๓๓๘.
ปฏิภานวตา โลก-โวหาร’มนุสารินา;
ตโต’จิตฺยสมุลฺลาส-เวทินา กวินา ปรํฯ
๓๓๘. ตเทว ยถาปฏิญฺญาตมลงฺการวิภาคํ โพเธตฺวา สมฺปติ รสวนฺตาลงฺการปฺปสงฺเคนาธิคตํ รสํ สกล สํสารทุกฺขนิสฺส รเณกนิมิตฺตวิมุตฺติรเสกรสวิสุทฺธสทฺธมฺมาคมวิคฺคาหสปฺปีณโนณตมตีนํ ปรมสทฺธาลูนมนธิคตตฺเตปิ ลกฺขณมตฺเตน โลกโวหารโกสลฺลมตฺตปริคฺคหาย กิญฺจิมตฺตมุปทิสิตุํ น สากลฺเลน ‘‘ปฏิภานวตา’’ติอาทิมาหฯ ปฏิภานํ ตํตํฐานานุรูปปฺปวตฺตา ปญฺญาฯ สา หิ สรสรจนายจฺจนฺโตปการิกา, ตโตว กพฺพํ ‘‘ปฏิภาน’’นฺติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘ปฏิภานวตา’’ติฯ กวินา โลกโวหารานุคนฺตพฺโพฯ โย หิ สกลํ โลกโวหารํ นานุสรติ, โส กวิเยว น โหติฯ เตนาห ‘‘โลกโวหารมนุสารินา’’ติฯ ยโต โอจิตฺยํ นาม กวีนํ ปรมํ รหสฺสํ โลกโวหาเรปิ อุจิตญฺญูเยว ปสํสียเต, สมุจิตโลกโวหารานุสาเรเนว จ วกฺขมานานุกฺกเมน วิรจิตา รจนา สเจตนานํ รสสฺสาทาย สมฺปชฺชเต, ตสฺมา โอจิตฺเย สมุลฺลสตฺตํ ทิตฺตํ ผุฏเมว พนฺธนํ กาตุํ วฏฺฏติฯ ตโตวจฺจนฺตโมจิตฺยสมุลฺลาสเวทินา กวินา ภวิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘ปรํ โอจิตฺยสมุลฺลาสเวทินา’’ติฯ สพฺพญฺเจตํ ‘‘กวินา’’ติ เอตฺถ วิเสสนํ, ‘‘กวินา’’ติ เจตํ ‘‘นิพนฺธา’’ติ เอตฺถ อวุตฺโต กตฺตาฯ
๓๓๘. เอวํ ยถาปฏิญฺญาตานมลงฺการานํ ทสฺสนาวสเร รสวนฺตาลงฺการปฺปสงฺเคนาธิคตนววิธสิงฺคาราทิรเส สกลสํสารทุกฺขนิสฺสรณอสหายกรณภูตวิมุตฺติรเสน เอกรสภูเต อติปณีเต สทฺธมฺมามตรเสเยว ลุทฺธานํ สทฺธาพาหุลฺลสุทฺธสํยมานํ วิมุเขปิ ลกฺขณมตฺตปริญฺญาเณน โลกโวหาเรสุ อสมฺโมหตฺถํ สงฺเขเปน ทสฺเสตุกาโม อิทานิ ‘‘ปฏิภานวตา’’อิจฺจาทิมาหฯ ปฏิภานวตา สรสรจนาย อจฺจนฺโตปการฏฺฐาโนจิตปญฺญาวิเสสวตา โลกโวหารมนุสารินา สกลโลเก โวหารานุรูปมนุคเตน ตโต ยสฺมา โอจิตฺยํ นาม หทยโต อพหิ กาตพฺพํ, รหสฺสมิว พนฺธโต วิโยชนียํ น โหติฯ ตสฺมา ปรมติสเยน โอจิตฺยสมุลฺลาสเวทินา อุจิตภาเวน วตฺตุมิจฺฉิตตฺถสฺส อุทฺทีปนสฺเสว อนุรูปปฺปกาเรน อิฏฺฐตฺถสฺส สมุลฺลาสนํ ทิตฺติํ ชานนฺเตน กวินา พนฺธการเกน นิพนฺธาติ สมฺพนฺโธฯ ปฏิภา ปฏิภานนฺติ ปญฺญาเยตํ นามํ, ตโต ชาตกพฺพสฺสปิ ปฏิภาติ วุจฺจมานตฺตา อยํ ปญฺญาวิเสโส รจนาย อจฺจนฺโตปกาโรติ ญาตพฺโพฯ ปฏิภานมสฺสตฺถีติ จ, โลกสฺส โวหาโรติ จ, ตํ อนุคจฺฉติ สีเลนาติ จ, โอจิตฺเยน สมุลฺลาโสติ จ, ตํ วิชานาติ สีเลนาติ จ วิคฺคโหฯ
๓๓๙.
ฐายีสมฺพนฺธิโน ภาว-วิภาวา สานุภาวกา;
สมฺปชฺชนฺติ นิพนฺธา เต, รสสฺสาทาย สาธุนํฯ
๓๓๙. ‘‘ฐายิ’’จฺจาทิฯ ฐายิโน วกฺขมานรตฺยาทโย เตหิ สห สมฺพนฺโธ วิภาวาทีหิ โยเค รตฺยาทีนมสฺสาทิยตฺตมานียมานตฺตา เอเตสมตฺถีติ ฐายีสมฺพนฺธิโนฯ สห อนุภาเวหิ วกฺขมานลกฺขเณหีติ สานุภาวกา, ภาโว วิภาโว จ, วกฺขมาโน ภาเวน ภาวาภาโสปิ อิมินาว สงฺคหิโต, รสสฺสาทาย สมฺปชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ
๓๓๙. ‘‘ฐายิ’’จฺจาทิฯ ฐายีสมฺพนฺธิโน ฐายีปเทน, เตน วาจฺจรติหาสาทิอตฺเถน วา สมฺพนฺธุปคตา สานุภาวกา วกฺขมานานุภาเวหิ สห ปวตฺตา ภาววิภาวา วกฺขมานภาววิภาวา นิพนฺธา วุตฺตคุโณเปตกวินา พนฺธิตา เอกตฺถ อาหริตฺวา ทสฺสิตา สาธุนํ อิสฺสาทิโทสรหิตานํ สชฺชนานํ รสสฺสาทาย สิงฺคาราทิวกฺขมานรสสฺส อสฺสาทนตฺถํ สมฺปชฺชนฺติ ปวตฺตนฺตีติฯ อิมาย คาถาย ฐายีภาโว พฺยภิจารีภาโว เกวลภาโว วิภาโว อนุภาโว รโส เจติ อิเม อุทฺทิฏฺฐา ภวนฺติ, กถนฺติ เจ? ภาววิภาวานํ ‘‘ฐายีสมฺพนฺธิโน’’ติ วิเสสนํ ภวติ, เตน ภาวสฺส ฐายี จ โส ภาโว เจติ จ ฐายีปเทน สมฺพนฺธตฺตา ฐายีภาโว จ, ปุน พฺยภิจารีภาเว สติ ‘‘ฐายีภาโว’’ติ อิมสฺส สาธกตฺตา อิมสฺเสว ฐายีภาวปทสฺส ปโยคสามตฺถิเยน คมฺมมาโน พฺยภิจารีภาโว จ, ปุน ฐายีปเทน สมาสมกตฺวา วิสุํ ทสฺสิตภาวสทฺทสุติยา ฐายีภาวพฺยภิจารีภาเวหิ อญฺโญ ภาโว จ, ตถา เอว ฐายีปเทน วาจฺจรติหาสาทิอตฺถสฺส อุปฺปตฺติอุทฺทีปนทฺวยํ วิภูตํ กตฺวา สชฺเชตฺวา ฐิตตฺตา เตหิ รติหาสาทีหิ อตฺเถหิ สมฺพนฺธิโน อาลมฺพณอุทฺทีปนสงฺขตวิวิธวิภาวา จ, เอวเมว สานุภาวกปเทน สมาโยเคน ทสฺสิตานุภาโว จ, ‘‘รสสฺสาทายา’’ติ อิมินา นิทฺทิฏฺฐรโส จาติ เอวมิเม ฐายีภาวาทโย อุทฺทิฏฺฐา โหนฺติฯ ฐายินา สห สมฺพนฺโธติ จ, โส เอเตสมตฺถีติ จ, ภาโว จ วิภาโว เจติ จ, สห อนุภาเวหิ วตฺตนฺตีติ จ, รสสฺส อสฺสาโทติ จ วากฺยํฯ
ภาวอธิปฺปาย
๓๔๐.
จิตฺตวุตฺติวิเสสา ตุ, ภาวยนฺติ รเส ยโต;
รตฺยาทโย ตโต ภาว-สทฺเทน ปริกิตฺติตาฯ
๓๔๐. อิทานิ ยถาอุทฺทิฏฺเฐสุ ฐายาทีหิ ภาววิภาวานุภาวรเสสุ ปฐมํ ภาวํ วิภาเวตุํ ภาวสทฺทมนฺวตฺถยติ ‘‘จิตฺต’’อิจฺจาทินาฯ จิตฺตสฺส วุตฺติโย รมณหสนาทิอากาเรน ปวตฺติโย, ตาว วิเสสา วิสิฏฺฐสภาวตฺถาติ จิตฺตวุตฺติวิเสสาฯ รตฺยาทโย ฐายีพฺยภิจารีสาตฺติกาฯ ตุสทฺโท วิเสเสฯ ยโต รเส สิงฺคาราทโย ภาวยนฺติ นิปฺผาเทนฺติฯ ตโต ภาวสทฺเทน ปริกิตฺติตา ภรตาทีหิ กถิตาฯ เอตฺถ หิ ณฺยนฺโต ภูธาตุ กรเณ วตฺตเตฯ ยโต จายํ น เกวลํ กรเณเยว วตฺตเต, อถ โข พฺยาปเน, ปฏิปาทเน จ, ตสฺมาสฺส ปฏิภานํ จิตฺตํ ภาวยนฺติ พฺยาเปนฺติฯ อถ วา กวิโน โลกฏฺฐิติญาณลกฺขณํ อธิปฺปายํ ภาวยนฺติ ปฏิปาเทนฺตีติ ภาวาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ
๓๔๐. อิทานิ อุทฺทิฏฺเฐสุ ฐายีภาวาทีสุ ฐายีอาทีนํ [ฐายีภาวาทีนํ (ก.)] ติณฺณํ สาธารโณ ภาโว นาม เอโสติ ทสฺเสนฺโต อนฺวตฺถวเสน ทสฺเสติ ‘‘จิตฺต’’อิจฺจาทิฯ จิตฺตวุตฺติวิเสสา ตุ จิตฺตสฺส อุตฺตริ วกฺขมานารมฺมณหสนโสจนาทีหิ, นิพฺเพทาทีหิ, ถมฺภาทีหิ จ อากาเรหิ ปวตฺติสงฺขาตา อญฺญมญฺญํ อสงฺกราการสงฺขาตา วิเสสา ปน ฐายีพฺยภิจารีสาตฺติกา ยโต ยสฺมา รเส สิงฺคาราทิรเส ภาวยนฺติ นิปฺผาเทนฺติ กโรนฺติฯ โน เจ, รเส สิงฺคาราทิรสวิสเย ปณฺฑิตานํ จิตฺตํ ภาวยนฺติ พฺยาปนํ กโรนฺติฯ โน เจ, ตสฺมิํเยว รสวิสเย กวิโน โลกสภาวํ วิสยํ กตฺวา ปวตฺตญาณลกฺขณํ อธิปฺปายํ ภาวยนฺติ ปฏิปาทนํ กโรนฺติฯ ตโต ภาวสทฺเทน เหตุกตฺตริ นิปฺผนฺเนน รตฺยาทโย รติหาสาทโย ปริกิตฺติตา ภรตาทีหิ วุตฺตา โหนฺตีติฯ ‘‘รตฺยาทโย’’ติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน หาสาทโย ฐายีภาวา จ, นิพฺเพทาทโย พฺยภิจารีภาวา จ, ถมฺภปลยาทโย สาตฺติกภาวา จ สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ จิตฺตสฺส วุตฺติโยติ จ, ตา เอว วิเสสาติ จ, ภาโว อิติ สทฺโทติ จ วากฺยํฯ
ฐายีภาวอธิปฺปาย
๓๔๑.
วิโรธินา’ญฺญภาเวน,
โย ภาโว น ติโรหิโต;
สีเลน ติฏฺฐติ’จฺเจ’โส,
ฐายีภาโวติ สทฺทิโตฯ
๓๔๑. ฐายาทิเก ติวิเธ ภาเว กเมนาห ‘‘วิโรธินา’’อิจฺจาทินาฯ วิโรธินา อญฺเญน ชิคุจฺฉาทินา ภาเวน โย ภาโว รตฺยาทิโก น ติโรหิโต นจฺฉาทิโต, เอโส ภาโว อนุจฺฉิชฺชมานตฺตา เอว ติฏฺฐติ สีเลนาติ, ฐายี เอว ภาโวติ ฐายีภาโวติ สทฺทิโต กถิโตฯ โย ภาวาทีหิ อาโลกิตสฺสาทํ นีโต สมานีโต, โส สามาชิเกหิ อสฺสาทิยมานตฺตา รโสติ วุจฺจติฯ วกฺขติ หิ ‘‘สวิภาว’’อิจฺจาทิฯ
๓๔๑. อิทานิ ฐายีอาทิเก ติวิธภาเว กเมน นิทฺทิสติ ‘‘วิโรธิ’’อิจฺจาทินาฯ วิโรธินา อญฺญภาเวน รติหาสาทีนํ วิรุทฺเธน ชิคุจฺฉาทินา อญฺญภาเวน โย ภาโว รติหาสาทิโก ติโรหิโต น พฺยวหิโต น โหติ, เอโส วิรุทฺธภาเวน อพฺยวหิโต ภาโว ติฏฺฐติ สีเลนาติ อิมินา อตฺเถน ฐายี นาม โหตีติ กตฺวา ฐายีภาโวติ สทฺทิโต กถิโตติฯ โย วิภาวานุภาวาทีหิ อสฺสาทนียตฺตํ ปาปิโต สพฺเภหิ อสฺสาทนียตฺตา รโสติ วุจฺจติ, โส ฐายี นามาติ วุจฺจติฯ อญฺโญ จ โส ภาโว เจติ จ, ติโร กยิริตฺถาติ จ, ฐายี จ โส ภาโว เจติ จ วิคฺคโหฯ
ฐายีภาวปฺปเภทอุทฺเทส
๓๔๒.
