กิพฺพิธานกปฺป
ปฐมปริจฺเฉท
อิทานิ ตาว กมฺมกตฺตุกรณสาธนสหิตํ กิพฺพิธานกปฺปมารภนฺโต ตสฺส พหุวิสยตฺตา ปุนตฺตโน สตฺถุโน ปณามํ ทสฺเสนฺโต วกฺขมานสฺส กิพฺพิธานกปฺปสฺส คุณวิเสสญฺจ นิทสฺสนตฺถํ พุทฺธนฺติอาทินา คาถา วตฺตุกาโม อาห. ตตฺถ พุทฺธนฺติ วตฺถุนิทฺเทโส. ญาณสมุทฺทนฺติ อนปฺปกฏฺเฐน ทุราวคฺคาหฏฺเฐน จ. เสสํ สพฺพํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๕๒๔] ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “กมฺโมปปเท ธาตุยา ณปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ธาตุยาติ เอกํ ปทํ, กมฺมาทิมฺหีติ เอกํ, โณติ เอกนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. เอตฺถ จ ธาตุยาติ “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญา ธาตุโย สงฺคณฺหาติ. เต จ ปน อตฺถํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโยติ วุจฺจนฺติ. กมฺมเมว อาทิ กมฺมาทิ. ตสฺมึ. “กมฺมสฺมึ อาทิมฺหิ สติ ธาตุยา ณปจฺจโย โหตี”ติ อตฺโถ.
กมฺมกาโรตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสุ ปน กมฺมกาโรติ กมฺมสทฺทูป-ปทสฺส กร=กรเณอิจฺเจตสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺสา”ติ ลุตฺตานุพนฺธสฺส “กมฺมํ กโรตี”ติ อตฺเถ “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ ธาตฺวาทิมฺหิ อการสฺส วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ อการสฺส อาการํ กตฺวา “ธาตุปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺคนฺ”ติ วุตฺตตฺตา ลิงฺคาภาวา “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ สฺยาทิมฺหิ อสมฺปตฺเต “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”-ตฺยธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ ปถมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติจฺฉา ฯเปฯ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอก-วจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ตฺยธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา”ติ อธิกิจฺจ “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ ปรสฺสาสวณฺเณ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ ปรกฺขรํ นีเต รูปํ. กุมฺภ-การาทีสุปิ เอเสว นโย.
ปตฺตคาโหตีทํ ปน ปตฺตสทฺทูปปทสฺส คห=อุปาทาเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “ปตฺตํ คณฺหาตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตนฺตวาโยตีทํ ปน ตนฺตสทฺทูปปทสฺส เว=ตนฺตสนฺตาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ตนฺตํ วายตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต เอการสฺส “โอ อว สเร, เอ อยา”ตฺยธิกิจฺจ “เต อาวายา การิเต”ติ อายาเทเส กเต รูปํ.
ธญฺญมาโยตีทํ ปน ธญฺญสทฺทูปทสฺส มา=มาเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญา-ทิสฺส “ธญฺญํ มินาตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ตฺยธิกิจฺจ “อาการนฺตานมาโย”ติ อายาเทเส จ กเต รูปํ. ธมฺม-กาโมตีทํ ปน ธมฺมสทฺทูปปทสฺส กมุ=กนฺติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธมฺมํ กามยตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ธมฺมจาโรตีทํ ปน ธมฺมสทฺทูปปทสฺส จร=จรเณ, จร=คติภกฺขเนสูติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “ธมฺมํ จรตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๒๕] สญฺญายม นุ (สญฺญายมนุ)
กิมตฺถมิทํ. “กมฺโมปปเท ธาตุยา สญฺญายํ คมฺยมานาย อปจฺจโย โหติ, อุปปทนฺเต นุการาคโม จ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตโต ธาตุคฺ-คหณสฺส จ กมฺมาทิคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “กมฺมสฺมึ อาทิมฺหิ สติ ธาตุยา สญฺญายํ คมฺยมานาย อปจฺจโย จ โหติ, อุปปทนฺเต นุการาคโม จ โหตี”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ สญฺญายติ อตฺโถ เอตายาติ สญฺญา. เตสุ เตสุ ทพฺเพสุ อาโรปิตโวหารสฺเสตมธิวจนํ. ตสฺสํ สญฺญายํ. “กมฺมกรณนิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี”ตฺย-ธิกิจฺจ “กาลภาเวสุ เจ”ติ สตฺตมี. อสทฺท-นุสทฺเทหิ สิวิภตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ ตสฺส โลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อ จ นุ จาติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํ.
เอตฺถจธาตุยาอปจฺจโยติ วตฺวา กิญฺจาปิ นุการาคมสฺส ฐานนิยมมกตํ, ตถาปิ ตสฺมึ รูเป ยุตฺตฏฺฐาเน โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. รูปนิปฺผาทนตฺถํ หิ ลกฺขโณ-ปเทโสติ. เตนาห “นามมฺหิ จ นุการาคโม โหตี”ติ. เอตฺถ จ นุการาคมสฺส อุกาเรน นิทฺเทโส “นุ นิคฺคหิตํ ปทนฺเต”ติ เอตฺถ นุคฺคหณตฺถํ. ตตฺถ จ นูติ วจนํ ภินฺนปฏธโรตฺยาทีสุ “ภิทาทิโต อินฺนอนฺนอีณา วา”ติ สมฺภูตานํ อินฺน-อนฺนปจฺจยานํ นการสฺส วิวชฺชนตฺถํ.
อรินฺทโมติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อรินฺทโมติ อริสทฺทูปปทสฺส ทมุ=ทมเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อรึ ทเมตี”ตฺยตฺเถ อนนฺตรสุตฺตม-ธิกิจฺจีมินา อปจฺจยํ กตฺวา อริสทฺทนฺเต จ นุการาคมํ กตฺวา “นุ นิคฺคหิตํ ปทนฺเต”ติ ตสฺส นิคฺคหิตํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ วคฺคนฺตญฺจ กตฺวา อรินฺทมสทฺทโต เหฏฺฐา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เวสฺสนฺตโรติ อิทํ ปน เวสฺสสทฺทูปปทสฺส ตร=ตรเณอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “เวสฺสํ ตรตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตณฺหงฺ-กโรตีทํ ปน ตณฺหาสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ตณฺหํ กโรตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. เมธงฺกโรตีทํ ปน เมธา-สทฺทูปปทสฺส กร=กรเณอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “เมธํ กโรตี”ตฺยตฺเถ วุตฺต-นเยน อปจฺจยาทึ กตฺวา เมธาสทฺเท อาการสฺส “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ รสฺเส กเต รูปํ. สรณงฺกโรตีทํ ปน สรณสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “สรณํ กโรตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทีปงฺกโรตีทํ ปน ทีปสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “ทีปํ กโรตี”ตฺยตฺเถ อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๒๖] ปุเร ททา จ อึ
กิมตฺถมิทํ. “ปุรสทฺทูปปเท ททอิจฺเจตาย ธาตุยา อปจฺจโย โหติ, ปุร-สทฺเท อการสฺส อึ จ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. ธาตุคฺคหณสฺส จ อาทิคฺคหณสฺส จ อคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “ปุรสทฺเท อาทิมฺหิ สติ ทท-อิจฺเจตาย ธาตุยา อปจฺจโย โหติ, ปุรสทฺเท อการสฺส อึ จ โหตี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ. เอตฺถ อึอิติ กิญฺจาปิ อนิยมวเสน วุตฺตํ, ตถาปิ อาเทโส อิตฺยวคนฺตพฺพํ. เอวํ หิ สติ รูปสฺส สิชฺฌนโต จ ตทตฺถญฺจ สุตฺตารมฺภกรณโต.
ปุรินฺทโทติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ปุรสทฺทูปปทสฺส ทท=ทาเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ณาทโย เตกาลิกา”ติ วุตฺตตฺตา อตีตกาลาเปกฺขํ กตฺวา “ปุเร ทานํ อทาสี”ตฺยตฺเถ อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจีมินา อปจฺจยํ กตฺวา ปุรสทฺเท อการสฺส อึ จ กตฺวา วุตฺตนเยน นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตํ กตฺวา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๒๗] สพฺพโตณฺวุตฺวาวี วา
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพธาตุโต กมฺมาทิมฺหิ วา อกมฺมาทิมฺหิ วา อการ-ณฺวุ-ตุ-อาวีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ธาตุคฺคหณสฺส จ กมฺมาทิคฺคหณสฺส จ อคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “วาคฺคหเณน กมฺมาทิมฺหี”ติมสฺส วิกปฺปนโต จ “สพฺพธาตุโต กมฺมาทิมฺหิ วา อกมฺมาทิมฺหิ วา อการ-ณฺวุ-ตุ-อาวีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ อตฺโถ.
ตกฺกโรตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตกฺกโรติ ตสทฺทูปปทสฺส กร= กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ตํ กโรตี”ตฺยตฺเถ “ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ, สญฺญายม นู”ตฺยธิกิจฺจีมินา อการปจฺจยํ กตฺวา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทึ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ กการสฺส ทฺวิภาเว กเต รูปํ. หิตกโรติ เอตฺถาปิ ทฺวิภาวํ ถเปตฺวา เอเสว นโย.
วินโยตีทํ ปน วิปุพฺพสฺส นี=นเย, นี=ปาปุณเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วิเนติ เอตฺถา”ติ อธิกรณการเก วา “วิเนติ เอเตนา”ติ กรณการเก วา อิมินา อปจฺจยํ “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ วุตฺตตฺตา อีการสฺส เอการวุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ตฺยธิกิจฺจ “เอ อยา”ติ อยาเทสํ กตฺวา นามมิว กตฺวา วินยสทฺทา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
นิสฺสโยตีทํ ปน นิปุพฺพสฺส สิ=เสวายมิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นิสฺสาย นนฺ”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยํ กตฺวา วุทฺธฺยาเทเส จ สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิญฺจ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ สการสฺส เทฺวภาเว กเต รูปํ. รถ-การโกตีทํ ปน รถสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “รถํ กโรตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ กกาเร อการสฺส วุทฺธึ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ณฺวุโน อกาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อนฺนทายโกตีทํ ปน อนฺนสทฺทูปปทสฺส ทา=ทาเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “อนฺนํ ททาตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา ณโลปญฺจ วุทฺธิญฺจ กตฺวา “ณมฺหิ โช รนฺชสฺส ภาวกรเณสู”ตฺยธิกิจฺจ “อาการนฺตานมาโย”ติ ธาตฺวนฺตสฺส อายาเทสํ กตฺวา อการาเทสญฺจ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. วินายโกตีทํ ปน “วินโย”ติ เอตฺถ วุตฺตานํ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส “สตฺเต วิเนตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณฺวุปจฺจยํ กตฺวา การิตมิว กตฺวา ณมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร, เอ อยา”ตฺยธิกิจฺจ “เต อาวายา การิเต”ติ อายาเทสํ กตฺวา อกาเทสสฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. การโกตฺยาทีนิ ตีณิ อกมฺมาทิมฺหิ รูปานิ. เตสมุปฺปตฺติ เหฏฺฐา วุตฺตนยาว.
ตกฺกตฺตาตีทํ ปน ตสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณอิจฺเจตสฺส “ตํ กโรตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ตุปจฺจยํ กตฺวา “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ตฺยธิกิจฺจ “กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมินฺ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ตการํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิญฺจ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ อุการสฺสาการํ กตฺวา สิโลปญฺจ กตฺวา กการสฺส ทฺวิภาเว กเต รูปํ. ทาตาตีทํ ปน ทา=ทาเนอิจฺเจตสฺส ตุปจฺจยนฺตสฺส สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. กตฺตาทีนิ อกมฺมาทิมฺหิ รูปานิ.
ตตฺถจสริตาตีทํ ปน สร=จินฺตายมิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ตุปจฺจเย กเต “หิยฺยตฺตนิสตฺตมิปญฺจมิวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกา อสพฺพธาตุกา”ติ ตุปจฺจยสฺส อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ ธาตุมฺหา อิการาคมํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา กตฺตุสทฺทสฺส วุตฺตนเยน สริตุสทฺทา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ภยทสฺสาวีตีทํ ปน ภยสทฺทูปปทสฺส ทิส=เปกฺขเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “ภยํ ปสฺสตี”ติ อตฺเถ อิมินา อาวีปจฺจยํ กตฺวา ทกาเร อิการสฺส “โลปญฺจ ตตฺรากาโร”ติ วา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วา “ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา อการํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ สการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา ภยทสฺสาวี-สทฺทโต วุตฺตนเยน สิวิภตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. วุตฺติยมาทิสทฺเทน ทินกร-ทิวากร-ภากร-ปภากร-ทีปกร-ยสกร-เจตาจรกาวี-อาทีนิ สงฺคณฺหาติ.
