๒. โทสปริหาราวโพธปริจฺเฉทวณฺณนา
๖๘.
กทาจิ กวิโกสลฺลา, วิโรโธ สกโลปฺย’ยํ;
โทสสงฺขฺยมติกฺกมฺม, คุณวีถิํ วิคาหเตฯ
๖๙.
เตน วุตฺตวิโรธาน-มวิโรโธ ยถา สิยา;
ตถา โทสปริหารา-วโพโธ ทานิ นียเตฯ
๖๘-๖๙. อิจฺเจวํ โทสวิภาคํ ปริจฺฉิชฺช อิทานิ ยถาวุตฺตโทสปริหารกฺกมมุปทิสิตุมาห ‘‘กทาจี’’ตฺยาทิฯ สกโลปิ อยํ วิโรโธ วิรุทฺธตฺถนฺตราทิกโต น โกจิ เอโก เอว โทเสสุ, โทสานํ วา สงฺขฺยํ คณนํ โทสภาวํ อติกฺกมฺม ปริจฺฉิชฺช คุณานํ วีถิํ ปทวิํ คุณสภาวตํ วิคาหเต อพฺภุปคจฺฉติ กทาจิ, น สพฺพทาฯ กวิโน ปยุชฺชกสฺส โกสลฺลา ตาทิสวิสยปริคฺคหลกฺขณเนปุญฺญการณา, น ตุ ยถา ตถา เจติฯ ‘‘เตเน’’จฺจาทิฯ เยเนวํ, เตน การเณน วุตฺตานํ วิรุทฺธตฺถนฺตราทีนํ วิโรธานํ ยถา เยน ปกาเรน อวิโรโธ นิทฺโทสตา สิยา ภเวยฺย, ตถา เตน ปกาเรน โทสานํ ปริหาโร ทูรีกรณํ อวพุชฺฌติ ญายติ เอเตนาติ อวโพโธ, ตสฺส อวโพโธ, ตนฺนามิโก ปริจฺเฉโท อิทานิ นียเต อานียเต วุจฺจเตติ อตฺโถฯ
๖๘-๖๙. เอวํ โทสวิภาคํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อิทานิ ยถาวุตฺตโทสานํ ปริหารตฺถมารภนฺโต ‘‘กทาจี’’ตฺยาทิมาหฯ สกโลปิ อยํ วิโรโธ ปทโทสาทิโก โทสสงฺขฺยํ โทสานํ, โทเสสุ วา คณนํ โทสภาวํ อติกฺกมฺม กทาจิ กวิโกสลฺลา กวิโน พฺยากรณาภิธานฉนฺโทอลงฺกติอาทีสุ ปริจยลกฺขเณน ปญฺญาปาฏเวน ยโต คุณวีถิํ คุณปทวิํ เกวลํ คุณสภาวํ วิคาหเต อพฺภุปคจฺฉติ, เตน การเณน วุตฺตวิโรธานํ ยถาวุตฺตปทโทสาทิวิโรธานํ อวิโรโธ อวิรุทฺธตา ยถา สิยา เยน ปกาเรน ภเวยฺย, ตถา เตน ปกาเรน โทสปริหาราวโพโธ ยถาวุตฺตปทโทสาทิสมฺพนฺธิโน ปริหรณกฺกมสฺส อวโพธการณตฺตา ตนฺนามิกปริจฺเฉโท อิทานิ ลทฺธาวสเร นียเต วุจฺจเตฯ ยถาวุตฺตโทสา กวิสามตฺถิเยน นิทฺโทสตฺตํ ภชนฺติ, ตสฺส สามตฺถิยสฺส อุปเทสํ ทสฺสามาติ อธิปฺปาโยฯ
ปทโทสปริหารวณฺณนา
ตตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส ปริหาโร ยถา –
๗๐.
วินฺทนฺตํ ปากสาลีนํ, สาลีนํ ทสฺสนา สุขํ;
ตํ กถํ นาม เมโฆ’ยํ, วิสโท สุขเย ชนํฯ
๗๐. ‘‘วินฺทนฺต’’มิจฺจาทิฯ ปาเกน ปริณตภาเวน สาลีนํ ยุตฺตานํ, มนุญฺญานํ วา สาลีนํ รตฺตสาลิอาทีนํ สาลิชาตีนํ ทสฺสนา สุขํ เจตสิกํ โสมนสฺสํ วินฺทนฺตํ ตํ ชนํ วิสโท อยํ เมโฆ อมฺพุโท กถํ นาม สุขเยติฯ เอตฺถ ตาทิสสฺส ชนสฺส อสุขปฺปทานํ ครฬสฺส เมฆสฺสานุรูปนฺติ วิรุทฺธตฺถนฺตรตา ปริหฏาฯ
๗๐. ตตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส ปริหาโร ยถา เอวํฯ ‘‘วินฺทนฺติ’’จฺจาทิฯ ปากสาลีนํ ปริณาเมน ยุตฺตานํ, มนุญฺญานํ วา สาลีนํ รตฺตสาลิอาทีนํ ทสฺสนา ทสฺสนเหตุ สุขํ เจตสิกโสมนสฺสํ วินฺทนฺตํ อนุโภนฺตํ ตํ ชนํ ตํ กสฺสกชนํ วิสโท ชลทายโก อยํ เมโฆ กถํ นาม สุขเย, น สุขยเตวฯ ตาทิสสฺส ชนสฺส ทุกฺขทานํ ครฬทายกสฺส เมฆสฺสาปิ อนุรูปมิติ วิรุทฺธญฺญตฺโถ อปนีโต โหติฯ ปาเกน สาลิโนติ วิคฺคโหฯ สุขํ กโรตีติ สุขเยติ นามธาตุฯ
ยถา วา –
๗๑.
วินายโกปิ นาโคสิ,
โคตโมปิ มหามติ;
ปณีโตปิ รสาเปโต,
จิตฺตา เม สามิ เต คติฯ
๗๑. ‘‘วินายโกปิ’’จฺจาทิฯ วีนํ ปกฺขีนํ นายโก, ครุโฬ, สตฺเต วิเนตีติ วินายโก, วุทฺโธ, ภควา จฯ ตตฺถ ยทา วินายโก ครุโฬ, ตทา ตุ นาโค ปนฺนโคสีติ วิรุทฺธํ, ปกฺขนฺตเร ตฺววิรุทฺธํ ภควโต อาคุสฺส ราคาทิโน อภาวโตฯ อิเมสํ คุนฺนํ อติสเยน โค โคตโม หีนปสุ, โคตมวํสาวติณฺณตฺตา โคตโม ภควา จฯ หีนปสุ จ ตฺวํ มหามติ อสีติ วิรุทฺธํ อจฺจนฺตหีนปสุโน มหติยา ปญฺญาย อภาวโตฯ ปกฺขนฺตเร ตุ น พฺยาฆาโตฯ ปณีโต มธุโร รโส, อุตฺตโม จ สุคโตฯ ตตฺถ มธุรรสโต อเปโต อปคโตสีติ วิรุชฺฌติ, ภควโต ตุ รเสหิ สิงฺคาราทีหิ อเปโตติ ยุชฺชติฯ เม มมฯ สามีติ อามนฺตนํฯ เต ตว คติ ปวตฺติ จิตฺตา อพฺภุตาติฯ เอตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ วิโรธาลงฺการํ สิลาฆนียนฺติ เตน ตํ ปริหฏํฯ
๗๑. ยถา วา อุตฺตโทสสฺส ปริหาโร อีทิโส วาฯ ‘‘วินายโก’’จฺจาทิฯ เห สามิ ตฺวํ วินายโกปิ ครุโฬปิ นาโคสิ ปนฺนโค อสิฯ โน เจ, วินายโกปิ สตฺเต วิเนนฺโต เอว นาโคสิ นิกฺกิเลโส อสิฯ โคตโมปิ ปสุตโมปิ มหามติ มหาปญฺญวาสิฯ โน เจ, โคตโมปิ โคตฺตโต โคตโมเยว มหามติ มหาปญฺญวาสิฯ ปณีโตปิ มธุโรปิ รสาเปโต มธุรรสโต อปคโตสิฯ โน เจ, ปณีโตปิ อุตฺตโม เอว รสาเปโต สิงฺคาราทิรสโต อปคโตสิฯ เต ตุยฺหํ คติ ปวตฺติ เม มยฺหํ จิตฺตา อจฺฉริยาฯ เอตฺถ ครุฬสฺส นาคตฺตญฺจ ปสุตมสฺส ปญฺญวนฺตตฺตญฺจ ปณีตสฺส นิรสตฺตญฺจ วิรุทฺธํ, ตถาปิ อญฺญปกฺขสฺส อวิรุทฺธตฺตา วิรุทฺธตฺถนฺตรโทโส ปสตฺเถน วิรุทฺธาลงฺกาเรน นิรากโตฯ วีนํ ปกฺขีนํ นายโก, ครุโฬฯ สตฺเต วิเนตีติ วินายโก, พุทฺโธฯ นตฺถิ อาคุ [อโค (ก.)] เอตสฺสาติ นาโค, พุทฺโธฯ คุนฺนมติสเยน โคตโม, ปสุฯ มหตี มติ อสฺสาติ มหามติ, พุทฺโธฯ ปธานตฺตํ นีโต ปณีโต, มธุโร รโสฯ รสโต อเปโตติ รสาเปโต, พุทฺโธติ วิคฺคโหฯ
อฌตฺถสฺส ยถา –
๗๒.
กถํ ตาทิคุณาภาเว,
โลกํ โตเสติ ทุชฺชโน;
โอภาสิตาเสสทิโส,
ขชฺโชโต นาม กิํ ภเวฯ
๗๒. ‘‘กถ’’มิจฺจาทิฯ ทุชฺชโน ตาทิโน คุณา โลกํ โตเสนฺติ, ตาทีนํ คุณานํ อตฺตนิ อภาเว สติ โลกํ สตฺตโลกํ กถํ โตเสติ, น โตเสตีติ อตฺโถฯ วุตฺตเมวตฺถนฺตเรน สาเธติ ‘‘ขชฺโชโต นาม โอภาสิตา ทีปิตา อเสสทิสา เยน ตถาวิโธ กิํ ภเว, น ภเวยฺย ตาทิโน คุณสฺส อภาวโต’’ติฯ เอตฺถ ขชฺโชตสฺส อธิกตฺถภาเวน สิโต โอภาสิตาเสสทิสตฺตโทโส ‘‘กถํ ตาทิคุณาภาเว’’ติอาทิวโจภงฺคิยา ปริหโฏฯ
๗๒. อฌตฺถสฺส ยถาติ เอตฺถ ปริหาโร อชฺฌาหาโร, เอวมุปริปิฯ ‘‘กถิ’’จฺจาทิฯ ทุชฺชโน คุณหีนชโน ตาทิคุณาภาเว สนฺโตสชนนการณานํ ตาทิสานํ สีลาทิคุณานํ อตฺตนิ อวิชฺชมานตฺเต สติ โลกํ สตฺตโลกํ กถํ โตเสติ, น โตเสติเยว, ตถา หิ ขชฺโชโต นาม โอภาสิตาเสสทิโส กิํ ภเว, น ภวตฺเยวฯ เอตฺถ ขชฺโชตสฺส สกลทิโสภาสนสงฺขาตมธิกตฺถโทโส ‘‘กถํ ตาทิคุณาภาเว’’จฺจาทิวากฺยลีลาย นิรากโตฯ ตาที จ เต คุณา เจติ วิคฺคโหฯ
๗๓.
ปเหฬิกายมารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺฐา กิลิฏฺฐตา;
ปิยา สุขา’ลิงฺคิตํ ก-มาลิงฺคติ นุ โน อิติฯ
๗๓. ‘‘ปเหฬิกายํ’’อิจฺจาทิฯ กิลิฏฺฐตา กิลิฏฺฐปทโทโส ปเหฬิกาย วิสเย อารุฬฺหา สหี น หิ โน ทุฏฺโฐ สิยาฯ กีทิสีติ อาห ‘‘ปิเย’’จฺจาทิฯ อิตีติ นิทสฺสเนฯ ปิยา วลฺลภาย อาลิงฺคิตํ กํ ชนํ สุขํ กายิกํ เจตสิกญฺจ โน อาลิงฺคติ น สํยุชฺชติ นุฯ นุอิติ ปริวิตกฺเก นิปาโตฯ เอตฺถ ปิยาติ กิลิฏฺฐํ ปเหฬิกาย สมาโรเปน ปริหฏํฯ
๗๓. ‘‘ปเหฬิเก’’จฺจาทิฯ กิลิฏฺฐตา กิลิฏฺฐปทโทสสงฺขาตา ปเหฬิกายํ วิสเย อารุฬฺหา เจ, น หิ ทุฏฺฐา ทุฏฺฐา น โหติฯ กิมุทาหรณํ? ปิยา สุขาลิงฺคิตํ กมาลิงฺคติ นุ โน อิติ, อิติสทฺทสฺส นิทสฺสนตฺถตฺตา เสสอุทาหรณานเมตมุปลกฺขณนฺติ ญาตพฺพํฯ โน เจ, เอวํปการานมุทาหรณานมปริคฺคเหตพฺพตฺตา อิติสทฺโท ปการตฺโถติฯ ปิยา วลฺลภาย อาลิงฺคิตํ อุปคุหิตํ กํ นาม ชนํ สุขํ กายิกมานสิกํ โน อาลิงฺคติ นุ, อาลิงฺคเตวาติฯ เอตฺถ ปิยาติ กิลิฏฺฐปทํ ปเหฬิกายมาโรปเนน นิรากตํ โหติฯ
๗๔.
