อาขฺยาตกปฺป

ปฐมปริจฺเฉท

  

[๔๐๖] อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ปรสฺสปทานิ

 

  กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อิโต ปรํ วุจฺจมานานํ วิภตฺติคณานํ ยานิ ยานิ ปุริมานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ ปรสฺสปทสญฺญานิ โหนฺตีติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ สุตฺตํ. “อิโต ปรํ วิภตฺตีนํ ปุพฺพานิ ฉ ปรสฺสปทสญฺญานิ โหนฺตีติ อตฺโถ. อถอิตฺยยํ นิปาโต มริยาทตฺโถ. เตนอิโต ปฏฺฐายาติ อตฺโถ ยุชฺชติ. วุตฺตาเปกฺโข วา วุจฺจมานาเปกฺโข วา. ยทิ ปน วุตฺตาเปกฺโข สิยา. “ตทฺธิต-กปฺปสฺส วุตฺตานนฺตรนฺติ อตฺโถ. อถ วุจฺจมานาเปกฺโข วา สิยา. “อุปริ วุจฺจมานานนฺติ อตฺโถ. ปกติ เหสาจริยานํ ตตฺถ ตตฺถ อธิการนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ อถคฺคหณกรณํ. ปรสฺสตฺถานิ ปทานิ ปรสฺสปทานิ. อโลปสมาโสยํ. 

 

ตานิปนตฺถโตวตฺตมานานิ ฉ, ปญฺจมิโย ฉ, สตฺตมิโย ฉ, ปโรกฺขา ฉ, หิยฺยตฺตนิโย ฉ, อชฺชตฺตนิโย ฉ, ภวิสฺสนฺติโย ฉ, กาลาติปตฺติโย ฉาติ อฏฺฐจตฺตาลีสํ โหนฺติ. เอตฺถ จุตฺตมปุริโส กิญฺจาปิ อตฺตโน อตฺถํ วทติ, ตถาปิ อิตรานํ พหุกตรตฺตา ตพฺพเสน ตพฺโพหาโร นิโรปิโตติ ทฏฺฐพฺพํ. อยํ ปน โปราณกโวหาโร. อิทํ ปน สุตฺตํกตฺตริ ปรสฺสปทนฺติอาทีสุ อิเมสํ คหณตฺถํ. 

  

[๔๐๗] ปรานฺยตฺตโนปทานิ

 

  กิมตฺถมิทํ. “ยานิ ยานิ วิภตฺตีนํ ปรานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ อตฺตโนปทสญฺญานิ โหนฺตีติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วิภตฺติคฺคหณญฺจ คฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. เตนยานิ ยานิ วิภตฺตีนํ ปรานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ อตฺตโนปทสญฺญานิ โหนฺตีติ อตฺโถ. อตฺตโน อตฺถานิ ปทานิ อตฺตโนปทานิ. อโลปสมาโสยํ. ตานิ ปน อตฺถโต วุตฺตนเยน อฏฺฐจตฺตาลีสํว โหนฺติ. เอตฺถ จกิญฺจาปิ ปถมมชฺฌิมปุริสา ปรสฺสตฺถา, ตถาปิ ตพฺโพหารสฺส อิตเรสุ นิรุฬฺหตฺตา จ อิมสฺส ปนีเมสํ โปราณกโวหารตฺตา จ สงฺกรปโทสาปคม-กรณตฺถญฺจายมิเมสมาโรปิโตติ ทฏฺฐพฺพํ. อิทํ ปนอตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนีติอาทีสฺวิเมสํ คหณตฺถํ.

 

  [๔๐๘] เทฺวเทฺว ปถมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา

 

  กิมตฺถมิทํ. “ตาสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ เทฺวเทฺว ปถมมชฺฌิมุตฺตมปุริสสญฺญานิ โหนฺตีติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ตตฺถ จ ปฐมปุริสา นาม ทฺวตฺตึส. ตถา มชฺฌิมปุริสา. ตถา อุตฺตมปุริสา. อิเมสํ ปน ปถมปุริสาทโย โวหารา โปราณกาว. อิทํ ปน สุตฺตํนามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม, ตุเมฺห มชฺฌิโม, อเมฺห อุตฺตโมติอาทีสฺ-วิเมสํ คหณตฺถํ. อิมสฺส ปน สุตฺตสฺสเทวทตฺโต ปจติ, เทวทตฺตา ปจนฺติ, ตฺวํ ปจสิ, ตุเมฺห ปจถ, อหํ ปจามิ, มยํ ปจาม, เทวทตฺโต ปจเต, เทวทตฺตา ปจนฺเต, ตฺวํ ปจเส, ตุเมฺห ปจเวฺห, อหํ ปเจ, มยํ ปจาเมฺหติอาทีนิ วิสยานิ. 

  

[๔๐๙] สพฺเพสเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส

 

  กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพสํ ปถมมชฺฌิมุตฺตมปุริสานํ ตุลฺยาภิธาเน ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อิมสฺส ปนโส จ ปฐติ, ตฺวญฺจ ปฐสีตฺยาทโย วิสยา. 