[๕๒๘] วิสรุชปทาทิโต ณ
กิมตฺถมิทํ. “วิส-รุช-ปทอิจฺเจวมาทิโต ณปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. “วิส-รุช-ปทอิจฺเจวมาทีหิ ณปจฺจโย โหตี”ติ อตฺโถ. วิโส จ รุโช จ ปโท จ วิสรุชปทา. วิสรุชปทา อาทโย ยสฺส ธาตุคณสฺส โส วิสรุชปทาทิ. ทฺวนฺทคพฺโภ พหุพฺพีหิ. ตโต “ทูรนฺติกทฺธกาลนิมฺมานตฺวาโลปทิสาโยควิภตฺตารปฺ-ปโยคสุทฺธปฺปโมจนเหตุวิวิตฺตปฺปมาณปุพฺพโยคพนฺธนคุณวจนปฃฺหกถนโถกากตฺตูสุ เจ”ติ ทิสาโยเค ปญฺจมิยา สมฺปตฺเต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ ตทตฺเถ โต-ปจฺจโย โหติ. อิมสฺส ปน “ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ”ติ อิมสฺสานนฺตรมวจนํ อกมฺมาทิมฺหิ วิสาทิโต ณปจฺจยตฺถํ. อญฺญถา อิธ ณคฺคหณมกตฺวา ตตฺเถว ปฅิตพฺพํ ภเวยฺย.
ปเวโสตีทํ ปน ปปุพฺพสฺส วิส=ปเวสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปวิสตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน วุทฺธิมฺหิ กเต นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โรโคตีทํ ปน รุช=โรเคตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “รุชตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปาทิมฺหิ กเต “นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”-ตฺยธิกิจฺจ “กคา จชานนฺ”ติ วา “สจชานํ กคา ณานุพนฺเธ”ติ วา ชการสฺส คการํ กตฺวา โรคสทฺทา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อุปฺปาโทตีทํ ปน อุปุพฺพสฺส ปท=คติมฺหิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อุปฺปชฺชตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปวุทฺธิสฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต ปการสฺส ทฺวิภาเว กเต รูปํ.
ผสฺโสตีทํ ปน ผุส=ผุสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ผุสตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา ณโลปาทิมฺหิ กเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหิ สมฺปตฺเต “ฆฏาทีนํ วา”ติ เอตฺถ วาคฺคหเณน อิมสฺส อาคติคณตฺตา ฆฏาทีสุ ปกฺขิปิตฺวา วุทฺธิมฺหา กเต “ภยทสฺสาวี”ติ เอตฺถ ทกาเร อิการสฺส วุตฺตนเยน อิธ อุการสฺส อการํ กตฺวา สการสฺส จ ทฺวิภาวํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โอโกตีทํ ปน อุจ=วิยตฺติยํ วาจายมิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อุจตี”-ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา ณโลปาทิมฺหิ กเต “โรโค”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อิธ จการสฺส กการํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ภาโวตีทํ ปน ภู,หู=สตฺตายมิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภวตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา ณโลปาทิมฺหิ กเต “นายโก”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อิโธ-การสฺส อาวาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อาโยตีทํ ปน อย,วย, ปย,หย=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อยตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. สํโพโธตีทํ ปน สํปุพฺพสฺส พุธ=อวคมเน, พุธ=ญาเณ, พุธ=โพธเนติ ติณฺณมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สมฺมา พุชฺฌตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. วิหาโรตีทํ ปน วิปุพฺพสฺส หร=หรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วิหรตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๒๙] ภาเว จ
กิมตฺถมิทํ. “ภาวการเกปิ สพฺพธาตูหิ ณปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตโต ณคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต นิยมาภาวา ธาตฺวาธิการตฺตา จ “สพฺพธาตูหิ ภาวตฺเถ คมฺยมาเน ณปจฺจโย โหตี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณํ ณคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. “นนุ นิยมาภาวา อนนฺตรสุตฺเตเนว ภาวตฺเถ ณปจฺจโย ลพฺภเตเวติ. น ลพฺภติ. กสฺมา. “เต กิจฺจา”ติ ปฏิลทฺธกิจฺจสญฺเญ ตพฺพานีย-ณฺย-เตยฺย-ริจฺจปจฺจเย ถเปตฺวา “อญฺเญ กิตฺ”ติ เตหิ อญฺเญสํ กิตสญฺญาย วุตฺตตฺตา จ “กตฺตริ กิตฺ”อิติ ปฏิลทฺธกิตสญฺญานํ กตฺตริ การเก วุตฺตตฺตา จ อสติ อิมสฺมึ อนนฺตรสุตฺเตน กตฺตริเยว ณปจฺจยสฺสูปลพฺภนโต จ. ตสฺมาเวทํ สุตฺตํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
ปาโกติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปาโกติ ปจ=ปาเกตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “ปจฺจเต, ปจนนฺ”ติ วา อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปาทิมฺหิ กเต “โรโค”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อิธ จการสฺส กการํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. จาโคตีทํ ปน จช=หานิมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “จชเต, จชนนฺ”ติ วา อตฺเถ วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทึ กตฺวา ชการสฺส คการํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ยาโค, โยโคตีมานิ ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสุ, ยุช=โยเคติ ทฺวินฺนํ ลทฺธธาตุสญฺญาทีนํ “ยชนํ, ยุชฺชนนฺ”ติ วา อตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา ณโลป-วุทฺธิคการสฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต ยถานุกฺกมโต รูปานิ. ภาโคติ ภช=ปุถกฺ-กรเณ, ภช=เสวายมิจฺเจเตสํ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภชนนฺ”ติ อตฺเถ ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปริทาโหติ ปริปุพฺพสฺส ทห=ภสฺมีกรเณ-อิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปริทหณนฺ”ติ อตฺเถ ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๓๐] กฺวิ จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพธาตูหิ กฺวิปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ”ติ อิโต ธาตุคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต “สพฺพธาตูหิ กฺวิ-ปจฺจโย โหตี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณํ ปน ยถา ภาวการเก “ภาเว เจ”ติ อนิยเมตฺวา วุตฺตตฺตา สพฺพธาตูหิ ณปจฺจโย โหติ, เอวํ กฺวิปจฺจโยปีติ สมฺปิณฺเฑติ. วจน-สิลิฏฺฐตาย วา วุตฺตนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํ. เตเนว ปโยเคปิ วจนสิลิฏฺฐตฺถํ นิปาโต-ปสคฺคา โยเชตพฺพาติ ทสฺเสติ.