ยมเก โน ปโยเชยฺย, กิลิฏฺฐปท’มิจฺฉิเต;
ตโต ยมก’มญฺญํ ตุ, สพฺพเมตํมยํ วิยฯ
๗๔. ‘‘ยมเก’’จฺจาทิฯ ตโต อญฺญนฺติ อิจฺฉิตยมกโต อญฺญํฯ ตุอิติ วิเสสโชตโกฯ เอตํมยํ วิยาติ เอเตน กิลิฏฺฐปเทน นิพฺพตฺตํ วิยฯ
๗๔. ‘‘ยมเก’’จฺจาทิฯ กิลิฏฺฐปทํ อิจฺฉิเต ยมเก อิฏฺฐยมเก โน ปโยเชยฺย นปฺปยุชฺเชยฺย, ตโต อิฏฺฐยมกโต อญฺญํ สพฺพํ ยมกํ ปน เอตํมยํ วิย อิมินา กิลิฏฺฐปทโทเสน กตํ วิย โหติฯ เอตฺถ อิฏฺฐยมกํ วุตฺตนเยน ญาตพฺพํ, เอเตน นิพฺพตฺตํ เอตํมยนฺติ วิคฺคโหฯ
เทสวิโรธิโน ยถา –
๗๕.
โพธิสตฺตปฺปภาเวน, ถเลปิ ชลชานฺย’หุํ;
นุทนฺตานิ’ว สุจิรา-วาสกฺเลสํ ตหิํ ชเลฯ
๗๕. ‘‘โพธิสตฺเต’’จฺจาทิฯ โพธิสตฺตสฺส มายาเทวิยา สุตสฺส วกฺขมานสฺส วิเสสสฺส ตทุปฺปนฺนทิเน สมฺภวา ปภาเวน ปุญฺญปฺปภาวโต ชลชานิ อมฺพุชานิ ถเลปิ อหุํ อเหสุํ อจินฺตนียตฺตา ปุญฺญปฺปภาวสฺสฯ กิํ ปน วาปฺยาทีสุ กิํ กโรนฺตาว ตหิํ ตสฺมิญฺจ ชเล สุจิรํ สพฺพทาว อาวสนมาวาโส เตน ชาโต กฺเลโส ตํ นุทนฺตานิว ทูรโต ชหนฺตานิเวติฯ อจินฺตนียตฺตา ปุญฺญปฺปภาวสฺส อีทิสมฺปิ อจฺฉริยมโหสีติ น เทสวิโรโธฯ
๗๕. โพธิสตฺตปฺปภาเวน โพธิสตฺตสฺส อจินฺเตยฺยานุภาเวน ชลชานิ ชลชสทิสตฺตา ตนฺนามกานิ ปทุมเกรวาทีนิ ตหิํ ชเล วิสยตฺเตน ปสิทฺเธ ตสฺมิํ อุทเก สุจิราวาสกฺเลสํ อติจิรํ นิวาสโต ชาตอายาสํ นุทนฺตานิ อิว จชนฺตานิ อิว ถเลปิ อหุํ อเหสุํ, วาปิอาทีสุ กา กถาฯ เอตฺถ ชลชานํ ถลุปฺปตฺติกถนสงฺขาตํ เทสวิโรธํ อจินฺเตยฺยปุญฺญปฺปภาเวน อีทิสานํ อจฺฉริยานํ ปาตุภาวโต ‘‘โพธิสตฺตปฺปภาเวนา’’ติ อิมินา นิรากโรติฯ โพธิยํ จตุมคฺคปญฺญายํ สตฺโตติ จ, ตสฺส ปภาโวติ จ, สุจิรํ อาวาโสติ จ, เตน ภูโต กฺเลโสติ จ วากฺยํฯ
กาลวิโรธิโน ยถา –
๗๖.
มหานุภาวปิสุโน, มุนิโน มนฺทมารุโต;
สพฺโพตุกมยํ วายิ, ธุนนฺโต กุสุมํ สมํฯ
๗๖. ‘‘มหา’’อิจฺจาทิฯ มนฺโท มุทุภูโต มารุโต อยํ สพฺโพตุกํ สพฺเพสุ อุตูสุ ปุปฺผนกํ กุสุมํ ปุปฺผํ สมํ เอกโต กตฺวา ธุนนฺโต วิกิรนฺโต มุนิโน มุนิสทิสตฺตา ภวิสฺสนฺตมุนิภาเวน จ โพธิสตฺตสฺส, มุนิโนเยว วา สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมสมเย มหานุภาวสฺส ปิสุโน สูจโก วายิ ปวายตีติฯ เอตฺถ ยทฺยเปกทา สพฺโพตุกาสมฺภโว นานาอุตูสุ นานากุสุมสฺส สมฺภวา, ตถาปิ ภควโต มหานุภาวปิสุนมีทิสเมกปทิกํ สมฺภวตีติ กาลวิโรโธ อิมินา ปริหโฏฯ
๗๖. ‘‘มหานุภาเว’’จฺจาทิฯ อยํ มนฺทมารุโต อจณฺฑสมีรโณ สพฺโพตุกํ วสนฺตาทีสุ สพฺพอุตูสุ วิกสนฺตํ กุสุมํ ปุปฺผชาตํ สมํ เอกโต กตฺวา ธุนนฺโต กมฺเปนฺโต มุนิโน เอกนฺตภาวิตฺตา มุนิสงฺขาตสฺส โพธิสตฺตสฺส, สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมสมเย ภูตตฺตา มุนิโน สพฺพญฺญุโน วา มหานุภาวปิสุโน มหนฺตํ ปุญฺญปฺปภาวํ ปกาเสนฺโต วายิ สมฺปวายีติฯ เอตฺถ นานากาเล สมฺภวนฺตานมฺปิ กุสุมานํ เอกกาเล สมฺภวสฺส กาลวิโรธตฺเตปิ ภควโต ปุญฺญานุภาโว ตาทิสมจฺฉริยเมกกฺขเณ ชเนตุํ สมตฺโถติ กาลวิโรธํ ‘‘มหานุภาวปิสุโน’’ติ อิมินา นิรากโรติฯ มหานุภาวสฺส, มหานุภาวํ วา ปิสุโนติ วากฺยํฯ
กลาวิโรธิโน ยถา –
๗๗.
นิมุคฺคมนโส พุทฺธ-คุเณ ปญฺจสิขสฺสปิ;
ตนฺติสฺสรวิโรโธ โส, น สมฺปีเณติ กํ ชนํฯ
๗๗. ‘‘นิมุคฺคิ’’จฺจาทิฯ พุทฺธสฺส คุเณ สีลาทิเก อปริมาเณ นิมุคฺคํ โอคาฬฺหํ มนํ จิตฺตํ ยสฺส ตสฺส ปญฺจสิขสฺส คนฺธพฺพเทวปุตฺตสฺสปิ วีณาย ตนฺติยา สโร กิริยากาลมานลกฺขณวิลมฺพิตทุตมชฺฌเภทภินฺโน ฉชฺชาทิโก ตสฺส วิโรโธ กลาสตฺถปรินิทฺทิฏฺฐกมเวสมํ กํ ชนํ น สมฺปีเณติ, ปีเณติเยวฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โลกิยคุณานุพนฺธพุทฺธีนํ วิกฺเขปปฺปวตฺติปิ ตถาวิธํ ปีเณตีติฯ ‘‘พุทฺธคุเณ นิมุคฺคมนโส’’ติ อิมินา กลาวิโรโธ ปริหโฏฯ
๗๗. ‘‘นิมุคฺคิ’’จฺจาทิฯ พุทฺธคุเณ สพฺพญฺญุโน วิมฺหยชนกสีลาทิคุณสมฺภาเร นิมุคฺคมนโส โอติณฺณจิตฺตสฺส ปญฺจสิขสฺสปิ คนฺธพฺพเทวปุตฺตสฺสาปิ โส ตนฺติสฺสรวิโรโธ วีณาย ตนฺติยา ฆฏฺฏนกิริยา, อทฺธมตฺติกาทิกาโล, หตฺถาทีนํ สนฺนิเวสลกฺขโณ มาโนติ อิเมหิ ตีหิ ลกฺขเณหิ ยุตฺตสฺส มนฺทสีฆมชฺฌิมปฺปมาเณหิ ภินฺนสฺส ฉชฺชาทิสตฺตสรสฺส กลาสตฺถาคตกฺกมสฺส วินาสสงฺขาโต วิโรโธ กํ ชนํ น สมฺปีเณติ, สมฺปีเณติ เอวฯ เอตฺถ อกนฺติยา การณภูโต กลาสตฺถาคตกฺกมภงฺโค โลกุตฺตรพุทฺธคุณานุคตพุทฺธิยา ชาโตติ โส ภงฺโค ‘‘นิมุคฺคมนโส พุทฺธคุเณ’’ติ วุตฺตตฺตา ปีติยา การณเมเวติ น วิโรโธฯ นิมุคฺโค มโน อสฺสาติ จ, ตนฺติยา สโรติ จ, เตสํ วิโรโธติ จ วากฺยํฯ
โลกวิโรธิโน ยถา –
๗๘.
คณเย จกฺกวาฬํ โส, จนฺทนายปิ สีตลํ;
สมฺโพธิสตฺตหทโย, ปทิตฺตงฺคารปูริตํฯ
๗๘. ‘‘คณเย’’จฺจาทิฯ จนฺทนาย อปิ สีตลํ คณเย จินฺเตสิฯ กินฺตํ? ปทิตฺตงฺคารปูริตํ จกฺกวาฬํฯ โก โส? สมฺโพธิยํ สพฺพญฺญุตญฺญาเณ สตฺตํ ปริพทฺธํ หทยํ จิตฺตํ ยสฺส โสฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณานุพนฺธพุทฺธิโน หิ ตาทิโส มโนพนฺโธติ น โลกวิโรโธฯ
๗๘. ‘‘คณเย’’จฺจาทิฯ สมฺโพธิสตฺตหทโย สพฺพญฺญุตญฺญาเณ อาสตฺตจิตฺโต โส โพธิสตฺโต ปทิตฺตงฺคารปูริตํ อาทิตฺตงฺคาเรหิ ปริปุณฺณํ จกฺกวาฬํ จกฺกวาฬคพฺภํ จนฺทนายปิ จนฺทนโต อปิ สีตลํ อติสีตลํ กตฺวา คณเย จินฺเตยฺยาติฯ อิฏฺฐตฺถลุทฺธสฺส จิตฺตปฺปวตฺติยา อีทิสตฺตา อคฺคิโน จนฺทนโตปิ อธิกสีตตฺตกปฺปนา ‘‘จนฺทนํ สีตลํ, อคฺคิ อุณฺโห’’ติ ปวตฺตโลกสีมาย วิรุทฺธา น โหติฯ สมฺโพธิยํ สตฺตหทยํ ยสฺเสติ จ, ปทิตฺตานิ องฺคารานีติ จ, เตหิ ปูริตนฺติ จ วิคฺคโหฯ
ญายวิโรธิโน ยถา –
๗๙.
