺตํ, ทิสานํ วา อนฺตนฺติ จ วิคฺคโหฯ
‘‘อินฺทนีลทลทฺวนฺท-สุนฺทรํ สิริมนฺทิรํ;
มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ, วินฺทติ’นฺทีวรชฺชุติ’’นฺติฯ
อิทมฺปิ นการสหิตทการวณฺณาวุตฺติยา อปรมุทาหรณํฯ
ตตฺถ อินฺทนีลทลทฺวนฺทสุนฺทรํ อินฺทนีลมณิสกลิกายุคฬมิว มโนหรํ สิริมนฺทิรํ ตโตเยว โสภาย นิวาสฏฺฐานภูตํ มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ อินฺทีวรชฺชุติํ นีลุปฺปลกนฺติํ วินฺทติ อนุโภติ, อินฺทีวรชฺชุติสมานาติ อธิปฺปาโยฯ
๑๓๐.
สพฺพโกมลวณฺเณหิ, นา’นุปฺปาโส ปสํสิโย;
ยถา’ยํ มาลตีมาลา, ลินโลลาลิมาลินีฯ
๑๓๐. เยหิ เกหิจิ อาวุตฺติโต อนุปฺปาโสติ เจ? เนตฺยาห ‘‘สพฺพ’’อิจฺจาทิฯ สพฺเพหิ โกมเลหิ สุกุมาเรหิ วณฺเณหิ อกฺขเรหิ อนุปฺปาโส น ปสํสิโย สิลาฆนีโย น โหติ สิเลสวิโรธิตฺตาฯ ‘‘ยเถ’’ติ ตํ อุทาหรติฯ อยํ มาลตีมาลา ชาติกุสุมทามํ ลินานํ พฺยาธิตานํ โลลานํ กุสุมรสารพฺภ โลลุปานํ อลีนํ ภมรานํ มาลา ปนฺติ สา อสฺสา อตฺถีติ ลินโลลาลิมาลินีฯ
๑๓๐. วุตฺตานุปฺปาโสปิ สพฺพโกมลวณฺเณหิ วิรจิโต น ปสํสิโยติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพโกมลวณฺเณหี’’ติอาทิมาหฯ สพฺพโกมลวณฺเณหิ สพฺเพหิ สุกุมารกฺขเรหิ กโต อนุปฺปาโส วณฺณาวุตฺติลกฺขโณ น ปสํสิโย สิเลสาลงฺการวิรุทฺธตฺตา ปสตฺโถ น โหติฯ ‘‘ยถา’’ติ ตมุทาหรติฯ อยํ มาลตีมาลา เอสา ชาติสุมนมาลิกา ลินานํ พฺยาวฏานํ ปตนฺตานํ โลลานํ คนฺธลุทฺธานํ อลีนํ ภมรานํ มาลินี ปนฺติยุตฺตาติฯ เอตฺถ ลการสฺเสว ปุนปฺปุนปฺปโยเคน โกมลวณฺณาวุตฺติฯ มาลตีนํ มาลาติ จ, โลลา จ เต อลโย จาติ จ, ลินา จ เต โลลาลโย จาติ จ, เตสํ มาลาติ จ, สา อสฺส อตฺถีติ จ วิคฺคโหฯ
๑๓๑.
มุทูหิ วา เกวเลหิ,
เกวเลหิ ผุเฏหิ วา;
มิสฺเสหิ วา ติธา โหติ,
วณฺเณหิ สมตา ยถาฯ
๑๓๑. สมตํ สมฺภาเวติ ‘‘มุทูหิ’’จฺจาทินาฯ เกวเลหิ เกวลผุฏาทิภาวาปวตฺเตหิ สกเลหิ มุทูหิ จตูสุปิ ปาเทสุ สชาติเยหิ อสิถิลโกมเลหิ วา กการาทีหิ วา สิถิลโกมลสฺส สิเลสปฏิปกฺขตฺตา เกวเลหิ ผุเฏหิ วา อธิมตฺตสุตีหิ ภการาทีหิ [ราคาทีหิ (ก.)] วา อกิจฺฉวจนีเย กิจฺฉวจนียสฺส สุขุมาลวิปริยยตฺตา มิสฺเสหิ วา มชฺฌิมสุตีหิ มุทุภูตสํสฏฺเฐหิ วา วณฺเณหิ อกฺขเรหิ กรณภูเตหิ สมตา ติธา โหติ คชฺเช ปชฺเช วาฯ ‘‘ยเถ’’ติ ติวิธมุทาหรติฯ
๑๓๑. อิทานิ สมตํ วิภาเวตุํ ‘‘มุทูหิ’’จฺจาทิมาหฯ เกวเลหิ ผุฏมิสฺเสหิ อญฺญตฺตา สกเลหิ มุทูหิ สิถิลโกมเลหิ วณฺเณหิ กการาทีหิ วา เกวเลหิ ผุเฏหิ เกวลโกมลวณฺณรหิตตฺตา สกเลหิ อกิจฺฉุจฺจารณีเยหิ อธิมตฺตสุตีหิ ภการาทีหิ วณฺเณหิ วา มิสฺเสหิ ยถาวุตฺตมุทุผุฏสมฺมิสฺเสหิ วณฺเณหิ วา กรณภูเตหิ สมตา คชฺเช วา ปชฺเช วา ติธา โหตีติฯ ยทิ สิถิลโกมลวณฺเณหิ วิจริตํ สิเลสาลงฺการสฺส, กิจฺฉุจฺจารณีเยหิ ผุฏวณฺเณหิ กตํ สุขุมาลาลงฺการสฺส จ วิรุชฺฌตีติฯ ‘‘ยถา’’ติ ติวิธมุทาหรติฯ
เกวลมุทุสมตา
๑๓๒.
โกกิลาลาปสํวาที,
มุนินฺทาลาปวิพฺภโม;
หทยงฺคมตํ ยาติ,
สตํ เทติ จ นิพฺพุติํฯ
๑๓๒. ‘‘โกกิเล’’จฺจาทิฯ โกกิลานํ กรวีกสกุณานํ อาลาโป กูชิตํ, ตํ สํวทติ ปกาสติ สีเลนาติ โกกิลาลาปสํวาที, ตํสทิโสติ อตฺโถ, มุนินฺทสฺส อาลาโป วิสฏฺฐาทิอฏฺฐงฺคิโก สโร ตสฺส วิพฺภโม วิลาโส สตํ สปฺปุริสานํ หทยงฺคมตํ มโนนุสาริตํ มธุรภาวํ ยาติ, นิพฺพุติํ นิพฺพานญฺจ เตสํ เทติฯ
๑๓๒. ‘‘โกกิลิ’’จฺจาทิฯ โกกิลานํ กรวีกสกุณานํ อาลาปํ นาทลีลํ สํวาที ปกาสนสีโล, ตํสทิโสติ อธิปฺปาโย, มุนินฺทสฺส สพฺพญฺญุโน อาลาปสฺส วิสฏฺฐาทิอฏฺฐงฺคิกนาทสฺส วิพฺภโม วิลาโส สตํ สปฺปุริสานํ หทยงฺคมตํ จิตฺตาราธิตภาวํ ยาติ จ, นิพฺพุติํ สุตสมฺพนฺเธน เตสํเยว สาธูนํ นิพฺพานํ เทติ จ เทนฺโตปิ โหตีติฯ เอตฺถ โกกิลาลาปสทฺเทน นิสฺสิเต นิสฺสยโวหาเรน ลีลา คหิตาฯ
เกวลผุฏสมตา
๑๓๓.
สมฺภาวนียสมฺภาวํ,
ภควนฺตํ ภวนฺตคุํ;
ภวนฺตสาธนากงฺขี,
โก น สมฺภาวเย วิภุํฯ
๑๓๓. ‘‘สมฺภาวนีเย’’จฺจาทิฯ สมฺภาวนีโย อาทรณีโยฯ สเทวเก โลเก สนฺโต โสภโน ภาโว อธิปฺปาโย ยสฺส ตํฯ ภวนฺตํ นิพฺพานํ คโตติ ภวนฺตคุ, ตํ วิภุํฯ ภควนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํฯ ภวสฺส สํสารสฺส อนฺโต อวสานํ นิพฺพานํ, ตสฺส สาธนํ สมฺปาทนมากงฺขติ สีเลนาติ ภวนฺตสาธนากงฺขี, โก นาม สํสารวตฺติชโนฯ น สมฺภาวเย อาทรํ น กเรยฺย, กโรตฺเยวาติ อตฺโถฯ
๑๓๓. ‘‘สมฺภาวนียิ’’จฺจาทิฯ สมฺภาวนียสมฺภาวํ สเทวเกน โลเกน อาทรณียโสภนาธิปฺปายํ ภวนฺตคุํ ภวสฺส อนฺตสงฺขาตํ นิพฺพานํ คตํ วิภุํ ปภุํ ภควนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ภวนฺตสาธนากงฺขี นิพฺพานสาธนาภิลาสี โก กตโม สํสารวตฺติชโน น สมฺภาวเย อาทรํ น กเรยฺย, กโรตฺเยวฯ สนฺโต จ โส ภาโว จาติ จ, สมฺภาวนีโย สมฺภาโว ยสฺเสติ จ, ภวสฺส อนฺตนฺติ จ, ภวนฺตํ คโตติ จ, ตสฺส สาธนนฺติ จ, ตํ อากงฺขติ สีเลนาติ จ วิคฺคโหฯ
มิสฺสกสมตา
๑๓๔.