สมฺภูตีทํ ปน สํปุพฺพสฺส ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สมฺภวตี”-ตฺยตฺเถ “ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ”ตฺยธิกิจฺจีมินา กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. เอวํ วิภูติ. อุปสคฺโคว วิเสโส.
ภุชโคตีทํ ปน ภุชสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญา-ทิสฺส “ภุเชน คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อิมินา กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน กฺวิโลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สงฺโขตีทํ ปน สํปุพฺพสฺส ขนุ=อวธารเณตีมสฺสีมินา กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน กฺวิโลปํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๓๑] ธราทีหิ รมฺโม
กิมตฺถมิทํ. “ธรอิจฺเจวมาทีหิ รมฺมปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ธโร อาทิ เยสนฺเต ธราทโย. เตหิ ธราทีหิ. อาคติคโณยํ. ปญฺจมี วุตฺตนยาว. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ธมฺโมตีทํ ปน ธร=ธารเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธรติ เตนา”ติ อตฺเถ อิมินา รมฺมปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ จ กเต รูปํ. กมฺมนฺตีทํ ปน กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “กรียตี”ตฺยตฺเถ อิมินา รมฺมปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ จ กเต รูปํ.
[๕๓๒] ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี จ
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺสีล-ตทฺธมฺม-ตสฺสาธุการิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ สพฺพธาตูหิ ณี-ตุ-อาวีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. “ตสฺสีลาทีสุ อตฺเถสุ สพฺพธาตูหิ ณี-ตุ-อาวีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ อตฺโถ. ตสฺสีลํ อาทิ เยสนฺเต ตสฺสีลาทโย. เก เต. ตทฺธมฺม-ตสฺสาธุการิโน. เตสุ ตสฺสีลาทีสุ. คมฺยมาเนสูติ สมฺพนฺโธ. จคฺคหณํ ปจฺจเย สมฺปิณฺเฑติ.
ปิยปสํสีติ อิทํ ปน ปิยสทฺทูปปทสฺส ปปุพฺพสฺส สํส=ปสํสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสฺญญาทิสฺส “ปิยํ ปสํสิตุ๊ สีลํ ยสฺสา”ติ วา อตฺเถ, “ปิยปสํสนสีโล, ปิยปสํสนธมฺโม, ปิยปสํสเน สาธุการี”ติ วา อตฺเถ อิมินา ณีปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา สํโยคนฺตตฺตา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหากเต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
พฺรหฺมจารีตีทํ ปน พฺรหฺมสทฺทูปปทสฺส จร=จรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “พฺรหฺมํ จริตุ๊ สีลํ ยสฺสา”ติ วา อตฺเถ “พฺรหฺมจรณสีโล, พฺรหฺมจรณธมฺโม, พฺรหฺมจรเณ สาธุการี”ติ วา อตฺเถ อิมินา ณีปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิธ ปนาสํโยคนฺตตฺตา วุทฺธิ โหติเอว.
ปสยฺหปวตฺตาตีทํ ปน ปสยฺหสทฺทูปปทสฺส ปปุพฺพสฺส วตุ=วตฺตเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปสยฺห ปวตฺติตุ๊ สีลํ ยสฺสา”ติ วา, “ปสยฺหปวตฺตนสีโล, ปสยฺหปวตฺตนธมฺโม, ปสยฺหปวตฺตเน สาธุการี”ติ วา อตฺเถ อิมินา ตุปจฺจยํ กตฺวา ปสยฺหปวตฺตุสทฺทา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ อุการสฺสาการาเทสํ กตฺวา สิโลเป จ กเต รูปํ.
ภยทสฺสาวีตีทํ ปน ภยสทฺทูปปทสฺส ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญา-ทิสฺส “ภยํ ปสฺสิตุ๊ สีลํ ยสฺสา”ติ วา “ภยทสฺสนสีโล, ภยทสฺสนธมฺโม, ภย-ทสฺสเน สาธุการี”ติ วา อตฺเถ อิมินา อาวีปจฺจยํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
[๕๓๓] สทฺทกุธจลมณฺฑตฺถรุจาทีหิ ยุ
กิมตฺถมิทํ. “สทฺทตฺถ-กุธตฺถ-จลตฺถ-มณฺฑตฺเถหิ จ รุจาทีหิ จ ตสฺสีลาทีสฺ-วตฺเถสุ ยุปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สทฺโท จ กุโธ จ จโล จ มณฺโฑ จ สทฺทกุธจลมณฺฑา. เตสํ อตฺโถ สทฺทกุธจลมณฺฑตฺโถ. สทฺทกุธ-จลมณฺฑตฺโถ อตฺโถ เยสนฺเต สทฺทกุธจลมณฺฑตฺถตฺถา. “พฺรหฺมสฺสโร”ติอาทีสุ วิย “สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ”ติ เอกสฺส อตฺถสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา อิธ สทฺทกุธจล-มณฺฑตฺถาติ วุตฺตํ. รุโจ อาทิ เยสนฺเต รุจาทโย. สทฺทกุธจลมณฺฑตฺถา จ รุจาทโย จ สทฺทกุธจลมณฺฑตฺถรุจาทโย. เตหิ สทฺทกุธจลมณฺฑตฺถรุจาทีหิ.
เอตฺถจสทฺทตฺถา นาม สป=อกฺโกเสตีมสฺสตฺถวาจกา ฆุส=สทฺเท, ภาส= วิยตฺติยํ วาจายํ, ภณ=ภณเนติเอวมาทโย. กุธตฺถา นาม กุธ=โกเปตีมสฺสตฺถ-วาจกา รุส=โรเส, ทุส=โทเส, กุป=โกเป, ทุส=อปฺปีติมฺหีติเอวมาทโย. จลตฺถา นาม จล=กมฺปเนตีมสฺสตฺถวาจกา ผทิ=กิญฺจิจลเน, ภมุ=สญฺจลเน, ภมุ=อนวฏฺฐาเน, ธุ=กมฺปเน, กปิ=จลเนติเอวมาทโย.