ปริจฺจตฺตภโวปิ ตฺว-มุปนีตภโว อสิ;
อจินฺตฺยคุณสาราย, นโม เต มุนิปุงฺควฯ
๗๙. ‘‘ปริจฺจตฺเต’’จฺจาทิฯ มุนิปุงฺคว มุนีนํ อุตฺตม ปริจฺจตฺโต วิสฏฺโฐ ภโว สุคติทุคฺคติสงฺขาโต เยนาติ ปริจฺจตฺตภโวปิ ตฺวํ อุปนีโต อานีโต ปวตฺติโต ภโว วุฑฺฒิ เยนาติ อุปนีตภโว อสิฯ ตสฺมา การณา อจินฺตฺยคุณสาราย เต นโม อตฺถูติ เสโสฯ อีทิสํ น ญายวิรุทฺธเมวํวิธตฺตา มุนิปุงฺควสฺสฯ
๗๙. ‘‘ปริจฺจตฺเต’’จฺจาทิฯ มุนิปุงฺคว มุนิเสฏฺฐ ตฺวํ ปริจฺจตฺตภโวปิ อปนีตสุคติทุคฺคติภโวปิ อุปนีตภโว โลกสฺสานีตอภิวุทฺธิโก อสิ ภวสิ, อจินฺตฺยคุณสาราย ตโต เอว จินฺตาวิสยาติกฺกนฺตสารคุณสฺส เต ตุยฺหํ นโม อตฺถูติ สพฺพาการโต ภวสฺส ปริจฺจตฺตตฺตา อตฺตนิ อวิชฺชมานํ สุคติภวํ โลกสฺส เทตีติ เอตํ ญายาคตํ น โหตีติ ปฏิภาติ, ตถาปิ จ สพฺพญฺญูนํ ปวตฺติ อีทิสาเยวาติ ญายวิโรโธ นิรากโตฯ อจินฺตฺยา คุณสารา ยสฺมินฺติ วิคฺคโหฯ
อาคมวิโรธิโน ยถา –
๘๐.
เนวาลปติ เกนาปิ, วจีวิญฺญตฺติโต ยติ;
สมฺปชานมุสาวาทา, ผุเสยฺยาปตฺติทุกฺกฏํฯ
๘๐. ‘‘เนเว’’ติอาทิฯ ยตีติ ภิกฺขุ เกนาปิ สห เนวาลปติ น วทตฺเยว, ตถาปิ วจีวิญฺญตฺติโต โจปนวาจาสงฺขาเตน วจีวิญฺญตฺติเหตุนา ปวตฺติโต สมฺปชานนฺตสฺส มุสาวาทโต การณา อาปตฺติทุกฺกฏํ ‘‘สมฺปชานมุสาวาทสฺส โหตี’’ติ วุตฺตทุกฺกฏาปตฺติ ผุเสยฺย อาปชฺชตีติฯ เอตฺถ อนาลปโต วจีวิญฺญตฺติยา กถํ มุสาวาโทติ อภิธมฺมาปนฺนวิโรโธ นตฺถิ, อปรวจนตฺเถ ตฺวีทิโส วิรุชฺฌตีติฯ
๘๐. ‘‘เนวิ’’จฺจาทิฯ ยติ สมโณ เกนาปิ เกนจิ สทฺธิํ เนวาลปติ โน ภาสติ, ตถาปิ วจีวิญฺญตฺติโต โจปนวาจาสงฺขาตวิญฺญตฺติการณา ปวตฺตนโต สมฺปชานมุสาวาทา สมฺปชานนฺตสฺส มุสาภณนโต อาปตฺติทุกฺกฏํ ทุกฺกฏาปตฺติํ ผุเสยฺย อาปชฺเชยฺยาติฯ เอตฺถ อนาลปนฺตสฺส วจีวิญฺญตฺติโต มุสาวาโท กถํ สมฺภวตีติ อภิธมฺมาปนฺนวิโรโธ, ‘‘สนฺติํ อาปตฺติํ นาวิกเรยฺย, สมฺปชานมุสาวาท’สฺส โหตี’’ติ นิทานุทฺเทเส นิทฺทิฏฺฐวจีทฺวาเร อกิริยสมุฏฺฐานา ทุกฺกฏาปตฺติ โหตีติ อาคมวิโรโธ นิรากโตฯ มุสาภณนํ วินา อาปตฺติ กถํ ภวตีติ? ยถา กาเล อวสฺสมานเมฆโต สญฺชาตทุพฺภิกฺขํ ‘‘เมฆกตํ ทุพฺภิกฺข’’นฺติ วตฺตพฺพํ โหติ, เอวํ กเถตพฺพกาเล อกถนโต สญฺชาตา วจีทฺวาเร อกิริยสมุฏฺฐานา ทุกฺกฏาปตฺติปิ ตโต สญฺชาตาติ วตฺตพฺพา โหติฯ สมฺปชานนฺตสฺส มุสาวาโทติ จ, อาปตฺติเยว ทุกฺกฏนฺติ จ วากฺยํฯ
เนยฺยสฺส ยถา –
๘๑.
มรีจิจนฺทนาเลป-ลาภา สีตมรีจิโน [สิตมรีจิโน (สี.)];
อิมา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ นิพฺภรํฯ
๘๑. ‘‘มรีจี’’ตฺยาทิฯ สีตมรีจิโน จนฺทสฺส มรีจิโย ทีธิติโย เอว จนฺทนํ, ตสฺส อาเลโป อุปเทโห, ตสฺส ลาเภน อิมา สพฺพาปิ ทิสา นิพฺภรมติสยํ ธวลา เสตา โรจนฺตีติ นตฺเถตฺถ เนยฺยตา มรีจิยา สทฺโทปาตฺตตฺถาย ตุฯ
๘๑. ‘‘มรีจิ’’จฺจาทิฯ สีตมรีจิโน จนฺทสฺส มรีจิจนฺทนาเลปลาภา มรีจิสงฺขาตจนฺทนาเลปสฺส ปฏิลาภโต อิมา สพฺพาปิ ทิสา นิพฺภรมติสยํ ธวลา เสตา โรจนฺติ ทิพฺพนฺตีติฯ ทิสานํ ธวลการณสฺส ‘‘มรีจิจนฺทนาเลปลาภา สีตมรีจิโน’’ติ วุตฺตตฺตา เนยฺยโทโส น ปติฏฺฐาติ, จนฺทนมิว จนฺทนํ, มรีจิโยเยว จนฺทนมิติ จ, ตสฺส อาเลโปติ จ, ตสฺส ลาโภติ จ วิคฺคโหฯ
ยถา วา –
๘๑.
มโนนุรญฺชโน มาร-งฺคนาสิงฺคารวิพฺภโม;
ชิเนนา’สมนุญฺญาโต, มารสฺส หทยานโลฯ
๘๒. ‘‘มโน’’จฺจาทิฯ มนํ ปสฺสนฺตานมนุสฺสรนฺตานญฺจ จิตฺตํ อนุรญฺเชตีติ มโนนุรญฺชโน, มารงฺคนานํ สิงฺคารกโต วิพฺภโม วิลาโส ชิเนน อสมนุญฺญาโต อพฺภุปคโต มารสฺส วสวตฺติโน หทยานโล หทยคฺคิ ชาโตฯ โสโก เจตฺถ อนลตฺเถ นิรุปฺปิโต ตสฺส ตาทิสตฺถานติวตฺตนโต, การณนฺตุปจาเรนาติฯ เอตฺถ ยชฺชปิ มารงฺคนาปราชโย น สทฺโทปาตฺตตฺโถ, ตถาปิ ‘‘สิงฺคารวิพฺภโม มารสฺส หทยคฺคี’’ติ วุตฺเต สามตฺถิยา มารงฺคนาปราชโย คมฺยเต, ตถาวิธสฺส มารโสกสฺส มารงฺคนาปราชยาพฺยภิจารโตฯ เนเวทิสสฺส เนยฺยตา, วงฺกวุตฺตีทิสี คุโณเยว พนฺธสฺสฯ
๘๒. วตฺตพฺพสฺส ญาโยปาตฺตตฺตา เนยฺยโทสปริหารตฺถมุทาหรติ ‘‘มโน’’จฺจาทิฯ มโนนุรญฺชโน ทสฺสนสวนานุสฺสรณํ กโรนฺตานํ ชนานํ จิตฺตมตฺตนิ อนุรญฺชนฺโต มารงฺคนาสิงฺคารวิพฺภโม มารวธูนํ รติกีฬาเหตุภูตกามปตฺถนาสงฺขาตสิงฺคาเรน กตลีลา ชิเนน ชิตปญฺจมาเรน สตฺถุนา อสมนุญฺญาโต อนพฺภุปคโต อสมฺปฏิจฺฉิโต มารสฺส วสวตฺติโน หทยานโล หทยคฺคิ อโหสีติฯ อนลตฺเตน กปฺปิตการิยภูโต โสโก มารงฺคนาสิงฺคารวิพฺภมสงฺขาตการเณน สทฺธิํ อเภทกปฺปนาย [อนลตฺตกปฺปนาย (ก.)] ‘‘คุโฬ เสมฺหํ, ติปุสํ ชโร’’ติอาทีสุ วิย ตุลฺยาธิกรณภาเวน วุตฺโต โหติฯ เอตฺถ กิญฺจาปิ มารงฺคนานํ ปราชยวาจโก สทฺโท นตฺถิ, ตถาปิ ‘‘สิงฺคารวิพฺภโม มารสฺส หทยานโล’’ติ วุตฺเต มารงฺคนาปราชยํ วินา ตาทิสโสกุปฺปตฺติการณสฺส อนธิคตตฺตา อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิเยน ตาสํ ปราชโย ปกาสิโต โหตีติ อีทิสวงฺกวุตฺติยา พนฺธคุณตฺตา เนยฺยโทโส นิรากโต โหตีติฯ มโน อนุรญฺเชตีติ จ, มารงฺคนานํ สิงฺคาโรติ จ, เตน กโต วิพฺภโมติ จ วากฺยํฯ
วิเสสนาเปกฺขสฺส ยถา –
๘๓.
อปยาตาปราธมฺปิ, อยํ เวรี ชนํ ชโน;
โกธปาฏลภูเตน, ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนาฯ
๘๓. ‘‘อปยาเต’’จฺจาทิฯ อยํ เวรี ชโน อปยาตาปราธมฺปิ ชนนฺติ สมฺพนฺโธฯ อปยาโต อปคโต อปราโธ ยสฺส ตํ, โกเธน ปาฏลภูเตน เสตรตฺเตนฯ อิมินา วิเสสนาเปกฺขโทโส ปริหโฏฯ
๘๓. ‘‘อปยาติ’’จฺจาทิฯ อยํ เวรี ชโน อปยาตาปราธมฺปิ อปคตาปราธมฺปิ ชนํ โกธปาฏลภูเตน โกเธน ภูตเสตโลหิตวณฺณยุตฺเตน จกฺขุนา ภิยฺโย เยภุยฺเยน ปสฺสตีติฯ ‘‘ปสฺสตี’’ติ วจนสฺส วิชฺชมานตฺเตปิ ‘‘จกฺขุนา’’ติ วิเสสฺยวจนํ ‘‘โกธปาฏลภูเตนา’’ติ วิเสสนสฺส ลพฺภมานตฺตา สาตฺถกํ โหตีติ วิเสสนาเปกฺขโทโส นิรากโตติฯ อปยาโต อปคโต อปราโธ อสฺมาติ จ, โกเธน ปาฏลภูตนฺติ จ วิคฺคโหฯ
หีนตฺถสฺส ยถา –
๘๔.
อปฺปกานมฺปิ ปาปานํ,
ปภาวํ นาสเย พุโธ;
อปิ นิปฺปภตานีต-
ขชฺโชโต โหติ ภาณุมาฯ
๘๔. ‘‘อปฺปกาน’’มิจฺจาทิฯ พุโธ ปณฺฑิตโปโส อปฺปกานํ ปาปานมฺปิ กิมุตมธิกานํ ปภาวํ อานุภาวํ นาสเย อปฺปวตฺติํ ปาเปยฺยฯ ตํ อตฺถนฺตรนฺยาเสน สาเธติฯ ภาณุมา สูริโย นิปฺปภตํ อานีโต ขชฺโชโต เยน ตถาวิโธ อปิ โหติฯ ‘‘มนฺทปฺปโภ อย’’นฺติ โชติริงฺคณมฺปิ โนเปกฺขติ จกฺกวาฬกุหรานุจริตมหานุภาโวปีติฯ เอตฺถ อปีตฺยาทินา วโจภงฺคิยา หีนตฺถโทโส ปริหโฏฯ
๘๔. ‘‘อปฺปกานิ’’จฺจาทิฯ พุโธ ปญฺญวา อปฺปกานมฺปิ อติมนฺทานมฺปิ ปาปานํ อกุสลานํ ปภาวํ วิปากทานสามตฺถิยสงฺขาตานุภาวํ นาสเย อโหสิกมฺมตาปาทเนน นาเสยฺย, พหูนํ ปาปานํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ตมตฺถมตฺถนฺตรนฺยาสาลงฺกาเรน สมตฺเถติ อปิจฺจาทิฯ ภาณุมา สูริโย นิปฺปภตานีตขชฺโชโต อปิ นิปฺปภตมาปาทิตโชติริงฺคเณหิ สมนฺนาคโตปิ โหตีติฯ หีนปภาโว โหติ ขชฺโชปนเก ปหาย อตฺตโน อาโลกํ กโรนฺโต น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ อปิ นิปฺปภติจฺจาทิวจนวิลาสวเสน หีนปกฺขํ คเหตฺวาปิ สูริยอุทารตฺตสฺเสว โปสิตตฺตา ‘‘นิปฺปภตานีตขชฺโชโต’’ติ วิเสสนปทํ หีนตฺถโทสํ น นิสฺสยติฯ นตฺถิ ปภา เยสนฺติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, ตํ อานีตา ขชฺโชตา เยเนติ จ วิคฺคโหฯ
อนตฺถสฺส ยถา –
๘๕.