 

ตุเมฺห ปฐถอิตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตุเมฺห ปฐถาติ ตุมฺห-สทฺทูปปทสฺส ปฐ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสาเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวาโส จ ปฐติ, ตฺวญฺจ ปฐสีติ วุตฺตตฺตา ปถมมชฺฌิมปุริสปฺปสงฺเค อิมินา มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ กตฺวาภูวาทิโต ออิตฺยปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ตุเมฺห ปจถอิตฺยตฺร ปน ธาตุมตฺตเมว วิเสโส. วุตฺติยํ ปถมมชฺฌิมานํ ปสงฺเค มชฺฌิโม ปโยชิโต. อิตเรสุ ปน เอวํ นโย เนตพฺโพ. 

โสจปฐติอหญฺจปฐามิมยํ ปฐาม. ตฺวญฺจ ปฐสิ อหญฺจ ปฐามิ มยํ ปฐาม. โส จ ปฐติ ตฺวญฺจ ปฐสิ อหญฺจ ปฐามิ มยํ ปฐาม. โส จ ปฐติ เต จ ปฐนฺติ ตฺวญฺจ ปฐสิ ตุมฺเห จ ปฐถ อหญฺจ ปฐามิ มยํ ปฐาม. 

 

อิติอิมินานเยนเสสาสุวิภตฺตีสุปญฺจมิสตฺตมิปโรกฺขาหิยฺยตฺตนิ-อชฺชตฺตนิภวิสฺสนฺติกาลาติปตฺติสงฺขาตาสุ ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพ. วุตฺตญฺจ วุตฺติยํเอวํ เสสาสุ วิภตฺตีสุ ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพติ. 

 

  [๔๑๐] นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม 

 

  กิมตฺถมิทํ. “ตุลฺยาธิกรณสงฺขาเต สาธกวาจเก นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ สพฺพธาตูหิ ปถมปุริโส โหตีติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ ปน กิญฺจาปิ นามมฺหีตฺยนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิตุเมฺห มชฺฌิโม, อเมฺห อุตฺตโมติ วุตฺตตฺตาว ตุมฺหมฺเหหิ วินิมุตฺตญฺเญว สาธกวาจกนามมิธ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. 

 

โส คจฺฉตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จโส คจฺฉตีติ สทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺสภูวาทโย ธาตโวติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺเสติ ลุตฺตานุพนฺธสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ติปจฺจยํ กตฺวาภูวาทิโต ออิตฺยปจฺจยํ กตฺวาคมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสูติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. 

 

เต คจฺฉนฺตีติ เอตฺถ พหุวจนกรณเมว วิเสโส. อิมานิ จ เทฺว นามปฺปโยควเสน วุตฺตานิ. อิตรานิ ปน เทฺว อสติปิ นามปฺปโยเค ตฏฺฐานิยวเสน วุตฺตานิ. 

 

 

เตน หญฺญเส ตฺวนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน หน=หึสาคตีสูตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส อิธ อธิปฺเปตนามปฺปโยคาภาวา ปถมปุริสมกตฺวา ตโตเนก-ปจฺจยปฺปสงฺเค ตฺยาทีนํ วุตฺตนเยน วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา เตสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติวตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตีติ กตฺวาปรานฺยตฺตโนปทานีติ วิภตฺตีนํ ปรานํ ฉนฺนํ อตฺตโนปทสญฺญํ กตฺวาอตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนีติ กมฺมนิ อตฺตโนปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน มชฺฌิมปุริสสญฺญํ กตฺวานามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโมติ วตฺตมาเนตุมฺเห มชฺฌิโมติ มชฺฌิมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เอกวจนเสวิภตฺตึ กตฺวาภาวกมฺเมสุ โยติ ธาตุมฺหา ปจฺจยํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺสาติ ธาตฺวนฺเตน สห การสฺส วคฺคํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ ธาตฺวนฺตสฺส วคฺคนฺตตฺตา วคฺคนฺตํ กตฺวาปรเทฺวภาโว ฐาเนติ ตสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

  

[๔๑๑] ตุเมฺห มชฺฌิโม

 

  กิมตฺถมิทํ. “ตุลฺยาธิกรณสงฺขาเต ตุเมฺห ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ มชฺฌิมปุริโส โหตีติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ปยุชฺชมานคฺคหณญฺจ อปิคฺคหณญฺจ ตุลฺยาธิกรณคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. 

 

ตฺวํ ยาสีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตฺวํ ยาสีติ ตุมฺหสทฺทูป-ปทสฺส ยา=ปาปุณเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อุปปทสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตฺวมาเทเส กเต ตโต ธาตุมฺหาเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน มชฺฌิมปุริสสญฺญํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา มชฺฌิมปุริสํ กตฺวา วุตฺตนเยน เอกวจเน กเต รูปํ. 