รติหาสา จ โสโก จ,
โกธุสฺสาหภย’มฺปิ จ;
ชิคุจฺฉาวิมฺหยา เจว,
สโม จ นว ฐายิโนฯ
๓๔๒. รตฺยาทีนํ นวนฺนเมว ฐายิตฺวํ สมฺภวตีตฺยาห ‘‘รติ’’จฺจาทิฯ สโม เจติ เอวํ ฐายิโน นวาติ โยชนาฯ นเวเวเต สกสกวิภาวานุภาเวหิ สมุลฺลาสิตา วิสุมฺปิ พนฺธิตพฺพา กวินา, อภิเนตพฺพา จ นเฏน, ตถา เสสภาวาปิฯ ตตฺถ ยทิ ปนายํ รติ อเสสอิตฺถิปุริสคุณยุตฺตานํ อิตฺถิปุริสานํ อญฺญมญฺญํ ชนิตา, จนฺทาทีหิ อุทฺทีปนวิภาเวหิ อุทฺทีปิตา, อุสฺสุกฺกตาทิพาธเกหิ อนุภาเวหิ ปริโปสิตา, สกสกานุภาวสามตฺถิยา ปตียมาเนหิ อเนกรูเปหิ พฺยภิจารีหิ จิตฺตตา สิยา, ตทา ตุ ฐายี รติ นฏาภินเยน, สุพนฺธสวเนน วา สพฺเภหิ อสฺสาทิยมานา สิงฺคารรสตฺตมาปชฺชเตฯ เอวํ ยถาโยคํ หาสาทิฐายีภาวานํ หสฺสรสาทิภาวาปชฺชเน ยุตฺติํ สมนฺเนยฺยฯ
๓๔๒. ฐายีภาโว นาม รตฺยาทโย นเวเวติ ทสฺเสตุํ ‘‘รติหาสา’’ติอาทิมาหฯ รติหาสา จ โสโก จ โกธุสฺสาหภยมฺปิ จ ชิคุจฺฉาวิมฺหยา เจว สโม สนฺตคุโณ จาติ เอวํ ฐายิโน นว โหนฺติฯ อิเมสํ รตฺยาทีนํ นวนฺนํ สรูปกถนํ ‘‘สิงฺคารหสฺสกรุณา’’ติอาทิกาย อุทฺเทสคาถาย อนนฺตเร นิทฺเทเส ปากโฏ โหติฯ รติ จ หาโส จาติ จ, โกโธ จ อุสฺสาโห จ ภยญฺเจติ จ, ชิคุจฺฉา จ วิมฺหยา เจติ จ วากฺยํฯ อิเม นว จ เอวํ พฺยภิจารีภาวสาตฺติกาภาโว เจติ อิเม ยถาสกมนุรูปวิภาวานุภาเวหิ ทิตฺตํ กตฺวา ปจฺเจกํ กวินา พนฺธิตพฺพา, นเฏน คเหตฺวา ทสฺสิตพฺพา จฯ อิเมสุ ติวิธภาเวสุ อยํ รติ อเสสปุมิตฺถิคุเณหิ ยุตฺเตหิ นรนารีหิ อญฺญมญฺญํ อุปฺปาทิตา, จนฺทาทีหิ อุทฺทีปนวิภาเวหิ อุทฺทีปิตา, อุสฺสาหาทิปกาสกกายิกวาจสิกปโยคสงฺขาตานุภาเวน โปสิตา, สกสกานุภาวสามตฺถิเยหิ คมฺมมานาเนกปฺปการพฺยภิจารีภาเวหิ วิจิตฺตกตา โหติฯ อีทิสา’ยํ รติ นฏสฺส อภินเยน จ ปสตฺถพนฺธสวเนน จ สพฺเภหิ อสฺสาทิยมานสิงฺคาราทิรสตฺตํ ปาปุณาตีติ วิญฺญาตพฺพาฯ หาสาทีนํ เสสฐายีภาวานํ หสฺสรสาทิภาวาปตฺติยํ ยุตฺติ เอวํ ยถารหํ เวทิตพฺพาติฯ
พฺยภิจารีภาวอธิปฺปาย
๓๔๓.
ติโรภาวาวิภาวาทิ-
วิเสเสนา’ภิมุขฺยโต;
เยเต จรนฺติ สีเลน,
เต โหนฺติ พฺยภิจาริโนฯ
๓๔๓. พฺยภิจาริโน อาห ‘‘ติโรภาว’’อิจฺจาทินาฯ ติโรภาโว ฐายีนํ เอกสฺสาปิ ภาวสฺส นิพฺเพทาทิโน อจิรฏฺฐายิตา จ อาวิภาโว ปากฏตา จ นานารสนิสฺสยตฺตา เต อาทโย ยสฺสฯ อาทิสทฺเทน ฐายีธมฺมสฺส สุขทุกฺขาทิรูปสฺส คหณํ, โสว วิเสโส, เตนฯ ฐายีธมฺมสฺส สุขทุกฺขรูปสฺส คหณํ, อตฺตโน ธมฺมสฺส สุขทุกฺขรูปสฺส ฐายินิ สมาโรปนญฺจาภิมุขฺยํฯ ตถา หิ รติยํ ปริสโม สุขานุวิทฺโธ ภวติ, โสเก ทุกฺขานุวิทฺโธฯ รติยํ สุขสภาวาปิ คิลานิปฺปภุตโย พฺยภิจาริโน สกมฺมํ ทุกฺขมิมํ สมาโรปยนฺเตวฯ ตโต เตน อภิมุขภาเวน เย เอเต ภาวา สีเลน จรนฺติ ปวตฺตนฺติ, เต พฺยภิจาริโน โหนฺตีติฯ
๓๔๓. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน พฺยภิจารีภาเว ลกฺขณโต ทสฺเสติ ‘‘ติโรภาวา’’อิจฺจาทินาฯ ติโรภาวาวิภาวาทิวิเสเสน พฺยภิจารีภาวานํ อตฺตโน อเนกรสํ นิสฺสาย ปวตฺตตฺตา, โลกสฺส ภินฺนรุจิกตฺตา จ กิสฺมิญฺจิ ฐายีภาเว พฺยภิจารีภาวานมตฺตโน คุณสฺส ลีนตฺตญฺจ กิสฺมิญฺจิ ตสฺเสว คุณสฺส ปากฏตฺตญฺจาติอาทิเกน วิเสเสน อภิมุขฺยโต ฐายีภาวานํ สุขทุกฺขรูปํ อตฺตนิ จ อตฺตโน สุขทุกฺขรูปํ ฐายีภาเวสุ จ อาโรปนสงฺขาเตน อภิมุขภาเวน เยเต ภาวา สีเลน จรนฺติ ปกติยา ปวตฺตนฺติ, เต ภาวา พฺยภิจาริโน นาม โหนฺตีติฯ เอวเมว [เอวรูปา (ก.)] ปีฬา สรูเปน เอโก ปริสมสงฺขตพฺยภิจารีภาโว รติยํ สคุเณน ลีโน สุขานุวิทฺโธ หุตฺวา, โสเก สคุเณน ปากโฏ ทุกฺขานุวิทฺโธ จ หุตฺวา ปวตฺตเตฯ เอวเมว สุขสภาวรติยํ คิลานาทโย พฺยภิจาริโน สกิยํ ทุกฺขสรูปํ อาโรเปนฺตีติ กตฺวา ติโรภาววิภาวาทิวิเสเสน อภิมุขํ ปวตฺตนฺติฯ ติโรภวนมิติ จ, อาวิภวนมิติ จ, ติโรภาโว จ อาวิภาโว เจติ จ, เต อาทโย ยสฺส ฐายีภาเวสุ วิชฺชมานานํ สุขทุกฺขสภาวานํ อตฺตนิ อาโรปนสฺเสติ จ, โสเยว วิเสโสติ จ, อภิมุขานํ ภาโวติ จ วิคฺคโหฯ พฺยภิจารีปเท วิสทฺโท วิเสสตฺเถ อภิสทฺโท อภิมุขภาเว วตฺตติฯ
พฺยภิจารีภาวปฺปเภท
๓๔๔.
นิพฺเพโท ตกฺกสงฺกา สม-
ธิติชฬตา ทีนตุคฺคาลสตฺตํ,
สุตฺตํ ตาโส คิลานุ’สฺสุกหริส-
สติสฺสาวิสาทาพหิตฺถาฯ
จินฺตา คพฺพา’ปมาโร’มริสมท-
มตุมฺมาทโมหา วิโพโธ,
นิทฺทาเวคา สพิฬํ มรณ-
สจปลาพฺยาธิ เตตฺติํสเม’เตฯ
๓๔๔. เต ทสฺเสติ ‘‘นิพฺเพโท’’อิจฺจาทินาฯ ทีนตุคฺคาลสตฺตนฺติ ทีนตา จ อุคฺคตญฺจ อาลสตฺตญฺจ, คิลานิ อุสฺสุกอิติ อุสฺสุกฺกํฯ จปลอิติ จาปลฺลํ, สห จปเลน สจปโล, โส จายํ พฺยาธิ จ, มรณญฺจ สจปลพฺยาธิ จ สมาหาเรฯ ตญฺจ สห พิฬาย วตฺตตีติ สพิฬนฺติ เอเต ยถาวุตฺตพฺยภิจารีภาวา เตตฺติํส โหนฺตีติฯ อุสฺสาหวตา วีรรโส ตํวเสเนว อสฺสาทียติฯ ภีรุนา ตุ โสว ภยานกรสวเสเนติ โลกสภาวสฺส อเนกตฺตา ตทตฺถเมเต พฺยภิจาริโน เอเกกสฺสรสสฺส พหโว วณฺณนียา, ยโต ตํวณฺณนาทฺวาเรน สพฺโพปิ เตสุ กิญฺจิ อสฺสาเทตีติฯ ตตฺถ ยสฺมา ปน มารโณปคตเวริทสฺสนเมกเมว ตงฺขเณเยว ภินฺนํ ปกติวเสน ภีรุโน ภยสฺส เหตุ, สงฺคามโลลสฺส ตุ อุสฺสาหนิมิตฺตํ สิยาฯ ตถา นเฏน กตํ วิกตมาภรณํ กฺริยาวา นีจปกตีนํ ฐายิโน หาสสฺส เหตุ, คมฺภีรปกตีนํ พฺยภิจาริโน หาสสฺส, ตสฺมา ภาเว วณฺณยตา กวินา ภาวา ตถา วณฺณนียา, ยโถจิตฺยปริโปโส สิยาฯ โอจิตฺยภงฺโค ตุ มหตา วายาเมน ปริหริตพฺโพฯ
เตสุ นิพฺเพโท อตฺตาวมานนํฯ ตสฺส จ อิตฺถีนญฺจ นีจานญฺจ ทาลิทฺทิยํ วิภาโว, โยคีนํ ตุ ตตฺวสํเวทนํ วิภาโว, อสฺสุปตนจินฺตาทโย เอตฺถ อนุภาวาฯ
ตกฺโก วิตกฺกนํฯ ตสฺส สนฺเทโห วิภาโว, สิโรกมฺปาทิ อนุภาโวฯ
สงฺกาย วิรุทฺธจรณํ วิภาโว, กมฺปาทโย อนุภาโวฯ
สโม เขโทฯ ตตฺถ คตฺยาทิ วิภาโว, เสทาทิ อนุภาโวฯ
ธิติ สนฺโตโสฯ ญาณาทิ วิภาโว, อนุภาโว โภคาโลลตาทิฯ
ชฬตา อปฺปฏิปตฺติฯ ตสฺสา อิฏฺฐานิฏฺฐทสฺสนาทิ วิภาโว, อนิมิสนยนาโลจนาทิ อนุภาโวฯ
ทีนตา เจตโส อโนชตาฯ ตสฺสา วิภาโว ทุคฺคตตาทิ, อนุภาโว มลินวตฺถตาทิฯ
อุคฺคตา ทารุณตฺตํฯ ตสฺสา วิภาโว พลวาปราธาทิ, ตสฺส อนุภาโว ตชฺชนาทิฯ
อาลสตฺตสฺส ปริสมาทิ วิภาโว, ชิมฺหตาทิ อนุภาโวฯ
สุตฺตสฺส นิทฺทา วิภาโว, ตสฺสาทาทโย อนุภาโวฯ
ตาโส จิตฺตกฺโขโภฯ วิภาโว อสฺส คชฺชิตาทิ, กมฺปนาทิ อนุภาโวฯ
อายาสปิปาสาทิ วิภาโว คิลานิยา, วิวณฺณตาทโย อนุภาโวฯ
กาลกฺขมตา อุสฺสุกํฯ วิภาโว ตสฺส รมณียทสฺสนิจฺฉาทิ, อนุภาโว ตุริตตาทิฯ
เจโตปสาโท หริโตฯ ตตฺร อุสฺสวาทิ วิภาโว, อสฺสุเสทาทโย อนุภาโวฯ
สทิสทสฺสนาทิ วิภาโว สติยา, อนุภาโว ภมุสมุนฺนมนาทิฯ
ปเรสมุกฺกํสาสหนตา อิสฺสาฯ ตสฺสา ทุชฺชนตฺตคพฺพาทโย วิภาโว, โทสกถนาวชานนาทโย อนุภาโวฯ
วิสาโท เขโทฯ วิภาโว ตสฺส อารทฺธการิยาสิทฺธาทิ, พาธยตาปาทิ อนุภาโวฯ
อพหิตฺถา กายสํวรณํฯ ตสฺสา วิภาโว ลชฺชาทิ, อนุภาโว’ญฺญวิกฺริยาฯ
จินฺตา อิฏฺฐาลาภาทีหิ, อนุภาโว มุกุลิตนยนาทิฯ
คพฺโพ อภิมาโนฯ วิภาโวสฺส อิสฺสริยาทิ, อนุภาโว อวชานนาทิฯ
อปมาโร คาหรุกฺขาทีหิ [คาหรุกฺขปตนาทีหิ (?)], ภูปาตาทโย เอตฺถ อนุภาโวฯ
อมริโส อกฺขมตาฯ วิภาโว อสฺสาวมานนาทิ, สิโรกมฺปนตชฺชนาทโย อนุภาโวฯ
มโท ปมาทุกฺกํโสฯ ตสฺส วิภาโว ปานํ, จลมานงฺควโจคติหาสาทโย อนุภาโวฯ
มติ กงฺขจฺเฉโทฯ อุปเทสาทิ วิภาโว, มุขวิกาสาทิ เอตฺถ อนุภาโวฯ
อสเมกฺขิตการิตา อุมฺมาโทฯ ตสฺส วิภาโว สนฺนิปาตคหณาทิ, อฏฺฐานรุทิตคีตหาสาทโย อนุภาโวฯ
โมโห ภยาทีหิ, อนุภาโว ถมฺภกมฺปาทิฯ
ทุราจาราทีหิ พิฬํ, อโธมุขตาทิ อนุภาโวฯ
มรณํ วิภาวอนุภาเวหิ สุปสิทฺธํฯ
จปลตา ราคโทสาทีหิ, สจฺฉนฺทจรณาทิ อนุภาโวฯ พฺยาธิ ปากโฏฯ
เย วา ปนญฺเญ อิธ นิทฺทิฏฺฐา จิตฺตวุตฺติวิเสสาปิ สํวิชฺชนฺติ สุขุมเภทา, เตสุ เกจิ วุตฺเตสฺวนฺโตคธา โหนฺติฯ ยถา หิ อิจฺฉาสภาวา สพฺเพ กามา รติยํ อนฺโตคธา, ตถา โทสปฺปการา โกธา มริสอิสฺสาทีสฺวนฺโตคธา, ทุกฺขสภาวา โสกสมพฺยาธิคิลานิ วิสาทาทีสฺวนฺโตคธาฯ ปีตฺยาทโย สุขสภาวา หริเสติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตสุ ภยา ตาโส อญฺโญ, สงฺกา ตถา อมริโสฯ ตสฺมา อิสฺสา, ตถา คิลานิโต สโม, นิทฺทาย สุตฺตํ, อุสฺสุกา จปลตา, ตถา โมหา ปลโย วกฺขมาโน อญฺโญติ มนฺตพฺพํฯ