น ปาทปูรณตฺถาย, ปทํ โยเชยฺย กตฺถจิ;
ยถา วนฺเท มุนินฺทสฺส, ปาทปงฺเกรุหํ วรํฯ
๘๕. ‘‘น ปาเท’’จฺจาทิฯ เอตฺถ วนฺเทอิจฺจาโท เหฏฺฐา วิย ปาทปูรณสฺส กสฺสจิ อภาเวน อนตฺถาภาโวฯ
๘๕. ‘‘น ปาทิ’’จฺจาทิฯ ปาทปูรณตฺถาย คาถาปาทานํ ปูรณสงฺขาตปโยชนตฺถาย ปทํ นามาทิกํ กตฺถจิ น โยเชยฺย วิญฺญูติ, ยถา นิรตฺถกปทาโยชเน อุทาหรณเมวํ ‘‘มุนินฺทสฺส วรํ ปาทปงฺเกรุหํ วนฺเท’’ติฯ เหฏฺฐา ทุฏฺโฐทาหรเณ วิย ปาทปูรณตฺถํ กสฺสจิ ปทสฺส อโยชิตตฺตา สาตฺถกปเทหิ นิรตฺถกโทโส นิรากโตติฯ มุทุนิมฺมลโสภาทิสาธารณคุณโยคโต ปงฺเกรุหสทิสํ อุปจารโต ปงฺเกรุหํ นามฯ ปาทเมว ปงฺเกรุหนฺติ วิคฺคโหฯ วิเสสนวิเสสฺยปทโทสปริหาโรฯ
๘๖.
ภยโกธปสํสาทิ-
วิเสโส ตาทิโส ยทิ;
วตฺตุํ กามียเต โทโส,
น ตตฺเถ’กตฺถตากโตฯ
๘๖. ‘‘ภเย’’จฺจาทิฯ ภยญฺจ จิตฺตุตฺราโส โกโธ จ โทโส ปสํสา จ ถุติ, ตา อาทิ ยสฺส ตุริตาทิโน โส ตาทิโส วิเสโส ยทิ วตฺตุํ กามียเต อิจฺฉียเต, ตตฺถ ตสฺมิํ ภยาทิวิเสเส วิสเย เอกตฺถตาย เอกตฺถภาเวน กโต โทโส นตฺถิฯ
๘๖. อิทานิ วากฺยโทสปริหารตฺถมารภติ ‘‘ภยโกเธ’’จฺจาทิฯ ภยโกธปสํสาทิ จิตฺตุตฺราสปฏิฆถุติอาทีหิ สมนฺนาคโต ตาทิโส วิเสโส วตฺตุํ ยทิ กามียเต เจ วิญฺญูหิ อิจฺฉียเต, ตตฺถ ภยโกธาทิเก วิเสเส เอกตฺถตากโต เอกตฺถภาเวน กโต โทโส วากฺยโทโส น ภวติฯ ภยาทิวิเสเส วตฺตุมิจฺฉิเต ปุพฺพุจฺจาริตปทสฺส ปุนุจฺจารเณ เอกตฺถโทโส น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ภยญฺจ โกโธ จ ปสํสา จาติ จ, ตา อาทิ ยสฺส ตุริตโกตูหลอจฺฉราหาสโสกปสาทสงฺขาตสฺส อตฺถวิเสสสฺเสติ จ วิคฺคโหฯ ตคฺคุณสํวิญฺญาณอญฺญปทตฺถสมาสตฺตา ภยาทีสุ กถิตมปิ คเหตฺวา ปุนปฺปุนํ กถนมวิโรธํฯ เอโก อตฺโถ เยสํ ปทาทีนํ เต เอกตฺถา, เตสํ ภาโว เอกตฺถตา, ตาย กโตติ วิคฺคโหฯ
ยถา –
๘๗.
สปฺโป สปฺโป อยํ หนฺท, นิวตฺตตุ ภวํ ตโต;
ยทิ ชีวิตุกาโม’สิ, กถํ ตมุปสปฺปสิฯ
๘๗. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘สปฺโป’’อิจฺจาทิฯ ‘‘อยํ สปฺโป สปฺโป’’ติ ภเยนาเมฑิตํ หนฺทาติ เขเท ตโต ตมฺหา ฐานา, สปฺปโต วา ภวํ ภวนฺโต นิวตฺตตุ คตมคฺคาภิมุโข อาวตฺตตุฯ ตํ ฐานํ, สปฺปํ วาฯ นตฺเถตฺถ เอกตฺถตาโทโส ภเยนาเมฑิตปฺปโยคโตฯ
๘๗. ‘‘สปฺโป’’จฺจาทิฯ หนฺท นฏฺโฐ วต, อยํ สปฺโป สปฺโป ภวํ ตโต ฐานโต, สปฺปโต วา นิวตฺตตุ อาวตฺตตุ ยทิ ชีวิตุกาโม อสิ, ตํ ฐานํ, สปฺปํ วา กถมุปสปฺปสิ กถมุปคจฺฉสีติฯ ภเย อาเมฑิตวจนตฺตา เอกตฺถตาโทโส นตฺถิ, ชีวิตุกาโมสีติ เอตฺถ พินฺทุโลโปฯ
ปทโทสปริหารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
วากฺยโทสปริหารวณฺณนา
ภคฺครีติโน ยถา –
๘๘.
โย โกจิ รูปาติสโย,
กนฺติ กาปิ มโนหรา;
วิลาสาติสโย โกปิ,
อโห พุทฺธมโหทโยฯ
๘๘. ‘‘โย’’อิจฺจาทิฯ รูปสฺส อนุพฺยญฺชเนหิ อนุพฺยญฺชิตพาตฺติํสวรปุริสลกฺขโณปโสภิตสฺส พฺยามปฺปภาเกตุมาลาวิราชิตสฺส อติสโย อาธิกฺกํ วาจาโคจรภาวาติกฺกเมน อวจนียตฺตา โย โกจิเยวฯ มโน อเนกโลกสฺส จิตฺตํ หรตีติ มโนหรา จิตฺตมวหรนฺตี กนฺติ โสภา กาปิ อวจนปถา กาปิเยวฯ วิลาสสฺส คตฺยาทิโน อติสโย วจนปถาติกฺกนฺโต โกปิเยว, ตสฺมา พุทฺธสฺส มหนฺโต อุทโย อภิวุฑฺฒิ อโห อพฺภุโตติฯ เอตฺถ กิํสทฺเทนารทฺธา รีติ น กตฺถจิ ภคฺคาฯ
๘๘. ‘‘โย โกจิ’’จฺจาทิฯ รูปาติสโย สุปฺปหิฏฺฐิตปาทตาทิทฺวตฺติํสปุริสลกฺขเณหิ โสภิตสฺส จิตฺตงฺคุลิตาทิอสีติอนุพฺยญฺชเนหิ อลงฺกตสฺส พฺยามปฺปภาเกตุมาลาหิ อุชฺชลสฺส รูปกายสฺส อาธิกฺยํ โย โกจิเยว มโนโคจรภาวํ วินา วจนวิสยาติกฺกนฺตตฺตา โย โกจิเยวฯ มโนหรา โลกสฺส จิตฺตํ หรนฺตี กนฺติ โสภา กาปิเยว วจีวิสยาติกฺกนฺตตฺตา กาปิเยวฯ วิลาสาติสโย วิสยภูตปิยภาวสงฺขาตสฺส คมนาทิวิลาสสฺส อาธิกฺยมฺปิ โกปิเยว วุตฺตการเณเนวโกปิเยวฯ ตโต พุทฺธมโหทโย พุทฺธสฺส มหาภิวุทฺธิสงฺขาโต อุทโย อโห อจฺฉริโยติฯ เอตฺถ สพฺพนามิเกน กิํ สทฺเทน วตฺตุมารทฺธกฺกโม น กตฺถจิ ภินฺโนติ ภคฺครีติโทโส นตฺถีติฯ
๘๙.
อพฺยาโมหกรํ พนฺธํ, อพฺยากิณฺณํ มโนหรํ;
อทูรปทวินฺยาสํ, ปสํสนฺติ กวิสฺสราฯ
๘๙. ‘‘อพฺยาโมห’’อิจฺจาทิฯ นตฺถิ ทูรเมสนฺติ อทูรานิ, ตานิเยว ปทานิ, เตสํ วินฺยาโส ยาถาวโต ฐปนํ ยสฺส ตํฯ ตโตเยว อพฺยากิณฺโณ อสมฺมิสฺโส จฯ โส อพฺยากิณฺณตาย เอว มโนหโร จาติ อพฺยากิณฺณํ มโนหรํฯ เตเนว ‘‘อยเมตฺถ อตฺโถ อยํ วา’’ติ เอวํ พฺยาโมหํ น กโรตีติ อพฺยาโมหกโร, ตํฯ ปสาทาลงฺการาลงฺกิตํ พนฺธํฯ กวีนํ อิสฺสรา ปธานาฯ เย กนิฏฺฐงฺคุลิคณนานิฏฺฐา, เต ปสํสนฺติ ถุวนฺติ ตาทิสพนฺธคุณสฺสาติสยปสํสารหภาเวนฯ
๘๙. ‘‘อพฺยาโมเห’’จฺจาทิฯ อทูรปทวินฺยาสํ นามาทิปทานํ โวหารกาเล อทูรสมฺพนฺโธ ยถา สิยา, ตถา ปฏิปาฏิยา ปทฏฺฐปเนน สมนฺนาคตํ อพฺยากิณฺณํ, ตโตเยว อญฺญสมฺพนฺธีปเทหิ อสมฺมิสฺสํ มโนหรํ, ตโตเยว วิญฺญูนํ จิตฺตมาราเธนฺตํ อพฺยาโมหกรํ ‘‘อิมสฺสตฺโถ อิมสฺสตฺโถ เอโส เอโส วา’’ติ สํสยมนุปฺปาเทนฺตํ พนฺธํ ปสาทาลงฺการสํยุตฺตํ พนฺธนํ กวิสฺสรา กวีนํ ปธานา ปณฺฑิภชนา, กนิฏฺฐงฺคุลิยา คณิตพฺพา อคฺคกวิโนติ อธิปฺปาโยฯ ปสํสนฺติ โถเมนฺติฯ พฺยาโมหํ น กโรตีติ อพฺยาโมหกโรฯ วิ อากิณฺโณ พฺยากิณฺโณ, น พฺยากิณฺโณ อพฺยากิณฺโณฯ นตฺถิ ทูรํ เยสํ, ตานิเยว ปทานิ, เตสํ วินฺยาโส ฐปนํ ยสฺส พนฺธสฺสาติ วิคฺคโหฯ
ยถา –
๙๐.
นีลุปฺปลาภํ นยนํ,
พนฺธุกรุจิโร’ธโร;
นาสา เหมงฺกุโส เตน,
ชิโนยํ ปิยทสฺสโนฯ
๙๐. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘นีลุปฺปลาภ’’มิจฺจาทิฯ ยสฺส ชินสฺส นยนํ เนตฺตํ นีลุปฺปลาภํ อินฺทีวรทฺวยนิภํ, อธโร อธโรฏฺโฐ พนฺธุกมิว พนฺธุกกุสุมมิว รุจิโร กนฺโต, นาสา นาสิกา สยํ เหมงฺกุโส สุวณฺณงฺกุโสเยว, เตน การเณน อยํ ชิโน ปิยํ มธุรํ ทสฺสนมสฺสาติ ปิยทสฺสโนฯ อีทิโส น พฺยากิณฺณโทโส, อพฺยากิณฺโณ ปสาโทเยวาติฯ
๙๐. อิทานิ พฺยากิณฺณโทสปริหารํ ปริหรติ ‘‘นีลุปฺปลิ’’จฺจาทินาฯ นยนํ ยสฺส เนตฺตยุคฬํ นีลุปฺปลาภํ นีลุปฺปลทลสทิสํ, อธโร อธโรฏฺโฐ พนฺธุกรุจิโร พนฺธุกปุปฺผมิว มนุญฺโญ, นาสา นาสิกา เหมงฺกุโส สุวณฺณงฺกุโสเยว, เตน การเณน อยํ ชิโน ปิยทสฺสโน มนุญฺญทสฺสโน โหตีติฯ เอตฺถ ปสาทาลงฺกาเรน ยุตฺตตฺตา น พฺยากิณฺณโทโสฯ อาภาสทฺโท นิภาสทฺโท วิย อิวตฺโถฯ โน เจ, ปภาปริยาโย วา โหติฯ พนฺธุกมิว รุจิโรติ จ, ปิยํ ทสฺสนํ ยสฺเสติ จ วิคฺคโหฯ อิห ทสฺสนสฺส กตฺตุภูตสาธุชนสมฺพนฺธตฺเตปิ วิสยตฺเตเนว ชินสมฺพนฺโธ โหตีติ อญฺญปทตฺเถน ตถาคโต คหิโตติฯ
๙๑.