 

ตุเมฺห ยาถาติ เอตฺถ พหุวจนกรณเมว วิเสโส. อิมานิ เทฺว ตุมฺหสทฺท-โยควเสน วุตฺตานิ. อิตรานิ เทฺว ตฏฺฐานิยวเสน วุตฺตานิ. 

 

ตยา ปจฺจเตติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ปจ=ปาเกตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิธาธิปฺเปตตุมฺหสทฺทปฺปโยคาภาวา อิมินา มชฺฌิมปุริสมกตฺวา อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เตอาทีนํ อตฺตโนปทสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน อตฺตโนปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปฐมปุริเสกวจนํ กตฺวาภาวกมฺเมสุ โยติ ปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส วุตฺตนเยนตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเสติ ธาตฺวนฺเตน สห การสฺส วคฺคํ กตฺวา วุตฺตนเยน เทฺวภาเว กเต รูปํ.

  

[๔๑๒] อเมฺห อุตฺตโม

 

  กิมตฺถมิทํ. “ตุลฺยาธิกรณสงฺขาเต อมฺหสทฺทมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตฏฺฐานิยตฺเต สติ อปฺปยุชฺชมาเนปิ อุตฺตมปุริโส โหตีติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ปยุชฺชมานคฺ-คหณญฺจ อปิคฺคหณญฺจ ตุลฺยาธิกรณคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. 

 

อหํ ยชามีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อหํ ยชามีติ อมฺหสทฺทูป-ปทสฺส ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อุปปทสฺส วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา อหมาเทเส กเต ธาตุโต อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวากตฺตริ ปรสฺสปทนฺติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน อุตฺตมปุริสสญฺญํ กตฺวานามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโมติ วตฺตมาเน อิมินา อุตฺตมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วุตฺตนเยน เอกวจนมิวิภตฺตึ กตฺวาภูวาทิโต ออิตฺยปจฺจยํ กตฺวาอกาโร ทีฆํ หิมิเมสูติ การสฺส ทีฆํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. 

 

มยํ ยชามาติ เอตฺถ พหุวจนกรณเมว วิเสโส. อิมานิ ปน เทฺว อมฺหสทฺทปฺปโยควเสน วุตฺตานิ. อิตรานิ เทฺว อมฺหสทฺทปฺปโยเค อสติปิ ตฏฺฐานิยวเสน วุตฺตานิ. 

 

มยา อิชฺชเต พุทฺโธติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส อมฺห-สทฺทปฺปโยคาภาวา อิมินา อุตฺตมปุริสมกตฺวา อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวาวตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเนติ วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วุตฺตนเยน เตอาทีนํ อตฺตโนปทสญฺญํ กตฺวาอตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนีติ อตฺตโนปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวานามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโมติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเคเอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺติ เอกวจนํ กตฺวาภาวกมฺเมสุ โยติ ปจฺจยํ กตฺวายมฺหิ ทาธามาฐาหาปามหมถาทีน-มีตฺยนุวตฺตมาเนยชสฺสาทิสฺสีติ ยชสฺสาทิสฺสิการํ กตฺวาภาวกมฺเมสุ โยอิตฺยธิกิจฺจตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเสติ ธาตฺวนฺเตน สห การสฺส วคฺคํ กตฺวา วุตฺตนเยน ทฺวิภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. 

  

[๔๑๓] กาเล

 

  กิมตฺถมิทํ. “เย อิโต ปรํ วกฺขาม, เต กาเลเยว โหนฺตีติ ญาปนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อธิกาโรยํ. 

 

[๔๑๔] วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน

 

กิมตฺถมิทํ. “ปจฺจุปฺปนฺเน กาเล วตฺตมานวิภตฺติโย โหนฺตีติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เตนปจฺจุปฺปนฺเน กาเล วตฺตมานวิภตฺติโย โหนฺตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ กาโล นาม กาโร. กาโร นาม กิริยา. 

 

ตถาหิกาโลติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธาตุสญฺญาทิสฺสกรณํ กาโรติ อตฺเถวิสรุชปทาทิโต ณอิตฺยนุวตฺตมาเนภาเว เจติ ปจฺจยํ กตฺวาการิตํ วิย ณานุพนฺโธติ การิตมิว กตฺวาการิตานํ โณ โลปนฺติ โลปํ กตฺวาอสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเตติ กาเร อาการสฺส วุทฺธึ กตฺวาโท ธสฺส เจติ เอตฺถ คฺคหเณน การสฺส การาเทเส กเต รูปํ. ตสฺมาปจฺจุปฺปนฺนกฺริยาย คมฺยมานาย วตฺตมานวิภตฺติโย โหนฺตีตฺยตฺโถวคนฺตพฺโพ. 