ลทฺธจนฺทนสํสคฺค-สุคนฺธิมลยานิโล;
มนฺท’มายาติ ภีโตว, มุนินฺทมุขมารุตาฯ
๑๓๔. ‘‘ลทฺธิ’’จฺจาทิฯ ลทฺโธ จนฺทนตรูนํ สํสคฺโค ปริจโย เตน โสภโน คนฺโธ อสฺสาติ สุคนฺธี สุรภิ มลยานิโลทกฺขิณปวมาโน มุนินฺทสฺส มุขมารุตา ภีโตว ตาทิสมุทุตฺตสีตลตฺตสุคนฺธสมฺปตฺติยา อตฺตโน ทูรตรตฺตา อายาติ อนุวตฺตติฯ มนฺทนฺติ อาคมนกฺริยาวิเสสนํฯ
๑๓๔. ‘‘ลทฺธิ’’จฺจาทิฯ ลทฺธจนฺทนสํสคฺคสุคนฺธิมลยานิโล ปฏิลทฺธจนฺทนตรุสารสมวาเยน โสภนคนฺธสมนฺนาคโต มลยเทสโต อาคจฺฉมานมาลุโต มุนินฺทมุขมารุตา พุทฺธสฺส มุขสุรภิวาสิตปวนโต ภีโต อิว ตาทิสมุทุสุรภิสีตลตฺตสฺส อตฺตนิ อสมฺภวโต ภีโตว มนฺทํ สณิกํ ยาติ อภิมุขเมตีติฯ จนฺทนานํ สํสคฺโคติ จ, ลทฺโธ จ โส จนฺทนสํสคฺโคติ จ, โสภโน คนฺโธ ยสฺสาติ จ, ลทฺธจนฺทนสํสคฺเคน สุคนฺธีติ จ, มลยโต อาคโต อนิโลติ จ, มุนินฺทมุขโต นิกฺขนฺโต มารุโตติ จ วิคฺคโหฯ มนฺทนฺติ กฺริยาวิเสสนํฯ เอตฺถ ติวิธสมตายํ ‘‘โกกิลาลาปสํวาทิ’’จฺจาทิติวิธลกฺขิยสฺสาปิ ‘‘มุทูหิ วา เกวเลหิ’’จฺจาทินา ทสฺสิตลกฺขณตฺตเยน ตุลฺยตา สุปากฏาวาติฯ
๑๓๕.
อนิฏฺฐุรกฺขรปฺปายา, สพฺพโกมลนิสฺสฏา;
กิจฺฉมุจฺจารณาเปต-พฺยญฺชนา สุขุมาลตาฯ
๑๓๕. สุขุมาลตา กถียติ ‘‘อนิฏฺฐุรกฺขเร’’จฺจาทินาฯ อนิฏฺฐุรานิ อผรุสานิ อกฺขรานิ วณฺณานิ ปายานิ พหูนิ ยสฺสา สา ตถา, ‘‘นิฏฺฐุรานิ อปฺปกานี’’ติ ปายคฺคหเณน สูจิตํ, ตโตเยว สพฺเพหิ เกวเลหิ โกมเลหิ สิถิเลหิ ลฆูหิ อกฺขเรหิ นิสฺสฏา นิคฺคตา กิจฺเฉน ทุกฺเขน อุจฺจารณา ตโต อเปตานิ อปคตานิ พฺยญฺชนานิ ยสฺสา สาติ อนุวทิตฺวา สุขุมาลตา วิธียเตฯ
๑๓๕. อิทานิ สุขุมาลตํ ทสฺเสติ ‘‘อนิฏฺฐุเร’’จฺจาทินาฯ อนิฏฺฐุรกฺขรปฺปายา อกกฺกสวณฺณพหุลา สพฺพโกมลนิสฺสฏา อนิฏฺฐุรกฺขรานํ เยภุยฺยคฺคหณโตเยว สกลสิถิลวณฺณวิรหิตา กิจฺฉมุจฺจารณาเปตพฺยญฺชนา ทุกฺขุจฺจารณียวณฺเณหิ วิคตอกฺขรสมนฺนาคตา สุขุมาลตา นามาติฯ อนิฏฺฐุรานิ อกฺขรานิ ปายานิ พหูนิ ยสฺสนฺติ จ, สพฺเพ จ เต โกมลา เจติ จ, เตหิ นิสฺสฏาติ จ, กิจฺเฉน อุจฺจารณาติ จ, เตหิ อเปตานีติ จ, ตานิ พฺยญฺชนานิ ยสฺสาติ จ วิคฺคโหฯ นิคฺคหีตาคโมฯ
๑๓๖.
ปสฺสนฺตา รูปวิภวํ, สุณนฺตา มธุรํ คิรํ;
จรนฺติ สาธู สมฺพุทฺธ-กาเล เกฬิปรมฺมุขาฯ
๑๓๖. อุทาหรติ ‘‘ปสฺสนฺตา’’อิจฺจาทิฯ รูปวิภวํ รูปสมฺปตฺติํ ปสฺสนฺตา มธุรํ คิรํ วาจํ สุณนฺตา สาธโว เกฬิปรมฺมุขา กีฬาย นิจฺฉนฺตา จรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ กตฺถาติ อาห ‘‘สมฺพุทฺธกาเล’’ติฯ
๑๓๖. ‘‘ปสฺสนฺติ’’จฺจาทินา ลกฺขิยมุทาหรติ, ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ
๑๓๗.
อลงฺการวิหีนาปิ, สตํ สมฺมุขเต’ทิสี;
อาโรหติ วิเสเสน, รมณียา ตทุชฺชลาฯ
๑๓๗. วิสิฏฺฐสฺสาญฺญธมฺมสฺส อภาเวปิมินาโวปาเทโย พนฺโธติ อาห ‘‘อลงฺกาเร’’จฺจาทิฯ อลงฺกาเรหิ วิหีนาปิ เอทิสี สุขุมาลตา สตํ ปณฺฑิตชนานํ สมฺมุขตํ อภิมุขภาวํ วาจาโคจรตฺตํ อาโรหติ อุปคจฺฉติ, กิมุตอตฺถาลงฺการาลงฺกิเตตฺยปิสทฺโทฯ เตน สภาววุตฺยาทินา อลงฺกาเรน อุชฺชลา ทิตฺตา ปน วิเสเสนาติสเยน รมณียา มนุญฺญาติฯ
๑๓๗. ‘‘อลงฺกาเร’’จฺจาทิฯ เอทิสี เอวํวิธา สุขุมาลตา อลงฺการวิหีนาปิ อตฺถาลงฺการวิรหิตาปิ สตํ ปญฺญวนฺตานํ สมฺมุขตํ อภิมุขภาวํ เตสํ วจนวิสยภาวนฺติ อตฺโถ อาโรหติ ปาปุณาติฯ ตทุชฺชลา เตน สภาววุตฺติวงฺกวุตฺติสมฺภูเตน อตฺถาลงฺกาเรน โชตมานา วิเสเสน อติสเยน รมณียา มนุญฺญา โหติฯ อลงฺกาเรหิ วิหีนาติ จ, เตน อุชฺชลาติ จ วิคฺคโหฯ
๑๓๘.
โรมญฺจปิญฺฉรจนา, สาธุวาทาหิตทฺธนี;
ลฬนฺติ’เม มุนีเมฆุ-มฺมทา สาธุ สิขาวลาฯ
๑๓๘. ตมุทาหรติ ‘‘โรมญฺเจ’’จฺจาทินาฯ โรมญฺจา โลมหํสา อิว โรมญฺจา เอว วา, ปิญฺฉานิ พริหานิ [ปริหารานิ (ก.)] เตสํ รจนา ฉตฺตากาเรน วิธานํ เยสํ เต ตถา, ‘‘สาธู’’ติ วาโท วจนํ ตํสทิโสเยว วา, อาหิโต ธนิ เกกาสงฺขาโต เยสํ เต ตถา, มุนิเมเฆน มุนิสทิเสน มุนิสงฺขาเตน วา วาริเทน อุมฺมทา มตฺตา สาธุสทิสา สาธุ เอว วา สิขาวลา มยูรา ลฬนฺติ ลีโลเปตา วิจรนฺติ, อญฺญมญฺญํ รมนฺตีติ อตฺโถฯ
๑๓๘. อตฺถาลงฺการยุตฺตสุขุมาลตมุทาหรติ ‘‘โรเม’’จฺจาทินาฯ โรมญฺจปิญฺฉรจนา โลมหํสสทิสา โรมา เอว วา ปิญฺฉานํ พริหานํ รจนา ฉตฺตากาเรน วิตฺถารวนฺตา สาธุวาทาหิตทฺธนี ‘‘สาธู’’ติ วจนสทิเสหิ สาธุวาเทหิ วา ปวตฺตเกกานินฺนาเทหิ สมนฺนาคตา มุนิเมฆุมฺมทา มุนิสทิเสน มุนิสงฺขาเตน วา เมเฆน สญฺชาตมทา อิเม สาธุสิขาวลา สชฺชนสทิสา สาธุโน เอว วา มยูรา ลฬนฺติ ลีโลเปตา ภวนฺตีติฯ อิทํ อเสสวตฺถุวิสยํ สมาสรูปกํ อมุขฺยปกฺเข ‘‘โรมญฺจา วิย สาธุวาโท วิย มุนิ วิย สาธโว วิยา’’ติ จ, มุขฺยปกฺเข ‘‘ปิญฺฉรจนา วิย อาหิตทฺธนี วิย เมโฆ วิย สิขาวลา วิยา’’ติ อุปจริตพฺพํฯ โรมญฺจา เอว ปิญฺฉานีติ จ, เตสํ รจนา เยสนฺติ จ, ‘‘สาธุ’’อิติ วาโทติ จ, อาหิโต จ โส ธนิ เจติ จ, สาธุวาโท อาหิตทฺธนิ เยสนฺติ จ, มุนิ เอว เมโฆติ จ, เตน อุมฺมทาติ จ, สาธโว เอว สิขาวลาติ จ วากฺยํฯ ‘‘มุนีเมโฆ’’ติ เอตฺถ ทีฆตฺตํ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํฯ
๑๓๙.