สมติกฺกนฺตคามฺมตฺต-กนฺตวาจาภิสงฺขตํ;
พนฺธนํ รสเหตุตฺตา, คามฺมตฺตํ อติวตฺตติฯ
๙๑. ‘‘สมติกฺกนฺติ’’จฺจาทิฯ สมฺมา อติกฺกนฺตํ นิคฺคตํฯ คามฺมสฺส ภาโว คามฺมตฺตํฯ ยาสํ กนฺตานํ มธุรานํ วาจานํ ตาหิ อภิสงฺขตํ รจิตํ พนฺธนํ รสสฺส มาธุริยสฺส เหตุตฺตา การณภาเวน คามฺมตฺตํ ยถาวุตฺตํ อติวตฺตติ อติกฺกมติฯ
๙๑. ‘‘สมติ’’จฺจาทิฯ สมติกฺกนฺตคามฺมตฺตกนฺตวาจาภิสงฺขตํ วิเสสโต อติกฺกนฺตคามฺมภาวาหิ กนฺตวาจาหิ รจิตํ พนฺธนํ มุตฺตกาทิพนฺธนํ รสเหตุตฺตา ปณฺฑิตานํ ปีติรสสฺส การณตฺตา ยถาวุตฺตคามฺมโทสํ อติวตฺตติ อติกฺกมฺม ปวตฺตตีติฯ สมฺมา อติกฺกนฺตํ คามฺมตฺตํ ยาสํ, ตาหิเยว กนฺตวาจาหิ อภิสงฺขตนฺติ จ, รสสฺส เหตุ, ตสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโหฯ
ยถา –
๙๒.
ทุโนติ กามจณฺฑาโล,
โส มํ สทย นิทฺทโย;
อีทิสํ พฺยสนาปนฺนํ,
สุขีปิ กิมุเปกฺขเสฯ
๙๒. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติฯ กามาตุรา กาจิ วนิตา อตฺตโน ปิยํ ปติํ วิรวติ ‘‘ทุโนติ’’จฺจาทินาฯ ทยาย สห ปวตฺตีติ สทยอิติ อนุนยวเสน ปิยสฺส อามนฺตนํ, สานุนยามนฺตนญฺหิ ตโตนุคฺคหาภิกงฺขายมจฺจนฺตมุจิตํ, โส กาโม กนฺทปฺโป เอว จณฺฑาโล อกณฺโฑ วา อสยฺโหปตาปาวหตฺตาฯ กาเม จณฺฑาลตฺตาโรปนญฺจ อุจิตเมว ยโตเนน กยิรมานมสหนมุปตาปมสหมานา ตํ ปริภวนฺตํ วิปฺปลปติ, นิทฺทโย นิกฺกรุโณ, อิทมปิ อุจิตมุปตาเป นิกฺกรุณานํ ตาทิสี คตีติฯ มํ ทุโนติ อธิกมุปตาเปติ นิทฺทยตฺตา, น ภวนฺตํ, เตเนว ภวํ สุขีฯ อิมินา อญฺญาสตฺตตํ ตสฺส ทีเปติฯ ยทิ นาญฺญาสตฺโตสิ, นาหเมกากินี ภวามิฯ อสหายานญฺหิ ปฏิสตฺตโว โหนฺติฯ เอกากิตฺตาเยวาหมปฺปฏิสรณตฺตาเนน ทุสามีติ [ทุญฺญามีติ (?)] ตว กามํ ตฺวํ สุขี โหสิฯ สนาถานํ ตาทิสี วุตฺตีติ เอวํ สุขีปิ ตฺวํ อีทิสํ พฺยสนมาปนฺนํ กิํ กสฺมา อุเปกฺขเสติฯ เอวมยํ วงฺกวุตฺติยา อตฺตโน, ตํ วิสยมนุภวนฺตสฺส จ วิมุขตฺตํ นิทสฺเสตีตีทิสํ น คามฺมํฯ
๙๒. คามฺมโทสปริหาเร ลกฺขิยํ ทสฺเสติ ‘‘ทุโนติ’’จฺจาทิฯ กามตณฺหาภิภูตา องฺคนา อตฺตโน วลฺลภํ นิสฺสาย เอวํ วิลปติ ‘‘สทย เห การุณิก โส กามจณฺฑาโล โส อนงฺคนีโจ นิทฺทโย นิกฺการุณิโก มํ ทุโนติ ปีเฬติ, สุขีปิ มม วิย อนาถภาวาภาวโต สุขิโตปิ ตฺวํ อีทิสํ พฺยสนาปนฺนํ เอวํ กามจณฺฑาเลน อการุเณน กตอสยฺหสนฺตาปสงฺขาตพฺยสนมนุปฺปตฺตํ มํ กิมุเปกฺขเส กสฺมา อุทาสีโนสี’’ติฯ อตฺตโน ทุกฺขาตุรตฺตา ทุกฺขทูรีกรณํ การุณิกานํเยว วิสยนฺติ ‘‘สทเย’’ติ อนุนยวเสน อามนฺตนุจิตํ อตฺตโน ทุกฺขาตุรตํ โปเสตุํ ปีฬาการเก กาเม จณฺฑาลตฺตาโรปนญฺจ นิทฺทยตฺตกถนญฺจ อุจิตเมว อตฺตนิ อุเปกฺขกตฺตาฯ สุขีปีติ อิมินา ตสฺส ปรวิสยาสตฺตตาย อติจารํ อพฺภุปคเมติฯ เอวํ วงฺกวุตฺติยา อตฺตโน วลฺลเภ สานุราคตฺตญฺจ อตฺตนิ ตสฺส ตทภาวตฺตญฺจ ทสฺเสตีติฯ ‘‘กญฺเญ กามยมานํ มํ, น กามยสิ กิํนฺวิท’’นฺติ เอตฺถ วิย อิห คามฺมโทโส นตฺถีติ คามฺมโทสปริหารมิทํฯ กาโมเยว จณฺฑาโล กามจณฺฑาโล, สห ทยาย โย วตฺตตีติ จ, นตฺถิ ทยา อสฺเสติ จ, สุขมสฺส อตฺถีติ จ วิคฺคโหฯ อปิสทฺโท อกฺขเมฯ
๙๓.
ยติหีนปริหาโร, น ปุเน’ทานิ นียเต;
ยโต น สวนุพฺเพคํ, เหฏฺฐา เยตํ วิจาริตํฯ
๙๓. ‘‘ยติ’’จฺจาทิฯ วิจาริตนฺติ ‘‘ตํ นเม สิรสา จามี-กรวณฺณํ ตถาคต’’นฺติอาทินา เหฏฺฐา ปกาสิตนฺติ อตฺโถฯ
๙๓. ‘‘ยติหีนิ’’จฺจาทิฯ ยโต ยสฺมา สวนุพฺเพคํ ‘‘โทสานมุทฺเทสกฺกเมน โทสปริหารกฺกโม น วุตฺโต’’ติ เอวํ วิญฺญูนมุปฺปชฺชมานํ อิมสฺส คนฺถสฺส สวนาสหนํ นตฺถิ, ตโต ยติหีนปริหาโร ยติหีนโทสสฺส ปริหรณวเสน ปวตฺตมุทาหรณํ อิทานิ ปุน น นียเต นาหรียเตติฯ อิมินาธิคตมาโท วุตฺตตฺถเมว สมตฺเถติฯ เหฏฺฐา เยตํ วิจาริตนฺติ เอวํ ยติหีนโทสปริหรณํ เหฏฺฐา อนนฺตรปริจฺเฉเท วิจาริตํ ‘‘ตํ นเม สิรสา จามี-กรวณฺณํ ตถาคต’’นฺติอาทินา ปกาสิตนฺติฯ อาโท ยติหีนโทสปาตุภาเวเยว ปริหารกฺกมสฺสาปิ ทสฺสิตตฺตา อิหาทสฺสเนปิ คนฺถสฺส อูนตา นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ยติ หีนา เอตฺเถติ จ, ตสฺส ปริหาโรติ จ, สวเน อุพฺเพคนฺติ จ วิคฺคโหฯ
กมจฺจุตสฺส ยถา –
๙๔.
อุทารจริโต’สิ ตฺวํ, เตเนวา’ราธนา ตฺวยิ;
เทสํ วา เทหิ คามํ วา, เขตฺตํ วา มม โสภนํฯ
๙๔. ‘‘อุทาร’’อิจฺจาทิฯ อุทารํ อุทารตฺตํ จาคาติสยสมฺพนฺธโต จริตํ อติคุณปวตฺติ ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ เอตฺถ อุจิตตฺตา เทสาทีนํ ยาจนกฺกมสฺส กมจฺจุตสฺส ปริหาโรยํฯ
๙๔. ‘‘อุทาริ’’จฺจาทิฯ ตฺวํ ปุญฺญวนฺต อุทารจริโตสิ จาคาติสยโยคโต วิสารทปวตฺติยุตฺโตสิ, เตเนว เตน การเณเนว อาราธนา มม ยาจนา ตฺวยิ โหติฯ เทสํ วาชนปทํ วา, โน เจ, คามํ วา สํวสถํ วา, โน เจ, โสภนํ เขตฺตํ วา เกทารํ วา มม เทหีติ อนุปุพฺพํ หีนปทตฺถยาจนา ทายกสฺส ทานสฺสาปิ ยาจกสฺส อิจฺฉิตตฺถปฏิลาภสฺสาปิ อนุรูปตฺตา กมจฺจุตโทสมปเนติฯ อุทารํ จริตํ อสฺสาติ วิคฺคโหฯ
อติวุตฺตสฺส ยถา –
๙๕.
มุนินฺทจนฺทสมฺภูต-
ยโสราสิมรีจินํ;
สกโลปฺย’ยมากาโส,
นา’วกาโส วิชมฺภเนฯ
๙๕. ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ มุนินฺโทเยว จนฺโท, ตโต สมฺภูตา ปาตุภูตา, ยโสราสี เอว มรีจิโย, ตาสํฯ อยํ สกโล อากาโสปิ คคนเมว, น ตสฺเสโก ปเทโสฯ วิชมฺภเน พฺยาปเน นาวกาโส ตาทิสตฺตา ตาสํ มรีจินนฺติ นาติวุตฺตํฯ
๙๕. ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิฯ มุนินฺทจนฺทสมฺภูตยโสราสิมรีจินํ มุนินฺทสงฺขาตจนฺทโต ปาตุภูตานํ กิตฺติสมูหสงฺขาตกิรณานํ วิชมฺภเน พฺยาปเน อยํ สกโลปิ อากาโส นาวกาโส น โอกาโส โหตีติฯ เหตุผลาทิเอเกกการเณนาปิ อปฺปเมยฺยานํ สพฺพญฺญุคุณานํ ปวตฺติยา อปฺปเมยฺยสามญฺญภูตากาสสฺส นิรวกาสสฺส อิว กถนมุจิตนฺติ อติวุตฺตโทโส อิห น ภวติฯ จนฺโท อิว จนฺโท, มุนินฺโท เอว จนฺโท, ตโต สมฺภูตานํเยว ยสานํ ราสี จ ตา มรีจิโย จาติ วิคฺคโหฯ
๙๖.