 

เอตฺถจกาลสฺสาตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาณตฺติปริกปฺปกาลาติปตฺติวเสนฉธาภินฺนตฺตาปจฺจุปฺปนฺเนติ วิเสเสติ. ตตฺถ จาตีโตติ ติวิโธ อตีตปโรกฺขา, อตีต-หิยฺยตฺตนี, อตีตอชฺชตฺตนีติ. เต จุตฺตริเยวาปิ ภวิสฺสนฺติ. กิริยาวาจกา หิ อาขฺยาตา. กิริยา ปน เสสตุมฺหามฺหสงฺขาตสาธกปฺปฏิพทฺธา. อิเมสญฺจ ปน กิริยาวาจกตากึ กโรตีติ ปุฏฺฐสฺสปจามีตฺยาทินาขฺยาเตน ปฏิวจนทานโต จ, “ปจติ ปฐตีตฺยาทินาขฺยาตสฺสาขฺยาเตน โยคโต จ, “ปาจโก ปจตีตฺยาทินา-ขฺยาตสฺส สาธเนน โยคโต จ เวทิตพฺพา.

 

  ยนฺติกาลํ ติปุริสํ กิริยาวาจิ ติการกํ

  อติลิงฺคํ ทฺวิวจนํ  ตทาขฺยาตนฺติ วุจฺจติ.

 

ตํปนาขฺยาตํวตฺตมานิกา ทฺวาทส, ปญฺจมิโย ทฺวาทส, สตฺตมิโย ทฺวาทส, ปโรกฺขาโย ทฺวาทส, หิยฺยตฺตนิโย ทฺวาทส, อชฺชตฺตนิโย ทฺวาทส, ภวิสฺสนฺติโย ทฺวาทส, กาลาติปตฺติโย ทฺวาทสาติ ฉนฺนวุติวิธํ โหติ. 

 

คจฺฉติ, ปวิสตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺฉตีติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. ปวิสตีติ ปุพฺพสฺส วิส=ปเวสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน วตฺตมานสญฺญาทึ กตฺวา อิมินา ติปจฺจยํ กตฺวาภูวาทิโต อ”-อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

 

  [๔๑๕] อาณตฺยาสิฏฺเฐนุตฺตกาเล ปญฺจมี

 

  กิมตฺถมิทํ. “อาณตฺยตฺเถ จ อาสิสตฺเถ จ อนุตฺตกาเล ปญฺจมิวิภตฺติโย โหนฺตีติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เอตฺถ จ อาณตฺตี-ตฺยาณาปนํ. อาสิฏฺโฐติ ปสํสา. อนุตฺตกาโลติ สมีเป วุตฺตกาโล. อนุสทฺโท หิ สมีปตฺถวาจี. ตสฺมาอาณาปนตฺเถ จ ปสํสตฺเถ จ คมฺยมาเน ปจฺจุปฺปนฺเน กาเล ปญฺจมิวิภตฺติโย โหนฺตีติ อตฺโถ. อิมสฺมึ ปน ปกฺเข อาณตฺยาทีนํ วตฺตมานตฺเต สติปิ อาณาปนาทิคุณวิสิฏฺฐตฺตา ปุน คหณํ คตนฺติ เวทิตพฺพํ. อุตฺโต กาโล ยสฺส โส อุตฺตกาโล. น อุตฺตกาโล อนุตฺตกาโล. ตสฺมึ อนุตฺตกาเล. เอวํ สติ อนุตฺตกาเล อาณาปนตฺเถ จ ปสํสตฺเถ จ ปญฺจมิ-วิภตฺติโย โหนฺตีติ. “กาลมนามสิตฺวา อาณตฺติยํ ปสํสตฺเถ จ ปญฺจมิวิภตฺติโย โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อิธ ปน ปุพฺพปกฺขวเสน วินิจฺฉโยวคนฺตพฺโพ. 

 

กโรตุ กุสลํ, สุขํ เต โหตูติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กโรตูติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสกุสลํ กโรตูติ อตฺเถ อาณาปนตฺถสมฺภวโตปญฺจมี ตุ-อนฺตุ-หิ--มิ--ตํ-อนฺตํ-สุ-โวฺห-เอ-อามเสติ ตฺวาทีนํ ปญฺจมิสญฺญํ กตฺวา อิมินา ปญฺจมิโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วตฺติ ฯเปฯ กตฺวาอถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานีติ ปญฺจมิวิภตฺตีนํ ปุพฺพาสํ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวากตฺตริ ปรสฺสปทนฺติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วตฺติ ฯเปฯ กตฺวาเทฺวเทฺว ปถมมชฺฌิมุตฺตมปุริสาติ อาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ ปถมปุริสสญฺญํ กตฺวานามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโมติ ปถมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วตฺติ ฯเปฯ กตฺวาเอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺติ เอกวจนตุวิภตฺตึ กตฺวาตนาทิโต โอยิราติ ธาตุมฺหา โอปจฺจเย กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ. 