๓๔๔. อิทานิ เต พฺยภิจารีภาเว สรูเปน ทสฺเสติ ‘‘นิพฺเพโท’’อิจฺจาทินาฯ นิพฺเพโท อตฺตนินฺทาสงฺขโต จ, ตกฺกสงฺกา จ, สมธิติชฬตา ปริสโม สนฺโตสลกฺขณา ธิติ ชฬตา จ, ทีนตุคฺคาลสตฺตํ ทีนภาวทารุณภาวอลสภาวา จ, สุตฺตํ สยนญฺจ, ตาโส จิตฺตกฺโขโภ จ, คิลานปริมทฺทิตภาโว จ, อุสฺสุกหริสสติสฺสาวิสาทาพหิตฺถา อุสฺสาหปิติสติอิสฺสาเขทอาการสํวรา จ, จินฺตา จ, คพฺโพ อภิมาโน จ, อปมาโร จ, อมริสมทมตุมฺมาทโมหา อกฺขนฺติปมาทาธิกฺกา กงฺขจฺเฉทอุมฺมาทโมหา จ, วิโพโธ ปโพโธ จ, นิทฺทาเวคา นิทฺทา จ, อาเวคสงฺขาโต สมฺภโม จ, สพิฬํ ลชฺชาสหิตํ มรณสจปลาพฺยาธิ มรณญฺจ จาปลฺยสหิตา พฺยาธิ เจติฯ เอเต เตตฺติํส พฺยภิจารีภาวา นาม โหนฺติฯ ตกฺโก จ สงฺกา เจติ จ, สโม จ ธิติ จ ชฬตา เจติ จ, ทีนตา จ อุคฺโค จ อลสตฺตญฺจาติ จ, อุสฺสุกญฺจหริโส จ สติ จ อิสฺสา จ วิสาโท จ อพหิตฺถา เจติ จ, อมริโส จ มโท จ มติ จ อุมฺมาโท จ โมโห เจติ จ, นิทฺทา จ อาเวโค เจติ จ, สห พิฬาย วตฺตตีติ จ, สห จปเลน จาปลฺเยน วตฺตตีติ จ, สจปโล จ โส พฺยาธิเจติ จ, มรณญฺจ สจปลพฺยาธิ เจติ จ วากฺยํฯ มรณสจปลาพฺยาธีติ สมาหารทฺวนฺโทฯ ตสฺมา ‘‘สพิฬ’’นฺติ ปทํ เอตสฺส วิเสสนํ โหติฯ
โลกสภาวสฺส อเนกวิธตฺตา เอโกเยว วีรรโส อุสฺสาหวตา วีรรสากาเรน อสฺสาทนีโย โหติ, โสเยว ภีรุนา ภยากาเรน อสฺสาทนีโย โหติฯ ตสฺมา เอเกกสฺส รสสฺส อิเม พหู พฺยภิจาริโน วณฺเณตพฺพา โหนฺติฯ เอวํ สติ อเนกาธิปฺปายโก โลโก เตสุ กิญฺจิ อสฺสาเทติฯ เอวํ สติ พนฺโธ สพฺพชนสฺส กนฺโต โหติฯ ตสฺสํ ภาววณฺณนายํ ยสฺมา มาเรตุมาคจฺฉนฺตานํ สตฺตูนํ ทสฺสนเมกเมว ตงฺขเณ ชนาธิปฺปายโต ภิชฺชิตฺวา ปกติภีรูนํ ปุริสานํ ภยสฺส จ ยุทฺธโลลสฺส อุสฺสาหนสฺส จ การณํ โหติฯ เอวํ นเฏน หสนตฺถํ กตวิกตมาภรณญฺจ ตาทิสกิริยา จ อุตฺตานปกติกานํ ปุริสานํ ฐายีหาสสฺส จ คมฺภีรปกติกานํ พฺยภิจารีหาสสฺส จ เหตุ ภเวยฺยฯ ตสฺมา ภาเว วณฺเณนฺเตน กวินา โอจิตฺยภงฺคมกตฺวา สกฺกจฺจโมจิตฺยํ สชฺเชตฺวา ภาวปฺปกาสกานิ สวิภาวานุภาวกวิวจนานิ วณฺเณตพฺพานิฯ เอตฺถ ภาวาวโพธกวิภาวาทีนํ ชานิตพฺพตฺตา เตหิ เตหิ ภาเวหิ สทฺธิํ เอวํ เวทิตพฺพาฯ
เตสุ ภาเวสุ อตฺตาวมานนลกฺขโณ นิพฺเพโทฯ อิตฺถีนํ, หีนานํ [หีนาจารานํ (ก.)] วา อุปฺปชฺชติ เจ, ทาลิทฺทิยํ อาลมฺพณวิภาโว นาม, โยคีนํ เจ, ตถาวโพโธ อาลมฺพณวิภาโว, เอตฺถ อสฺสุปตนจินฺตาทิกํ อนุภาโว นามฯ
วิตกฺกสฺส สนฺเทโห อุทฺทีปนวิภาโว นาม, สิโรกมฺปาทิกํ อนุภาโว นามฯ
สงฺกาย วิรุทฺธปฺปวตฺติ อุทฺทีปนวิภาโว, กมฺปาทิโก อนุภาโวฯ อุปริ ‘‘วิภาโว’’ติ วุตฺเต อาลมฺพณุทฺทีปเนสุ ทฺวีสุ ยํ ยุชฺชติ, ตํ คเหตพฺพํฯ
เขทลกฺขณสฺส สมสฺส คมนาทิกํ วิภาโว, เสทาทิ อนุภาโวฯ
สนฺโตสลกฺขณาย ธิติยา ญาณาทิ วิภาโว, โภเคสุ อโลลภาวาทิ อนุภาโวฯ
อโยคฺคตาลกฺขณาย ชฬตาย อิฏฺฐานิฏฺฐานํ อชานนาทิ วิภาโว, วิวฏนยเนหิ อภิมุขวิโลกนตาทิ อนุภาโวฯ
จิตฺตสฺสนิตฺเตชลกฺขณาย ทีนตาย ทุคฺคตตาทิ วิภาโว, มลินวตฺถตาทิ อนุภาโวฯ
ทารุณตาลกฺขณสฺส อุคฺคภาวสฺสาติสยาปราธาทิ วิภาโว, ตชฺชนาทิ อนุภาโวฯ
อลสตฺตสฺส อฏฺฐานปริสมาทิ วิภาโว, วงฺกิกภาโว อนุภาโวฯ
สยนสงฺขาตสฺส สุตฺตสฺส นิทฺทาทิ วิภาโว, อสฺสาทาทิ อนุภาโวฯ เอตฺถ อสฺสาทนํ นาม เสยฺยสุขปสฺสสุขาทิกํฯ
จิตฺตกฺโขภสงฺขาตสฺส ตาสสฺส คชฺชิตาทิ วิภาโว, คชฺชิตํ นาม ภยชนกวจนํฯ โกเปน กมฺปนา อนุภาโวฯ
ปีฬาสงฺขาตสฺส คิลานสฺส อายาสปิปาสาทิ วิภาโว, ทุพฺพณฺณตาทิ อนุภาโวฯ
อนุรูปกาลสฺส อโนโลกนสฺส อุสฺสุกฺกสฺส รมฺมวตฺถุทสฺสนิจฺฉาทิ วิภาโว, ตุริตตาทิ อนุภาโวฯ
เจโตปสาทลกฺขณสฺส หริสสฺส มงฺคลกีฬาทิ วิภาโว, สนฺโตสวจนาทิ อนุภาโวฯ
สรณลกฺขณาย สติยา สญฺญาณทสฺสนาทิ วิภาโว, ภมุกฺเขปาทิ อนุภาโวฯ
ปรสมฺปตฺติอสหนลกฺขณาย อิสฺสาย ทุชฺชนภาวคพฺพาทิ วิภาโว, โทสกถนาวชานนาทิ อนุภโวฯ
เขทลกฺขณสฺส วิสาทสฺส อารทฺธการิยาสิทฺธิการิยพฺยาปตฺติอาทิ วิภาโว, มโนสนฺตาปาทิ อนุภาโวฯ
อาการสํวรณลกฺขณาย, รสสภาวปฏิจฺฉาทนลกฺขณาย วา อพหิตฺถยลชฺชาทิ วิภาโว, ตทญฺญกฺริยากรณํ, อโธมุขกรณํ, ปาเทหิ ภูมิขณนนฺติอาทิ อนุภาโวฯ
จินฺตาย อิฏฺฐตฺถาลาภาที วิภาโว, มกุลิตนยนาทิ อโธขิตฺตจกฺขาทิ วา อนุภาโวฯ
คพฺพสฺส อิสฺสริยาทิ วิภาโว, อวชานนาทิ อนุภาโวฯ
อปมารสฺส ยกฺขปีฬาทิ วิภาโว, ภูมิปตนาทโย อนุภาโวฯ
อกฺขมลกฺขณสฺส อมริสสฺส อวมานนาทิ วิภาโว, สิโรกมฺปนตชฺชนาทิ อนุภาโวฯ
ปมาทาธิกฺกลกฺขณสฺส มทสฺส สนฺโตสปานํ วิภาโว, กมฺปมานหตฺถปาทวจนคมนหาสาที อนุภาโวฯ
กงฺขาจฺเฉทนลกฺขณาย มติยา อุปเทสาทิ วิภาโว, มุขสนฺโตสาทิ อนุภาโวฯ
อนุปปริกฺขการิตาลกฺขณสฺส อุมฺมาทสฺส สนฺนิปาตชฺชรยกฺขาทิ วิภาโว, อการณโรทนหสนาทิ อนุภาโวฯ
มุยฺหนลกฺขณสฺส โมหสฺส อธิกภยาทิ วิภาโว, สภาวานวโพธนาทิ อนุภาโวฯ
นิทฺทาปคมสงฺขาตสฺส วิโพธสฺส กาลปริณามาทิ อาโลกสรณาทิ วา วิภาโว, อกฺขิมทฺทนาทิ อนุภาโวฯ
มโนสมฺปีฬนลกฺขณาย นิทฺทาย กสฺสจิ อจินฺตนอกรณาทิ วิภาโว, อกฺขิปิทหนาทิ อนุภาโวฯ
ภยาคมนลกฺขณสฺส อาเวคสฺส ปจฺจตฺถิกทสฺสนาทิ วิภาโว, อุตฺราสกมฺปาทิ อนุภาโวฯ
ลชฺชาลกฺขณาย พิฬาย ทุราจาราทิ วิภาโว, อโธมุขตาทิ อนุภาโวฯ
มรณสฺส สตฺถปหารโรคาทิ วิภาโว, มุขวิการาทิ อนุภาโวฯ
จาปลฺลสฺส ราคโทสาทิ วิภาโว, อตฺตโน สจฺฉนฺทจรณาทิ อนุภาโวฯ
พฺยาธิยา วาตปิตฺตาทีนํ อุสฺสทภาวาทิ วิภาโว, นิตฺถุนนาทิ อนุภาโวฯ
อิมสฺมิํ สุโพธาลงฺกาเร อทสฺสิตสุขุมเภทา อญฺญาปิ จิตฺตวุตฺติวิเสสา สนฺติ, เตสุ อิจฺฉาสภาวา สพฺเพ เภทา กามรติยญฺจ, โทสปการา โกธอมริสอิสฺสาทีสุ จ, ทุกฺขสภาวา โสกสมพฺยาธิคิลานวิสาทาทีสุ จ, ปิติอาทโย หริเส จ อนฺโตคธาติ เวทิตพฺพาฯ เอวํ สมานานํ สงฺคเห สติปิ ตาสโต ภยสฺส จ, สงฺกาย อมริสฺส จ, อมริสโต อิสฺสาย จ, คิลานโต สมสฺส จ, นิทฺทาย สุตฺตสฺส จ, อุสฺสุกฺกโต จปลตาย จ, โมหโต วกฺขมานปลยสฺส จ ปากฏวิเสเสน อญฺญถา วิสุํ วิสุํ ทสฺสิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
สาตฺติกภาวอธิปฺปาย
๓๔๕.
สมาหิตตฺตปฺปภวํ, สตฺตํ เตโน’ปปาทิตา;
สาตฺติกา’ปฺย’นุภาวตฺเต, วิสุํ ภาวาภวนฺติ เตฯ
๓๔๕. สาตฺติเก วทติ ‘‘สมาหิเต’’จฺจาทินาฯ สมาหิโต เอกคฺคตาภาวาปาทเนน กตสมาธาโน อตฺตา จิตฺตํ ตโต ปภวํ อุปฺปนฺนํ ยํ, ตํ สตฺตํ นามฯ เตน สตฺเตน อุปปาทิตา นิพฺพตฺติตา ถมฺภาทโย สาตฺติกา วุจฺจนฺเตฯ เต จ ปุน อนุภาวาปิ ภวนฺติ ถมฺภาทิภาวสํสูจนสภาววิการรูปตฺตาฯ ตญฺจ ‘‘จิตฺตวุตฺติวิเสสตฺตา’’อิจฺจาทินา วกฺขติฯ เตนาห ‘‘อนุภาวตฺเตปี’’ติฯ เอวํ สตฺยปิ เต สาตฺติกา วิสุํ ปุถเคว ภาวา ภวนฺติ, วุตฺตนเยน จิตฺตภวตฺตวิรูปตฺตา เตสนฺติฯ
๓๔๕. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมนาธิคตเกวลภาวสงฺขาตํ สาตฺติกาภาวํ ทสฺเสติ ‘‘สมาหิต’’อิจฺจาทินาฯ สมาหิตตฺตปฺปภวํ เอกคฺคตาภาวาปาทเนน กตสมาธานจิตฺตโต สมฺภูตํ สตฺตํ นาม โหติฯ เตน ลาภาลาภาทีสุ เอกาการสฺส เหตุนา ถิรภาเวน อุปปาทิตา นิปฺผาทิตา ถมฺภาทโย สาตฺติกา นาม ภวนฺติฯ เต สาตฺติกา อนุภาวตฺเตปิ จิตฺตาการสงฺขาตถมฺภาทิปกาสนสภาววิการสรูปตฺตา อตฺตโน อนุภาวตฺเต สติปิ วิสุํ ภาวา ภวนฺติ ยถาวุตฺต ‘‘จิตฺตวุตฺติวิเสสา ตุ, ภาวยนฺติ รเส ยโต’’ติอาทินา ภาวา นาม โหนฺตีติฯ อิเม สาตฺติกาภาวานุภาววเสน ทุวิธา โหนฺติฯ สมาหิโต จ โส อตฺตา เจติ จ, ตโต ปภวมิติ จ, สนฺโต อุปสนฺโต จ โส อตฺตา เจติ จ, สตฺตโต ภวนฺตีติ จ, สตฺเตน อุปฺปาทิตาติ จ, อนุภาวานํ ภาโวติ จ วากฺยํฯ อปีติ อนุคฺคหตฺเถ นิปาโตฯ
สาตฺติกภาวปฺปเภท
๓๔๖.