สุขุมาลตฺตมตฺเถว, ปทตฺถวิสยมฺปิ จ;
ยถา มตาทิสทฺเทสุ, กิตฺติเสสาทิกิตฺตนํฯ
๑๓๙. น เกวลํ สุขุมาลตา สทฺเทว, อตฺเถปีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘สุขุมาลตฺต’’มิจฺจาทิฯ อตฺเถวาติ วิชฺชเตว, ตํ ตุ อโนจิตฺยคามฺมาทิวชฺชนา สมฺภวติฯ ‘‘ยเถ’’ติ ตมุทาหรติฯ มตาทิสทฺเทสุ วตฺตพฺเพสุ กิตฺติเสสาทีนํ สทฺทานํ กิตฺตนํ กถนํฯ
๑๓๙. อยํ สุขุมาลตา น เกวลํ สทฺเทว, อตฺเถปีติ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘สุขุมาลตฺต’’มิจฺจาทิฯ สุขุมาลตฺตมตฺเถว ปทตฺถวิสยมฺปิ จ ปทาภิเธยฺยโคจรมฺปิ สุขุมาลตฺตํ อตฺเถว, ตญฺจ โอจิตฺยหีนคามฺมโทสปริหาเรน สิชฺฌติฯ ‘‘ยถา’’ติ ตมุทาหรติฯ มตาทิสทฺเทสุ วตฺตพฺเพสุ กิตฺติเสสาทิสทฺทานํ กิตฺตนํ กถนนฺติฯ มโต อิติอาทิ เยสํ ‘‘ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต’’ อิจฺจาทีนมิติ จ, กิตฺติเสโส อิติอาทิเยสํ ‘‘เทวตฺตํ คโต, สคฺคกายมลงฺกรี’’ตฺยาทีนมิติ จ วิคฺคโหฯ
๑๔๐.
สิลิฏฺฐปทสํสคฺค-
รมณียคุณาลโย;
สพนฺธคารโว โส’ยํ,
สิเลโส นาม ตํ ยถาฯ
๑๔๐. สิเลสํ ทสฺเสติ ‘‘สิลิฏฺเฐ’’จฺจาทินาฯ สิลิฏฺฐานํ พนฺธลาฆวาภาเวน อญฺญมญฺญํ สิลิฏฺฐานํ ปทานํ สํสคฺเคน รมณีโย มนุญฺโญ คุโณ ตสฺส อาลโย ปวตฺติฏฺฐานํฯ พนฺธสฺส รจนาย คารโว อสิถิลตา, สห เตน วตฺตตีติ สพนฺธคารโวติ อนุวทิตฺวา โสยํ สิเลโส นามาติ วิธียเตฯ ‘‘ตํ ยเถ’’ตฺยุทาหรติฯ ยถา อยํ สิเลโส, ตถา อญฺโญปิ ตาทิโส ทฏฺฐพฺโพ, น ตฺวยเมเวติ ‘‘ตํ ยถา’’ สทฺทสฺสตฺโถฯ
๑๔๐. อิทานิ สิเลสํ นิทฺทิสติ ‘‘สิลิฏฺเฐ’’จฺจาทินาฯ สิลิฏฺฐปทสํสคฺครมณียคุณาลโย ฐานกรณาทีหิ อาสนฺนวณฺณานํ วินฺยาสเหตุ อญฺญมญฺญนิสฺสิตานํ ปทานํ สมวาเยน มนุญฺญคุณสฺส ปวตฺติฏฺฐานภูโต สพนฺธคารโว พนฺธคารวสงฺขาตรจนาย อสิถิลภาเวน สห ปวตฺโต โส อยํ พนฺโธ สิเลโส นามาติฯ สิเลโส นาม พนฺธคารโว, ตปฺปฏิปาทกพนฺโธปฺเยตฺถ สิเลโสติ วุจฺจติฯ สิลิฏฺฐา จ เต ปทา เจติ จ, เตสํ สํสคฺโคติ จ, เตน รมณีโยติ จ, โส เอว คุโณติ จ, ตสฺส อาลโยติ จ, พนฺธสฺส คุรุโน ภาโวติ จ, เตน สห ปวตฺตตีติ จ วากฺยํฯ ตํ ยถา ‘‘พาลินฺทุ’’อิจฺจาทิฯ
๑๔๑.
พาลินฺทุวิพฺภมจฺเฉทิ-นขราวลิกนฺติภิ;
สา มุนินฺทปทมฺโภช-กนฺติ โว วลิตา’วตํฯ
๑๔๑. ‘‘พาลินฺทุ’’อิจฺจาทิฯ พาลินฺทุโน ปญฺจมี [ปญฺจมีจนฺทสฺส (?)] ปญฺจทสกลสฺส วิพฺภโม มโนหรตฺตํ, ตํ ฉินฺทติ สีเลนาติ พาลินฺทุวิพฺภมจฺเฉทิโย ปญฺจมีจนฺทสฺส กลาสนฺนิภานํ นขรานํ นขานํ อาวลิโย ตาสํ กนฺติภิ โสภาหิ สห วลิตา สํยุตฺตา สา, มุนินฺทสฺส ปทานิเยว อมฺโภชานิ ปทุมานิ เตสํ กนฺติฯ โว ตุมฺเห สามญฺเญน วทติฯ อวตํ ปาลยตุฯ
๑๔๑. พาลินฺทุ…เป.… กนฺติภิ ตรุณจนฺทวิลาสวินาสนสภาวสมนฺนาคตนขปนฺติโสภาหิ สห วลิตา สํยุตฺตา สา มุนินฺทปทมฺโภชกนฺติ สา สมฺพุทฺธปาทปทุมโสภา โว ตุมฺเห อวตํ รกฺขตูติฯ พาโล จ โส อินฺทุ จาติ จ, ตสฺส วิพฺภโมติ จ, ตํ ฉินฺทติ สีเลนาติ จ, นขานํ อาวลิโยติ จ, ตาสํ กนฺตีติ จ, พาลินฺทุวิพฺภมจฺเฉทิโย จ ตา นขราวลิกนฺติโย จาติ จ, มุนินฺทสฺส ปทานีติ จ, ตานิเยว อมฺโภชานีติ จ, เตสํ กนฺตีติ จ วิคฺคโหฯ
๑๔๒.
อุกฺกํสวนฺโต โย โกจิ,
คุโณ ยทิ ปตียเต;
อุทาโร’ยํ ภเว เตน,
สนาถา พนฺธปทฺธติฯ
๑๔๒. อุทารตฺตมวธารยมาห ‘‘อุกฺกํสวนฺโต’’อิจฺจาทิฯ โย โกจิ ‘‘อิทเมเว’’ติ นิยมาภาวา คุโณ จาคาติสยาทิโก อุกฺกํสวนฺโต อธิมตฺโต ยทิ ปตียเต วิญฺญายเต พนฺเธติ วิญฺญายติ ‘‘พนฺธปทฺธตี’’ติ วกฺขมานตฺตา, อยํ อุทาโร ภเวติ วิธิฯ อุทาโรยํ โหตุ, กิํ ตโต สิยาติ อาห ‘‘เตนิ’’จฺจาทิฯ เตน อุกฺกํสวตา คุเณน พนฺธปทฺธติ รจนกฺกโม นาถภูเตน อุทารคุเณน สห วตฺตตีติ สนาถา, สมฺปทาวาติ [สมฺปทาวตีติ (?)] วุตฺตํ โหติฯ
๑๔๒. อิทานิ อุทารตฺตมุทฺทิสติ ‘‘อุกฺกํเส’’จฺจาทินาฯ อุกฺกํสวนฺโต อติสยวา โยโกจิ คุโณ จาคาติสยาทิโก สทฺทาวลิยา ปฏิปาทนีโย อานุภาโว ยทิ ปตียเต สเจ กตฺถจิ พนฺเธ วิญฺญายเต, อยํ ยถาวุตฺตคุโณ อุทาโร นาม ภเวฯ เตน กิํ ปโยชนนฺติ เจ? พนฺธพนฺธติ ปทาวลิ เตน อุกฺกํสวตา คุเณน สนาถา สปฺปติฏฺฐา โหติฯ อุกฺกํโส อสฺส อตฺถีติ จ, นาเถน สห วตฺตตีติ จ, พนฺธสฺส ปทฺธตีติ จ วิคฺคโหฯ
๑๔๓.
ปาทมฺโภชรโชลิตฺต-คตฺตา เยตว โคตม;
อโห เต ชนฺตโว ยนฺติ, สพฺพถา นิรชตฺตนํฯ
๑๔๓. ตมุทาหรติ ‘‘ปาเท’’จฺจาทินาฯ โคตมาติ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติฯ ตว ภควโต ปาทมฺโภชานํ รชานิ เรณโว, เตหิ ลิตฺตานิ อุปเทหิตานิ คตฺตานิ เยสนฺติ วิคฺคโหฯ เย ชนา เต ชนฺตโว สพฺพปฺปกาเรน รโชลเวนาปฺยนุปลิตฺตตฺตา รเชหิ กิเลสสงฺขาเตหิ นิคฺคตา นิรชา, เตสํ ภาโว นิรชตฺตนํ นิกฺกิเลสภาวํ ยนฺติ ปาปุณนฺติฯ อโห อจฺฉริยํ ยโต รชสา ลิตฺตา นาม สํกิลิฏฺฐาเยว สิยุํ, ภวํ ปน ปาทรชสา วิเลปเน ชเน นิรเช กโรติฯ อจฺฉริยํ ภวโต อิทนฺติ อตฺโถฯ
๑๔๓. อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปาทมฺโภเช’’จฺจาทินาฯ โภ โคตม เย สตฺตา ตว ตุยฺหํ ปาทมฺโภชรโชลิตฺตคตฺตา ปาทปทุมเรณุลิตฺตมตฺถกนลาฏาทิสรีราวยวยุตฺตา เต ชนฺตโว สตฺตา สพฺพถา กิเลสสงฺขาตรโชชลฺเลหิ อนุปลิตฺตตฺตา สพฺพปฺปกาเรน นิรชตฺตนํ วิคตกิเลสรโชภาวํ ยนฺติ ปาปุณนฺติ, อโห อจฺฉริยํฯ รโชลิตฺตา นาม สํกิลิฏฺฐา สิยุํ, ตฺวํ ปน ปาทรชสา อุปลิตฺเตปิ สตฺเต นิรเช กโรสีติ ภาโวฯ อิห ภควโต อุกฺกํสคุโณ ทีปิโต โหติฯ ปาทานิเยว อมฺโภชานีติ จ, เตสํ รชานีติ จ, เตหิ ลิตฺตานิ คตฺตานิ เยสนฺติ จ, รเชหิ กิเลเสหิ นิคฺคตาติ จ, เตสํ ภาโวติ จ วากฺยํฯ
๑๔๔.