มณฺฑตฺถา นาม มฑิ=ภูสายํ, ภูส=อลงฺกาเรติเอวมาทโย. รุจาทโย นาม รุจ=ทิตฺติมฺหีติเอวมาทึ กตฺวา วุตฺตา วา ตปฺปการา วา ชุต=โชตเน, ภาส= ทิตฺติมฺหิ, ทีป=ทิตฺติมฺหีติเอวมาทโย. เตน “สทฺทกุธจลมณฺฑตฺถรุจาทีหิ ตสฺสีลา-ทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจโย โหตี”ติ อตฺโถ.
โฆสโนตีทํ ปน ฆุส=สทฺเทตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โฆสนสีโล, โฆสนธมฺโม, โฆสเน สาธุการี”ตฺยตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ยุปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ยุปจฺจยสฺส อนาเทสํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ภาสโนตีทํ ปน ภาส=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส “ภาสนสีโล”ติอาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โกธโนตีทํ ปน กุธ=โกเปตีมสฺส “กุชฺฌนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. โรสโนตีทํ ปน รุส=โรสเนตีมสฺส “โรสนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยา-ทิมฺหิ กเต รูปํ. โทสโนตีทํ ปน ทุส=โทสเนตีมสฺส “โทสนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
จลโนตีทํ ปน จล=กมฺปเนตีมสฺส “จลนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. กมฺปโนตีทํ ปน กปิ=จลเนตีมสฺส “กมฺปนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยา-ทิมฺหิ กเต “มทา สเร, ยวมทนตรลา จาคมา, กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน”ติ วตฺตมาเน “นิคฺคหิตญฺเจ”ติ นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ ตสฺส วคฺคนฺเต กเต รูปํ. ผนฺทโนตีทํ ปน ผทิ=กิญฺจิจลเนตีมสฺส “ผนฺทนสีโล”ตฺยาทีสฺวตเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
มณฺฑโนตีทํ ปน มฑิ=ภูสายมิตีมสฺส “มณฺฑนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุ-ปจฺจยานาเทสนิคฺคหิตาคมวคฺคนฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. วิภูสโนตีทํ ปน วิปุพฺพสฺส ภูส=อลงฺกาเรตีมสฺส “วิภูสนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. โรจโนตีทํ ปน รุจ=ทิตฺติมฺหีตีมสฺส “โรจนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. โชตโนตีทํ ปน ชุต=โชตเนตีมสฺส “โชตนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. วฑฺฒโนตีทํ ปน วฑฺฒ=วฑฺฒเนตีมสฺส รูปํ.
[๕๓๔] ปาราทิคมิมฺหา รู
กิมตฺถมิทํ. “ปารสทฺทาทิมฺหิ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺมา ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ รู-ปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ปารสทฺโท อาทิ ยสฺส โส ปาราทิ. ปาราทิ จ โส คมิ จาติ ปาราทิคมิ. ตสฺมา ปาราทิคมิมฺหา. “ปาราทิมฺหา คมุ,สปฺป=คติมฺหิจฺเจตมฺหา ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ รูปจฺจโย โหตี”ติ อตฺโถ.
ภวปารคูตีทํ ปน ภวปารสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “ภวปารํ คนฺตุ๊ สีลํ ยสฺสา”ติ วา “ภวปารํ คมนสีโล, ภวปารํ คมนธมฺโม, ภวปารํ คมเน สาธุการี”ติ วา อตฺเถ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี เจ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา รูปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
ปารงฺคโตตีทํ ปน ปารสทฺทูปปทสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “ปารํ คโต”ติ อตฺเถ สติปิ ปาราทิคมิมฺหิ ตสฺสีลาทฺยตฺถาภาวา อิมินา รูปจฺจยมกตฺวา “ภาว-กมฺเมสุ ต”อิตฺยธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ตฺยธิกิจฺจ “คมขนหน-รมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อนุคามีตีทํ ปน อนุปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส “อนุคมนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ สติปิ ตสฺสีลาทฺยตฺเถ อาทิมฺหิ ปารสทฺทาภาวา อิมินา รูปจฺจยมกตฺวา “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี เจ”ติ ณีปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อนฺตคู, เวทคูติอาทีนิปิ “ปารคมิมฺหา รู”ติ วตฺตพฺเพ อาทิคฺคหโณปาตตฺตา สิชฺฌนฺตีติ ทฏฺฐพฺพานิ. อาทิคฺคหณํ หิ อุภยสมาสตฺถํ. อยเมตฺถ หิ สมาโส “ปารสทฺโท อาทิ เยสํ เต ปาราทโย, ปาราทีหิ คมิ ปาราทิคมิ, ตสฺมา ปาราทิคมิมฺหา”ติ.
[๕๓๕] ภิกฺขาทิโต จ
กิมตฺถมิทํ. “ภิกฺข=ยาจเนอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ รูปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ภิกฺขํ อาทิ ยสฺส โส ภิกฺขาทิ. ตสฺมา ภิกฺขาทิโต. จคฺคหณํ รูปจฺจยานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
ภิกฺขูตีทํ ปน ภิกฺข=ยาจเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภิกฺขนสีโล”-ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี จ, ปาราทิคมิมฺหา รู”ตฺยธิกิจฺจีมินา รูปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ รสฺเส กเต รูปํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
วิญฺญูตีทํ ปน วิปุพฺพสฺส ญา=อวโพธเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วิชานนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ วุตฺตนเยน รูปจฺจยํ กตฺวา ราทิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๕๓๖] หนตฺยาทีนํ ณุโก
กิมตฺถมิทํ. “หน=หึสาคติมฺหิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ ณุก-ปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. หนติ อาทิ เยสนฺเต หนตฺยาทโย. เตสํ หนตฺยาทีนํ. ปญฺจมิฏฺฐาเน ฉฏฺฅี. อนฺเตติ วา สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ หนตีติ ธาตุ๊ นิทสฺเสติ. ทุวิโธ หิ ธาตุนิทฺเทโส ตฺยนฺตวเสนิการนฺตวเสน จ. ตสฺสีลาทิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อาฆาตุโกตีทํ ปน อาปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อาหนนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี เจ”ติ อธิกิจฺจีมินา ณุกปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ตฺยธิกิจฺจ “หนสฺส ฆาโต”ติ ฆาตาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
การุโกตีทํ ปน กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กรณสีโล”ตฺยาทีสฺ-วตฺเถสุ อิมินา ณุกปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปาทิมฺหิ กเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๓๗] นุ นิคฺคหิตํ ปทนฺเต
กิมตฺถมิทํ. “ปทนฺเต นุการาคโม นิคฺคหิตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ปทสฺส อนฺโต ปทนฺโต. ตสฺมึ ปทนฺเต.
อรินฺทโมติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๕๓๘] สํหนญฺญาย วา โร โฆ
กิมตฺถมิทํ. “สํปุพฺพาย หนอิจฺเจตาย ธาตุยา อญฺญาย วา ธาตุยา รปจฺจโย โหติ, หนสฺส โฆอาเทโส จ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ โฆติ กิญฺจาปิ อนิยมวเสน วุตฺตํ, ตถาปิ หนการสฺส โฆ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ หิ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ.
สํโฆตีทํ ปน สํปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สมคฺคํ กมฺมํ สมุปคจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อิมินา รปจฺจยํ กตฺวา หนสฺส ฆาเทสญฺจ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ จ กเต รูปํ. ปริกฺขาตีทํ ปน ปริปุพฺพสฺส ขนุ=อวธารเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สมนฺตโต นครสฺส พาหิเร ขญฺญตี”ตฺยตฺเถ อิมินา รปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยา-ทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ จ กเต รูปํ. อนฺตโกตีทํ ปน อนฺตสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณ-ตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อนฺตํ กโรตี”ตฺยตฺเถ อิมินา รปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อุปฆาโตติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อุปปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสูตีมสฺส สติปิ หนสฺมึ อสํปุพฺพตฺตา อิมินา รปจฺจยมกตฺวา “อุปหนตี”ตฺยตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิตฺยธิกิจฺจ “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปาทิมฺหิ กเต รูปํ.
“นนฺวญฺญายาติ วุตฺตตฺตา ภวิตพฺพนฺ”ติ. น ภวิตพฺพํ, เตน สิทฺเธ สติปิ สํหนาตฺยารมฺโภ นิยมาย โหติ, หนอิจฺเจตสฺมา สเจ รปจฺจโย โหติ สํปุพฺพสฺมา วาติ. เตน วุตฺตํ “สมิติ กิมตฺถํ, อุปหนนํ อุปฆาโต”ติ.
[๕๓๙] รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน
กิมตฺถมิทํ. “รมฺหิ ปจฺจเย ปเร รการานุพนฺโธ สพฺโพ ธาตฺวนฺโต รการาทิ โน โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. เอตฺถ จ รมฺหีติ รการานุพนฺธปจฺจยํ สงฺคณฺหาติ, “รกาโร อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ตฺยธิกิจฺจ “สทฺธาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา ตโต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สตฺตมฺเยกวจนํ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ ตสฺส มฺหิอาเทสํ กตฺวา รมฺหีติ วุตฺตตฺตา. รกาโร อาทิ มริยาโท ยสฺส โส ราทิ. โนติ โลปมาห. เตน “รการานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร ราทิ ธาตฺวนฺโต โลโป โหตี”ตฺยตฺโถ. อนฺตโก, ปารคูตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อนฺตโก, ปารคูติ วุตฺตนยาเนว.
สตฺถาตีทํ ปน สาส=อนุสิฏฺฅิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สเทวเก โลเก สาสตี”ตฺยตฺเถ “สาสาทีหิ รตฺถู”ติ รตฺถุปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ราทิโน โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ อุการสฺสาการํ กตฺวา สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. ทิฏฺโฐตีทํ ปน ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ ตการสฺส ริฏฺฐาเทสํ กตฺวา อิมินา ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ จ กเต รูปํ.
[๕๔๐] ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา
กิมตฺถมิทํ. “ภาวกมฺมการเกสุ สพฺพธาตูหิ ตพฺพ-อนียอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ภาโว จ กมฺมญฺจ ภาว-กมฺมานิ. เตสุ ภาวกมฺเมสุ. ตพฺโพ จ อนีโย จ ตพฺพานียา. เอตฺถ จ ภาโว นาม “ปจนํ ภวนํ ลวนนฺ”ติอาทีหิ วุจฺจมาโน เกวโล ธาตฺวตฺโถ. กมฺมํ นาม “ยํ กโรติ ตํ กมฺมนฺ”ติ วุตฺตํ.
“นนฺวิหาสติปิ ภาวกมฺมคฺคหเณ ‘เต กิจฺจา’ติ ตพฺพาทีนํ ริจฺจปจฺจย-ปริยนฺตานํ กิจฺจสญฺญาย วิหิตตฺตา จ ‘ภาวกมฺเมสุ กิจฺจกฺตกฺขตฺถา’ติ กิจฺจานํ ภาวกมฺเมสุ นิยมิตตฺตา จาธิปฺเปตตฺโถ สิชฺฌเตวา”ติ. สิชฺฌติ. เอวํ สนฺเตปิ ‘นนฺทาทีหิ ยู’ติ วุตฺตํ ยุปจฺจยมธิกิจฺจตฺตา กตฺตริ สิยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ. เอวํ สนฺเต กสฺมาว ตตฺถ น วุตฺตนฺติ. อิธาปิ กิญฺจิมตฺตตฺถสมฺภวโต อิธ วุตฺโต. อิธ วุตฺโต หิ กิจฺจปจฺจยานํ สภาวญฺจ ทีเปติ, อุตฺตรตฺร วตฺติตฺวา ยถาธิปฺ-เปตตฺถญฺจ สาเธตีติ.
ภวิตพฺพนฺตีทํ ปน ภู,หู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภวนํ”ตฺยตฺเถ อิมินา ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา “หิยฺยตฺตนิสตฺตมิปญฺจมิวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกา อสพฺพธาตุกา”ติ อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ อวาเทสํ กตฺวา ภวิตพฺพสทฺทโต กิจฺจตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุ๊สเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิสฺส อํอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ภวนียนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อิการาคมาภาโวว วิเสโส.