วากฺยํ พฺยาปนฺนจิตฺตานํ, อเปตตฺถํ อนินฺทิตํ;
เตนุ’มฺมตฺตาทิกานํ ตํ, วจนา’ญฺญตฺร ทุสฺสติฯ
๙๖. ‘‘วากฺย’’มิจฺจาทิฯ พฺยาปนฺนํ นฏฺฐํ อยถาปวตฺตํ จิตฺตํ เยสํ, เตสํฯ วากฺยํ วากฺยลกฺขโณเปตํฯ อเปโต อปคโต สุญฺโญ อตฺโถ อภิเธยฺยํ สํโวหาริกํ ยสฺส, ตํฯ อนินฺทิตํ อหีฬิตํฯ เตน ยถาวุตฺเตน การเณนฯ ตํ วากฺยํ อุมฺมตฺโต ธาตุกฺโขภาทินา ขิตฺตจิตฺโต, โส อาทิ เยสํ พาลาทีนํ เตสํ วจนา อสงฺคตาย วาจาย อญฺญตฺร อญฺญสฺมิํ อพฺยาปนฺนจิตฺตวิสเย ทุสฺสติ ทุฏฺฐํ ชายเต, อุมฺมตฺตาทีนํเยว ตถาวิธาย วาจาย อุจิตตฺตาติฯ
๙๖. ‘‘วากฺย’’มิจฺจาทิฯ พฺยาปนฺนจิตฺตานํ วิรุทฺธภาวมาปนฺนจิตฺตานํ วากฺยํ สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตปทสมุทายรูปํ วากฺยํ อเปตตฺถํ อปคตสมุทายตฺถํ อนินฺทิตํ วิญฺญูหิ ครหิตํ น โหติ, เตน การเณน อุมฺมตฺตาทิกานํ อุมฺมตฺตเวทนฏฺฏาทีนํ วจนาญฺญตฺร วจนํ วินา อนุมฺมตฺตาทิวจเน ตํ สมุทายตฺถสมฺพนฺธรหิตํ วจนํ ทุสฺสติ โทสทุฏฺฐํ โหติฯ พฺยาปนฺนํ จิตฺตํ เยสนฺติ จ, อเปโต อตฺโถ อสฺสาติ จ, อุมฺมตฺโต อาทิ เยสนฺติ จ วิคฺคโหฯ
ยถา –
๙๗.
สมุทฺโท ปียเต โส’ย-มห’มชฺช ชราตุโร;
อิเม คชฺชนฺติ ชีมูตา, สกฺกสฺเส’ราวโณ ปิโยฯ
๙๗. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘สมุทฺโท’’อิจฺจาทิฯ น เหตฺถ ‘‘สมุทฺโท ปียเต’’อิจฺจาทิโน ปทสมุทายสฺส โกจิ เอโก อตฺโถ คยฺหติ, โย โส พนฺธตฺโถ สิยาฯ อวยวตฺถา เอว ตุ อโยสลากากปฺปาปฏิภนฺตีติ อีทิสมเปตตฺถมนินฺทิตํ วิญฺเญยฺยํ พฺยาปนฺนจิตฺตานํฯ
๙๗. ‘‘สมุทฺโท’’จฺจาทิฯ โส อยํ สมุทฺโท ปียเต เยน เกนจิ ปียเต, อหํ อชฺช ชราตุโร ชรโรคาภิภูโต, อิเม ชีมูตา เมฆา คชฺชนฺติ ถนยนฺติฯ สกฺกสฺส เอราวโณ ปิโยติฯ อิทํ นินฺทิตานินฺทิตานํ ทฺวินฺนมุทาหรณํฯ อิทํ วากฺยํ อวยวตฺถมนฺตเรน สมุทายโต คมฺยมานตฺถสฺสาภาวา อเปตตฺถํ นาม โหติฯ อีทิสํ วากฺยํ อุมฺมตฺตกาทีหิ วุตฺตมปฺปีติกรํ น โหติ, อญฺเญหิ วุตฺตํ ปน กณฺเณ อโยสลากา วิย อปฺปีติกรํฯ ชราย อาตุโรติ วากฺยํฯ
๙๘.
สุขุมาลาวิโรธิตฺต-ทิตฺตภาวปฺปภาวิตํ;
พนฺธนํ พนฺธผรุส-โทสํ สํทูสเยยฺย ตํฯ
๙๘. ‘‘สุขุมาลิ’’จฺจาทิฯ น วิรุชฺฌติ สีเลนาติ อวิโรธี, ตสฺส ภาโว อวิโรธิตฺตํฯ สุขุมาลสฺส อวิโรธิตฺตํ ยสฺส โส ทิตฺตภาโว, เตน ปภาวิตํ วฑฺฒิตํ สํยุตฺตํ ตํ พนฺธนํ พนฺธผรุสโทสํ สํทูสเยยฺย นาสเยติ อตฺโถฯ
๙๘. ‘‘สุขุมาลิ’’จฺจาทิฯ สุขุมาลาวิโรธิตฺตทิตฺตภาวปฺปภาวิตํ ‘‘อนิฏฺฐุรกฺขรปฺปาเย’’จฺจาทินา วุจฺจมานสุขุมาลคุณสฺส อวิรุทฺธภาวสมนฺนาคเตน วณฺณานํ อญฺญมญฺญสงฺคภิลกฺขเณน ทิตฺตภาเวน ปิยภาเวน อนุพฺรูหิตํ ตํ พนฺธนํ พนฺธผรุสโทสํ พนฺธผรุสสงฺขาตโทสํ สํทูสเยยฺย นาเสยฺย, ตํ พนฺธผรุสโทสนฺติ วา สมฺพนฺโธติฯ น วิรุชฺฌติ สีเลนาติ อวิโรธี, ตสฺส ภาโวติ จ, สุขุมาลสฺส อวิโรธิตฺตํ ยสฺสาติ จ, โสเยว ทิตฺตสฺส ภาโวติ จ, เตน ปภาวิตนฺติ จ วากฺยํฯ
ยถา –
๙๙.
ปสฺสนฺตา รูปวิภวํ, สุณนฺตา มธุรํ คิรํ;
จรนฺติ สาธู สมฺพุทฺธ-กาเล เกฬิปรมฺมุขาฯ
๙๙. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘ปสฺสนฺตา’’อิจฺจาทิฯ เกฬิยา กีฬาย ปรมฺมุขา วิคตจฺฉนฺทา จรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ
๙๙. ‘‘ปสฺสนฺเต’’จฺจาทิฯ สาธู สชฺชนา สมฺพุทฺธกาเล สมฺพุทฺธสฺส ธรมานกาเล รูปวิภวํ ตสฺส รูปสมฺปตฺติํ ปสฺสนฺตา จกฺขุํ สนฺตปฺเปตฺวา โอโลเกนฺตา มธุรํ คิรํ ตสฺเสว ภควโต อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ มธุรวจนํ สุณนฺตา เกฬิปรมฺมุขา กีฬาย วิมุขา กีฬาภิรติรหิตา จรนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติฯ เกวลํ ผรุสสิถิลวณฺเณหิ วินา สุขุจฺจารณียวณฺเณหิ สมฺภูตสุขุมาลคุณาวิโรธอญฺญมญฺญสงฺคตวณฺณวิสทปฺปวตฺตคุณยุตฺตตฺตา เอตฺถ พนฺธผรุสโทโส นตฺถิฯ เกฬิยา ปรานิ ปริวตฺติตานิ มุขานิ เอเตสนฺติ วิคฺคโหฯ เอตฺถ กาโลติ กิริยาฯ สา จ อตฺถโต ตทาการปฺปวตฺตสมฺพนฺโธเยวฯ โลโก ปน วิสุํ เอโก ปทตฺโถเยวาติ โวหรติฯ วากฺยโทสปริหาโรฯ
วากฺยโทสปริหารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
วากฺยตฺถโทสปริหารวณฺณนา
อปกฺกมสฺส ยถา –
๑๐๐.
ภาวนาทานสีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;
นิพฺพานโภคสคฺคาทิ-สาธนานิ น สํสโยฯ
๑๐๐. ‘‘ภาวนา’’อิจฺจาทิฯ เอตฺถ ภาวนาทีนิ นิทฺทิสิตฺวา ยถากฺกมํ นิพฺพานาทีนํ นิทฺเทเสน อปกฺกมโทโส ปริหโฏฯ
๑๐๐. ‘‘ภาวเน’’จฺจาทิฯ อิห มนุสฺสโลเก สมฺมา สมฺปาทิตานิ กมฺมผลํ สทฺทหิตฺวา ยถาวิธิ สมฺปาทิตานิ อตฺตโน สนฺตาเน ปวตฺตาปิตานิ ภาวนาทานสีลานิ นิพฺพานโภคสคฺคาทิสาธนานิ ยถากฺกมํ นิพฺพานอุปโภคปริโภคสมฺปตฺติสคฺคุปฺปตฺติอาทีนํ เหตุภาเวน สาธกานิ โหนฺติ, เอตฺถ สาธเน น สํสโย โหตีติฯ อิห ภาวนาทโย อุทฺทิสิตฺวา อุทฺเทสกฺกมํ อนติกฺกมฺม นิพฺพานาทีนมนุทฺเทสสฺส กตตฺตา อปกฺกมวากฺยตฺถโทสสฺส โอกาโส น โหติฯ
๑๐๑.
อุทฺทิฏฺฐวิสโย โกจิ [โกปิ (ก. สี.)], วิเสโส ตาทิโส ยทิ;
อนุทฺทิฏฺเฐสุ [อนุทิฏฺเฐสุ (?)] เนว’ตฺถิ, โทโส กมวิลงฺฆเนฯ
๑๐๑. ‘‘อุทฺทิฏฺเฐ’’จฺจาทิฯ อุทฺทิฏฺฐา ปฐมํ ยุตฺตา อตฺถา วิสโย โคจโร ยสฺส อุทฺเทสานุทฺเทสสมฺพนฺธวิชานนลกฺขณสฺส วิเสสสฺส โส ตาทิโส โกจิ วิเสโส อนุทฺทิฏฺเฐสุ ยถากฺกมมุทฺเทสกมานมติกฺกเมน ปุน อตฺถนฺตรนิสฺสเยน ปรามฏฺเฐสุ ยทิ ภเวยฺย, กมสฺส ยโถทฺทิฏฺเฐสุ อนุกฺกมสฺส วิลงฺฆเน อติกฺกเม โทโส เนวตฺถิฯ
๑๐๑. ‘‘อุทฺทิฏฺเฐ’’จฺจาทิฯ อุทฺทิฏฺฐวิสโย ปฐมํ ปยุตฺตตฺถวิสโย ตาทิโส โกจิ วิเสโส อุทฺเทสานุทฺเทสานํ ‘‘อิทมสฺส ปุพฺพกถนํ, อิทมสฺส ปจฺฉากถน’’นฺติ เอวํ อญฺญมญฺญาเปกฺขลกฺขณสมฺพนฺธปริชานนลกฺขโณ วิเสโส อนุทฺทิฏฺเฐสุ อตฺถนฺตรํ นิสฺสาย ปุน วุตฺเตสุ ยทิ ‘‘ภเวยฺยา’’ติ เสโสฯ กมวิลงฺฆเน อุทฺเทสานุทฺเทสานํ กมาติกฺกเม โทโส สตฺถญฺญูนํ สุติกาเล อสหนการณํ เนวตฺถีติฯ อุทฺทิฏฺฐา ปฐมุจฺจาริตา อตฺถา วิสโย โคจโร อสฺเสติ จ, กมสฺส วิลงฺฆนนฺติ จ วากฺยํฯ
ยถา –
๑๐๒.
กุสลากุสลํ อพฺยา-กต’มิจฺเจสุ ปจฺฉิมํ;
อพฺยากตํ ปากทํ น, ปากทํ ปฐมทฺวยํฯ
๑๐๒. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘กุสเล’’จฺจาทิฯ กุสลํ กามาวจราทิกเมกวีสติวิธํ, อกุสลญฺจ ทฺวาทสวิธํ, อพฺยากตํ วิปากกฺริยาสงฺขาตมิติ เอเตสุ ตีสุ ปจฺฉิมํ อพฺยากตํ, ปากํ วิปากํ ททาตีติ ปากทํฯ เนติ นิปาตปทํฯ ปฐมทฺวยํ กุสลากุสลํ ปากํ ททาตีติ ปากทนฺติฯ เอตฺถ อปากทตฺตํ อพฺยากตสฺเสว, ปากทตฺตํ เตสเมว ทฺวินฺนนฺติ วิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ
๑๐๒. ‘‘กุสเล’’จฺจาทิฯ กุสลํ กามาวจราทิเอกวีสติกุสลญฺจ อกุสลํ ทฺวาทสวิธํ อกุสลญฺจ อพฺยากตํ วิปากกฺริยารูปนิพฺพานวเสน จตุพฺพิธมพฺยากตญฺจ อิจฺเจสุ เอวเมเตสุ ตีสุ ปจฺฉิมํ อุทฺเทสกฺกเมน ปจฺฉิมมพฺยากตํ ปากทํ น วิปากทายกํ น โหติ, ปฐมทฺวยํ กุสลากุสลํ ปากทํ ยถาสกํ วิปากทายกํ โหตีติฯ ‘‘ยถาสงฺขฺยมนุเทโส สมาน’’นฺติ [ปาณินิ ๑.๓.๑๐ สุตฺตมิทํฯ อนุทิสฺสเต อิติ อนุเทโส, ปจฺฉา อุจฺจาริโต อิจฺจตฺโถ ‘‘สมานํ’’อิติ สมฺพนฺเธฉฏฺฐี (กตฺวโพธินี)] วุตฺตตฺตา อุทฺทิฏฺเฐหิ สมานมนุทฺทิฏฺฐานเมว สมสงฺขฺยาย ลพฺภมานตฺตา สงฺขฺยายานติกฺกโม โหติฯ เอตฺถ ปน กุสลาทิสภาวโต ติวิธตฺเตปิ วิปากทานาทานวเสน ทุวิธกุสลากุสลาทิวิสยภูตวิเสสสฺส ปวตฺติยา วตฺติจฺฉาโต ปฐมํ วตฺตพฺพตํ วินา กเมน นิสฺสยนํ นาม นตฺถีติ อปกฺกมโทโส น โหตีติฯ
๑๐๓.