เอวํ ชินานุภาวสฺส, สมุกฺกํโส’ตฺรทิสฺสติ;
ปญฺญวา วิธินา’เนน, จินฺตเย ปรมีทิสํฯ
๑๔๔. โก ปเนตฺถ อุกฺกํสวนฺโต คุโณ เยน พนฺโธ สนาโถ สิยาติ เจ? อาห ‘‘เอว’’มิจฺจาทิฯ เอวมิติ ชินานุภาวสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธปภาวสฺส สมุกฺกํโส อติสโย ทิสฺสติ ปทิสฺสเต อตฺร พนฺเธ, ตสฺมา ชินานุภาเวน อุกฺกํสวตา คุเณน พนฺโธ สนาโถ สิยาติฯ ปการมิมมญฺญตฺรปิอติทิสนฺโต อาห ‘‘ปญฺญวา’’ติอาทิฯ ปญฺญวา ปญฺญาสมฺปนฺโน อเนน วิธินา อิมินา ปกาเรน เอทิสํ เอวรูปํ ปรํ อญฺญํ จินฺตเย วิตกฺเกยฺยฯ
๑๔๔. อิทานิ ยถาวุตฺตคุณนิทสฺสนญฺจ สิสฺสานุสาสนญฺจ ทสฺเสติ ‘‘เอว’’มิจฺจาทินาฯ อตฺร อิมิสฺสํ อนนฺตรคาถายํ เอวํ ยถาวุตฺตกฺกเมน ชินานุภาวสฺส ตถาคตปฺปภาวสฺส สมุกฺกํโส อาธิกฺกํ ทิสฺสติ ปทิสฺสเต, ตสฺมา ชินานุภาวสงฺขาเตน อุกฺกํสวตา คุเณน พนฺโธ สนาโถ ภเวยฺยฯ ปญฺญวา ปสตฺถญาณวนฺโต อเนน วิธินา อิมินา กเมน อีทิสํ ปรํ อญฺญํ จินฺตเย กปฺเปยฺยฯ
๑๔๕.
อุทาโร โสปิ วิญฺเญยฺโย,
ยํ ปสตฺถวิเสสนํ;
ยถา กีฬาสโร ลีลา-
หาส [หาโส (ก.)] เหมงฺคทาทโยฯ
๑๔๕. อปรมุทารปฺปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุทาโร’’อิจฺจาทิฯ ยํ ปสตฺถํ สิลาฆนียํ วิเสสนํ อุปาทิยติ, โสปิ น ปน ยถาวุตฺโตว อุทาโร วิญฺเญยฺโยฯ ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติฯ กีฬาย กีฬตฺถํ สโร, ลีลาย ยุตฺโต หาโส, เหมํ เหมมยมงฺคทนฺติ สมาโส, ตํ อาทิ เยสนฺติ พาหิรตฺโถฯ อาทิสทฺเทน กุสุมทามมณิเมขลาทีนํ สงฺคโหฯ อยํ ตุ พนฺธผรุสคามฺมปริจฺจาคา สมฺภวติฯ
๑๔๕. อญฺญมปิ อุทารํ ทสฺเสติ ‘‘อุทาโร’’จฺจาทินาฯ ยํ ปสตฺถวิเสสนํ ปสํสนียวิเสสนํ โหติ, โสปิ อุทาโรติ วิญฺเญยฺโยฯ ‘‘ยถา’’ติ ตมุทาหรติฯ กีฬาสโร กีฬาย กโต สโรฯ ลีลาหาโส ลีลาย ยุตฺโต หาโสฯ เหมงฺคทาทโย สุวณฺณเกยูราอิจฺจาทโยติฯ กีฬตฺถาย สโรติ จ, ลีลาย ยุตฺโต หาโสติ จ, เหมํ เหมมยํ องฺคทนฺติ จ, ลีลาหาโส จ เหมงฺคทญฺจาติ จ, ตานิ อาทีนิ เยสํ กุสุมทามมณิเมขลาทีนนฺติ จ วิคฺคโหฯ อยมุทาโร พนฺธผรุสคามฺมาทิโทสปริจฺจาเคน สิชฺฌติฯ
๑๔๖.
โลกิยตฺถานติกฺกนฺตา,
กนฺตา สพฺพชนานปิ;
กนฺติ นามา’ติวุตฺตสฺส,
วุตฺตา สา ปริหารโตฯ
ยถา ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ
๑๔๖. กนฺติํ กถยติ ‘‘โลกิยิ’’จฺจาทินาฯ โลเก วิทิโต โลกิโย, ตํ โลกิยํ อตฺถํ อภิเธยฺยํ อนติกฺกนฺตา อนตีตา สพฺเพสํ กวีนมิตเรสํ วา ชนานํ เอว กนฺตา มโนหรา กนฺติ นามาติ วุจฺจติฯ อยํ ปน สทฺทคุโณ อติวุตฺตสฺส วากฺยโทสสฺส ปริจฺจาเคน สมฺภวติฯ เตนาห ‘‘อติวุตฺตสฺสา’’ติอาทิฯ อุทาหรณตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ
๑๔๖. อิทานิ กนฺติํ ทสฺเสติ ‘‘โลกิยิ’’จฺจาทินาฯ โลกิยตฺถานติกฺกนฺตา โลเก ปสิทฺธสทฺทตฺถมนติกฺกนฺตา สพฺพชนานํ สกลกวีนํ กนฺตา มนุญฺญา กนฺติ นาม วุจฺจเต, สา อติวุตฺตสฺส อติวุตฺตโทสสฺส ปริหารโต วุตฺตา โทสปริหารปริจฺเฉเท กถิตา โหติฯ อติวุตฺตโทสปริหารโต เอว กนฺติยา สิทฺธตฺตา ตสฺส ลกฺขิโย เอว เอติสฺสา โหตีติ อธิปฺปาโยฯ โลเก วิทิโตติ จ, โส จ โส อตฺโถ เจติ จ วิคฺคโหฯ ‘‘ยถา’’ติ กนฺติยา อุทาหรณํ ทสฺเสติ ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ ตํ วุตฺตเมวฯ
๑๔๗.
อตฺถพฺยตฺตา’ภิเธยฺยสฺสา-
เนยฺยตา สทฺทโต’ตฺถโต;
สา’ยํ ตทุภยา เนยฺย-
ปริหาเร ปทสฺสิตาฯ
ยถา ‘‘มรีจิ’’จฺจาทิ จ, ‘‘มโนนุรญฺชโน’’จฺจาทิ จฯ
๑๔๗. อตฺถพฺยตฺติํ พฺยญฺชยติ ‘‘อตฺถพฺยตฺตาภิเธยฺยิ’’จฺจาทินาฯ อภิเธยฺยสฺส สมฺพนฺธอตฺถสฺส สทฺทโต อตฺถโต วา สามตฺถิยโต วา อเนยฺยตา ปตีติ อญฺญถา วคโม คตฺยนฺตราภาวา, ยโต วุตฺตํ ‘‘ทุลฺลภาวคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินี’’ติฯ ตมนุวทิตฺวา อตฺถพฺยตฺติ วิธียเตฯ สา ปน พฺยากิณฺณเนยฺยาทิโทสวชฺชนาย ชายเตฯ ตทุภยา ชาตา สายํ อเนยฺยตา เนยฺยปริหาเร ปทสฺสิตา ปกาสิตาฯ ปฐมทุติโยทาหรณสฺสตฺโถ วุตฺโตฯ
๑๔๗. อิทานิ อตฺถพฺยตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘อตฺถพฺยตฺติ’’จฺจาทินาฯ อภิเธยฺยสฺส อตฺถสฺส สทฺทโต อตฺถโต อตฺถสามตฺถิยโต จ อเนยฺยตา ตตฺเถว วิชฺชมานตฺตา สทฺทสฺส อตฺถสฺส วา อาหริตฺวา วตฺตพฺพสฺส อภาโว อตฺถพฺยตฺติ นาม, ตทุภยา เตหิ ทฺวีหิ ชาตา สา อยํ อเนยฺยตาสงฺขตา อตฺถพฺยตฺติ เนยฺยปริหาเร เนยฺยโทสปริหารปเทเส ปทสฺสิตา ปกาสิตาติฯ ‘‘ทุลฺลภาวคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินี’’ติ วุตฺตตฺตา อตฺถปตีติ ปน วินา สทฺทญฺจ สามตฺถิยญฺจ อญฺญถานุปลพฺภตีติ อิห ‘‘สทฺทโต อตฺถโต’’ติ วุตฺตํฯ อตฺถสฺส พฺยตฺติ ปตีตีติ จ, นตฺถิ เนยฺยํ อาหริตพฺพํ อสฺส อภิเธยฺยสฺสาติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, เต จ เต อุโภ สทฺทตฺถา จาติ จ, เต อวยวา เอติสฺสาติ จ, เนยฺยสฺส ปริหาโรติ จ วากฺยํฯ อิทานิ ‘‘ยเถ’’จฺจาทินา ทฺวิปฺปการาย อตฺถพฺยตฺติยา ยถากฺกมํ อุทาหรณมนุสฺสาเรติ ‘‘มริ’’จฺจาทิคาถาทฺวเยน, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ
ปุน อตฺเถน ยถา –
๑๔๘.