 

โหตูติ หู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสสุขํ เต โหตูติ อตฺเถ อาสิสตฺถสมฺภวโต วุตฺตนเยน ตฺวาทีนํ ปญฺจมิสญฺญาทึ กตฺวา อิมินา ตุวิภตฺติมฺหิ กเตอสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเตติ วตฺตมาเนอญฺเญสุ จาติ วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเคอยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธีติ อุการสฺสการํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

 

[๔๑๖] อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี

 

  กิมตฺถมิทํ. “อนุมตฺยตฺเถ จ ปริกปฺปตฺเถ จ อนุตฺตกาเล สตฺตมิวิภตฺติโย โหนฺตีติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนุตฺตกาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ จ อนุมติเยว อตฺโถ อนุมตฺยตฺโถ. ตสฺมึ อนุมตฺยตฺเถ. อนุมติ จ โข ปรสฺส อนุมติ. ปริกปฺโปเยวตฺโถ ปริกปฺปตฺโถ. ตสฺมึ ปริกปฺปตฺเถ. ปริกปฺโป จ โข อตฺตโน ปริกปฺโป. 

 

ตฺวํ คจฺเฉยฺยาสิ, กิมหํ กเรยฺยามีตฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺเฉยฺยาสีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสเทวทตฺต กึ ตฺวํ คจฺเฉยฺยาสีตฺยตฺเถ อนุมตฺยตฺถสมฺภวโตสตฺตมี เอยฺย-เอยฺยุํ-เอยฺยาสิ-เอยฺยาถ-เอยฺยามิ-เอยฺยาม-เอถ-เอรํ-เอโถ-เอยฺยาโวฺห-เอยฺยํ-เอยฺยาเมฺหติ เอยฺยาทีนํ สตฺตมิสญฺญํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺต-มธิกิจฺจีมินา สตฺตมิโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติวตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตีติ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวากตฺตริ ปรสฺสปทนฺติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน มชฺฌิมปุริสสญฺญํ กตฺวานามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโมติ วตฺตมาเนตุเมฺห มชฺฌิโมติ มชฺฌิมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺต-นเยน เอกวจยฺยาสิวิภตฺตึ กตฺวาคมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสูติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. 

 

กเรยฺยามีติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสกึ นุ โข อหมิทานิ กเรยฺยามีตฺยตฺเถ ปริกปฺปตฺถสมฺภวโต วุตฺตนเยนีมินา สตฺตมิโย กตฺวา ตาสํปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวากตฺตริ ปรสฺสปทนฺติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยนุตฺตมปุริสสญฺญํ กตฺวานามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโมติ วตฺตมาเนอเมฺห อุตฺตโมติ อุตฺตมปุริสํ กตฺวา ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เอกวจยฺยามิวิภตฺตึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.

  

[๔๑๗] อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต

 

  กิมตฺถมิทํ. “อปจฺจกฺเข อตีเต กาเล ปโรกฺขาวิภตฺติโย โหนฺตีติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. 

 

สุปิเน กิลมาห, เอวํ กิล โปราณาหูติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาหาติ พฺรู=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสสุปิเน กิล อาหาตฺยตฺเถ อปจฺจกฺเขตีตตฺถสฺส สมฺภวโตปโรกฺขา อ-อุ-เอ-ตฺถ--มฺห-ตฺถ-เร-โตฺถ-โวฺห-อึ-เมฺหติ -อุอาทีนํ ปโรกฺขาสญฺญํ กตฺวากาเลตฺยนุวตฺตมาเน อิมินา ปโรกฺขาวิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน อาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวากตฺตริ ปรสฺสปทนฺติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปถม-ปุริสสญฺญํ กตฺวานามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโมติ ปถมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เอกวจนวิภตฺตึ กตฺวาพฺรูภูนมาหภูวา ปโรกฺขายนฺติ สพฺพสฺเสว พฺรูธาตุสฺส อาหาเทสํ กตฺวาสรโลโปมาเทสปจฺจยา-ทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตีติ สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนอุวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.

  

[๔๑๘] หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี

 

  กิมตฺถมิทํ. “หิยฺโยปภุติ อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข วา อปจฺจกฺเข วา หิยฺยตฺตนิวิภตฺติโย โหนฺตีติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กาลคฺคหณญฺจ อปจฺจกฺขคฺ-คหณญฺจ อตีตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. 

 

โส อคมา มคฺคํ, เต อคมู มคฺคนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคมาติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสโส อคมาติ อตฺเถหิยฺยตฺตนี อา-อู-โอ-ตฺถ-อํ-มฺหา-ตฺถ-ตถุํ-เส-วฺหํ-อึ-มฺหเสติ อาอาทีนํ หิยฺยตฺตนิสญฺญํ กตฺวากาเล, อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเตติ วตฺตมาเน อิมินา หิยฺยตฺตนิวิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวากตฺตริ ปรสฺสปทนฺติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปถมปุริสสญฺญํ กตฺวานามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโมติ ปถมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เอกวจนอาวิภตฺตึ กตฺวากฺวจิ ธาตุ-วิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจติ วตฺตมาเนอการาคโม หิยฺยตฺตนิ-อชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสูติ ธาตฺวาทิมฺหิ การาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนอูวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.