ถมฺโภ ปลยโรมญฺจา,
ตถา เสทสฺสุเวปถุ;
เววณฺณิยํ วิสฺสรตา,
ภาวา’ฏฺเฐ’เต ตุ สาตฺติกาฯ
๓๔๖. เต ทสฺเสติ ‘‘ถมฺโภ’’อิจฺจาทินาฯ เอตฺถ ถมฺโภ อวิสฺสรกายจิตฺตตาฯ ปลโย อสฺสาสปสฺสาสมตฺตาวเสโส สุตฺตาวตฺถาสภาโว นิทฺทาปภโวฯ สุพฺยตฺตลกฺขณา เสสาฯ
๓๔๖. อิทานิ สาตฺติเก ทสฺเสติ ‘‘ถมฺโภ’’อิจฺจาทินาฯ ถมฺโภ กายจิตฺตานํ อวิสรภาวสงฺขาโต จ ปลยโรมญฺจา นิทฺทาย อุปฺปชฺชมานอสฺสาสปสฺสาสมตฺตาติริตฺตสุตฺตาวตฺถา จ ปสาทาทิสมฺภโว โรมุคฺคโม จ ตถา เอวํ เสทสฺสุเวปถุ จ ภยาทีหิ อุปฺปชฺชมานทาโห จ สนฺโตสาทีหิ อุปฺปชฺชมานอสฺสุ จ กมฺปา จ เววณฺณิยํ วิรูปตา จ วิสฺสรตา วิรูปสทฺทตา จาติ เอเต อฏฺฐ สาตฺติกา ภาวา นาม โหนฺติฯ โรมานํ อญฺโจ อุคฺคโมติ จ, ปลโย จ โรมญฺโจ เจติ จ, เวปนํ กมฺปนมิติ จ, เสโท จ อสฺสุ จ เวปถุ จาติ จ, วิรูโป วณฺโณ อสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, วิรูโป สโร อสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ วากฺยํฯ
๓๔๗.
ยทา รตฺยาทโย ภาวา,
ฐิติสีลา น โหนฺติ เจ;
ตทา สพฺเพปิ เต ภาวา,
ภวนฺติ พฺยภิจาริโนฯ
๓๔๗. น เกวลํ วุตฺตาเยว พฺยภิจาริโน, รตฺยาทโยปีติ อาห ‘‘ยทา’’อิจฺจาทิฯ ภวนฺติ พฺยภิจาริโนติ ยถาโยคํ ยถาสมฺพนฺธํ พฺยภิจาริโน โหนฺตีติ อตฺโถฯ เสสํ สุโพธํฯ
๓๔๗. อิทานิ นิพฺเพทาทโย วิย รติหาสาทโยปิ กิสฺมิญฺจิ กาเล พฺยภิจาริโนปิ โหนฺตีติ ทสฺเสติ ‘‘ยทา’’ อิจฺจาทินาฯ รตฺยาทโย รติหาสาทโย ภาวา นว ฐายีภาวา ยทา ฐิติสีลา น โหนฺติ เจ วิโรธีหิ เตหิ เตหิ ภาวนฺตเรหิ พฺยวหิตตฺตา สภาวโต ฐิติสภาวา ยทิ น โหนฺติ, ตทา เต ภาวา รตฺยาทโย สพฺเพปิ พฺยภิจาริโน ภวนฺตีติฯ ยถาสกํ พฺยภิจาริตานุรูปวิภาวานุภาวานํ โยคานุรูเปน พฺยภิจารีภาวา โหนฺติฯ รติอาทิ เยสํ หาสาทีนมิติ จ, ฐิติ สีลํ เยสํ รตฺยาทีนมิติ จ วิคฺคโหฯ
๓๔๘.
วิภาโว การณํ เตสุ’-
ปฺปตฺติยุ’ทฺทีปเน ตถา;
โย สิยา โพธโก เตส-
มนุภาโว’ย’มีริโตฯ
๓๔๘. อิทานิ วิภาวานุภาเว ทสฺเสติ ‘‘วิภาโว’’อิจฺจาทินาฯ เตสํ รตฺยาทีนํ ภาวานํ อุปฺปตฺติยา, ตถา อุทฺทีปเน จ การณํ อาลมฺพณอุทฺทีปนวเสน ทุวิโธ วิภาโว นามฯ ตตฺถ อาลมฺพณวิภาโว กนฺตาทิ, อุทฺทีปนวิภาโว จนฺทาทิฯ เตสํ โพธโก ญาปโก กายิโก จ วาจสิโก จ พฺยาปาโร สิยา, อยํ อนุภาโว อีริโตฯ
๓๔๘. อิทานิ วิภาวานุภาเว ทสฺเสติ ‘‘วิภาโว’’อิจฺจาทินาฯ เตสํ ฐายีภาวาทีนํ ติณฺณํ อุปฺปตฺติยา จ ตถา อุทฺทีปเน จ อุปฺปนฺนานํ ทีปเน จ การณํ อาลมฺพณอุทฺทีปนวเสน ทุวิโธ เหตุ วิภาโว นาม, เตสํ ฐายีภาวาทีนํ โพธโก กายิกวาจสิโก โย สิยา นฏกวีนํ พฺยาปาโร อตฺถิ, อยํ อนุภาโวติ อีริโตติฯ วิเสเสน ภาเวติ วฑฺเฒตีติ วิภาโวฯ อนุภาเวติ โพเธตีติ อนุภาโวฯ เอตฺถ วิภาโว นาม รติวิสเย นรนารีนํ อญฺญมญฺญํ อาลมฺพณวิภาโว, จนฺทรมฺมเทสาทิ อุทฺทีปนวิภาโว เจติ ทุวิโธฯ หาสาทีนมฺปิ ทุวิธวิภาวํ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ อนุภาโว นาม ฐายีภาวาทีนํ เตสํ เตสํ ภาวานํ ปกาสกวาจสิกพฺยาปารสงฺขาตกวิปโยโค จ กายิกปโยคภูโต นฏานํ อภินยสงฺขาโต ตํตํภาวสรูปนิรูปโก เจติ ทุวิโธ พฺยาปาโรฯ
๓๔๙.
เนกเหตุํ มโนวุตฺติ-วิเสสญฺจ วิภาวิตุํ;
ภาวํ วิภาวานุภาวา, วณฺณิยา พนฺธเน ผุฏํฯ
๓๔๙. วิภาวาทิวณฺณนายเมว ภาววิเสสาวโพโธ สิยา, อญฺญถา ‘‘เทวทตฺตสฺส สาสฺสุโลจนยุคํ สญฺชาต’’มิติ วุตฺเต โสกา อานนฺทา โรคา เจติ โก นาม สกฺโกติ การณํ นิจฺฉิตุํ, จิตฺตวุตฺติวิเสสญฺจ ภาวํ วินา วิภาวานุภาวํ กวิ วณฺเณตุํ นโฏภิเนตุํ สามชฺชิโก วา วิญฺญาตุํ โก สกฺโกตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘เนก’’อิจฺจาทิฯ เนกเหตุํ พหุเหตุํ มโนวุตฺติวิเสสญฺจ ภาวํ วิภาวิตุํ ปกาเสตุํ วิภาวานุภาวา วุตฺตลกฺขณา พนฺธเน สภาวนิรูปกปเท ผุฏํ วณฺณนียา, วิภาวาทิรูปเกเนว อวุตฺตมฺปิ กิญฺจิ ปตียเตฯ
๓๔๙. ‘‘เทวทตฺตสฺส จกฺขูนิ อสฺสุปุณฺณานี’’ติ วุตฺเต โสเกน สนฺโตเสน โรเคน วาติ ยถา อสฺสุการณกถนํ วินา น ชานาติ, เอวํ จิตฺตสฺส ปวตฺติสงฺขาตา รติหาสาทโย เต เต ภาวา อตฺตโน ปตีติยานุรูปํ วิภาวานุภาวกถนํ วินา กวีหิ วณฺเณตพฺพา, นเฏหิ ทสฺเสตพฺพา, สพฺเภหิ อสฺสาทนียา นตฺถีติ ฐายีอาทีนํ วณฺณนเมว กาตพฺพนฺติ อิทานิ อนุสาเสนฺโต อาห ‘‘เนก’’อิจฺจาทิฯ เนกเหตุํ เตสํ เตสํ ภาวานํ อุปฺปตฺยาโท อาลมฺพณวิภาวาทิพหุการณวนฺตํ มโนวุตฺติวิเสสํ ภาวญฺจ จิตฺตสฺส ปวตฺติวิเสสสงฺขาตภาวญฺจ วิภาวิตุํ ปกาเสตุํ วิภาวานุภาวา อนนฺตรนิทฺทิฏฺฐา พนฺธเน รสภาวปฺปกาสเน ผุฏํ ปกาสํ กตฺวา วณฺณิยา กวินา วณฺณนียา โหนฺตีติฯ น เอโกติ จ, โส เหตุ อสฺเสติ จ, มนโส วุตฺตีติ จ, ตาย วิเสโสติ จ, วิภาโว จ อนุภาโว เจติ จ วากฺยํฯ
๓๕๐.
สวิภาวานุภาเวหิ, ภาวา เต เต ยถารหํ;
วณฺณนียา ยโถจิตฺยํ, โลกรูปานุคามินาฯ
๓๕๐. อิทานิ เต ภาวา โลกสภาวานติกฺกเมน วิภาวาทีหิ วณฺณนียาติ อาห ‘‘สวิภาเว’’จฺจาทิฯ สห วิภาเวหิ สวิภาวา, เต จ เต อนุภาวา จ, เตหิฯ ยถารหนฺติ อตฺตโน สมฺพนฺธีนํ วเสน ยถารหํ วณฺณนียาฯ
๓๕๐. อิทานิ วิภาวานุภาเว นิสฺสาย วณฺณนียา เต ภาวา โลกสภาวมนติกฺกมฺม กาตพฺพาติ อนุสาสนฺโต อาห ‘‘สวิภาวา’’อิจฺจาทิฯ โลกรูปานุคามินา โลกโวหารมนุวตฺตมาเนน เต เต ภาวา ฐายีภาวาทโย ตโย ยโถจิตฺยํ โอจิตฺยานุรูปํ สวิภาวานุภาเวหิ วิภาวสหิเตหิ อนุภาเวหิ กรณภูเตหิ ยถารหํ เตหิ เตหิ ภาเวหิ สมฺพนฺธีนํ วิภาวาทีนํ วเสน อนุรูปโต วณฺณนียา วณฺเณตพฺพา โหนฺตีติฯ วิภาเวหิ สห เย วตฺตนฺตีติ จ, เต จ เต อนุภาวา เจติ จ, อนติกฺกมฺม อรหนฺติ จ, อนติกฺกมฺม โอจิตฺยมิติ จ, โลกสฺส รูปํ สรูปมิติ จ, ตํ อนุคจฺฉติ สีเลนาติ จ วิคฺคโหฯ
๓๕๑.
จิตฺตวุตฺติ วิเสสตฺตา, มานสา สาตฺติก’งฺคโต;
พหินิสฺสฏเสทาทิ-อนุภาเวหิ วณฺณิยาฯ
๓๕๑. สาตฺติกา กถํ วณฺณนียาติ อาห ‘‘จิตฺเต’’จฺจาทิฯ จิตฺตสฺส วุตฺติวิเสโส เยสํ, เตสํ ภาโว, ตสฺมา มานสา มนสิ ภวา สาตฺติกา องฺคโต สรีรโต พหินิสฺสเฏหิ นิคฺคเตหิ เสทาทีหิ อนุภาเวหิ วณฺณนียา, น ปน เสทสลิลเมว ภาโวติ อธิปฺปาโยฯ
๓๕๑. เอวํ สามญฺเญน ภาววณฺณนกฺกมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิเสเสน สาตฺติกภาววณฺณนา อีทิสาติ ทสฺเสติ ‘‘จิตฺต’’อิจฺจาทินาฯ จิตฺตวุตฺติวิเสสตฺตา จิตฺตสฺส ปวตฺติวิเสสตฺตา มานสา จิตฺเต ภวา สาตฺติกาภาวา องฺคโต สรีรโต พหินิสฺสฏเสทาทิอนุภาเวหิ พหินิกฺขนฺตเสทาทีหิ อนุภาเวหิ กรณภูเตหิ วณฺณิยา วณฺณนียา โหนฺตีติ, องฺคโต พหิ นิสฺสฏนฺติ วิเสสเนน วิสิฏฺฐภูตเสทาทีนเมว ภาวานุภาวตฺตํ วินา เกวลํ เสทาทโย วุตฺตา สมานา ภาวาทโย นาม น โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ จิตฺตสฺส วุตฺตีติ จ, สา เอว วิเสโส เยสํ สาตฺติกานมิติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, มนสิ ภวาติ จ, เสโท อาทิ เยสํ เขฬาทีนมิติ จ, นิสฺสฏา นิคฺคตา จ เต เสทาทโย เจติ จ, เต เอว อนุภาวาติ จ วากฺยํฯ
รสอธิปฺปาย
๓๕๒.
สามชฺชิกาน’มานนฺโท, โย พนฺธตฺถานุสารินํ;
รสียตีติ ตญฺญูหิ, รโส นามา’ย’มีริโตฯ
๓๕๒. อิทานิ ‘‘รสสฺสาทาย สาธูน’’นฺติ วุตฺตตฺตา รเส นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘สามชฺชิกาน’’มิจฺจาทิฯ พนฺธสฺส อตฺโถ, ตทนุสฺสรนฺติ มโนภาวนาวเสนาติ พนฺธตฺถานุสาริโน, เตสํ สามชฺชิกานํ สพฺภานํ มนสิ โย อานนฺโท, อยํ โลกมธุราทิรโส วิย พนฺเธ สิงฺคาราทิ รโส นาม อีริโต ตญฺญูหิ รสญฺญูหิฯ กถมิตฺยาห ‘‘รสียตี’’ติ, อสฺสาทียตีติ อตฺโถฯ กิญฺจ? ยถา นานาพฺยญฺชนสงฺขตมนฺนํ ภุญฺชมานา รเส อสฺสาทิยนฺติ สุมานสา ปุริสา สนฺโตสญฺจาธิคจฺฉนฺติ, ตถา นานาภินยพฺยญฺชิเต วาจงฺคสตฺโถเปเต ฐายีภาเว อสฺสาเทนฺติ สุมานสาเปกฺขกา, ตสฺมา เอเต นาฏฺยาติปิ วุจฺจนฺติฯ
๓๕๒. อิทานิ ‘‘รสสฺสาทาย สาธูน’’นฺติ วตฺวา อุทฺทิฏฺฐกฺกเมน สมฺปตฺตํ รสํ ทสฺเสติ ‘‘สาม’’อิจฺจาทินาฯ พนฺธตฺถานุสารินํ พนฺธสฺส อตฺถานุรูปสารีนํ พุทฺธิยา ปวตฺตานํ สามชฺชิกานํ สพฺภานํ จิตฺเต ภโว โย อานนฺโท สนฺโตโส อตฺถิ, อยํ โลเก มธุราทิรโส วิย อสฺสาทนีโย โหตีติ อตฺถยุตฺเตน ‘‘รสียตี’’ติ อิมินา วจนตฺเถน รโส นามาติ ตญฺญูหิรสญฺญูหิ อีริโต กถิโตติฯ สมชฺชายํ นิยุตฺตาติ จ, พนฺธสฺส อตฺโถติ จ, ตํ อนุสฺสรนฺตีติ จ, ตํ ชานนฺตีติ จ วากฺยํฯ ยถา นานาพฺยญฺชเนหิ อภิสงฺขตมาหารํ ปริภุญฺชนฺตา สตฺตา ลวณมฺพิลาทโย เต เต รเส อสฺสาเทยฺยุํ, สนฺตุฏฺฐา จ ภเวยฺยุํ, เอวเมว นานปฺปการอภินเยหิ ปกาสิตวณฺณนาย องฺคภูเตหิ อนุรูเปหิ สตฺเถหิ ยุตฺเต ฐายีภาเว อิสฺสาทิรหิตปญฺญวนฺตา อสฺสาเทนฺติ, ตสฺมา อิเม ฐายีภาวา นฏาภินเยหิ พฺยญฺชิตตฺตา จ สพฺภานํ สนฺโตสสงฺขตรสสฺส เหตุตฺตา จ นฏรสาติปิ วุจฺจนฺติฯ
รสปฺปเภท
๓๕๓.