สคุณานา’วิกรเณ, การเณ สติ ตาทิเส;
โอจิตฺยหีนตาปตฺติ, นตฺถิ ภูตตฺถสํสิโนฯ
๑๐๓. ‘‘สคุณาน’’มิจฺจาทิฯ โสตูนํ อตฺตตฺถนิปฺผาทนาทิเก ตาทิเส การเณ เหตุมฺหิ สติ ภูตํ ยถาปวตฺตํ อตฺถํ อตฺตโน จริตลกฺขณํ สํสิโน วทนฺตสฺส สสฺส อตฺตโน, สานํ วา คุณานํ อาวิกรเณ อธิการวเสน ‘‘ปูชนียตโร โลเก’’อิจฺจาทิกถเน โอจิกฺยหีนตาย อาปตฺติ ปาปุณนํ สมฺภโว นตฺถิฯ
๑๐๓. ‘‘สคุณิ’’จฺจาทิฯ ตาทิเส การเณ สติ โสตูนํ อตฺตตฺถนิปฺผาทนาทิเก ตาทิเส เหตุมฺหิ วิชฺชมาเน ภูตตฺถสํสิโน อตฺตนิ วิชฺชมานกายาทิสํวรลกฺขณคุณสงฺขาตมตฺถํ ‘‘ปูชนียตโร โลเก อหเมโก’’อิจฺจาทินา ตาทิสาวสเร วทนฺตสฺส สคุณานํ สสฺส อตฺตโน, สานํ วา สกานํ คุณานํ อาวิกรเณ ปากฏีกรเณ โอจิตฺยหีนตาปตฺติ โอจิตฺยหีนสงฺขาตโทสสฺสาปตฺติ นตฺถีติฯ สสทฺทสฺส อตฺตอตฺตนิยวาจกตฺตา สสฺส อตฺตโน คุณา เส จ เต คุณา เจติ วา วิคฺคโหฯ ภูโตเยว อตฺโถ, ตํ สํสติ วทติ สีเลนาติ วิคฺคโหฯ
๑๐๔.
โอจิตฺยํ นาม วิญฺเญยฺยํ, โลเก วิขฺยาตมาทรา;
ตตฺโถ’ปเทสปภวา, สุชนา กวิปุงฺควาฯ
๑๐๔. ‘‘โอจิตฺย’’มิจฺจาทิฯ โลเก สตฺตโลเก วิขฺยาตํ ปสิทฺธํ อาพาลชนํ [อาพาลชนานํ (ก.)] ยถาสกมนุรูปํ วิชานนโต โอจิตฺยํ อุจิตภาโว นาเมติ ปสิทฺธิยํ อาทรา อาทเรน อุสฺสาเหน ตโต ปรมาทรณียสฺสาภาวโต, น หิ อนุจิตํ กิญฺจิ เกนาปฺยาทรณียํ สพฺพถา อนสฺสาทนียตฺตา, วิญฺเญยฺยํ ‘‘โสตูน’’นฺติ เสโสฯ ตตฺถ ตสฺมิํ โอจิตฺเย อุปเทสสฺส ปฐมุจฺจารณสฺส อุคฺคณฺหาปนวเสน ปวตฺตสฺส ปภวา อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตา สุชนา สุฏฺฐุชนา กวิปุงฺควา อุตฺตมา, [กวิอุตฺตมา (?)] กวิเสฏฺฐาติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๐๔. ‘‘โอจิตฺเย’’จฺจาทิฯ โลเก สตฺตโลเก วิขฺยาตํ อาพาลปสิทฺธํ โอจิตฺยํ นาม อาทรา คารเวน วิญฺเญยฺยํ วิญฺญูหิ ญาตพฺพํ โหติ, ตตฺถ โอจิตฺยวิสเย อุปเทสปภวา ปฐมุจฺจารณสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตา สุชนา สาธุชนภูตา กวิปุงฺควา อุตฺตมกวโย ภวนฺตีติ, ปสิทฺธโอจิตฺยปเทน ยุตฺตตฺตา เอตฺถ นามสทฺโท ปสิทฺธิยํฯ อุปเทสสฺส ปภวาติ จ, ปุมาโน จ เต คาโว เจติ จ, กวีนํ ปุงฺควาติ จ วากฺยํฯ
๑๐๕.
วิญฺญาโตจิตฺยวิภโว-
จิตฺยหีนํ ปริหเร;
ตโต’จิตฺยสฺส สมฺโปเส,
รสโปโส สิยา กเตฯ
๑๐๕. ‘‘วิญฺญาต’’มิจฺจาทิฯ วิญฺญาโต อวพุทฺโธ ยถาวุตฺตกวิวรปสาทา โอจิตฺยเมว วิภโว สมฺปตฺติ เยน โส โอจิตฺยหีนํ นาม ทูสนํ ปริหเร ปริวชฺเชยฺยฯ ตโต ตสฺมา ปริหารโต เหตุโต โอจิตฺยสฺส สมฺโปเส สุฏฺฐุ วฑฺฒิภาเว วฑฺฒเน กเต รสสฺส อสฺสาทิตพฺพตาสงฺขาตสฺส มาธุริยสฺส สมฺโปโส สิยา ภเวยฺยฯ
๑๐๕. ‘‘วิญฺญาเต’’จฺจาทิฯ วิญฺญาโตจิตฺยวิภโว ตาทิสกวีนมนุคฺคเหน วิญฺญาตโอจิตฺยสงฺขาตสมฺปตฺติสมนฺนาคโต กวิ โอจิตฺยหีนํ นาม ทูสนํ ปริหเร นิรากเรยฺย, ตโต โทสปริหารโต โอจิตฺยสฺส สมฺโปเส อุปพฺรูหเน กเต สติ รสโปโส มาธุริยสงฺขตสฺส อสฺสาเทตพฺพสฺส ปูรณํ สิยา ภเวยฺยาติฯ โอจิตฺยเมว วิภโวติ จ, วิญฺญาโต โอจิตฺยวิภโว เยเนติ จ, รสสฺส โปโส ปุฏฺฐภาโว [วุทฺธภาโว (ก.)] โปเสตพฺพภาโวติ จ วากฺยํฯ
ยถา –
๑๐๖.
โย มารเสนมาสนฺน-มาสนฺนวิชยุสฺสโว;
ติณายปิ น มญฺญิตฺถ, โส โว เทตุ ชยํ ชิโนฯ
๑๐๖. ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘โย’’อิจฺจาทิฯ วิชโย ปราภิภโว อาสนฺโน วิชโย เอว อุสฺสโว อพฺภุทโย นิปฺปฏิปกฺขา ปวตฺติ ยสฺส เอทิโส โย อาสนฺนํ อตฺตโน สมีปมุปคตํ มารเสนํ ติณายปิ น มญฺญิตฺถ ติณมฺปิ น มญฺญิตฺถ, ติณโตปิ หีนํ มญฺญิตฺถ, โส ชิโน มารชิ โว ตุมฺหากํ ชยํ เทตูติ วิทธาตุฯ เอตฺถ ชยาสีสนา ‘‘ชิโน’’ติ อจฺจนฺตมุจิตํ, โย อชินิ ปญฺจมาเรติ ชิโน ปราภิภเวกรโส, ตสฺส ปเรสํ วิชยปฺปทาเน สามตฺถิเยกโยโค สิยาติฯ ‘‘มารเสนมาสนฺนํ ติณายปิ น มญฺญิตฺถา’’ติ อิทํ ปเนตฺถ อติสมุจิตํ ยโต สมีปมุปคตมฺปิ ตาทิสํ มารเสนํ ติณโตปิ หีนํ มญฺญิ, เตนสฺส ปเรสํ วิชยปฺปทาเนกรสตา วิเสสโต ยุตฺตาติฯ
๑๐๖. อิห สตฺเถ สพฺพตฺถ สงฺเขปกฺกมมิจฺฉนฺโตปิ อาจริโย โอจิตฺยํ นาม อาทเรน สคฺครูหิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปยุชฺชิตพฺพมิจฺเจวํ วิตฺถาเรน สิสฺเส อนุสาสิตฺวา อิทานิ โอจิตฺยหีนปริหรณตฺถํ ‘‘โย มารเสนมาสนฺเน’’จฺจาทินา ลกฺขิยมุทาหรติฯ อาสนฺนวิชยุสฺสโว อทูรสตฺตุวิชยสงฺขาตอุสฺสโว, อถ วา อจฺจาสนฺนปฏิปกฺขวิรหปฺปวตฺติสงฺขาตอภิวุทฺธิยา สมนฺนาคโต โย ชิโน อาสนฺนํ อเนกปฺปการภิํสนกรูเปน อตฺตโน สมีปมาคตํ มารเสนํ มารพลํ ติณายปิ ติณลวํ กตฺวาปิ น มญฺญิตฺถ สลฺลกฺขณํ นากาสิ, โส ชิโน โส ชิตปญฺจมาโร โว ตุมฺหากํ ชยํ เทตูติฯ เอตฺถ โย ปญฺจมาเร ชิตตฺตา ชิโน นาม โหติ, โส ปราภิภวเน อสหายกิจฺจตฺตา ปเรสํ ชยทาเน สามตฺถิยยุตฺโตติ ‘‘ชยํ เทตู’’ติ กตํ ชยาสีสนมติอุจิตํ โหติ, ชยทาเน สามตฺถิยสฺเสว โปสกตฺตาฯ ‘‘มารเสนมาสนฺนํ ติณายปิ น มญฺญิตฺถา’’ติ อิทํ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติฯ เอวํ อจฺจนฺตอุจิตปโยเคน โอจิตฺยหีนโทโส นิรากโตติฯ วิชโย เอว อุสฺสโว, อาสนฺโน วิชยุสฺสโว ยสฺเสติ วิคฺคโหฯ
๑๐๗.
อารทฺธกตฺตุกมฺมาทิ-กมาติกฺกมลงฺฆเน;
ภคฺครีติวิโรโธ’ยํ, คติํ น กฺวาปิ วินฺทติฯ
๑๐๗. ‘‘อารทฺธ’’อิจฺจาทิฯ กตฺตา จ กมฺมญฺจ ตานิ อาทีนิ เยสํ กรณาทีนํ อารทฺธานิ วตฺตุํ ปฏฺฐปิตานิ กตฺตุกมฺมาทีนิ เตสํ กโม ตสฺส อติกฺกโม ปริจฺจาโค ตสฺส ลงฺฆเน สติ, วตฺตุมารทฺธกตฺตุกมฺมาทิกมานติกฺกเมติ วุตฺตํ โหติฯ อยํ ยถาวุตฺโต ภคฺครีติวิโรโธ กฺวาปิ กตฺถจิปิ ฐาเน คติํ น วินฺทติ ปติฏฺฐํ น ลภเตฯ
๑๐๗. ‘‘อารทฺธิ’’จฺจาทิฯ อารทฺธกตฺตุกมฺมาทิกมาติกฺกมลงฺฆเน วตฺตุมารทฺธกตฺตุกมฺมาทีนํ กมปริจฺจาคสฺสาติกฺกเม อยํ ยถาวุตฺตภคฺครีติวิโรโธ กฺวาปิ กตฺถจิปิ ฐาเน คติํ ปติฏฺฐํ น วินฺทติ น ลภเตติฯ อารทฺธานิ จ ตานิ กตฺตุกมฺมาทีนิ เยสํ กรณาทีนํ เตสํ กมสฺส อติกฺกโม ตสฺส ลงฺฆนนฺติ วิคฺคโหฯ
ยถา –
๑๐๘.
สุชนญฺญาน’มิตฺถีนํ, วิสฺสาโส โน’ปปชฺชเต;
วิสสฺส สิงฺคิโน โรค-นทีราชกุลสฺส จฯ
๑๐๙.