อาสิตพฺพนฺตีทํ ปน อาส=อุปเวสเนตีมสฺส “อาสนียนฺ”ติ อตฺเถ ตพฺพาทิมฺหิ กเต รูปํ. อาสนียนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อิการาคมาภาโวว วิเสโส.
ปชฺชิตพฺพนฺตีทํ ปน ปท=คติมฺหีตีมสฺส “ปชฺชนียนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิการาคมํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺสา”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ทฺวิภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปชฺชนียนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อิการาคมาภาโวว วิเสโส.
กตฺตพฺพนฺตีทํ ปน กร=กรเณตีมสฺส อิมินา ตพฺพปจฺจยํ กตฺวา “นม-กรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหิ, กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมึ”ตฺยธิกิจฺจ “ตุ๊ตุนตพฺเพสุ วา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ตตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. กรณียนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ตตฺตา-ภาโว จ “รหาทิโต ณ”อิติ นการสฺส ณตฺตญฺจ วิเสโส.
คนฺตพฺพนฺตีทํ ปน คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส “คมนียนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ตพฺพปจฺจยาทิมฺหิ กเต “คมขนหนาทีนํ ตุ๊ตพฺพาทีสุ น”อิติ ธาตฺวนฺตสฺส นตฺตา-ทิมฺหิ กเต รูปํ. คมนียนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. นตฺตาภาโวว วิเสโส.
[๕๔๑] โณฺย จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพหิ ธาตูหิ ภาวกมฺเมสุ ณฺยปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ภาวกมฺมคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหเณน ปเนตฺถ เตยฺยปจฺจโย โหติ. เตน “ญาเตยฺยํ, ทฏฺเฐยฺยํ, ปตฺเตยฺยํ”ตฺยาทีนิ สิชฺฌนฺติ. เตสํ ปน ญา=อวโพธเน, ทิส=เปกฺขเน, ปท=คติมฺหีตีเมสํ ลทฺธธาตุ-สญฺญาทีนํ อิมินา เตยฺยปจฺจยํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
ตตฺถจทฏฺเฐยฺยนฺติ เอตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ทกาเร อิการสฺส อการํ กตฺวา สการสฺส “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตา-เทสโลปาคมา เจ”ติ วา “ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ฏการํ กตฺวา ตการสฺส จ ฐการํ กตฺวา ปรกฺขรูปคมํ วา กาตพฺพํ. “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ตการสฺส รฏฺฐาเทสํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิโลปํ วา กาตพฺพํ.
การิยนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ การิยนฺติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “กตฺตพฺพนฺ”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ณฺยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน การิตมิว กตฺวา ณโลปวุทฺธิโย จ วุตฺตนเยน อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม อิการาคมญฺจ กตฺวา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เชยฺยนฺติ ชิ=ชเยอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “เชตพฺพนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ณฺยปจฺจยํ กตฺวา การิตมิว กตฺวา ณโลปาทิมฺหิ กเต “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ยการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. เนยฺยนฺตีทํ ปน นี=นเย, นี=ปาปุเณตีเมสํ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “เนตพฺพนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ณฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๔๒] กรมฺหา ริจฺจ
กิมตฺถมิทํ. “กรอิจฺเจตสฺมา ภาวกมฺเมสุ ริจฺจปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ภาวกมฺมคฺคหณญฺเจหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
กิจฺจนฺตีทํ ปน กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กรณียนฺ”ติ อตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ริจฺจปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๔๓] ภูโตพฺพ
กิมตฺถมิทํ. “ภูอิจฺเจตสฺมา ณฺยปจฺจยสฺส อูการโต ปฏฺฐาย อพฺพาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ณฺยคฺคหณํ ภาวกมฺมคฺคหณญฺเจหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ตตฺถ จ ภูโตติ “ภุสฺส อู”ตฺยตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ตฺยธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต ภูสทฺทา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา “ทูรนฺติกทฺธกาล-นิมฺมานตฺวาโลปทิสาโยควิภตฺตารปฺปโยคสุทฺธปฺปโมจนเหตุวิวิตฺตปฺปมาณปุพฺพโยค-พนฺธนคุณวจนปฃฺหกถนโถกากตฺตูสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน มริยาทตฺเถ ปญฺจมิยา สมฺปตฺเต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ ตทตฺเถ โตปจฺจเย กเต รูปํ. เตน “ภูอิจฺเจตสฺส อูการโต ปฏฺฐายา”ติ อตฺโถ ยุชฺชติ. เตนาห “อูกาเรน สหา”ติ.
อถวาอนฺเตนอพฺพาอนฺตพฺพาติ วตฺตพฺเพ อนฺตสทฺทสฺส
วณฺณาคโม วณฺณวิปริยาโย
เทฺว จาปเร วณฺณวิการนาสา
ธาตุสฺส อตฺถาติสเยน โยโค
ตทุจฺจเต ปญฺจวิธํ นิรุตฺตีติ
วุตฺตตฺตา “ทฏฺเฐยฺยนฺ”ติ เอตฺถ สการสฺส ฏการกรณตฺถํ วุตฺตนเยน อนฺตโลปํ กตฺวา ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ‘ภูโตพฺพา’ติ วุตฺตนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํ. อถ วา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ อิโต อนฺตคฺคหณํ มณฺฑูกคติกวเสน “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา ตติเยกวจนนฺเตน สมฺพนฺโธ โหติ.
ภพฺโพตีทํ ปน ภู,หู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภวิตพฺโพ”-ตฺยตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ตฺยธิกิจฺจ “โณฺย จา”ติ ณฺยปจฺจยํ กตฺวา “โณฺย เจ”ตฺยธิกิจฺจีมินา อูกาเรน สห ตสฺส อพฺพาเทสํ กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๕๔๔] วทมทคมุยุชครหาการาทีหิ ชฺชมฺมคฺคยฺเหยฺยา คาโร วา
กิมตฺถมิทํ. “วท=วิยตฺติยํ วาจายํ, มท=อุมฺมาเท, คมุ,สปฺป=คติมฺหิ, ยุช= โยเค, ครห=นินฺทายนฺติอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ จ อาการนฺตาหิ ธาตูหิ จ ปรสฺส ณฺยปจฺจยสฺส ธาตฺวนฺเตน สห ยถาสงฺขฺยํ ชฺช-มฺม-คฺค-ยฺห-เอยฺยอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปน ภาวกมฺเมสุ, ครหสทฺทสฺส จ คาราเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. ภาวกมฺมคฺคหณญฺจ ณฺยคฺคหณญฺจ วตฺตเต. “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ อิโต อนฺตคฺคหณญฺจ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ “คาราเทโส กิญฺจาปิ อนิยมวเสน วุตฺโต, ตถาปิ ครหสฺเสว โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ จ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ.