  

[๔๑๙] สมีเปชฺชตฺตนี

 

  กิมตฺถมิทํ. “สมีเป อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข วา อปจฺจกฺเข วา อชฺชตฺตนิวิภตฺติโย โหนฺตีติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กาลคฺคหณญฺจ อปจฺจกฺขคฺ-คหณญฺจ อตีตคฺคหณญฺจ ปจฺจกฺขคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. 

 

โส มคฺคํ อคมี, เต มคฺคํ อคมุนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคมีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสโส อคมีตฺยตฺเถอชฺชตฺตนี อี-อุํ-โอ-ตฺถ-อึ-มฺหา-อา-อู-เส-วฺหํ--เมฺหติ อีอาทีนํ อชฺชตฺตนิสญฺญํ กตฺวากาเล, อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต, หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนีตฺยธิกิจฺจ อิมินา อชฺชตฺตนิวิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวากตฺตริ ปรสฺสปทนฺติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺ-ปสงฺเค วุตฺตนเยน ปถมปุริสสญฺญํ กตฺวานามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโมติ ปถมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยเนกวจนอีวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวาทิมฺหิ การาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนอุํวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.

 

  [๔๒๐] มาโยเค สพฺพกาเล

 

  กิมตฺถมิทํ. “ยทา มาโยเค, ตทา หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิวิภตฺติโย สพฺพกาเล-ปิ โหนฺตีติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. หิยฺยตฺตนิคฺคหณญฺจ อชฺชตฺตนิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. คฺคหณปฺปโยชนํ สยเมว วกฺขติ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ. 

 

มา คมา, มา วจา, มา คมี, มา วจีตฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มา คมาติ มาสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสมา คมี, มา คจฺฉติ, มา คจฺฉิสฺสติ, มา คจฺฉิสฺสาตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อาอาทีนํ หิยฺยตฺตนิสญฺญํ กตฺวาหิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี, สมีเปชฺชตฺตนีตฺยธิกิจฺจีมินา อาวิภตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรสฺมึ วจ=วิยตฺติยํ วาจายมิติ ธาตุมตฺตเมว นานาตฺตํ. มา คมีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส ตสฺมึเยวตฺเถ อีอาทีนํ อชฺชตฺตนิสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิมินา อีปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรสฺมึ ธาตุมตฺตเมว วิเสโส. 

 

มา คจฺฉาหีติ คฺคหณผลํ. ตํ ปน มาสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหี-ตีมสฺสมา คจฺฉติ, มา คมี, มา คจฺฉิสฺสติ, มา คจฺฉิสฺสาตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ตฺวาทีนํ ปญฺจมิสญฺญํ กตฺวา อิธ คฺคหเณน ปญฺจมิหิวิภตฺตึ กตฺวาภูวาทิโต ออิตฺยปจฺจยํ กตฺวาคมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสูติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวาอกาโร ทีฆํ หิมิเมสูติ การสฺส ทีเฆ กเต รูปํ. 

  

[๔๒๑] อนาคเต ภวิสฺสนฺติ

 

  กิมตฺถมิทํ. “อนาคเต กาเล ภวิสฺสนฺติวิภตฺติโย โหนฺตีติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ. 

 

โส คจฺฉิสฺสติ กริสฺสติ, เต คจฺฉิสฺสนฺติ กริสฺสนฺตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺฉิสฺสตีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสภวิสฺสนฺติ สฺสติ-สฺสนฺติ-สฺสสิ-สฺสถ-สฺสามิ-สฺสาม-สฺสเต-สฺสนฺเต-สฺสเส-สฺสเวฺห-สฺสํ-สฺสาเมฺหติ สฺสตฺยาทีนํ ภวิสฺสนฺติสญฺญํ กตฺวากาเลติ วตฺตมาเน อิมินา ภวิสฺสนฺติปจฺจเย กตฺวา เตสํ-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวากตฺตริ ปรสฺส-ปทนฺติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวานามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโมติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยเนกวจนํ กตฺวาคมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสูติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวาหิยฺยตฺตนิสตฺตมิปญฺจมิวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺติ วุตฺตตฺตาน สพฺพธาตุกํ อสพฺพธาตุกนฺติ อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺมอิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหีติ อิการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. 

 

กริสฺสตีติ เอตฺถ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน สฺสติ-ปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. จฺฉาเทสาภาโวว วิเสโส. เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมว. อิตเรสุ ทฺวีสุ พหุวจนสฺสนฺติวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.

