อภิธานปฺปทีปิกา-ฏีกา (3)
๓. สามญฺญกณฺฑ
๑. วิเสสฺยาธีนวคฺควณฺณนา
๖๙๑. อิห วกฺขมาเน สามญฺญกณฺเฑ สางฺโคปางฺเคหิ องฺคอุปางฺคทฺวยสหิเตหิ วิเสสฺยาธีเนหิ วิเสสฺยายตฺเตหิ วิเสสนสทฺเทหิ โสภนาทีหิ สํกิณฺเณหิ อญฺญมญฺญวิชาติยตฺเถหิ ทพฺพกฺริยาคุณาทีหิ อเนกตฺเถหิ สมยวณฺณาทีหิ อพฺยเยหิ จิรสฺสมาทีหิ จ กมา กมโต วคฺคา กถฺยนฺเต, เต จ ปุพฺพวคฺคสนฺนิสฺสยา, ตถา หิ โสภนาทโย เทวมนุสฺสาทีสุ วิเสสนภาเวน สมฺพนฺธา, กฺริยาทโย ตุ ตทาธารตาย, สมยาทโย วาจกตาย, จิรสฺสมาทโย ตํกฺริยาวิเสสนภาเวน, ตโตเยว สาธารณตฺตา สามญฺญกณฺฑมิทํฯ
๖๙๒. อิห สตฺเถ ภิยฺโย รูปนฺตรา ลิงฺควินิจฺฉโย, โส อตฺราปิ วคฺเค ภิยฺโย รูปนฺตราเยวาติ วิปฺปฎิปตฺตินิราสตฺถํ พฺยาปกนฺยายมาห ‘‘คุณิ’’จฺ จาทินาฯ ตสฺสตฺโถ – วิเสสนภูตา สพฺเพ คุณสทฺทา, ทพฺพสทฺทา, กฺริยาสทฺทา จ วิเสสฺยาธีนภาเวน เหตุนาเยว, น ภิยฺโย รูปนฺตราปิ วิเสสนสทฺเทน สมลิงฺคิโน สิยุนฺติ, ยถา – โสภนา อิตฺถี, โสภโน ปุริโส, โสภนํ จิตฺตํฯ
๖๙๓-๖๙๖. สุภนฺตํ โสภเนฯ สุภ โสภเน, ยุฯ รุจ ทิตฺติยํ, อิโรฯ สาธ สํสิทฺธิยํ, อุฯ มนํ โตเสตีติ มนุญฺญํฯ ญา ปริมาณโตสนนิสามเนสุ, อนฺตสฺสุกาโร, มนํ อา ภุโส โตเสตีติ วา มนุญฺญํ, ตทา ‘‘มโน อญฺญ’’นฺติ เฉโท, อาโลโปฯ จร คติภกฺขเนสุ, ณฺวุ, จรติ จิตฺตเมตฺถาติ จารุฯ สุฎฺฐุ ทรียเต สุนฺทรํ, ทร ทารเณ ฯ วคฺค คมเน, อุ, วคฺคุฯ มโน รมติ อสฺมึฯ กมุ อิจฺฉายํ, โตฯ หรติ จิตฺตํ หารี, ณีฯ มน ญาเณ, ชุ, มโน ชวติ ยสฺมึ วา มญฺชุ, นโลโปฯ ปิยสีลยุตฺตตาย เปสลํ, ปิยสฺส เป, อีสฺสตฺตํฯ ภทิ กลฺยาเณ, โทฯ วา คติยํ, โมฯ กล สงฺขฺยาเน, ยาโณฯ มนํ อปฺเปติ วเฑฺฒตีติ มนาปํ, มโน อปฺโปติ ยสฺมินฺติ วา มนาปํ, อาป ปาปุณเน, อปาทิปุพฺโพ จฯ ลภิตพฺพนฺติ ลทฺธํ, โต, สกตฺเถ โกฯ สุภตีติ สุภํ, สุนฺทเรน สภาเวน ภวตีติ วา สุภํฯ