สภาวามลตา ธีร,
มุธา ปาทนเขสุ เต;
ยโต เต’วนตานนฺต-
โมฬิจฺฉายา ชหนฺติ โนฯ
๑๔๘. ปุน ทุติเย ตุ ธีราติ อามนฺตนํฯ เต ตว ปาทนเขสุ สภาวามลตา ปกติปริสุทฺธตา มุธา ตุจฺฉาฯ กสฺมาติ เจ? ยโต ยสฺมา การณา เต ปาทนขา อวนตสฺส สนฺนตสฺส อนนฺตสฺส นาคราชสฺส โมฬิโน กิรีฏสฺส อวนตานํ วา นรมรานํ อนนฺตานํ โมฬีนํ ฉายา ฉวิโย โน ชหนฺติ น ปริจฺจชนฺติ, สญฺฉวิโย ปน ชหนฺตีติฯ เอตฺถ นเขสุ สญฺฉวิตฺตา ปาทนขสฺส โมฬีนํ นิรนฺตรปฺปณามาพฺยภิจารานรมราทีนํ ภควโต ปาทารวินฺทวนฺทนํ สามตฺถิยา ผุฏํ คมฺยเตฯ
๑๔๘. ‘‘ปุน อตฺเถน ยถา สภาวิ’’จฺจาทิฯ ธีร เต ตว ปาทนเขสุ สภาวามลตา ปกติปริสุทฺธตา มุธา ตุจฺฉาฯ กสฺมาติ เจ? ยโต ยสฺมา เต จรณนขา อวนตานนฺตโมฬิจฺฉายา ปาทานตสฺส อนนฺตนาคราชสฺส กิรีฏสฺส สมฺพนฺธินี, อวนตานํ วา อนนฺตานํ เทวมนุสฺสานํ โมฬีนํ ฉายา กนฺติโย โน ชหนฺติ น วิชหนฺติ, ปกติวณฺณํ ปหาย กิรีฏกนฺติสทิสา เต โหนฺติ, ตสฺมา เอตฺถ จนฺทกิรณสนฺนิภานํ นขรํสีนํ สมีเป โมฬีนํ นขรํสีหิ อมทฺทิตสกกนฺติยุตฺตภาวมาปชฺชนํ ตาทิสานํ นิรนฺตรปฺปณามาภาวาภาวโต ขตฺติยาทีนํ มุนินฺทปาทารวินฺททฺวนฺเท นิรนฺตรปฺปณาโม สามตฺถิยา วิภูตํ คมฺยเตฯ สสฺส ภาโวติ จ, เตน อมลาติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, ปฐมปกฺเข อวนโต จ โส อนนฺโต จาติ จ, ตสฺส โมฬีติ จ, ตสฺส ฉายาโยติ จ, ทุติยปกฺเข อนนฺตา จ เต โมฬี เจติ จ, อวนตานํ อนนฺตโมฬีติ จ, เตสํ ฉายาโยติ จ วากฺยํฯ
๑๔๙.
‘‘พนฺธสาโร’’ติ มญฺญนฺติ, ยํ สมคฺคาปิ วิญฺญุโน;
ทสฺสนาวสรํ ปตฺโต, สมาธิ นาม’ยํ คุโณฯ
๑๔๙. สมาธิผลํ กิจฺจาห ‘‘พนฺเธ’’จฺจาทิฯ ยนฺติ ยํ สมาธิํ พนฺธสฺส คชฺชปชฺชมิสฺสภาวสฺส สาโรติ สพฺพสฺส ชีวิตํ ตปฺปรายตฺตา พนฺธสฺส สมคฺคาปิ วิญฺญุโน สพฺเพปิ กวิโน มญฺญนฺติ จินฺเตนฺติ ชานนฺติ, อยํ สมาธิ นาม สมาธิขฺโย คุโณ ทสฺสเน ปกาสเน อวสรํ โอกาสํ อโนตฺตรตฺตา ปรสฺส สมฺปตฺโต อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมนาติฯ
๑๔๙. อิทานิ สมาธโย นิทฺทิสติ ‘‘พนฺธิ’’จฺจาทินาฯ สมคฺคา อปิ วิญฺญุโน สพฺเพปิ กวโย ยํ สมาธิํ ‘‘พนฺธสาโร’’ติ ปชฺชคชฺชวิมิสฺสสงฺขาตสฺส พนฺธสฺส ชีวิตมิติ มญฺญนฺติ, อยํ สมาธิ นาม คุโณ ทสฺสนาวสรํ ปตฺโต อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมน ทสฺสโนกาสํ ปตฺโต โหติฯ พนฺธสฺส สาโรติ จ, ทสฺสเน อวสรนฺติ จ, ตํ ปตฺโตติ จ วิคฺคโหฯ
๑๕๐.
อญฺญธมฺโม ตโต’ญฺญตฺถ,
โลกสีมานุโรธโต;
สมฺมา อาธียเต’จฺเจ’โส,
สมาธีติ นิรุจฺจติฯ
๑๕๐. กถมยํ สทฺทโวหาโร พนฺเธ ‘‘สมาธี’’ติ วุจฺจตีตฺยาห ‘‘อญฺเญ’’จฺจาทิฯ อญฺญสฺส วตฺถุโน ปกตาเปกฺขาย ธมฺโม คุโณ ปสิทฺโธ, ตโต ตสฺมา มุขฺยวิสยา อญฺญตฺถ อมุขฺเย วิสเย โลกสีมานุโรธโต โลกปฺปตีตฺยนุวตฺตเนน สมฺมา สาธุ โลกสีมานุวตฺตนเมเวห สาธุตฺตํ อาธียเต อาโรปฺยเต, อิติ อิมินา การเณน เอโส เอวํวิโธ ธมฺโม ‘‘สมาธี’’ติ นิรุจฺจตีติธ สมฺมา อาธียตีติ เอวํ นีหริตฺวา วุจฺจตีติ อตฺโถฯ
๑๕๐. ‘‘สมาธี’’ติ อยํ โวหาโร พนฺธวิสเย กถํ ปวตฺตตีติ อาสงฺกายํ ปฐมํ นิพฺพจนํ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘อญฺญิ’’จฺจาทิฯ ยสฺมา อญฺญธมฺโม สมาธานสฺส วิสยภูตอมุขฺยโต อญฺญสฺส มุขฺยวตฺถุโน ปสิทฺธคุโณ, ตโต มุขฺยวิสยโต อญฺญตฺถ อมุขฺยวิสเย โลกสีมานุโรธโต โลกโวหารมริยาทาวิโรธภาเวน โลกปฺปตีตฺยนุวตฺตเนเนว สมฺมา อาธียติ ฐปียติ, อิติ อิมินา การเณน เอโส ยถาวุตฺตคุโณ ‘‘สมาธี’’ติ นิรุจฺจติ วุจฺจตีติฯ อญฺญสฺส ธมฺโมติ จ, โลกสฺส สีมาติ จ, ตสฺสา อนุโรโธติ จ วิคฺคโหฯ
สมาธิอุทฺเทส
๑๕๑.
อปาเณ ปาณินํ ธมฺโม, สมฺมา อาธียเต กฺวจิ;
นิรูเป รูปยุตฺตสฺส, นิรเส สรสสฺส จฯ
๑๕๒.
อทฺรเว ทฺรวยุตฺตสฺส, อกตฺตริปิ กตฺตุตา;
กฐินสฺสา’สรีเรปิ, รูปํ เตสํ กมา สิยาฯ
๑๕๑-๑๕๒. สมาธานวิสยมาห ‘‘อปาเณ’’อิจฺจาทิฯ กฺวจิ ฐาเน ปาณินํ ปาณวนฺตานํ ปทตฺถานํ ธมฺโม คุโณ อปาเณ ปาณวิรหิเต วตฺถุนิ สมฺมา โลกปตีตฺยนุวตฺตเนน อาธียเต อาโรปฺยเต, เอวมุปริปิ ยถานุรูปํฯ นิรูเปติ รูปวิรหิเต วตฺถุนิ, กฺวจีติ สพฺพตฺถ อนุวตฺตติฯ อสรีเร อฆเน อสํหเต วตฺถุนิ กฐินสฺส ทฬฺหสฺส, เตสํ ยถาวุตฺตานํ สมาธีนํ รูปํ อุทาหรณํ กมา อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมนฯ
๑๕๑-๑๕๒. อุทฺเทเส ‘‘สมาธโย’’ติ พหุวจเนน นิทฺทิฏฺฐานํ สมาธีนํ วิสยมุปทสฺเสติ ‘‘อปาเณ’’จฺจาทินาฯ กฺวจิ กิสฺมิญฺจิ ฐาเน ปาณินํ ธมฺโม อินฺทฺริยพทฺธานํ คุโณ อปาเณ ปาณรหิตวตฺถุมฺหิ สมฺมา โลกปตีติอนุสาเรน อาธียเต อาโรปฺยเต, กฺวจิ รูปยุตฺตสฺส รูปวนฺตวตฺถุโน ธมฺโม นิรูเป รูปรหิตวตฺถุมฺหิ, กฺวจิ สรสสฺส รสวนฺตสฺส วตฺถุโน ธมฺโม นิรเส รสรหิเต จ, กฺวจิ ทฺรวยุตฺตสฺส ทฺรววนฺตวตฺถุโน ธมฺโม อทฺรเว ทฺรวรหิเต จ, กฺวจิ กตฺตุตา กตฺตุคุโณ อกตฺตริปิ, กฺวจิ กฐินสฺส ถทฺธสฺส วตฺถุโน ธมฺโม อสรีเรปิ สรีรรหิเตปิ สมฺมา อาธียเตฯ เตสํ ฉนฺนํ สมาธีนํ รูปํ อุทาหรณํ กมา ‘‘อปาเณ ปาณิน’’นฺติ อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมน สิยา ภเวยฺยาติฯ น สนฺติ ปาณา อสฺเสติ จ, รูปา นิคฺคโตติ จ, รูเปน ยุตฺโตติ จ, รสา นิคฺคโตติ จ, รเสน สห วตฺตมาโนติ จ, ทฺรวาอญฺโญติ จ, ทฺรเวน ทฺรวภาเวน ยุตฺโตติ จ, กตฺตุโต อญฺโญติ จ, กตฺตุโน ภาโวติ จ, นตฺถิ สรีรํ อสฺสาติ จ วิคฺคโหฯ
สมาธินิทฺเทส
อปาเณ ปาณินํ ธมฺโม
๑๕๓.