สวิภาวานุภาเวหิ,
สาตฺติกาพฺยภิจาริหิ;
อสฺสาทิยตฺต’มานีย-
มาโน ฐาเยว โส รโสฯ
๓๕๓. ฐายีนเมว รสตฺตาปตฺติมาห ‘‘สวิภาเว’’จฺจาทินาฯ ฐาเยว โสติ โส ยถาวุตฺโต รโส ฐายีภาโวเยว, นาญฺโญติ อตฺโถฯ
๓๕๓. อิทานิ ฐายีภาวานเมว รสสรูปสฺส ปาปุณนตฺถํ วิภาเวติ ‘‘สวิภาวา’’อิจฺจาทินาฯ โส รโส อนนฺตรนิทฺทิฏฺโฐ สวิภาวานุภาเวหิ เตสํ เตสํ ฐายีนํ อนุรูเปหิ วิภาวสหิเตหิ อนุภาเวหิ จ, สาตฺติกาพฺยภิจาริหิ ปกาเสตพฺพฐายีภาวสฺเสว อนุกูลสาตฺติกภาวพฺยภิจารีภาเวหิ กรณภูเตหิ อสฺสาทิยตฺตํ อานียมาโน กวิโน สามตฺถิยา ปาปุณิยมาโน ฐาเยว ฐายีภาโว เอวาติ การิโยปจาเรน รโส นามาติ เวทิตพฺโพติฯ สห ภาเวหิ ปวตฺตนฺตีติ จ, สวิภาวา จ เต อนุภาวา เจติ จ, สาตฺติกา จ พฺยภิจาริโน เจติ จ, อสฺสาทิยสฺส ภาโวติ จ วากฺยํฯ
๓๕๔.
สิงฺคารหสฺสกรุณา, รุทฺทวีรภยานกา;
พีภจฺฉพฺภุตสนฺตา จ, รสา ฐายีน’นุกฺกมาฯ
๓๕๔. เตสํ นามวเสน วิภาคมาห ‘‘สิงฺคาเร’’จฺจาทินาฯ ฐายีนนุกฺกมาติ ‘‘รติหาสา จ โสโก จา’’ติอาทินา วุตฺตานํ ฐายีภาวานํ อนุกฺกมา, ปฏิปาฏิยาติ อตฺโถฯ
๓๕๔. รสาวตฺถาสมฺปตฺตรติหาสาทีนํ ฐายีภาวานํ อิทานิ กเมน นามนฺตรํ ทสฺเสติ ‘‘สิงฺคาร’’อิจฺจาทินาฯ ฐายีนํ เหฏฺฐา วุตฺตานํ รติหาสาทิฐายีภาวานํ อนุกฺกมา ปฏิปาฏิยา สิงฺคารหสฺสกรุณา สิงฺคาโร หสฺโส กรุณา จ รุทฺทวีรภยานกา รุทฺโท วีโร ภยานโก จ พีภจฺฉพฺภุตสนฺตา จ พิภจฺโฉ อพฺภุโต สนฺโต เจติ นว รสา นาม โหนฺตีติฯ สิงฺคารรโส หสฺสรโสติอาทินา รสสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ สิงฺคาโร จ หสฺโส จ กรุณา เจติ จ วิคฺคโหฯ เสเสสุปิ ลิงฺคสมาสา อิเมเยวฯ อิเม สิงฺคาราทีนํ รตฺยาทีหิ อนญฺญตฺตา อุปริ รตฺยาทิวิวรเณเยว ญาตพฺพาฯ
๓๕๕.
ทุกฺขรูเป’ย’มานนฺโท,
กถํ นุ กรุณาทิเก;
สิยา โสตูน’มานนฺโท,
โสโก เวสฺสนฺตรสฺส หิฯ
๓๕๕. โสกาทิรูโปกรุณาทิ กถํ รโส สิยาติ อาห ‘‘ทุกฺเข’’จฺจาทิฯ เวสฺสนฺตรสฺส ปุตฺตทารวิโยคา กรุณา โสกรูโป ทุกฺขเมว อโหสิ, สมฺปติ ปน โสตูนํ สพฺภานํ อานนฺโทเยวาติ เอตฺถาธิปฺปาโยฯ
๓๕๕. เหฏฺฐา วุตฺตรโส สนฺโตโสว, โสกโกธาทิลกฺขโณ กรุณารุทฺทาทิโก กถํ รโส นาม ภเวยฺยาติ อาสงฺกายมาห ‘‘ทุกฺขรูเป’’อิจฺจาทิฯ อยํ อานนฺโท ‘‘สามชฺชิกานมานนฺโท’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺโฐ ทุกฺขรูเป ทุกฺขลกฺขเณ กรุณาทิเก กรุณารุทฺทาทิเก วิสเย กถํ ภเวยฺยาติ เจ, เนส โทโส หิ ตเถว เวสฺสนฺตรสฺส โพธิสตฺตสฺส โสโก ปุตฺตทารวิรหโต ชาตโสโก โสตูนํ อิทานิ สุณนฺตานํ สพฺภานํ อานนฺโท สิยา อานนฺทสฺส การณตฺตา การิโยปจาเรน สนฺโตโส นาม ภเวยฺยาติฯ วตฺตุโน สามตฺถิยา กรุณารสาทิกํ ปาเปตฺวา ปกาสิยมานสฺส โสกาทิกสฺส ทุกฺขรูเปน ฐิตตฺตา สุณนฺตานํ ปีติ อุปฺปาทิยเตวาติ อธิปฺปาโยฯ ทุกฺขํ รูปํ สภาโว ยสฺส กรุณาทิโนติ จ, กรุณา อาทิ ยสฺส รุทฺทาทิโนติ จ วากฺยํฯ
ฐายีภาวนิทฺเทส
รติฐายีภาว
๓๕๖.
รมฺมเทสกลากาล-เวสาทิปฏิเสวนา;
ยุวาน’ญฺโญญฺญรตฺตานํ, ปโมโทรติ รุจฺจเตฯ
๓๕๖. สิงฺคาราทโย วิภาคโต ทสฺเสตุมาห ‘‘รมฺเม’’จฺจาทิฯ ตตฺถ ‘‘รมฺมเทส’’อิจฺจาทินา อุทฺทีปนวิภาวา ทสฺสิตาฯ ‘‘ยุวาน’’นฺติ อิมินา อาลมฺพณวิภาโวฯ อิตฺถี หิ ปุริสสฺส, ปุริโส อิตฺถิยา อาลมฺพณวิภาโวฯ ปโมโทติ อญฺญมญฺญาภิรมณวเสน อาโมทรูโปฯ
๓๕๖. อิทานิ สิงฺคาราทินามเก เตรตฺยาทิเก กเมน นิทฺทิสติ ‘‘รมฺม’’อิจฺจาทินาฯ รมฺมเทสกลากาลเวสาทิปฏิเสวนา รมณียนิราวรณสุจิปวิตฺตวาสารหเทโส รมฺมคีติกาทิกลา รติชนกวสนฺตาทิอนุรูปกาโล มาลาคนฺธาทิ อุปโสภิตกิริยาทิ มนุญฺญเวโส, อาทิสทฺเทน นิทฺทิฏฺฐภาสิตมิหิตาทิเจติ อิเมสํ ทิฏฺฐสุตมุตาทีสุ ทิฏฺฐาทิมตฺตมกตฺวา ปญฺญาย เตน เตนากาเรน ปุนปฺปุนานุภวเนน อญฺโญญฺญรตฺตานํ อญฺญมญฺญํ นิมิตฺตานุพฺยญฺชนสงฺกปฺปวเสนาติรตฺตานํ ยุวานํ ตรุณิตฺถิ ปุริสานํ ปโมโท อภิรมณวเสน สนฺโตโส ปีติ รติ รุจฺจเต รุจฺจนโต ‘‘รตี’’ติ วุจฺจตีติฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข รกาโร สนฺธิโชฯ เทโส จ กลา จ กาโล จ เวโส เจติ จ, เต อาทโย เยสมิติ จ, รมฺมา จ เต เทส…เป.… เวสาทโย เจติ จ, เตสํ ปฏิ ปุนปฺปุนํ เสวนมิติ จ, อญฺโญ จ อญฺโญ เจติ จ, เตสุ รตฺตาติ จ วากฺยํฯ
๓๕๗.
ยุตฺยา ภาวานุภาวา เต,
นิพนฺธา โปสยนฺติ นํ;
โสปฺยา’โยควิปฺปโยค-
สมฺโภคานํ วสา ติธาฯ
๓๕๗. ‘‘ยุตฺยา’’อิจฺจาทิฯ เต ยถาวุตฺตา ภาวานุภาวา ยุตฺยา อาลสิยอุคฺคตาชิคุจฺฉาวชฺชิตา เย สงฺกาอุสฺสุกฺกาทโย ภาวา ตํพฺยญฺชกา ตทนุรูปา อนุภาวา จ อโยคาทิเก สิงฺคาเร ยถา ยถา ยุญฺชนฺติ, ตาทิสิยาว ยุตฺติยา นิพนฺธา นํ รติํ สมฺโปสยนฺติ, โสเยวเมวํ โปสิโต สิงฺคาโร นาม รโส สมฺปชฺชเตฯ โสปิ ติธาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ อโยโค นาม ปุพฺเพ อสงฺคตานํ อนุราเคน สงฺคมมิจฺฉนฺตานํ อิตฺถิปุริสานมสงฺคโมฯ อติสยวิรุฬฺหเปมานมุภินฺนมฺปิ สิเลโส วิปฺปโยโคฯ พลวกามาเวสวิเสสานํ กามีนํ ทสฺสนาทิสมญฺชนํ สมฺโภโคฯ
๓๕๗. อิทานิ รติยา ปุฏฺฐการณํ ปุฏฺฐปโยคญฺจ ทสฺเสติ ‘‘ยุตฺยา’’อิจฺจาทินาฯ เต ภาวานุภาวา นิทฺทิฏฺฐพฺยภิจารีภาเวสุ รตฺยานุรูปพฺยภิจารีภาโว ตปฺปกาสโก อนุภาโว เจติ อิเม ทฺเว ยุตฺยา เหตุภูตาย อโยควิปฺปโยคสมฺโภคสงฺขตานํ ติณฺณํ สิงฺคารานํ อนุกูลตฺเถน รติยา วิรุทฺธตฺตา อาลสิยอุคฺคชิคุจฺฉาทิเก ปริวชฺเชตฺวา สงฺกาอุสฺสุกฺกาทีนํ รตฺยานุกูลภาวานํ วเสน ยถาโยคํ นิพนฺธา กวีหิ พนฺธา นํ รติํ โปสยนฺติ ยถา ตปฺปกาสเนน ปูเรนฺติ สชฺเชนฺติ, เอวํ สชฺชิโต รติสิงฺคาโร นาม รโส โหติฯ โสปิ สามญฺเญน นิทฺทิฏฺฐสิงฺคารรโสปิ อโยควิปฺปโยคสมฺโภคานํ สิงฺคารานํ วสา เภเทน ติธา ภวตีติฯ ตตฺถ อโยโค นาม ปุพฺเพ อญฺญมญฺญสงฺคมรหิตานํ อภินวานุราคพเลน สงฺคมํ ปตฺเถนฺตานํ ถีปุมานํ อสงฺคโมฯ วิปฺปโยโค นาม สงฺคมาติสเยน วิรุฬฺหเปมานํ ถีปุมานํ อญฺญมญฺญวิสิเลโสฯ สมฺโภโค นาม พลวกามตณฺหาวิเสสวเสน ยุตฺตานํ กามินิกามุกานํ อญฺญมญฺญํ ทสฺสนาทิอสฺสาโทฯ ภาโว จ อนุภาโว เจติ จ, อโยโค จ วิปฺปโยโค จ สมฺโภโค เจติ จ วากฺยํฯ
อิมมลงฺการํ กโรนฺเตน อาจริยสงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาเทน ปน ปรมมธุรสทฺธมฺมามตลุทฺธสุทฺธสนฺตานานํ ตโปธนานํ อญฺญรสาวโพธเน ปโยชนาภาเวปิ โลกิเยสุ เตสุ เตสุ โวหาเรสุ อสมฺโมหตฺถํ สิงฺคาราทินววิธรสานํ ลกฺขณมตฺตสฺเสว ทสฺสิตตฺตา ตทนุรูปลกฺขิยปริคฺคเห อสติ ลกฺขณาวโพธสฺส สุพฺยตฺตาภาวโต วุตฺตลกฺขณาวโพธตฺถํ ตํตํลกฺขณกถนานนฺตรํ ตสฺส ตสฺส ลกฺขิยสฺส มุขมตฺตํ ทสฺเสตพฺพํ โหติฯ เหฏฺฐา ‘‘ราคานตพฺภุตสโรชมุขํ ธรายา’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺฐสมฺโภคสิงฺคารรสาภาเสเนว หสาภาสาทีนํ อฏฺฐนฺนํ รสาภาสรูปสฺส ภาวาภาสสฺส, วิภาวาภาสสฺส, อนุภาวาภาสสฺส จ ญาตพฺพตฺตา สิงฺคารรสสฺส ลกฺขิยเมวํ เวทิตพฺพํฯ
คีตสฺสเรน อุปกฑฺฒิย เนตฺตรสฺมิ-
พนฺธํ กรํว วิวสญฺจ กรคฺคเหน;
ยา ตาทิเสปิ วินิโยชยิ ทุกฺกเร มํ,
เสรนฺทตี อธิคตา วิธินา มยชฺชาติฯ
คีตสฺสเรน หตฺถีนํ คีติกาย ปิยตฺตา คีติกาธนินา อุปกฑฺฒิย อตฺตโน สมีปํ อากฑฺฒิตฺวา เนตฺตรสฺมิพนฺธํ เนตฺตสงฺขาตหตฺถาจริยสฺส รชฺชุนา พนฺธํ กรคฺคเหน หตฺถคฺคาเหน โสณฺฑคฺคหเณน วิวสญฺจ อปคตอิจฺฉาจารํ ปรวสํ กรํ อิว หตฺถํ อิว คีตสฺสเรน อตฺตโน ลีโลเปตคีติกาธนินา อุปกฑฺฒิย อตฺตโน สมีปํ เนตฺวา เนตฺตรสฺมิพนฺธํ อตฺตโน นยนกนฺติยา ปฏิพนฺธํ กรคฺคเหน หตฺถคฺคาเหน วิวสญฺจ อปคตธิติํ มูฬฺหํ มํ ยา กนฺตา ตาทิเสปิ ทุกฺกเร วินิโยชยิ, สา อิรนฺทตี อิรนฺทตี นาม นาคมานวิกา มยา อชฺช วิธินา ภาคฺเยน อธิคตา ลทฺธาติฯ
เอตฺถ คีตสฺสรเนตฺตรสฺมิกรคฺคหสงฺขตาหิ อิมาหิ ปทาวลีหิ อุทฺทีปนวิภาโว ทสฺสิโตฯ ถิยา ปุริโส จ, ปุริสสฺส ถี จ อาลมฺพณํ โหตีติ ‘‘สา อิรนฺทตี มยา’’ติ อิมินา อารมฺมณวิภาโว ทสฺสิโตฯ ‘‘อุปกฑฺฒิย พนฺธํ วิวส’’นฺติ อิเมหิ กาเมน อุทฺทีปิตฐายีภาวสงฺขตา รติ ทสฺสิตาฯ ‘‘ตาทิเสปิ ทุกฺกเร วินิโยชยี’’ติ อิเมหิ อุสฺสาหาทิกา จ ‘‘วิธินา อธิคตา มยชฺชา’’ติ อิเมหิ หริสาทิกา จ พฺยภิจารีภาวา ทสฺสิตาฯ รติยา วิรุทฺเธ นิพฺเพทอาลสิยอุคฺคตชิคุจฺฉาทิเก พฺยภิจารีภาเว วชฺเชตฺวา วุตฺตปฺปการวิภาวาทิเก ปกาสนฺโต ‘‘คีตสฺสเรเน’’จฺจาทิกา รติปฺปตีติยา อนุรูปํ ปยุตฺตา กวิปฺปโยคา อิธ อนุภาวา นาม โหนฺติฯ นาฏกาทิทสฺสนียสตฺเถ อภินโย อนุภาโวฯ รมฺมเทสรมฺมกาลรมฺมเวสาทโย ตทภาเว รติยา อนุปฺปชฺชนโต สามตฺถิยา คมฺยา ภวนฺตีติ เอวํ ลกฺขณานุคตลกฺขิยปริคฺคาโห สพฺพตฺถ กาตพฺโพฯ เอวํ สติพนฺธตฺถาวโพธกานํ สพฺภานํ อุปฺปชฺชมานายปีติยา การณตฺตา การิโยปจาเรน เอโส พนฺโธ รโส นาม โหตีติฯ อุปริปิ เอวเมวฯ
หสฺสฐายีภาว
๓๕๘.