เภสชฺเช วิหิเต สุทฺธ-พุทฺธาทิรตนตฺตเย;
ปสาท’มาจเร นิจฺจํ, สชฺชเน สคุเณปิ จฯ
๑๐๘-๑๐๙. เอตฺถ จ ‘‘สุชน’’มิจฺจาทิเก ‘‘เภสชฺเช’’อิจฺจาทิเก จ คาถาทฺวเย ฉฏฺฐิยา, สตฺตมิยา จ อปริจฺจาเคน นาตฺถรีติยา ภงฺโค, จการสฺเสกสฺส กตตฺตา น สทฺทรีติยา ภงฺโคฯ พหูนมตฺถานญฺหิ สมุจฺจยตฺถํ วากฺเย เอโก วา จกาโร กาตพฺโพ ปฏิปทํ วาฯ
๑๐๘. ‘‘สุชเน’’จฺจาทิฯ สุชนญฺญานํ สชฺชเนหิ อญฺเญสํ ทุชฺชนานญฺจ อิตฺถีนญฺจ วิสสฺส ชีวิตหรณสมตฺถสฺส สิงฺคิโน วิสาณวโต จ โรคนทีราชกุลสฺส จ วิสฺสาโส สํสคฺโค น อุปปชฺชเต กิญฺจิกาเล วิรุชฺฌนโต น ยุชฺชเตติฯ เอตฺถ อารทฺธสฺส ฉฏฺฐุนฺตกฺกมสฺส สพฺพตฺถ อปริจฺจาคโต อตฺถรีติภงฺโค จ, ยุตฺตฏฺฐาเน เอกสฺเสว จการสฺส ยุตฺตตฺตา สทฺทรีติภงฺโค จ นตฺถิฯ จสทฺทสฺส อเนกตฺถสมุจฺจยตฺตา ‘‘สุชนญฺญานญฺจา’’ติอาทิมฺหิ วา, อิห วุตฺตนิยาเมน อวสาเน วา, สพฺพตฺถ วา โยชนมรหติฯ
๑๐๙. ‘‘เภสชฺเช’’จฺจาทิคาถายมฺปิ เอเสว นโย สตฺตมีมตฺตเมว วิเสโสฯ วิหิเต ปถฺเย เภสชฺเช โอสเธ จ สุทฺธพุทฺธาทิรตนตฺตเย จ สชฺชเน สาธุชเน จ อปิ ปุนปิ สคุเณ วิชฺชมานคุเณ จ ปสาทํ อตฺตโน จิตฺตปสาทํ นิจฺจํ สตตํ อาจเร สปฺปุริโส กเรยฺย เสเวยฺยาติฯ
สสํสยสฺส ยถา –
๑๑๐.
มุนินฺทจนฺทิมาโลก-
รสโลลวิโลจโน;
ชโน’วกฺกนฺตปนฺโถ’ว,
รํสิทสฺสนปีณิโตฯ
๑๑๐. ‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิฯ เอตฺถ รํสิสทฺโท สสํสยํ ปริหรติฯ
๑๑๐. สสํสยปริหารลกฺขิยภูตา ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิคาถา อนนฺตรปริจฺเฉเท วุตฺตตฺถาวฯ รํสิสทฺโทเยว หิ วิเสโส, เอตฺถ รํสิสทฺเทน สุณนฺตานํ อุปฺปชฺชมานสํสเยน สสํสยภูตํ พนฺธโทสโมหตีติฯ
๑๑๑.
สํสยาเยว ยํ กิญฺจิ, ยทิ กีฬาทิเหตุนา;
ปยุชฺชเต น โทโส’ว, สสํสยสมปฺปิโตฯ
๑๑๑. ‘‘สํสเย’’จฺจาทิฯ กีฬาทีติ อาทิสทฺเทน อากิณฺณสมฺมนฺตนาทิํ สงฺคณฺหาติ, กีฬาทิเหตุนา ยํ กิญฺจิ สํสยาเยว ยทิ ปยุชฺชเตติ สมฺพนฺโธฯ
๑๑๑. ‘‘สํสยาเยเว’’จฺจาทิฯ กีฬาทิเหตุนา กีฬาสมฺพาธสมฺมนฺตนาทิการเณน ยํ กิญฺจิ สํสยุปฺปาทนสมตฺถํ ยํ กิญฺจิ ปทํ สํสยาย เอว โสตูนํ อุปฺปชฺชมานสํสยตฺถเมว ยทิ ปยุชฺชเต ตสฺมิํ พนฺธเน วตฺตาเรหิ ปยุชฺชเต เจ, สสํสยสมปฺปิโต สสํสยโทสสหิโต พนฺโธ น โทโสว อทุฏฺโฐวาติฯ สสํสเยน สมปฺปิโตติ วิคฺคโหฯ
ยถา –
๑๑๒.
ยาเต ทุติยํนิลยํ, คุรุมฺหิ สกเคหโต;
ปาปุเณยฺยาม นิยตํ, สุข’มชฺฌยนาทินาฯ
๑๑๒. ‘‘ยาเต’’จฺจาทิฯ คุรุมฺหิ อชฺฌาปเก สกเคหโต อตฺตโน มูลนิลยโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ฆรํ ยาเต สติ นิยตเมกนฺตมชฺฌยนาทินา สุขํ ปาปุเณยฺยามาติ อยมนิจฺฉิตตฺโถฯ คุรุมฺหิ สุราจริเย [สุรจฺจาจริเย (ก.)] สกเคหโต อตฺตโน ชาตราสิโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ราสิํ ยาเต สติ นิยตมชฺฌยนาทินา สุขํ ปาปุเณยฺยามาติ อยเมตฺถ อิจฺฉิตตฺโถฯ
๑๑๒. ‘‘ยาเต’’จฺจาทิฯ คุรุมฺหิ อาจริเย สกเคหโต อตฺตโน วาสาคารโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ฆรํยาเต สติ, อยมนิจฺฉิตตฺโถฯ คุรุมฺหิ สุราจริเย สกเคหโต อตฺตโน ชาตราสิโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ราสิํ ยาเต คเต สติ อนุกูลตฺตา นิยตเมกนฺเตน อชฺฌยนาทินา อุคฺคหณาทินา สุขํ มานสิกสุขํ, โน เจ สุขการณํ คนฺถปริสมตฺติํ ปาปุเณยฺยามาติฯ อุภยปกฺขสฺสาปิ อปรตฺเถ อตฺโถ สาธารโณ โหติฯ เอตฺถ อชฺฌยนสทฺทสนฺนิธาเนน ปยุตฺตคุรุสทฺทสฺส อาจริยตฺถวาจกตฺเตปิ อิจฺฉิตตฺถโคปนตฺถํ ปยุตฺตตฺตา อทุฏฺโฐติฯ
๑๑๓.
สุภคา ภคินี สา’ยํ, เอตสฺสิ’จฺเจวมาทิกํ;
น ‘‘คามฺม’’มิติ นิทฺทิฏฺฐํ, กวีหิ สกเลหิปิฯ
๑๑๓. ‘‘สุภคา’’อิจฺจาทิฯ อิจฺเจวมาทิกํ ภคินีอิจฺเจวมาทิกํฯ
๑๑๓. ‘‘สุภเค’’จฺจาทิฯ เอตสฺส ปุริสสฺส สา อยํ ภคินี สุภคา สุนฺทราติ อิจฺเจวมาทิกํ สกเลหิ กวีหิ อปิ น คามฺมมิติ คามฺมโทเสน น ทุฏฺฐมิติ นิทฺทิฏฺฐนฺติฯ สุภํ สุนฺทรภาวํ คตาติ ‘‘สุภคา’’ติ อคฺคเหตฺวา พหุพฺพีหิสมาเส กเต ลพฺภมานตฺถสฺส อสพฺภภาเวปิ กวีนํ จิตฺตเขทํ น ชเนตีติ อธิปฺปาโยฯ อิติ เอวํ อยํ ปกาโร อาทิ อสฺส อีทิสสฺส วากฺยสฺสาติ วากฺยํฯ
๑๑๔.
ทุฏฺฐาลงฺการวิคเม, โสภนาลงฺกติกฺกโม;
อลงฺการปริจฺเฉเท, อาวิภาวํ คมิสฺสติฯ
๑๑๔. ‘‘ทุฏฺฐ’’อิจฺจาทิฯ ทุฏฺฐาลงฺการสฺส โทสทูสิตสฺส อลงฺการสฺส วิคเม อปคเม สติฯ
๑๑๔. ‘‘ทุฏฺฐิ’’จฺจาทิฯ ทุฏฺฐาลงฺการวิคเม โทสทุฏฺฐสฺส อลงฺการสฺส อปคเม สติ โสภนาลงฺกติกฺกโม ปสตฺถานมลงฺการานํ ปวตฺติอากาโร อลงฺการปริจฺเฉเท อลงฺการปกาสกตฺตา ตนฺนามเก ปริจฺเฉเท อาวิภาวํ ปกาสตฺตํ คมิสฺสติ ปาปุณิสฺสตีติฯ ปริจฺฉิชฺชตีติ ปริจฺเฉโทฯ อลงฺการปกาสกตฺตา ตทตฺเถน อลงฺกาโร จ โส ปริจฺเฉโท เจติ วิคฺคโหฯ
๑๑๕.
โทเส ปรีหริตุเมส วโร’ปเทโส,
สตฺถนฺตรานุสรเณน กโต มเยวํ;
วิญฺญายิ’มํ คุรุวราน’ธิกปฺปสาทา,
โทเส ปรํ ปริหเรยฺย ยโสภิลาสีฯ
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต
สุโพธาลงฺกาเร
โทสปริหาราวโพโธ นาม
ทุติโย ปริจฺเฉโทฯ
๑๑๕. ‘‘โทเส’’อิจฺจาทิฯ โทเส ยถาวุตฺเต ปทโทสาทิเก ปริหริตุํ ปริจฺจชิตุํ เอโส วโร อุตฺตโม อุปเทโส สตฺถนฺตรานํ พหูนํ อนุสรเณน อนุคเมน [อนุปคเมน (ก.)] มยา เอวํ กโต นิปฺผาทิโต, อิมํ อุปเทสํ คุรุวรานํ อธิกปฺปสาทา มหตา ปสาเทน น อปฺปเกน, ตถาวิเธน ตาทิสสฺส มหโต อตฺถสฺส อปสิชฺฌนโต, วิญฺญาย ชานิตฺวา อาทรโต กเรยฺย โทเส ยถาวุตฺเต โทเส ยโส ปริสุทฺธพนฺธนํ กฺริยาลกฺขณโต เอกนฺเตน กิตฺติเหตุตฺตา, ตํสพฺภาวา กิตฺติ วา, ตํ อภิลสติ สีเลเนติ ยโสภิลาสี ปรํ อจฺจนฺตเมว ปริหเรยฺย ทูรโต กเรยฺยฯ
อิติ สุโพธาลงฺกาเร มหาสามินามิกายํ ฏีกายํ
โทสปริหาราวโพธปริจฺเฉโท ทุติโยฯ
๑๑๕. ‘‘โทเส’’จฺจาทิฯ โทเส ยถาวุตฺตปทโทสาทิเก ปริหริตุมปเนตุํ วโร อุตฺตโม เอโส อุปเทโส สตฺถนฺตรานุสรเณน พหูนํ พาหิรสตฺถานํ อนุสฺสติยา มยา เอวํ อนนฺตรุทฺทิฏฺฐกฺกเมน กโต วิรจิโต, อิมํ อุปเทสํ คุรุวรานํ อธิกปฺปสาทา อธิกปฺปสาเทน วิญฺญาย สภาวโต ญตฺวา ยโสภิลาสี ยสปฏิลาภการณตฺตา การเณ การิโยปจาเรน โทสาปคเมน ปริสุทฺธพนฺธนํ วา ตาทิสพนฺธนเหตุ อุปฺปชฺชมานกิตฺติํ วา อิจฺฉนฺโต ปญฺญวา โทเส ยถาวุตฺตโทเส ปรํ อติสเยน ปริหเรยฺย ทูรโต กเรยฺยาติฯ เอตฺถ ปุพฺพทฺเธน โทสปริหารปริจฺเฉทสฺส ปสตฺถภาโว ทสฺสิโต, อปรทฺเธน สิสฺสชนานุสาสนํ ทสฺสิตํ โหติฯ ตถา ปุพฺพทฺเธน กรุณาปุพฺพงฺคมปญฺญากิจฺจํ ทสฺสิตํ, อปรทฺเธน ปญฺญาปุพฺพงฺคมกรุณากิจฺจํ ทสฺสิตํฯ ตถา ปุพฺพทฺเธน อตฺตหิตสมฺปตฺติ, อปรทฺเธน ปรหิตสมฺปตฺติ ทสฺสิตาติฯ เอวมเนกาการทีปิกาย อิมาย คาถาย ปริจฺเฉทํ นิคเมติฯ อญฺเญ สตฺถา สตฺถนฺตรา, อนฺตรสทฺโท หิ อญฺญสทฺทปริยาโยฯ ยถา ‘‘คามนฺตรํ น คจฺเฉยฺยา’’ติฯ ยสํ อภิลสติ สีเลนาติ วากฺยํฯ
อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย
ทุติโย ปริจฺเฉโทฯ