 

  [๔๒๒] กิริยาติปนฺเนตีเต กาลาติปตฺติ

 

  กิมตฺถมิทํ. “กิริยาติปนฺนมตฺเต อตีเต กาเล กาลาติปตฺติวิภตฺติโย โหนฺตีติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อติปตนํ อติปนฺนํ. กิริยายาติปนฺนํ กิริยาติปนฺนํ. ตํ ปน สาธกสตฺติวิรเหน กิริยายจฺ-จนฺตานุปฺปตฺติ. ตสฺมึ กิริยาติปนฺเน. เอตฺถ จกิญฺจาปิ น กิริยาตีตสทฺเทน โวหริตพฺพา, ตถาปิ ตกฺกิริยุปฺปตฺติปฺปฏิพทฺธกรกตฺตุกิริยาย กาลเภเทน อตีตโวหาโร ลพฺภเตเวติ ทฏฺฐพฺพํ. 

 

โส เจ ตํ ยานํ อลภิสฺสา อคจฺฉิสฺสา, เต เจ ตํ ยานํ อลภิสฺสํสุ อคจฺฉิสฺสํสูติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อลภิสฺสาติ ลภ=ลาเภตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสโส เจ ตํ ยานมลภิสฺสาติ อตฺเถกาลาติปตฺติ สฺสา-สฺสํสุ-สฺเส-สฺสถ-สฺสํ-สฺสามฺหา-สฺสถ-สฺสิสุ-สฺสเส-สฺสเวฺห-สฺสึ-สฺสามฺหเสติ สฺสาทีนํ กาลา-ติปตฺติสญฺญํ กตฺวากาเลติ วตฺตมาเน อิมินา กาลาติปตฺติวิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวากตฺตริ ปรสฺสปทนฺติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวานามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโมติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยเนกวจนสฺสาวิภตฺตึ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อสพฺพ-ธาตุกตฺตมาคมฺมอิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหีติ ธาตุมฺหา อิการาคมํ กตฺวา วุตฺตนเยนอการาคโม หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสูติ อาทิมฺหิ การาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. 

 

อิตรํปนคมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน สฺสาปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. จฺฉาเทโสว วิเสโส. อิตเรสุ ทฺวีสุ พหุวจนสฺสํสุวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.

  [๔๒๓] วตฺตมานา ติ-อนฺติ-สิ--มิ--เต-อนฺเต-เส-เวฺห-เอ-เมฺห

 

  กิมตฺถมิทํ. “ตฺยาทโย วตฺตมานสญฺญา โหนฺตีติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “ภวติ, ภวนฺติ, ภวสิ, ภวภ, ภวามิ, ภวาม, ภวเต, ภวนฺเต, ภวเส, ภวเวฺห, ภเว, ภวาเมฺหตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. 

 

ตตฺถจภวตีติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสาเนกปจฺจยปฺปสงฺเค ตฺยาทีนํ อิมินา วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวากตฺตริ ปรสฺสปทนฺติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวานามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโมติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เอกวจนติวิภตฺตึ กตฺวาภูวาทิโต อ”-อิตฺยปจฺจยํ กตฺวาอสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเตติ วตฺตมาเนอญฺเญสุ จาติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเคอยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธีติ อูการสฺสการํ กตฺวาโอ อว สเรติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

  

[๔๒๔] ปญฺจมี ตุ-อนฺตุ-หิ--มิ--ตํ-อนฺตํ-สุ-โวฺห-เอ-อามเส

 

  กิมตฺถมิทํ. “ตฺวาทโย ปญฺจมิสญฺญา โหนฺตีติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “ภวตุ, ภวนฺตุ, ภวาหิ, ภวถ, ภวามิ, ภวาม, ภวตํ, ภวนฺตํ, ภวสฺสุ, ภวโวฺห, ภเว, ภวามเสตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

  

[๔๒๕] สตฺตมี เอยฺย-เอยฺยุํ-เอยฺยาสิ-เอยฺยาถ-เอยฺยามิ-เอยฺยาม-เอถ-เอรํ-เอโถ-เอยฺยาวฺโห-เอยฺยํ-เอยฺยาเมฺห

 

  กิมตฺถมิทํ. “เอยฺยาทโย สตฺตมิสญฺญา โหนฺตีติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. 

 

ภเวยฺย, ภเวยฺยุํ, ภเวยฺยาสิ, ภเวยฺยาถ, ภเวยฺยามิ, ภเวยฺยาม, ภเวถ, ภเวรํ, ภเวโถ, ภเวยฺยาโวฺห, ภเวยฺยํ, ภเวยฺยาเมฺหตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. 

 

ตตฺถจภเวยฺยาติ ภูอิจฺเจตสฺส อิมินา เอยฺยาทีนํ สตฺตมิสญฺญาทึ กตฺวา วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยนภูวาทิโต ออิตฺยปจฺจยํ กตฺวา วุทฺธฺยวาเทเส จ กตฺวาสรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตีติ สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

 

[๔๒๖] ปโรกฺขา -อุ-เอ-ตฺถ-อํ-มฺห-ตฺถ-เร-โตฺถ-โวฺห-อึ-เมฺห

 

  กิมตฺถมิทํ. “อาทโย ปโรกฺขาสญฺญา โหนฺตีติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “พภูว, พภูวุ, พภูเว, พภูวิตฺถ, พภูว, พภูวิมฺห, พภูวิตฺถ, พภูวิเร, พภูวิตฺโถ, พภูวิโวฺห, พภูวิ, พภูวิเมฺหตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. 