อุณฺณาปุณฺณินฺทุนา นาถ, ทิวาปิ สห สงฺคมา;
วินิทฺทา สมฺปโมทนฺติ, มญฺเญ กุมุทินี ตวฯ
๑๕๓. ‘‘อุณฺณา’’อิจฺจาทิฯ นาถาติ โลกตฺตเยกปฏิสรณภูตตาย ภควนฺตํ อาลปติฯ ตว อุณฺณาโรมธาตุสงฺขาเตน ปุณฺณินฺทุนา สห สงฺคมา สํโยเคน กุมุทินี กุมุทินิโย กุมุทากรา ทิวาปิ วินิทฺทา วิคตโสปฺปา สมฺปโมทนฺติ มญฺเญ สุฏฺฐุเยว ปโมทนฺตีติ ปริกปฺเปมีติฯ เอตฺถ ปาณิธมฺมสฺส สุรตรูปสฺส สงฺคมสฺส วินิทฺทาย สมฺปีณนสฺส จ อปาณินิ อาโรปิตปุมฺภาเว อุณฺณาปุณฺณินฺทุมฺหิ, ตถา อาโรปิตอิตฺถิภาวาสุ กุมุทินีสุ โลกสีมานุโรเธน สมาธานโต โสยํ ปสิทฺโธ ธมฺโม ‘‘สมาธี’’ติ วุจฺจติฯ ตทภิธายี สทฺโท จ อุปจารโต อตฺถานุคามิตฺตา สทฺทิกโวหารํ ทสฺเสติ, เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ
๑๕๓. เตสุ ปาณิธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมาทิสติ ‘‘อุณฺณา’’อิจฺจาทินาฯ นาถ ตว ตุยฺหํ อุณฺณาปุณฺณินฺทุนา อุณฺณาโรมมณฺฑลสงฺขาตปุณฺณจนฺเทน สห สงฺคมา อญฺญมญฺญสมวายเหตุนา กุมุทินี เกรวากรสงฺขาตา กุมุทินิโย ทิวาปิ วินิทฺทา วิกสิตา สมฺปโมทนฺติ มญฺเญ อติสนฺตุฏฺฐา โหนฺตีติ กปฺเปมีติ อินฺทุสมฺปโมโท สหสทฺเทน ญายเตฯ เอตฺถ ปาณิธมฺมสงฺขาโต สุรตสงฺคโม จ นิทฺทาปคโม จ สมฺปโมทนญฺจาติ ติณฺณํ อุณฺณาปุณฺณินฺทุกุมุทินีสงฺขาเตสุ อปาเณสุ โลกโวหารานติกฺกมฺม พุทฺธิยา อาโรปเนน ปาณิธมฺมโต ปสิทฺธา ตโย อตฺถา อิธ สมาธโย นาม, ตปฺปฏิปาทกคนฺโถปิ อตฺถานุคามิตฺตา ตทุปจาเรน สมาธีติ ทฏฺฐพฺโพฯ ปุณฺโณ จ โส อินฺทุ เจติ จ, อุณฺณา เอว ปุณฺณินฺทุ จาติ จ, วิคตา นิทฺทา เยหีติ จ วิคฺคโหฯ
นิรูเป รูปยุตฺตสฺส
๑๕๔.
ทยารเสสุ มุชฺชนฺตา, ชนา’มตรเสสฺวิ’ว;
สุขิตา หตโทสา เต, นาถ ปาทมฺพุชานตาฯ
๑๕๔. ‘‘ทยา’’อิจฺจาทิฯ นาถ เต ปาทมฺพุเชสุ อานตา ปณามวเสน ชนา ติโลกกุหรปวตฺติโน สตฺตา อมตรเสสฺวิว ปียูสรเสสุ วิย ทยารเสสุ กรุณารเสสุ คุเณสุฯ ‘‘สิงฺคาราโท วิเส วีริเย, คุเณ ราเค ทฺรเว รโส’’ติ [อมรโกส ๓.๓.๒๒๖] หิ นิฆณฺฏุฯ มุชฺชนฺตา นิมุชฺชมานา หตา นฏฺฐา โทสา วาตาทโย อมตปกฺเข, อญฺญตฺถ ตุ หตา นฏฺฐา โทสา ราคาทโย เยสนฺติ วิคฺคโห, ตโตเยว สุขิตา สุขํ กายิกเจตสิกสุขํ อิตา ปตฺตา คตาติ อตฺโถฯ
๑๕๔. อิทานิ รูปธมฺมสมาธิโน อุทาหรณํ อุทฺทิสติ ‘‘ทยา’’อิจฺจาทินาฯ นาถ เต ตว ปาทมฺพุชานตา จรณปทุเม ปณตา ชนา เทวมนุสฺสา อมตรเสสุ อิว สุธาชเลสุ วิย ทยารเสสุ อนญฺญสาธารณกรุณาคุเณสุ มุชฺชนฺตา นิมุชฺชมานา หตโทสา วินฏฺฐวาตปิตฺตาทโย วินฏฺฐราคาทิโทสา วา สุขิตา ตโตเยว อชรามรสงฺขาตสุขํ อิตา ปตฺตาติฯ เอตฺถ รูปยุตฺตชเล ลพฺภมานํ มุชฺชนํ นิรูเป ทยาคุเณ อาโรปิตํ โหติฯ ทยา เอว รสา คุณาติ จ, อมตา เอว รสาติ จ, หตา วาตาทโย ราคาทโย วา โทสา เยสนฺติ จ, ปาทานิ เอว อมฺพุชานีติ จ, เตสุ อานตาติ จ วิคฺคโหฯ
‘‘สิงฺคาราโทวิเส วีริเย, คุเณ ราเค ทฺรเวรโส’’ติ [อมรโกส ๓.๓.๒๒๖] เอตฺถ รสสทฺโท คุณชเลสุ วตฺตติฯ
นิรเส สรสสฺส
๑๕๕.
มธุเรปิ คุเณ ธีร, นปฺปสีทนฺติ เย ตว;
กีทิสีมนโส วุตฺติ, เตสํ ขารคุณานโภ [เห (สี.)]ฯ
๑๕๕. ‘‘มธุเร’’จฺจาทิฯ ธิยา อีรตีติ ธีโร, โภ ธีร ตว มธุเรปิ มโนหเรปิ คุเณ กรุณาทิเก เย นปฺปสีทนฺติ ปสาทํ น กโรนฺติ, ขารคุณานํ อมธุรคุณานํ เตสํ ชนานํ มนโส วุตฺติ จิตฺตปฺปวตฺติ กีทิสีติ กิมิว ทิสฺสติ, น วิญฺญายเต ‘‘อีทิสี’’ติฯ ยโต ตาทิสคุณาวโพธปรมฺมุขา โมหนฺธการสมฺพนฺธิตาติฯ
๑๕๕. อิทานิ สรสธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘มธุริ’’จฺจาทินาฯ โภ ธีร ตว เต มธุเร อปิ คุเณ ปกติสุนฺทเร กรุณาปญฺญาคุเณปิ เย หีนาธิมุตฺติกา ชนา นปฺปสีทนฺติ, ขารคุณานํ อมธุรคุณานํ เตสํ ชนานํ มนโส วุตฺติ จิตฺตปฺปวตฺติ กีทิสี กถํ รุหติฯ ธิยา อีรติ ปวตฺตตีติ จ, กา วิย สา ทิสฺสตีติ จ, ขารา คุณา เยสนฺติ จ วิคฺคโหฯ เอตฺถ สมาธิ นาม รสหีเน อาโรปิตรสยุตฺตธมฺมภูตํ มธุรขารคุณทฺวยํฯ
อทฺรเว ทฺรวยุตฺตสฺส
๑๕๖.
สพฺพตฺถสิทฺธ จูฬก-ปุฏเปยฺยา มหาคุณา;
ทิสา สมนฺตา ธาวนฺติ, กุนฺทโสภาสลกฺขณาฯ
๑๕๖. ‘‘สพฺพตฺถสิทฺธิ’’จฺจาทิฯ สพฺพตฺถสิทฺธสฺส มหามุนิโน จูฬกปุเฏน เปยฺยา ปาตพฺพา กุนฺทโสภาสลกฺขณา กุนฺทกุสุมสฺส โสภาสวนฺตา ชุติวิชมฺภิโน มหาคุณา สมนฺตา ปริโต ทิสา ทิสนฺตานิ ธาวนฺติฯ
๑๕๖. อิทานิ ทฺรวยุตฺตสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘สพฺพตฺถิ’’จฺจาทินาฯ สพฺพตฺถสิทฺธ สพฺพกิจฺเจ ปรินิปฺผนฺน, นิปฺผนฺเนหิ สพฺพตฺเถหิ วา สมนฺนาคต เห ตถาคต ตว จูฬกปุฏเปยฺยา จูฬกปุเฏน ปาตพฺพา กุนฺทโสภาสลกฺขณา กุนฺทโสภาหิ สมานลกฺขณา กุนฺทโสภาสทิสา วา มหาคุณา สงฺขฺยามหนฺตตฺตา อานุภาวมหนฺตตฺตา วา มหนฺตา วา อรหตฺตาทโย คุณา สมนฺตา สมนฺตโต ทิสา ทสทิสาสุ ธาวนฺตีติฯ เอตฺถ ทฺรวยุตฺตคุณภูโต จูฬกปุฏเปยฺยภาโว ทฺรวรหิเต คุเณ อาโรปิโต สมาธิ นาม โหติฯ สพฺเพ จ เต อตฺถา เจติ จ, เต สิทฺธา ยสฺเสติ จ, จูฬกเมว ปุฏมิติ จ, เตน เปยฺยาติ จ, มหนฺตา จ เต คุณา เจติ จ, กุนฺทานํ โสภาติ จ, ตาหิ สมานํ ลกฺขณํ เยสนฺติ จ วิคฺคโหฯ
อกตฺตริ กตฺตุตา
๑๕๗.