วิการากติอาทีหิ,
อตฺตโน’ถ ปรสฺส วา;
หาโส นิทฺทา สมาลสฺย-
มุจฺฉาทิพฺยภิจาริภิ;
ปริโปเส สิยา หสฺโส,
ภิยฺโย’ตฺถิปภุตีน โสฯ
๓๕๘. ‘‘วิกาเร’’จฺจาทิฯ วิการากติ เทสวยาทีนํ วิปรีโต เกสพนฺธนาทิ, โส อาทิ เยสํ อญฺญากตฺยาทินจฺจนาทีนํ, เตหิ วิภาเวหิ หาโส เจโตวิกาโส, โสปิ อตฺตโน สมฺพนฺธี วา อถ ปรสฺส สมฺพนฺธี วา, ตตฺถ โย วิภาวสามตฺถิยาเยวาภิพฺยตฺติํ ยาติ, โส อตฺตฏฺโฐฯ โย ปน วิภาวทสฺสนา อุปฺปนฺนาปิ ปุริสสฺส คมฺภีรตฺตาทินา ฉาทิโต สมาโน ปุริสนฺตเร หสตฺยาภิพฺยตฺโต, โส ปรฏฺโฐฯ โส หาโส นิทฺทาทีหิ พฺยภิจารีหิเยว, อนุภาวปกฺเข อาทิสทฺเทน อกฺขิผนฺทนาทโย คหิตาฯ ปริโปเส สติ หสฺโส นาม รโส สิยาฯ โส หสฺโส ภิยฺโย อิตฺถิปภุตีนํ สิยาติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ ปภุติสทฺเทน นีจปกตโย สงฺคณฺหนฺติฯ
๓๕๘. อิทานิ หสฺสรสสฺส โปสนาการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วิการ’’อิจฺจาทิฯ วิการากติอาทีหิ เทสวโยลิงฺคานํ วิปรีเตหิ เกสพนฺธคติฏฺฐิติอาทิเกหิ, นจฺจคีตอาทิเกหิ จ ทุวิเธหิ อากติสงฺขเตหิ เหตุภูเตหิ อตฺตโน วา อถ ปรสฺส วา สมฺพนฺธี โส หาโส เจโต วิกาสลกฺขโณ นิทฺทาสมาลสฺยมุจฺฉาทิพฺยภิจาริภิ นิทฺทาสมอาลสฺยมุจฺฉาอกฺขิผนฺทนาทีหิ อนุภาเวหิ สุตสมฺพนฺเธน เตเหว นิทฺทาสมาลสฺยมุจฺฉาสงฺขตพฺยภิจารีหิ กรณภูเตหิ ปริโปเส สติ หสฺโส หสฺโส นาม รโส สิยา, โส หสฺโส ภิยฺโย อิตฺถิปภุตีนํ, นีจปกตีนญฺจ สิยาติฯ วิการา จ สา อากติ เจติ จ, โส อาทิ เยสนฺติ จ, นิทฺทา จ สโม จ อาลสฺยญฺจ มุจฺฉา เจติ จ, เต อาทิ เยสํ อกฺขิผนฺทนาทีนํ อนุภาวานนฺติ จ, เต จ พฺยภิจาริโน เจติ จ, อิตฺถี ปภุติ เยสํ นีจปกตีนนฺติ จ วากฺยํฯ
หสฺสปฺปเภท
๓๕๙.
สิตมิห วิกาสินยนํ,
กิญฺจา’ลกฺขิยทิชนฺตุ ตํ หสิตํ;
มธุรสฺสรํ วิหสิตํ,
สํสสิโรกมฺปมุปหสิตํฯ
๓๖๐.
อปหสิตํ สญฺชล’กฺขิ,
วิกฺขิตฺตงฺคํ ภวตฺย’ติหสิตํ;
ทฺเว ทฺเว หสฺสา กถิตา เจ’สํ,
เชฏฺเฐ มชฺเฌ’ธเมปิ จ กมโสฯ
๓๕๙-๓๖๐. หสฺเส เภทมาห ‘‘สิต’’มิจฺจาทินาฯ อิห หสฺเส วิกาสีนิ นยนานิ ยสฺส ตํ สิตํ, กิญฺจิ อาลกฺขิยา ทิชา ทนฺตา ยสฺส ตํ หสิตํฯ เอวํ มธุโร สโร สทฺโท ยสฺส ตํ วิหสิตํฯ อํสสิโรกมฺเปน สห วตฺตมานํ อุปหสิตํ, สห ชเลน อสฺสุนา วตฺตมานานิ อกฺขีนิ ยสฺส ตํ อปหสิตํฯ วิกฺขิตฺตานิ อิโต ตโต ปสาริตานิ องฺคานิ ยสฺส ตํ อติหสิตํ นามฯ เอสญฺจ สิตาทีนํ มชฺเฌ ทฺเว ทฺเว หสฺสา อาทิโต ปฏฺฐาย กมโส ยถากฺกเมน เชฏฺเฐ มชฺเฌ อธเมปิ จ กถิตาติ สมฺพนฺโธฯ ปุราตเนหีติ วิญฺญายติฯ
๓๕๙-๓๖๐. อิทานิ หสฺสเภทํ ทสฺเสติ ‘‘สิต’’มิจฺจาทินาฯ อิห อิมสฺมิํ หสฺสวิสเย วิกาสินยนํ วิวฏนยนํ สิตํ นามฯ กิญฺจิ อาลกฺขิยทิชํ ตุ กิญฺจิ ทิสฺสมานทนฺตํ, ตํ หสิตํ นามฯ มธุรสฺสรํ มธุรนาทํ วิหสิตํ นามฯ สํสสิโรกมฺปํ อํสสิโรกมฺปสหิตํ อุปหสิตํ นามฯ สชลกฺขิ อสฺสุวิโลจนสหิตํ อปหสิตํ นามฯ วิกฺขิตฺตงฺคํ อฏฺฐาเน ปสารณวเสน วิกฺขิตฺตหตฺถปาทาทิอวยววนฺตํ อติหสิตํ นาม ภวติฯ เอสํ ฉนฺนํ กมโส กเมน ทฺเว ทฺเว เชฏฺเฐ มชฺเฌ อธเมปิ วิสเย กถิตา ปุราตเนหิ ภาสิตาติฯ วิกาสีนิ นยนานิ อสฺเสติ จ, กิญฺจิ อีสกํ อาลกฺขิยา ทิชา ยสฺเสติ จ, มธุโร สโร อสฺเสติ จ, อํโส จ สิโร เจติ จ, อํสสิรโส กมฺโปติ จ, เตน สห วตฺตตีติ จ, สห ชเลน วตฺตมานานิ อกฺขีนิ ยสฺเสติ จ, อนุสฺวราคโมฯ วิกฺขิตฺตานิ องฺคานิ ยสฺเสติ จ วากฺยํฯ สิตหสิตทฺวยํ อุตฺตเม, วิหสิตอุปหสิตทฺวยํ มชฺฌิเม, อปหสิตอติหสิตทฺวยํ อธเม วตฺตเตฯ เอวํ สิตาทโย อนุรูปวิภาวาทินา ปยุตฺตา อิเม รสา’วตฺถํ ปาปุณนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ
หสฺสรสสฺส เอวมุทาหรณํ ญาตพฺพํ –
ปูเชสิ กณฺฐมณินา อปิ โย ปสนฺโน,
ธมฺเม ปุรา’สมธุรํ วิธุรํ ส หนฺตุํ;
โคเปนฺติยาปิ วจเนน ถิยา สภาวํ;
ภตฺติํ อกาสิ ผรุเส มยิ นาคราชาติฯ
โย ปุรา ปุพฺเพ ธมฺเม ตสฺส ธมฺมกถเน ปสนฺโน กณฺฐมณินา อปิ อตฺตโน อนคฺฆกณฺฐมณินาปิ ตํ ปูเชสิ, โส นาคราชา สภาวํ อตฺตโน อธิปฺปายํ โคเปนฺติยา อปิ ถิยา วจเนน อิตฺถิยา วจเนน อสมธุรํ ตุลฺยรหิตํ วิธุรํ วิธุรปณฺฑิตํ หนฺตุํ วินาสนตฺถํ ผรุเส จณฺเฑ มยิ ภตฺติํ อกาสีติฯ อิห เอกสฺมิํเยว วตฺถุนิ นาคราชสฺส ปสาทวธวิธานาทิวิปรีตปฺปวตฺติ อาลมฺพณวิภาโว, ปฐมํ อนคฺฆปิยวตฺถูหิ ปูชิตภาโว จ โพธิสตฺตสฺส อตุลฺยภาโว จ อิตฺถิวจนสฺส สมฺปฏิจฺฉนภาโว จ ตสฺสาธิปฺปายสฺส อญฺญาตภาโว จ ปุณฺณกสฺส จณฺฑภาโว เจติ อิเมหิ สพฺพวจเนหิ อุทฺทีปนวิภาโว ทสฺสิโตฯ อิเมหิ อุทฺทีปิตฐายีภาวสงฺขโต หาโส วากฺยสามตฺถิยา ปกาสิโต หาสวิโรธินิพฺเพทาทิวชฺชิตา สมาลสิยสนฺโตสอสฺสุเวปถาทิกา พฺยภิจารีภาวา สาตฺติกาภาวา จ เอวํ สามตฺถิเยน ทีปิตาฯ ตทนุรูปวิภาวาทิปกาสกา ยถาวุตฺตกวิปฺปโยคา อนุภาวา นาม โหนฺติฯ หสฺสเภเทน มชฺฌิเม ปุริเส วตฺตพฺพาปิ หสิตอุปหสิตา ทฺเว อิมา ทฏฺฐพฺพาฯ
กรุณาฐายีภาว
๓๖๑.
โสกรูโป ตุ กรุโณ-
นิฏฺฐปตฺติฏฺฐนาสโต;
ตตฺถา’นุภาวา รุทิต-
ปลยตฺถมฺภกาทโย;
วิสาทาลสฺยมรณ-
จินฺตาที พฺยภิจาริโนฯ
๓๖๑. ‘‘โสเก’’จฺจาทิฯ อนิฏฺฐสฺส ปุตฺตวิโยคาทิโน เทสนิกฺกฑฺฒนาทิโน ปตฺติ จ อิฏฺฐสฺส ธมฺมสฺส, ธนาทิโน วา นาโส จ ตโต วิภาวภูเตหิ สมฺปนฺโน โสกรูโป โสกสภาโว ตุ กรุโณ รโส นามฯ ตตฺถ อุตฺตมานํ โสโก ปุตฺตวิโยคาทิอนิฏฺฐุปฺปตฺติโต, ธมฺมาทิอิฏฺฐนาสโต จ ชายเตฯ นีจานํ ตุ เทสนิกฺกฑฺฒนาทิอนิฏฺฐุปฺปตฺติโต, ธนาทิอิฏฺฐนาสโต จ, ปเรสํ ธนาทินาสโต ตุ อุตฺตมสฺเสว มหาการุณิกตฺตา, เสสํ สุโพธํฯ อนุภาโว ปเนตฺถ ยโถจิตฺยํ นิรูปยิตพฺโพฯ
๓๖๑. อิทานิ กรุณารสโปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘โสก’’อิจฺจาทินาฯ อนิฏฺฐปฺปตฺติฏฺฐนาสโต ปุตฺตวิโยคาทิโน, เทสจาคาทิโน วา อนิฏฺฐสฺส อุปฺปตฺติ จ สีลาทิโน, ธนาทิโน วา อิฏฺฐสฺส กนฺติวตฺถุโน วินาโส จาติ อิเมหิ อาลมฺพณวิภาเวหิ กรณภูเตหิ อุปฺปนฺโน โสกรูโป ตุ โสกสภาโว ปน กรุโณ กรุณารโส นาม โหติฯ ตตฺถ กรุณารเส รุทิตปลยตฺถมฺภกาทโย รุทิโต ปลโย ถมฺโภติอาทโย อนุภาวา นาม ภวนฺตีติฯ ถมฺภาทีนํ สรูโป เหฏฺฐา วุตฺโตวฯ วิสาทอาลสฺยมรณจินฺตาทโย พฺยภิจาริโน ตสฺมิํเยว พฺยภิจาริโน ภวนฺติฯ อิห ปุตฺตวิโยคาทิอนิฏฺฐปฺปตฺติยา จ สีลธมฺมาทิอิฏฺฐนาสเนน จ อุตฺตมานํ โสโก อุปฺปชฺชติ, เทสจาคาทิอนิฏฺฐปฺปตฺติยา จ ธนาทิอิฏฺฐนาสเนน จ นีจานํฯ อญฺเญสํ ธนาทิวินาสเนน ปน มหากรุณิกตฺตา อุตฺตมสฺเสว อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมิํ วิสเย โส โสโก เสสานํ นุปฺปชฺชติฯ ตสฺมา ยถารหํ ปโยโค กาตพฺโพฯ โสกสฺส รูโป สภาโวติ จ, อนิฏฺฐสฺส ปตฺตีติ จ, อิฏฺฐสฺส นาโสติ จ, อนิฏฺฐปฺปตฺติ จ อิฏฺฐนาโส เจติ จ, รุทิตญฺจ ปลโย จ ถมฺภโก เจติ จ, เต อาทิ เยสมิติ จ, วิสาโท จ อาลสฺยญฺจ มรณญฺจ จินฺตา เจติ จ, ตา อาทิ เยสมิติ จ วากฺยํฯ อิมสฺส กรุณารสสฺส ลกฺขิยเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –
อากฑฺฒิเต’กสตราชปุรกฺขโต โย,
ธมฺเมน อาสนมลํกุรุเต ชิโนว;
โส อสฺสวาลมวลมฺพิย ทานิ นีโต,
ยกฺเขน โลกติลโก กุรุเต กิเมโกติฯ
โย เอกสตราชปุรกฺขโต ราชูนํ เอกสเตน ปริวาริโต ชิโน อิว พุทฺโธ อิว ธมฺเมน มธุรธมฺมกถเนน อาสนํ ธมฺมาสนํ อลํกุรุเต สชฺเชติ, โลกติลโก โลกสฺส ปิยตาย ติลกาลงฺการภูโต โส วิธุรปณฺฑิโต ยกฺเขน ปุณฺณเกน อากฑฺฒิโต หุตฺวา นีโต อสฺสวาลํ อวลมฺพิย อิทานิ เอโก กิํ กุรุเตติฯ อิหานีโตติ ทสฺสิตปิยวตฺถุวิโยโค โสกสฺส อาลมฺพณวิภาโว โหติฯ ‘‘อากฑฺฒิเตกสตราเช’’จฺจาทินา สกเลน วากฺเยน อุทฺทีปนวิภาโว ทสฺสิโต, อุทฺทีปิตโสกสงฺขาตฐายีภาโว จ วิสาทาลสฺยจินฺตาทิโก พฺยภิจารีภาโว จ รุทิตปลยถมฺภกาทิกา วิภาวาทิโพธกอนุภาวา จ วากฺยสามตฺถิเยน ทีปิตา โหนฺติฯ
รุทฺทฐายีภาว
๓๖๒.