 

ตตฺถจพภูวาติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา อาทีนํ ปโรกฺขาสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยนอปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเตติ ปโรกฺขาเอกวจน-วิภตฺตึ กตฺวากฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโวติ เทฺวภาวํ กตฺวาปุพฺโพพฺภาโสติ ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยาติ จตุตฺถสฺส ตติยํ กตฺวาปุพฺโพพฺภาโสติ วตฺตมาเนอนฺตสฺสิวณฺณา-กาโร วาติ อพฺภาสนฺตสฺส การํ กตฺวาพฺรูภูนมาหภูวา ปโรกฺขายนฺติ ภูธาตสฺส ภูวาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว. เอตฺถ อิกาโร วุตฺตนเยนอิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหีตฺยาคโต.

 

  [๔๒๗] หิยฺยตฺตนี อา-อู-โอ-ตฺถ-อํ-มฺหา-ตฺถ-ตฺถุํ-เส-วฺหํ-อึ-มฺหเส

 

  กิมตฺถมิทํ. “อาอาทโย หิยฺยตฺตนิสญฺญา โหนฺตีติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “อภวา, อภวู, อภโว, อภวตฺถ, อภวํ, อภวมฺหา, อภวตฺถ, อภวตฺถุํ, อภวเส, อภววฺหํ, อภวึ, อภวมฺหเสตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

 

  [๔๒๘] อชฺชตฺตนี อี-อุํ-โอ-ตฺถ-อึ-มฺหา-อา-อู-เส-วฺหํ-อํ-เมฺห

 

  กิมตฺถมิทํ. “อีอาทโย อชฺชตฺตนิสญฺญา โหนฺตีติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “อภวี, อภวุ๊, อภโว, อภวิตฺถ, อภวึ, อภวิมฺหา, อภวา, อภวู, อภวิเส, อภวิวฺหํ, อภว, อภวิเมฺหตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. เอตฺถ จ ปรสฺสปทมชฺฌิมุตฺตมปุริสพหุวจนนฺเต จ อตฺตโน-ปทมชฺฌิมุตฺตมปุริสพหุวจนนฺเต จอิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหีติ อิการาคโม.

 

  [๔๒๙] ภวิสฺสนฺติ สฺสติ-สฺสนฺติ-สฺสสิ-สฺสถ-สฺสามิ-สฺสาม-สฺสเต-สฺสนฺเต-สฺสเส-สฺสเวฺห-สฺสํ-สฺสาเมฺห

 

  กิมตฺถมิทํ. “สฺสตฺยาทโย ภวิสฺสนฺติสญฺญา โหนฺตีติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ, ภวิสฺสสิ, ภวิสฺสถ, ภวิสฺสามิ, ภวิสฺสาม, ภวิสฺสเต, ภวิสฺสนฺเต, ภวิสฺสเส, ภวิสฺสเวฺห, ภวิสฺสํ, ภวิสฺสาเมฺหตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

 

  [๔๓๐] กาลาติปตฺติ สฺสา-สฺสํสุ-สฺเส-สฺสถ-สฺสํ-สฺสามฺหา-สฺสถ-สฺสิสุ-สฺสเส- สฺสเวฺห-สฺสึ-สฺสามฺหเส

 

  กิมตฺถมิทํ. “สฺสาทโย กาลาติปตฺติสญฺญา โหนฺตีติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปท-มิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “อภวิสฺสา, อภวิสฺสํสุ, อภวิสฺเส, อภวิสฺสถ, อภวิสฺสํ, อภวิสฺสามฺหา, อภวิสฺสถ, อภวิสฺสิสุ, อภวิสฺสเส, อภวิสฺสเวฺห, อภวิสฺสึ, อภวิสฺสามฺหเสตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

 

[๔๓๑] หิยฺยตฺตนีสตฺตมีปญฺจมีวตฺตมานา สพฺพธาตุกํ

 

  กิมตฺถมิทํ. “หิยฺยตฺตนาทโย จตสฺโส สพฺพธาตุกสญฺญา โหนฺตีติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อคมาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคมาติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน หิยฺยตฺตนิปรสฺส-ปทปฐมปุริสํ กตฺวา วุตฺตนเยน การาคมํ กตฺวา อิมินา สพฺพธาตุกสญฺญํ กตฺวา สพฺพธาตุกตฺตาอิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหีติ อิการาคมมฺหากเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

  

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ อาขฺยาตกปฺเป 

ปฐโม ปริจฺเฉโท

-------------------------