ตตฺถจอาการนฺตา ธาตุโย นาม ทา=ทาเน, ปา=ปาเน, หา=จาเค-อิจฺเจวมาทโย. วชฺชนฺตฺยาทีนฺยุทาหรณานิ. เตสํ ปน เหฏฺฐา วุตฺเตหิ ลทฺธธาตุ-สญฺญาทีหิ สทฺเทหิ “วตฺตพฺพนฺ”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ตฺยธิกิจฺจ “โณฺย เจ”ติ ณฺยปจฺจยํ กตฺวา ตเมว สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺเตน สห ตสฺส ชฺชาทฺยาเทเส กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิญฺจ กตฺวา ครหสทฺทสฺส คาราเทสญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๕๔๕] เต กิจฺจา
กิมตฺถมิทํ. “เหฏฺฐา วุตฺตา เย ตพฺพปจฺจยาทโย ริจฺจปจฺจยนฺตา ปจฺจยา, เต กิจฺจสญฺญาติ เวทิตพฺพา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิทํ ปน “ภาวกมฺเมสุ กิจฺจกฺตกฺขตฺถา”ติ เอตฺถ อิเมสํ คหณตฺถํ.
[๕๔๖] อญฺเญ กิตฺ
กิมตฺถมิทํ. “เตหิ อญฺเญ ปจฺจยา กิตฺสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อิทํ ปน “กตฺตริ กิตฺ”อิติ เอตฺถ เตสํ คหณตฺถํ.
[๕๔๗] นนฺทาทีหิ ยุ
กิมตฺถมิทํ. “ภาวกมฺเมสุ นนฺท=สมิทฺธิมฺหิ, นนฺท=นนฺทเนอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ยุปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ภาวกมฺมคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
นนฺทนนฺตีทํ ปน นนฺท=สมิทฺธิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นนฺทียเต, นนฺทิตพฺพนฺ”ติ วา อตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ตฺยธิกิจฺจีมินา ยุปจฺจยํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ตสฺสานาเทสํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. คหณนฺตีทํ ปน คห=อุปาทาเนตีมสฺส “คหณียนฺ”ติ อตฺเถ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. จรณนฺตีทํ ปน จร=จรเณตีมสฺส “จริตพฺพนฺ”ติ อตฺเถ ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิเมสํ ปน ทฺวินฺนํ “รหาทิโต ณ”อิติ นการสฺส ณการกรณเมว วิเสโส.
[๕๔๘] กตฺตุกรณปเทเสสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “กตฺตุกรณาธิกรณการเกสุ สพฺพธาตูหิ ยุปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. เอตฺถ จ ปเทโสติ อธิกรณการกสฺเสตํ อธิวจนํ. ทฺวิปทมิทํ. ยุคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ “กตฺตุกรณาธิกรณ-การเกสุปิ ยุปจฺจโย โหตี”ติ สมฺปิณฺเฑติ.
กตฺตริ ตาว รโชหรณนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน รชสทฺทูปปทสฺส หร= หรเณตีมสฺส “รชํ หรตี”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ยุปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสานาเทสณตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กรเณ ตาว กรณนฺตฺยุทาหรณํ. ตํ ปน กร=กรเณตีมสฺส “กโรติ เตนา”ติ อตฺเถ ยุปจฺจยานาเทสณตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ปเทเส ตาว ฐานนฺตฺยุทาหรณํ. ตํ ปน ฐา=คตินิวตฺติมฺหีตีมสฺส “ติฏฺฐนฺติ เอตฺถา”ตฺยตฺเถ ยุปจฺจยานาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๕๔๙] รหาทิโต ณ
กิมตฺถมิทํ. “รการ-หการนฺเตหิ อนาเทสสฺส โณ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. มณฺฑูกคติยา อนฺตอิตฺยานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ. อาทิสทฺเทน ญการํ สงฺคณฺหาติ.
เตนวิญฺญาณนฺติอาทีสุ วิปุพฺพสฺส ญา=อวโพธเนตีมสฺส “วิชานาตี”ติ อตฺเถ “นนฺทาทีหิ ยู”ติ อธิกิจฺจ “กตฺตุกรณปเทเสสุ เจ”ติ กตฺตริ ยุปจฺจเย กเต วุตฺตนเยน ตสฺสานาเทเส กเต นการสฺส ณกาโร โหติ. เอตฺถ ปน “กิญฺจาปิ ‘อสุกสฺส ณกาโร โหตี’ติ น วุตฺตํ, ตถาปิ นการสฺเสว ณกาโร โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ จ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ. เอตฺถ หิ “นการสฺสา’ติ วุตฺเต ‘คหณียํ, กรณียํ’ตฺยาทีสุ นีการสฺส น สิยา. นีการสฺสาติ วุตฺเต ‘กรณํ, คหณนฺ’ติอาทีสุ นการสฺส น สิยาติ สพฺพสาธารณวเสเนวํ วุตฺตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. อิธ ปนานนฺตรสุตฺตทฺวเยน ยุปจฺจยสฺส วุตฺตตฺตา ตสฺส จ “อนกา ยุณฺวูนมิ”ติ อนาเทสสฺส วุตฺตตฺตา “กาเก วารย ตณฺฑุลา”ติอาทีนิ วิย ปจฺจาสนฺนวเสน วา “ขทิรวนนฺ”ตฺยาทีนิ วิย เยภุยฺยวเสน วา ‘อนาเทสสฺสา’ติ อาหาติ ทฏฺฐพฺพํ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ตตฺถ จ ปูรณนฺติ ปูร= ปูรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส ยุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ กิพฺพิธานกปฺเป
ปฐโม ปริจฺเฉโท
-------------------------