โกโธ มจฺฉริยาทีหิ, โปเส ตาสมทาทิภิ;
นยนารุณตาทีหิ, รุทฺโท นาม รโส ภเวฯ
๓๖๒. ‘‘โกโธ’’อิจฺจาทิ, สุโพธํฯ เอตฺถ ปฐเมน อาทิสทฺเทน อวิกฺเขปอุปหาสาทโย วิภาวา คหิตา, ทุติเยน อุคฺคสมฺภมาทโย พฺยภิจาริโน, ตติเยน ภูกุฏิปุรณโอฏฺฐนิปฺปีฬนาทโย อนุภาวาฯ
๓๖๒. อิทานิ รุทฺทรสสฺส โปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘โกโธ’’อิจฺจาทินาฯ โกโธ มจฺฉริยาทีหิ มจฺฉริยอวิกฺเขปอุปหาสาทีหิ อาลมฺพณาทีหิ วิภาเวหิ จ เหตุภูเตหิ ตาสมทาทีหิ ตาสมทอุคฺคตสมฺภมาทีหิ พฺยภิจารีภาเวหิ จ นยนารุณตาทีหิ เนตฺตรตฺตสุภงฺคโอฏฺฐปีฬนาทีหิ อนุภาเวหิ จ กรณภูเตหิ โปเส สติ รุทฺโท นาม รโส ภเวติฯ มจฺฉริยํ อาทิ เยสนฺติ จ, ตาโส จ มโท เจติ จ, เต อาทิ เยสมิติ จ, นยนานิ จ ตานิ อรุณานิ จาติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, สา อาทิ เยสมิติ จ วากฺยํฯ
รุทฺทรสสฺส อุทาหรณเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –
ยกฺเขน โภ อธิคโตสิ มนุสฺสภกฺเข,
นา’สฺสสฺส วาล’มวลมฺพ ปุรํ อเวกฺข;
เวรมฺภวาตมุขจุณฺณิตสพฺพคตฺโต,
มจฺโจ กถํ ปุนปิ ปสฺสติ ชีวโลกนฺติฯ
โภ มนุสฺสภกฺเขน ยกฺเขน อธิคโตสิ คหิโต อสิ, อสฺสสฺส วาลมวลมฺพ วาลธิํ คเหตฺวา อิทาเนว ปุรํ อเวกฺข ตุยฺหํ นครํ โอโลเกหิ, ตเถว หิ เวรมฺภวาตมุขจุณฺณิตสพฺพคตฺโต เวรมฺภวาตสฺส อภิมุขิจุณฺณิตสกลสรีโร มจฺโจ มนุสฺโส ชีวโลกํ สตฺตโลกํ ปุนปิ กถํ ปสฺสตีติฯ อิห มจฺฉริยาทิวิภาวา จ โกธาทิสงฺขาโต ฐายีภาโว จ วากฺยสามตฺถิยา ทีปิตา โหนฺติ, อปรทฺเธน ตาสมทอุคฺคตาทิพฺยภิจารีภาวา วิภาวิตา โหนฺติฯ สมุทาเยน นยนารุณตาทโย อนุภาวา สูจิตา โหนฺติฯ
วีรฐายีภาว
๓๖๓.
ปตาปวิกฺกมาทีหุ-สฺสาโห วิโรติ สญฺญิโต;
รณทานทยาโยคา, วีโร’ยํ ติวิโธ ภเว;
เตวา’นุภาวา ธิติม-ตฺยาทโย พฺยภิจาริโนฯ
๓๖๓. ‘‘ปตาปิ’’จฺจาทิฯ ปตาโป สตฺตุสนฺตาปการี เตโช, วิกฺกโม ปรมณฺฑลกฺกมนฺตํ, เต อาทโย เยสํ พลาวิกฺเขปาทีนํ ปฏิปุคฺคลคตานํ วิภาวานํ, เตหิ ชาโต อุสฺสาโห รสตฺตมาปนฺโน วีโร รโสติ สญฺญิโต, อยํ วีโร รณทานทยาโยคา ติวิโธ ภเว ยุทฺธวีโร ทานวีโร ทยาวีโรติ, เต ยุทฺธกรณาทโย เอว ตตฺถ อนุภาวา ภวนฺติฯ ธิติมติอุคฺคตาทโย พฺยภิจาริโน ภวนฺตีติฯ
๓๖๓. อิทานิ วีรรสเภทํ, โปสนกฺกมญฺจ ทสฺเสติ ‘‘ปตาป’’อิจฺจาทินาฯ ปตาปวิกฺกมาทีหิ อญฺญราชูนํ ทณฺฑชเตชสงฺขตปตาโป, เตสเมว ปรมณฺฑลกฺกมนสงฺขาตวิกฺกโม ผลเภโท เจติอาทีหิ อุปฺปนฺโน อุสฺสาโห วีโรติ วีรรโสติ สญฺญิโต กวีหิ ญาโต, อยํ วีรรโส รณทานทยาโยคา ยุทฺธจาคกรุณาโยเคน เหตุภูเตน ติวิโธ ภเวฯ เต เอว รณทานทยา เอว อิมา อนุภาวา นาม โหนฺติฯ ธิติมตฺยาทโย ธิติมติอุคฺคตคพฺพาทโย พฺยภิจาริโน ภาวา โหนฺตีติฯ ยุทฺธวีรทานวีรทยาวีรวเสน วีรรโส ติวิโธ โหติฯ ปตาโป จ วิกฺกโม เจติ จ, เต อาทิ เยสมิติ จ, รโณ จ ทานญฺจ ทยา เจติ จ, ตาหิ โยโคติ จ, ตโย วิธา ปการา อสฺสาติ จ, ธิติ จ มติ เจติ จ, ตา อาทิ เยสมิติ จ วากฺยํฯ
วีรรสสฺส อุทาหรณเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –
วิญฺญาเปตฺวา กุเวรํ สุมหติ-
มปิ เจ’โกวกุมฺภณฺฑเสนํ,
อุตฺตาเสตฺวา คเหตฺวา มณิรตนวรํ
ลกฺขมาธาย ชูเต;
เชตฺวา โกรพฺยราชํ สจิวรตน-
มุทฺธจฺจ รญฺญํ สตมฺหา,
เอตฺถาเนตฺวา’ทิยิสฺสํ สุยุวติรตนํ
โก มเม’ตฺถ’ตฺถิ ภาโรติฯ
กุเวรํ เวสฺสวณมหาราชํ วิญฺญาเปตฺวา โพเธตฺวา สุมหติมปิ กุมฺภณฺฑเสนํ อติมหนฺติํ กุมฺภณฺฑเสนํ เอโกว อุตฺตาเสตฺวา ภยํ ชเนตฺวา มณิรตนวรํ คเหตฺวา ชูเต อกฺขกีฬายํ ลกฺขํ อาธาย ฐเปตฺวา โกรพฺยราชํ เชตฺวา รญฺญํ สตมฺหา ราชสมฺพนฺธินา สเตน สจิวรตนํ อมจฺจรตนํ อุทฺธจฺจ อุทฺธริตฺวา เอตฺถาเนตฺวา สุยุวติรตนํ โสภนอิตฺถิรตนํ อาทิยิสฺสํ คณฺหิสฺสามิ, เอตฺถ ยถาวุตฺเตสุ มม โก ภาโร อตฺถีติฯ เอตฺถ ‘‘โก มเมตฺถตฺถิ ภาโร’’ติ อิมินา อุสฺสาหสงฺขาโต ฐายีภาโว ปกาสิโตฯ เอตสฺส อุปฺปตฺติอุทฺทีปเนสุ การณภูตสฺส อิตฺถิรตนสฺส อาทานขฺยาตนาคราชคตปตาปวิกฺกมาทิวิภาโว จ, ตํตํรูปปฺปกาสกกวิวจนสงฺขาตานุภาโว จ ‘‘วิญฺญาเปตฺวา’’อิจฺจาทินา วากฺยสามตฺถิเยน ปฏิปาทนียา โหนฺติฯ ‘‘สุมหติมปิ กุมฺภณฺฑเสนํ เอโก’’ติ จ, ‘‘รญฺญํ สตมฺหา สจิวรตนมุทฺธจฺจา’’ติ จ อิเมหิ ธิติอุคฺคตคพฺพาทโย จ, ‘‘วิญฺญาเปตฺวา กุเวร’’นฺติ จ, ‘‘อุตฺตาเสตฺวา โกรพฺยราช’’นฺติ จ, ‘‘เอตฺถาเนตฺวา อิจฺจาทโย’’ติ จ อิเมหิ มตฺยาทโย จ พฺยภิจาริโน ภาวา วิภาวิตา โหนฺติฯ อิเมหิ วิภาวานุภาวพฺยภิจารีภาเวหิ ยุทฺธวีรรโส โปสิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อิมินาเยว นเยน ทานวีราทโย วิญฺญาตพฺพาฯ
ภยฐายีภาว
๓๖๔.
วิการิสนสตฺตาทิ-
ภยุกฺกํโส ภยานโก;
เสทาทโย’นุภาเว’ตฺถ,
ตาสาที พฺยภิจาริโนฯ
๓๖๔. ‘‘วิการิ’’จฺจาทิฯ วิการิ อสภาวปฺปวตฺโต วิรุทฺโธ สโน สทฺโท สตฺโต จ, เต อาทโย เยสํ สุญฺญารญฺญาทีนํ อิตฺถินีจปฺปกติสมฺภวนฺตานํ, วิภาวานํ, คุรุอาทีนํ วา อุตฺตมานํ, เตหิ ชาตสฺส ภยสฺส, กิตฺติมสฺส วา อุกฺกํโส ภยานโก นาม รโสฯ เอตฺถ เสทกมฺปนปาทจลนาทโย อนุภาวา, ตาสาทโย พฺยภิจาริโนฯ
๓๖๔. อิทานิ ภยานกรสสฺส โปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘วิการิ’’จฺจาทินาฯ วิการิสนสตฺตาทิภยุกฺกํโส ปกติวิรเหน วิการวนฺเตหิ วิรุทฺเธหิ อสนิสทฺทาทิสทฺเทหิ, รกฺขสาทิสตฺเตหิ วา วิภาเวหิ เหตุภูเตหิ สญฺชาโต สาภาวิโก, กิตฺติโม วา ภยปฏิพนฺโธ อุกฺกํโส ภยานกรโส นาม โหติฯ เอตฺถ ภยานกรสวิสเย เสทาทโย ทาหสรีรกมฺปนาทโย อนุภาวา กายิกวาจสิกปฺปโยคสงฺขตา อนุภาวา โหนฺติฯ ตาสาที พฺยภิจาริโน ตาสสงฺกาทโย อิห พฺยภิจารีภาวา โหนฺตีติฯ สโน จ สตฺโต เจติ จ, วิกาโร เอเตสํ อตฺถีติ จ, วิการิโน จ เต สนสตฺตา เจติ จ, เต อาทโย เยสํ สุญฺญารญฺญาทีนมิติ จ, เตหิ ชาตํ ภยมิติ จ, มชฺเฌ ปทโลโป, ตสฺส อุกฺกํโสติ จ, เสโท อาทิ เยสํ กมฺปนาทีนมิติ จ, ตาโส อาทิ เยสํ สงฺกาทีนมิติ จ วากฺยํฯ อิตฺถินีจปฺปกติกานํ ภยเหตุ วิการิสนสตฺตาทิ, อุตฺตมานํ คุรุอาทิฯ
เอตฺถ ลกฺขิยเมวํ เวทิตพฺพํ –
ยํ ทิฏฺฐิสตฺถปตเนน ปริปฺผุรนฺตี,
กุมฺภณฺฑรกฺขสจมู คมิตา สมนฺตา;
อาจกฺกวาฬนค’มสฺสคตํ ปุรีว,
โภโต มุหุํ มุหุ’มปสฺสิ ส ปุณฺณโก’หนฺติฯ
ทิฏฺฐิสตฺถปตเนน ทิฏฺฐิสลฺลสมฺปาตเนน ปริปฺผุรนฺตี กมฺปมานา สมนฺตา ปริสมนฺตโต อาจกฺกวาฬนคํ จกฺกวาฬปพฺพตาวธิ คมิตา ปลาปิตา กุมฺภณฺฑรกฺขสจมู กุมฺภณฺฑรกฺขสานํ เสนา ยํ อสฺสคตํ อสฺสปิฏฺเฐ นิสินฺนกํ โภโต ภวตํ ตุมฺหากํ ปุรี อิว ปุริยา ทสฺสนมิว มุหุํ มุหุํ อปสฺสิ ขเณ ขเณ อปสฺสิตฺถ, โส อหํ ปุณฺณโก นาม ยกฺโขติฯ เอตฺถ ‘‘ทิฏฺฐิสตฺถปตเนนา’’ติ ทิฏฺฐิสตฺถาโรปเนน จ ‘‘ส ปุณฺณโก อห’’นฺติ อิมินา จ ภยชนนสฺส เหตุภูตวิรุทฺธสตฺตสงฺขาตา วิภาวา นิทฺทิฏฺฐา, ‘‘มุหุํ มุหุ’มปสฺสี’’ติ รสาวตฺถสมฺปตฺตภยุกฺกํสสงฺขโต ฐายีภาโว วิภาวิโต, ‘‘กุมฺภณฺฑรกฺขสจมู คมิตา สมนฺตา อาจกฺกวาฬนค’’นฺติ ตาสสงฺกาทิกา พฺยภิจาริโน ภาวา โชติตาฯ ‘‘ปริปฺผุรนฺตี’’ติ เสทกมฺปาทโย อนุภาวา ทสฺสิตา โหนฺติฯ
ชิคุจฺฉาฐายีภาว
๓๖๕.