มาราริพลวิสฺสฏฺฐา, กุณฺฐา นานาวิธา’ยุธา;
ลชฺชมานา’ญฺญเวเสน, ชิน ปาทานตา ตวฯ
๑๕๗. ‘‘มารา’’อิจฺจาทิฯ มาโรเยว อริ สตฺตูติ มารารี, เตน, พเลน อตฺตโน สตฺติยา, ตสฺส วา พเลน เสนาย วิสฺสฏฺฐา อภิมุขํ ฉฑฺฑิตา นานาวิธา อเนกปฺปการา อายุธา ภินฺทิวาฬาทโย กุณฺฐา [เภณฺฑิวาลาทโย (ก.)] ปริจฺจตฺตติขิณภาวา ตาเยว กุณฺฐภาวปฺปตฺติยา ลชฺชมานา ‘‘โลกปฺปตีตานุภาวานมมฺหากมฺปิ เอวรูปํ ชาต’’นฺติ ลชฺชนฺตา อญฺญเวเสน ‘‘กถํ นาม ปเร อมฺเห น ชาเนยฺยุ’’นฺติ อตฺตโน อาวุธเวสํ ปริวตฺติตฺวา กุสุมเวเสน, ชินาติ อามนฺตนํ, ตว ปาทานตา ปาเทสุ สนฺนตาฯ
๑๕๗. อิทานิ กตฺตุธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘มาราริ’’จฺจาทินาฯ เห ชิน มาราริพลวิสฺสฏฺฐา มารสตฺตุนา อตฺตโน สตฺติยา วิสฺสฏฺฐา, มาราริโน วา เสนาย วิสฺสฏฺฐา อภิมุเข ปาติตา นานาวิธายุธา อเนกปฺปการภินฺทิวาฬอุสุสตฺติโตมราทโย อาวุธา กุณฺฐา อติขิณา ลชฺชมานา ‘‘กสฺมา เอวํ โลกปสิทฺธานุภาวานมมฺหากมฺปิ อีทิสํ วิปฺปการมโหสี’’ติ ลชฺชนฺตา อญฺญเวเสน ‘‘กถมมฺเห ปเร น ชาเนยฺยุ’’นฺติ อาวุธเวสํ หิตฺวา ตทญฺญภูเตน ปุปฺผเวเสน ตว ปาทานตา ปาทสมีเป นตา อเหสุนฺติฯ เอตฺถ กตฺตุธมฺมภูตํ ลชฺชนญฺจ อญฺญเวเสน ปริวตฺตนญฺจ อานตญฺเจติ อิเม ลชฺชนาทีนํ อกตฺตุภูเตสุ วิสเยสุ อาโรปิตา สมาธโย นาม โหนฺติฯ มาโร เอว อรีติ จ, พเลน วิสฺสฏฺฐาติ จ, มารารินา พลวิสฺสฏฺฐาติ จ มาราริโน พลํ เสนาติ จ, เตน วิสฺสฏฺฐาติ จ, นานา อเนกวิธา ปการา เยสนฺติ จ, อญฺเญสํ เวโสติ จ, อญฺโญ จ โส เวโส จาติ จ, ปาเทสุ อานตาติ จ วิคฺคโหฯ
กฐินสฺส อสรีเร
๑๕๘.
มุนินฺทภาณุมา กาโล-
ทิโต โพโธทยาจเล;
สทฺธมฺมรํสินา ภาติ,
ินฺทมนฺธตมํ ปรํฯ
๑๕๘. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ โพโธ สพฺพญฺญุตญฺญาณสทิโส โสเยว วา อุทยาจโล อุทยปพฺพโต ตสฺมิํ กาเล รตฺติปริยนฺเต อภินิกฺขนฺตสมเย อุทิโต ปาตุภูโต มุนินฺโท มุนินฺทสทิโส โสเยว วา ภาณุมา สูริโย อนฺธตมํ อนฺธการํ โมหํ วา ปรํ อจฺจนฺตเมว สทฺธมฺมรํสินา สทฺธมฺมสทิเสน สทฺธมฺมสงฺขเตน วา รํสินา ภินฺทํ ปทาเลนฺโต ภาติ โสภตีติฯ
๑๕๘. อิทานิ กฐินธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทินาฯ โพโธทยาจเล สพฺพญฺญุตญฺญาณสทิเส สพฺพญฺญุตญฺญาณสงฺขาเต วา อุทยปพฺพเต กาโลทิโต รตฺติกฺขเย มารปราชิตสมเย วา อุทิโต ปาตุภูโต มุนินฺทภานุมา มุนินฺทสทิโส มุนินฺโทเยว วา สูริโย อนฺธตมํ ปกติฆนนฺธการํ พหลโมหนฺธการํ สทฺธมฺมรํสินา สทฺธมฺมสทิเสน สทฺธมฺมภูเตน วา กิรเณน ปรมติสเยน ภินฺทํ ปทาเลนฺโต ภาติ โสภตีติฯ เอตฺถ ถทฺธธมฺมภูตํ เภทนํ อสรีรภูเต อนฺธกาเร พุทฺธิยา อาโรปิตํ สมาธิ นาม โหติฯ มุนีนํ อินฺโทติ จ, โสเยว ภานุมาติ จ, โพโธ เอว อุทยาจโลติ จ, สทฺธมฺโม เอว รํสีติ จ วิคฺคโหฯ
๑๕๙.
วมนุคฺคิรนาทฺเย’ตํ, คุณวุตฺยปริจฺจุตํ;
อติสุนฺทรมญฺญํ ตุ, กามํ วินฺทติ คามฺมตํฯ
๑๕๙. โกจิ ธมฺโม อมุขฺยวิสเย พนฺเธ โสภเต, น มุขฺยวิสเยติ ทสฺสนฺโต อาห ‘‘วมนํ’’อิจฺจาทิฯ วมนญฺจ อุคฺคิรนญฺจ, อาทิสทฺเทน วิเรจนาทิปริคฺคโหฯ เอตํ ยถาวุตฺตํ คุณา ปธาเนตรา ปสิทฺธวิสยา วิสยนฺตรปริคฺคหลกฺขณา วุตฺติ ปโยครูปา, ตโต อปริจฺจุตํ อปริคฬิตํ สนฺตํ อมุขฺยภูตํ อติสุนฺทรํ อจฺจนฺตมโนหรมลงฺการรูปตฺตา, อญฺญํ ตุ อิตรํ ปน มุขฺยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กามํ เอกนฺเตน คามฺมตํ อสพฺภสภาวํ พนฺเธ ตสฺสานุจิตภาวโต วินฺทติ ปฏิลภติ ปสวตีติ อตฺโถฯ
๑๕๙. อิทานิ อิเมสุเยว ปาณิธมฺมาทีสุ โกจิ ธมฺโม อมุขฺยวิสเย ปยุตฺโต ปสตฺโถ, มุขฺยวิสเย ปยุตฺโต อปสตฺโถติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วมนุคฺคิ’’จฺจาทิมาหฯ เอตํ วมนุคฺคิรนาทิ วมนอุคฺคิรนวิเรจนาทิกํ คุณวุตฺยปริจฺจุตํ อมุขฺยปโยคโต อคฬิตํ อมุขฺยภูตํ อติสุนฺทรํ สพฺเพสํ อติปิยํ โหติ, อญฺญํ ตุ อุตฺตโต พฺยติเรกํ มุขฺยวิสเย ปยุตฺตํ วมนุคฺคิรนาทิกํ ปน กามํ เอกนฺเตน คามฺมตํ สภาวอปฺปิยคามฺมโทสตํ วินฺทติ เสวตีติฯ วมนญฺจ อุคฺคิรนญฺเจติ จ, ตานิ อาทีนิ ยสฺเสติ จ, คุณา อปฺปธานา วุตฺตีติ จ, ตโต อปริจฺจุตนฺติ จ วิคฺคโหฯ
๑๖๐.
กนฺตีนํ วมนพฺยาชา, มุนิปาทนขาวลี;
จนฺทกนฺตี ปิวนฺตีว, นิปฺปภํ ตํ กโรนฺติโยฯ
๑๖๐. อุทาหรติ ‘‘กนฺตีน’’มิจฺจาทิฯ มุนิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทนขานํ อาวลี เสณิโย กนฺตีนํ อตฺตโน นิรนฺตรํ นิสฺสรนฺตีนํ โสภาวิเสสานํ วมนพฺยาชา อุคฺคิรนเลเสน จนฺทกนฺตี จนฺทจฺฉวิโย สพฺพตฺถ ปตฺถฏตฺตา ปิวนฺตีว ปานํ กโรนฺตีติ ตกฺเกมิฯ กีทิสี วิยาติ ปริกปฺปนาพีชมาห ‘‘นิปฺปภ’’นฺติอาทิฯ ตํ จนฺทํ นิปฺปภํ ปภาวิรหิตํ กโรนฺติโย วิทหมานาฯ อิทญฺหิ กปฺปนาพีชํ ยโต นขโสภาลิงฺคเนน จนฺทสฺส โสภาวโต นิปฺปภตฺตํ ปสฺสิตฺวา มหตฺตญฺจ ตสฺสา นขาวลิโย จนฺทกนฺตี ปิวนฺตีติ ปริกปฺเปติ กนฺตีนญฺจ วมนพฺยาชํฯ
๑๖๐. อิฏฺฐวิสเย ปยุตฺตวมนุคฺคิรนาทีนมุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘กนฺตีน’’มิจฺจาทินาฯ มุนิปาทนขาวลี มุนิปาทนขเสณิโย กนฺตีนํ อตฺตโน จนฺทมรีจิสทิสโสภานํ วมนพฺยาชา อุคฺคิรนเลเสน ตํ นิมฺมลจนฺทํ นิปฺปภํ กโรนฺติโย อตฺตโน สพฺพตฺถ ปตฺถฏตฺตา นิปฺปภํ กโรนฺติโย จนฺทกนฺตี จนฺทรํสิโย ปิวนฺติ มญฺเญฯ นขรํสีนํ สพฺพตฺถ ปตฺถฏตฺตา สปฺปภสฺสาปิ จนฺทสฺส นิปฺปภตฺตญฺจ นขรํสีนํ อธิกตฺตญฺจ ทิสฺวา จนฺทกนฺตี ปิวนฺติ อิเวติ นขาวลีนํ จนฺทกนฺติปิวนญฺจ สกกนฺติวมนญฺจ ปกติ น โหติ, พฺยาชมิติ กวินา ปริกปฺปิตํ โหติฯ เอตฺถ ภตฺตสิตฺถาทิมุขฺยวิสยโต อญฺญกนฺติสงฺขตอมุขฺยวิสเย ปยุตฺตํ วมนํ คุณวุตฺตีติ ญาตพฺพํฯ วมนเมว พฺยาชมิติ จ, มุนิโน ปาทาติ จ, เตสุ นขาติ จ, เตสํ อาวลิโยติ จ, จนฺทสฺส กนฺติโยติ จ, นิคฺคโต ปภาหีติ จ วิคฺคโหฯ
๑๖๑.
อจิตฺตกตฺตุกํ รุฌ-มิจฺเจวํ คุณกมฺม ตํ [คุณกมฺมกํ (สี.)];
สจิตฺตกตฺตุกํ เป’ตํ, คุณกมฺมํ ยทุ’ตฺตมํฯ
๑๖๑. ยถาวุตฺตํ นิคเมติ ‘‘อจิตฺต’’อิจฺจาทินาฯ อิจฺเจวํ อจิตฺโต กตฺตา ยสฺส ตํ อจิตฺตกตฺตุกํฯ คุโณ กมฺมํ ยสฺส ตํ คุณกมฺมํฯ ตญฺจ วมนาทิ รุฌมติมโนหรํ ภวติ พนฺโธจิตตฺตาฯ นขาวลิโย หิ อจิตฺตกตฺตาโร, กนฺติโย คุณกมฺมนฺติ วมนมตฺราติสุนฺทรํฯ เนทเมว รุฌนฺติ อาห ‘‘สจิตฺต’’อิจฺจาทิฯ เอตํ วมนาทิกํ สจิตฺตกตฺตุกมฺปิยทิคุณกมฺมํ, อุตฺตมํ เสฏฺฐํ พนฺโธจิตตฺตาฯ
๑๖๑. อนนฺตโรทาหรณสฺส ปสตฺถตฺตญฺจ กมฺมนิ คุเณ สติ สจิตฺตกตฺตุกวมนาทิกญฺจ อิฏฺฐมิติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อจิตฺตกตฺตุก’’มิจฺจาทิมาหฯ อิจฺเจวํ อิมินา ปกาเรน อจิตฺตกตฺตุกํ นขาวลิสงฺขาตอวิญฺญาณกกตฺตุวนฺตํ คุณกมฺมํ นขกนฺติสงฺขาตอปฺปธานกมฺมวนฺตํ วมนาทิกํ รุฌํ รจนาย อุจิตตฺตา รุจิชนกํ โหติ, เอตํ วมนาทิกํ สจิตฺตกตฺตุกมฺปิ สวิญฺญาณกกตฺตุวนฺตมฺปิ ยทิ คุณกมฺมํ อมุขฺยกมฺมํ เจ, อุตฺตมํ วิสิฏฺฐเมว, ‘‘กนฺตีน’’นฺติ ภาวสมฺพนฺเธ ฉฏฺฐิยา สติปิ วมนกฺริยาย กมฺมตฺตํ นาติวตฺตติฯ นตฺถิ จิตฺตํ เยสนฺติ จ, อจิตฺตา กตฺตาโร ยสฺสาติ จ, คุโณ กมฺมํ ยสฺเสติ จ, สห จิตฺเตน วตฺตมาโนติ จ วากฺยํฯ อิติ นิทสฺสเน เอวํ ปกาเร นิปาโต, อถ วา วจนวจนียานํ [วจนวจนียาทีนํ (ก.)] นิคมารมฺเภ นิปาตสมุทาโยฯ
๑๖๒.
อุคฺคิรนฺโตว ส สฺเนห-รสํ ชินวโร ชเน;
ภาสนฺโต มธุรํ ธมฺมํ, กํ น สมฺปีณเย ชนํฯ
๑๖๒. ตทุทาหรติ ‘‘อุคฺคิรนฺโตวา’’ติอาทินาฯ โส ชินวโร ชเน สกลสตฺตนิกาเย สฺเนหรสํ อตฺตโน เปมสงฺขาตํ อนุราคํ อุคฺคิรนฺโตว วมนฺโต วิย มธุรํ อติปณีตํ ธมฺมํ ภาสนฺโต กํ ชนํ น สมฺปีณเย, สพฺพเมว สมฺปีเณติฯ เอตฺถ ชินวโร กตฺตา สจิตฺโต, สฺเนหรโส คุณกมฺมํฯ
๑๖๒. อิทานิ สจิตฺตกกตฺตุปกฺเข อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘อุคฺคิรนฺโต’’จฺจาทินาฯ โส ชินวโร ชเน สกลสตฺตนิกาเย สฺเนหรสํ อตฺตโน เปมสงฺขาตอนุราคํ อุคฺคิรนฺโต อิว วมนฺโต วิย มธุรํ อาทิกลฺยาณาทิภาเวน ปณีตํ ธมฺมํ สทฺธมฺมํ ภาสนฺโต เทเสนฺโต ยถาสยํ วทนฺโต กํ ชนํ กีทิสํ ปุคฺคลํ น สมฺปีณเย, ปีเณติ เอวาติฯ เอตฺถ อุคฺคิรนํ ชินวรสงฺขตสจิตฺตกกตฺตุวนฺตมฺปิ สฺเนหรสสงฺขาตอมุขฺยกมฺมยุตฺตตฺตา ปสตฺถํ โหติฯ สฺเนโห เอว รโส อนุราโคติ วิคฺคโหฯ
๑๖๓.
โย สทฺทสตฺถกุสโล กุสโล นิฆณฺฏุ-
ฉนฺโทอลงฺกติสุ นิจฺจกตาภิโยโค;
โส’ยํ กวิตฺตวิกโลปิ กวีสุ สงฺขฺย-
โมคยฺห วินฺทติ หิ กิตฺติ’มมนฺทรูปํฯ
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต
สุโพธาลงฺกาเร
คุณาวโพโธ นาม ตติโย ปริจฺเฉโทฯ
๑๖๓. คนฺถนฺตราหิตวาสนาย, ตทนุพนฺธปฏิภาเน จาวิชฺชมาเนปิ สุเตน อภิโยคพเลน กวิตา กิตฺติ จ ตทนุคตา สมุปลพฺภตีติ สมนุสาสติ ‘‘โย’’อิจฺจาทินาฯ สทฺทสตฺเถ พฺยากรเณ กิสฺมิญฺจิ ‘‘อิทเมเว’’ติ นิยมาภาวา กุสโล เฉโก นิฆณฺฏุมฺหิ อภิธานสตฺเถ จ ฉนฺทสิ วุตฺติชาติปฺปปญฺจปกาสกฉนฺโทวิจิติสตฺเถ จ อลงฺกติสุ อลงฺการสตฺเถ จ กุสโล น เกวลํ สทฺทสตฺเถเยว, อถ จ ปน นิจฺจมนวรตํ ทิวา จ รตฺโต จ กโต อภิโยโค วายาโม รจนาวิสเย ยสฺส โสยํ กวิตฺตวิกโลปิ พนฺธกรณสงฺขาตกวิคุณปริหีโนปิ กวีสุ กวิคุโณเปเตสุ สงฺขฺยํ คณนํ โอคยฺห ปฏิลภิตฺวา อมนฺทรูปํ อติพหุํ กิตฺติํ ปริสุทฺธพนฺธรจนาลกฺขณํ ตปฺปภวํ ขฺยาตํ วินฺทติ ปฏิลภเตวาติฯ
อิติ สุโพธาลงฺกาเร มหาสามินามิกายํ
สุโพธาลงฺการฏีกายํ
คุณาวโพธปริจฺเฉโท ตติโยฯ
๑๖๓. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน สทฺทาลงฺกาเร นิทฺทิสิตฺวา พฺยากรณนิฆณฺฏุฉนฺโทปริวาริเต อิมสฺมิํ นิรนฺตราภิโยโค อิหโลกิยาทิมหนฺตยสสฺส การณมิติ สิสฺสานมนุสาสนฺโต ‘‘โย สทฺทสตฺถกุสโล’’จฺจาทิมาหฯ โย เถรนวมชฺฌิเมสุ โกจิ สทฺทสตฺถกุสโล สทฺทานุสาสนพฺยากรณวิสเย ปกติปจฺจยาทิวิภาคกปฺปนาย เฉโก นิฆณฺฏุฉนฺโทอลงฺกตีสุ อภิธานฉนฺโทอลงฺการสตฺเถสุปิ กุสโล ตํตํวิภาคพุทฺธีนํ ปฏิปาทเนน เฉโก นิจฺจกตาภิโยโค ธารณมนสิการวเสน นิจฺจํ กตุสฺสาโห โหติฯ โส อยํ อปฺปมาที กวิตฺตวิกโลปิ ปกติสิทฺธกพฺพรจนคุณรหิโตปิ กวีสุ สงฺขฺยํ กพฺพกตฺตูสุ คณนํ โอคยฺห กพฺพกรณฏีกากรณาทิปกาเรน โอคาเหตฺวา ตํ คณนํ ปาปุณิตฺวา อมนฺทรูปํ อนปฺปกสภาวํ อติพหุํ กิตฺติํ นิทฺโทสํ สตฺถรจนลกฺขณํ ปุญฺญสญฺจยํ, ตปฺปภวํ ปสิทฺธิํ วา วินฺทติ ลภเตวาติฯ ยถาวุตฺตสตฺเถสุ อภิโยโค พนฺธสฺส เอกนฺตการณเมวฯ วุตฺตํ หิ–
‘‘สาภาวิกี จ ปฏิภา,
สุตญฺจ พหุนิมฺมลํ;
อมนฺโท จาภิโยโค’ยํ,
เหตุ โหติ’ห พนฺธเน’’ติ [กาพฺยาทาส ๑.๑๐๓]ฯ
ตตฺถ สาภาวิกี สภาวสิทฺธา ปฏิภา จ ปญฺญา จ พหุ นิมฺมลํ อนปฺปกํ นิชฺชฏํ สุตญฺจ อมนฺโท อภิโยโค จ อนปฺปโก อภฺยาโส เจติ อยเมโส สพฺโพปิ อิห พนฺธเน อิมิสฺสํ กพฺพรจนายํ เหตุ โหติ การณํ ภวตีติฯ สทฺเท สาสติ เอตฺถ เอเตนาติ อิมสฺมิํ อตฺเถ ตปฺปจฺจยญฺจ ตสฺส ถาเทสญฺจ กตฺวา สทฺทสตฺถนฺติ ญาตพฺพํ, สทฺทสตฺเถ กุสโลติ จ, นิฆณฺฏุ จ ฉนฺโท จ อลงฺกติ อลงฺการญฺเจติ จ วิคฺคโห, เอตฺถ อลงฺกติสทฺโท สตฺถาเปกฺขาย นปุํสโก โหติ, นิจฺจํ กโต อภิโยโค อสฺเสติ จ, กวิโน ภาโวติ จ, เตน วิกโลติ จ, อมนฺทํ รูปํ สภาโว ยสฺเสติ จ วากฺยํฯ
อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย
ตติโย ปริจฺเฉโทฯ