ชิคุจฺฉา รุธิราทีหิ,
ปูตฺยาทีหิ วิราคโต;
พีภจฺโฉ โขภนุ’พฺเพคี,
กเมน กรุณายุโต;
นาสาวิกุนนาทีหิ,
สงฺกาทีหิ’สฺส โปสนํฯ
๓๖๕. ‘‘ชิคุจฺฉา’’อิจฺจาทิฯ รุธิรนฺตาทีหิ ปูติกิมิอาทีหิ วิราคโต จ ชาตา ชิคุจฺฉา ครหา กเมน โขภโน อุพฺเพคี กรุณายุโต จ พีภจฺโฉ ภวติ, นาสาวิกุนนมุขจฺฉทนาทีหิ อนุภาเวหิ, สงฺกาเวคาทีหิ พฺยภิจารีหิ จ อสฺส โปสนํ ภวตีติฯ
๓๖๕. อิทานิ พีภจฺฉรสสฺส โปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘ชิคุจฺฉา’’อิจฺจาทินาฯ รุธิราทีหิ รตฺตนฺตคุณาทีหิ จ, ปูตฺยาทีหิ ปูติกิมิอาทีหิ จ, วิราคโต วิรตฺตภาเวน จาติ อิเมหิ ตีหิ วิภาเวหิ เหตุภูเตหิ อุปฺปชฺชมานา ชิคุจฺฉา กเมน รุธิราทีนํ ติณฺณํ วิภาวานํ ปฏิปาฏิยา โขภโน อนวฏฺฐาโน อสมาหิโต อุพฺเพคี อุพฺเพควา กรุณายุโต โสกรูเปน สหิโต จาติ เอวํ พีภจฺโฉ รโส นาม โหติฯ นาสาวิกุนนาทีหิ นาสสงฺโกจนมุขปิทหนาทีหิ อนุภาเวหิ จ สงฺกาทีหิ จ สงฺกาอาเวคาทีหิ พฺยภิจารีภาเวหิ จ กรณภูเตหิ อสฺส พีภจฺฉรสสฺส โปสนํ โหตีติฯ รุธิราทีสุ ตีสุ ปเทสุ, โขภนาทีสุ ตีสุ จ คมฺยมานตฺตา อวุตฺโตปิ จสทฺโท โยเชตพฺโพ, ตสฺมา โขภนาทีหิ ตีหิ ยุตฺโตว พีภจฺฉรโส นามาติ ทฏฺฐพฺโพฯ รุธิรํ อาทิ เยสํ อนฺตาทีนมิติ จ, ปูติอาทิ เยสํ กิมิอาทีนมิติ จ, อุพฺเพโค อสฺส พีภจฺฉสฺส อตฺถีติ จ, กรุเณน อายุโตติ จ, นาสาย วิกุนนํ สงฺโกจนมิติ จ, ตํ อาทิ เยสํ มุขจฺฉาทนาทีนมิติ จ, สงฺกา อาทิ เยสํ อาเวคาทีนมิติ จ วากฺยํฯ
อิมสฺส พีภจฺฉสฺโสทาหรณเมวํ เวทิตพฺพํ –
ยกฺขา มจฺจกรงฺกกงฺกนธรา เย นิมฺมิตา ปุณฺณเก-
นุ’ตฺตํสีกตปาณิปลฺลวธรา หารีกตนฺโตรคา;
ลิตฺตา โลหิตกุงฺกุเมหิ วิธุเรเน’เต ปิวนฺตา วสา-
มชฺชํ สีสกปาลปาติหิ ปุเร ธุตฺตา วิโย’เปกฺขิตาติฯ
ปุณฺณเกน ยกฺเขน นิมฺมิตา มจฺจกรงฺกกงฺกนธรา มนุสฺสฏฺฐิสงฺขาตกรภูสนธาริโน อุตฺตํสีกตปาณิปลฺลวธรา มตฺถกมาลิกตหตฺถตลสงฺขตปลฺลวธาริโน หารีกตนฺโตรคา มุตฺตาหารีกตมนุสฺสนฺตสงฺขาตอุรคสมฺปยุตฺตา โลหิตกุงฺกุเมหิ รุธิรสงฺขาตกุงฺกุมกกฺเกหิ ลิตฺตา สีสกปาลปาติหิ สีสกปาลสงฺขาเตหิ สราเวหิ วสามชฺชํ วสาสงฺขาตสุรํ ปุเร อภิมุเข ปิวนฺตา เย ยกฺขา สิยุํ, เอเต ยกฺขา วิธุเรน ปณฺฑิเตน ธุตฺตา วิย นคเร สุราธุตฺตา วิย อุเปกฺขิตา โหนฺตีติฯ อิห ‘‘ลิตฺตา โลหิตกุงฺกุเมหี’’ติ จ ‘‘อุตฺตํสีกตปาณิปลฺลวธรา’’ติ จ ‘‘หารีกตนฺโตรคา’’ติ จ อิเมหิ จิตฺตกฺโขภการณภูโต รุธิราทิวิภาโว จ, ‘‘มจฺจกรงฺกกงฺกนโร’’ติ จ ‘‘สีสกปาลปาติหิ วสามชฺชํ ปิวนฺตา’’ติ จ อิเมหิ อุพฺเพควนฺตสภาวสฺส เหตุภูโต ปูตฺยาทิวิภาโว จ ปกาสิโตฯ กรุณายุตสภาวสฺส การณภูตวิรชฺชนวิภาโว จ นาสาวิกุนนาทิอนุภาโว จ สงฺกาเวคาทิพฺยภิจารีภาโว จ พีภจฺฉสงฺขาตฐายีภาโว จาติ อิเม สพฺเพ วากฺยสามตฺถิเยน คมฺมาติ เวทิตพฺพาฯ
วิมฺหยฐายีภาว
๓๖๖.
อติโลกปทตฺเถหิ,
วิมฺหโย’ยํ รโส’พฺภุโต;
ตสฺสา’นุภาวา เสทสฺสุ-
สาธุวาทาทโย สิยุํ;
ตาสาเวคธิติปฺปญฺญา,
โหนฺเต’ตฺถ พฺยภิจาริโนฯ
๓๖๖. ‘‘อติ’’จฺจาทิฯ อติโลเกหิ โลกาติวุตฺตีหิ มายาทิพฺพเคหารามาทีหิ ปทตฺเถหิ ชาโต อยํ วิมฺหโย จิตฺตวิการสงฺขาโต ฐายีภาโว อพฺภุโต รโส นามฯ เสทอสฺสุสาธุวาทโรมญฺจาทโย ตสฺส อนุภาวา สิยุํ, ตาสาทโย พฺยภิจาริโน โหนฺตีติฯ
๓๖๖. อิทานิ วิมฺหยรสสฺส โปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘อติ’’อิจฺจาทินาฯ อติโลกปทตฺเถหิ โลกฏฺฐิติมติกฺกมฺม ปวตฺเตหิ มายาทิพฺพภวนอารามวิมานาทิปทตฺเถหิ เหตุภูเตหิ อุปฺปชฺชมาโน อยํ วิมฺหโย จิตฺตพฺยาปนสงฺขาโต ฐายีภาโว อพฺภุโต รโส อพฺภุตรโส นาม ภเว, เสทสฺสุสาธุวาทาทโย ตสฺส อพฺภุตรสสฺส อนุภาวา สิยุํ, ตาสาเวคธิติปฺปญฺญา เอตฺถ อพฺภุตรสวิสเย พฺยภิจาริโน ภาวา โหนฺตีติฯ อติกฺกนฺตา โลกมิติ จ, เต จ เต ปทตฺถา เจติ จ, สาธุอิติ วาโทติ จ, เสโท จ อสฺสุ จ สาธุวาโท เจติ จ, เต อาทิ เยสํ โรมญฺจาทีนมิติ จ, ตาโส จ อาเวโค จ ธิติ จ ปญฺญา เจติ จ วากฺยํฯ
อิมสฺส อพฺภุตรสสฺโสทาหรณเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –
ส ปุณฺณเกนา’หฏเนกภิํสเน-
สฺว’โห นเฏเนว สุนิจฺจโล’จลา;
นิปาติโต เตน อวํสิโรปตํ,
อสนฺตสํ ตํ มินิ ทิฏฺฐิยฏฺฐิยาติฯ
โส วิธุรปณฺฑิโต ปุณฺณเกน ยกฺเขน นเฏน อิว อเนกวิการทสฺสนเกน นาฏเกน วิย อาหฏเนกภิํสเนสุ ภยตฺตมานีตาเนกวิธภิํสเนสุ วตฺตมาเนสุ สุนิจฺจโล เตน ปุณฺณเกน อจลา สฏฺฐิโยชนุพฺเพธกาฬาคิริปพฺพตมตฺถกโต นิปาติโต อวํสิโรปตํ อโธสีสํ ปตนฺโต อสนฺตสํ เอวํ อปฺปติฏฺเฐปิ อนุตฺตสนฺโต ตํ ปพฺพตํ ทิฏฺฐิยฏฺฐิยา มินิ ปมาณมกาสิ, อโห อจฺฉริยนฺติฯ เอตฺถ ภยเหตุมฺหิ สติ ภีติยา จ ตตฺถ ปริชานนาภาวสฺส จ โลกสภาวตฺตา ตมติกฺกมฺม ภยกรเณ อสนฺตาสสฺส จ ทิฏฺฐิยา ปพฺพตมินนสฺส จ ปวตฺตภาวกถเนน โลกาติกฺกนฺตปทตฺถสงฺขาโต วิภาโว ‘‘อสนฺตสํ ตํ มินิ ทิฏฺฐิยฏฺฐิยา’’ติ อิมินา ปกาสิโตฯ ‘‘อโห’’ติ วจเนน, ตสฺส สามตฺถิเยน จ สาธุวาทเสทอสฺสุอาทโย อนุภาวา วิภาวิตาฯ ตาสอาเวคธิติจฺจาทิพฺยภิจารีภาวา, วิมฺหยสงฺขาตฐายีภาโว จ สมุทิตวากฺยสามตฺถิเยน โชติโตฯ
สมฐายีภาว
๓๖๗.
ฐายีภาโว สโม เมตฺตา-
ทยาโมทาทิสมฺภโว;
ภาวาทีหิ ตทุ’กฺกํโส,
สนฺโต สนฺตนิเสวิโตฯ
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต
สุโพธาลงฺกาเร
รสภาวาวโพโธ นาม ปญฺจโม ปริจฺเฉโทฯ
สุโพธาลงฺกาโร สมตฺโตฯ
๓๖๗. ‘‘ฐายิ’’จฺจาทิฯ เมตฺตาทิสมฺภโว สโม อุปสมสงฺขาโต ฐายีภาโว ภวติ, ตทนุรูเปหิ ภาวานุภาเวหิ ตสฺส อุกฺกํโส ยสฺส, โส สนฺโต นาม รโส ภวติ, โส จ สนฺตนิเสวิโตติฯ
อิติ สุโพธาลงฺกาเร มหาสามินามิกายํ ฏีกายํ
รสภาวาวโพโธ ปญฺจโม ปริจฺเฉโทฯ
๓๖๗. อิทานิ สนฺตรสสฺส โปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘ฐายิ’’จฺจาทินาฯ เมตฺตาทยาโมทาทิสมฺภโว เมตฺตากรุณาปีติอาทิวิภาเวหิ สมฺภูโต สโม กายจิตฺโตปสโม ฐายีภาโว นาม โหติ, ภาวาทีหิ พฺยภิจารีภาวาทีหิ กรณภูเตหิ, อปิจ ตสฺส สมสฺส อนุรูเปหิ พฺยภิจารีภาวานุภาเวหิ ตทุกฺกํโส ตสฺส ฐายีภาวสฺส อุกฺกํสยุตฺโต สนฺตนิเสวิโต สาธูหิ เสวิโต สนฺโต สนฺตรโส นาม โหตีติฯ เมตฺตา จ ทยา จ โมโท เจติ จ, เต อาทโย เยสมิติ จ, เตหิ สมฺภโว ยสฺเสติ จ, ตสฺส อุกฺกํโส อสฺส สนฺตสฺเสติ จ, สตํ นิเสวิโตติ จ วากฺยํฯ
อสฺส สนฺตรสสฺโสทาหรณเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –
เอนฺเตสุ เกสริกรีสฺว’ปิ เวฐยนฺเต,
นาเค นคํ มทคเช วิย เวฬุคุมฺพํ;
ยกฺเข วิจาลยติ โนจลิ อีสกมฺปิ,
สนฺติํ คโตว วิธุโร มธุราปิ ภาโวติฯ
เกสริกรีสุ สีหหตฺถีสุ เอนฺเตสุ อปิ ภิํสนากาเรน สมีปมาคจฺฉนฺเตสุปิ นาเค เวฐยนฺเตปิ นาเคสุ สรีรํ เวฐยนฺเตสุปิฯ ชาตฺยาเปกฺขาเยกวจนํ, เวฬุคุมฺพํ มทคเช วิย วิจาลยติ มทคฬิตหตฺถิมฺหิ จาเลนฺเต อิว ยกฺเข ปุณฺณเก นคํ กาฬาคิริปพฺพตํ วิจาลยติปิ อเนกปฺปกาเร จาเลนฺเตปิ วิธุโร ปณฺฑิโต สนฺติํ คโตว นิพฺพานํ อาลมฺพณกรณวเสน สมฺปตฺโต วิย ผลสมาปตฺติสมาปนฺโน อิว อถ วา ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานสงฺขตนิโรธสมาปตฺติสมาปนฺโน วิย อีสกมฺปิ อปฺปกมฺปิ มธุรา ภาวา อปิ มธุรสภาวโตปิ โน จลิ, นิสินฺนฏฺฐานโต ปเควาติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ ธาวนโรทนกมฺปนาทีนํ กรณภูตํ สีหาทีนมาคมนํ นาคเวฐนํ ปพฺพตกมฺปนนฺติอาทีสุ วตฺตมาเนสุปิ นิพฺพิการตฺเตน สนฺติํ คโตติ อิมินา สนฺตรสสฺส ปกติภูเต อุทฺเทเส ทสฺสิโต นวโม ฐายีภาโว ทสฺสิโต โหติ, เอตสฺส อุปฺปตฺติอุทฺทีปนานํ การณภูตา เมตฺตาทยาโมทาทิวิภาวา สามตฺถิยา ทสฺสิตา โหนฺตีติฯ ธิติมติสติอาทโย ตทนุรูปพฺยภิจารีภาวา จ ตาทิสานุภาวา จ ‘‘เอนฺเตสุ เวฐยนฺเต วิจาลยตี’’ติ อิมินา, สกลวากฺยสามตฺถิเยน จ ปกาสิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ
อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย
รสภาวาวโพโธ นาม ปญฺจโม ปริจฺเฉโทฯ
สุโพธาลงฺการฏีกา สมตฺตาฯ