ปุงฺควนฺตํ อุตฺตเม, อุพฺภุโต อตฺยตฺถํ อุตฺตโม, อุภสทฺทโต อุพฺภุตตฺถโต วิเสสตฺเถ ตโม, อุคฺคตตมตฺตา วา อุตฺตโมฯ วร ปตฺถนายํ, ปวโรฯ อิฎฺฐปจฺจเย วุฑฺฒสฺส ชาเทโส, เชฏฺโฐฯ ปกฎฺฐํ มุขํ อารมฺโภ อสฺส ปมุโขฯ นตฺถิ อุตฺตโร อุตฺตโม ยสฺมา อนุตฺตโรฯ ปมุโข จ อนุตฺตโร จาติ ทฺวนฺโทฯ อปาทิปุพฺเพ วโรฯ มุขมิว มุโขฺย, อิวตฺเถ โยฯ ปทธาตีติ ปธานํ, ยุฯ ปมุขภาเว ติฎฺฐตีติ ปาโมกฺโข, อุภยตฺราปิ วุฑฺฒิฯ ปกฎฺฐํ ราตีติ ปรํ, โณฯ ‘‘อคฺค’’นฺติ ชานิตพฺพนฺติ อคฺคญฺญํ, ‘‘อคฺค’’นฺติ ปมานิตพฺพนฺติ วา อคฺคญฺญํฯ อุตฺตโร อุตฺตมสทิโสฯ ปธานภาวํ นีตํ ปณีตํ, นี นเย, กมฺมนิ โณฯ ปรํ ปจฺจนีกํ มาเรตีติ ปรมํ, ปกฎฺฐภาเว รมตีติวา ปรมํ, โณฯ อิยิฏฺเฐสุ ปสตฺถสฺส, วุฑฺฒสฺส จ โส, เสยฺโย, เสฏฺโฐ จ, ‘‘กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต’’ติ อิสฺเสฯ คามํ เนตีติ คามณิ, ‘‘ตสฺสีลาทีสุ ณี ตฺวาวี จา’’ติ ณี, รสฺโส, คามณิฯ สนฺตตมตาย สตฺตโม, สนฺตโต ตโม, สนฺตสฺส จ โสฯ วิเสสียเตติ วิสิฏฺโฐ, สิส วิเสสเน, โตฯ อร คมเน, ณฺโย, อิการาคโม, อริโยฯ นตฺถิ อคฺโค ยสฺมา นาโค, ทีฆาทิ, คโลโป จฯ อิ คติยํ, ณฺวุ, อิสฺเส, อโลโป จ, เอโก, สทิสรหิตตาย วา เอกีภาเว ติฎฺฐตีติ เอโก, โกฯ อุสฺสาเปติ ปจฺจนีเกติ อุสโภ, อุส ทาเห, อโภ ฯ อช คมเน, อ, ชสฺส โค, ทฺวิตฺตํ, อคฺโคฯ มุจ โมจเน, หีนมชฺฌิมภาเวหิ มุจฺจตีติ โมกฺโข, โต, ตสฺส โขฯ โมกฺข โมจเน วา, อฯ ปธานภาวํ คจฺฉตีติ ปุงฺคโว, ยทาทิ, ปุกฺขโลปฺยตฺร, ปุส วุฑฺฒิมฺหิ, อโล, สสฺส โข, อสรูปทฺวิตฺตํฯ เอเต จุตฺตมาทโย สมาสคาปิ อสมาสคาปิ อุตฺตมตฺถวาจกาฯ อมรโกเส ปน นาโคสภปุงฺควานํ สมาสคตฺเตเยว อุตฺตมตฺถวาจกตา วุตฺตา, วุตฺตญฺจ –
‘‘อุตฺตรสฺมึ ปเท พฺยคฺฆ-ปุงฺคโว’สภกุญฺชรา;
สีหสทฺทูลนาคาทฺยา, ปุเม เสฎฺฐตฺถโคจรา’’ติ [อมร ๒๑.๕๙]ฯ
ตสฺสตฺโถ – พฺยคฺฆาทโย กมฺมธารยสมาเส สติ อุตฺตรปทีภูตา เสฎฺฐตฺถวิสยา ปุพฺพปทสฺส เสฎฺฐตฺถวาจกา ปุลฺลิงฺคา จ ภวนฺติ, ยถา ‘‘ปุริสพฺยคฺโฆ, มุนิปุงฺคโว’’อิจฺจาทิฯ สีหาทโย, อาทินา วราหปุณฺฑรีกโธรยฺหโสวีราทโย จ สมาสคา กมฺมธารยสมาเส อุตฺตรปทภูตา เสฎฺฐตฺถวาจกา ปุเมว ภวนฺติ, ยถา ‘‘สกฺยสีโห, กวิกุญฺชโร, ปุริสสทฺทูโล, ปุริสวราโห’’อิจฺจาทิฯ
๖๙๗. จิตฺตสฺส, อกฺขิโน จ ปีติชนกํ วตฺถุ อพฺยาเสกํ, อเสจนญฺจ นาม, น พฺยาสิญฺจนฺติ นกฺขรนฺติ นยนมนานิ ยสฺมาติ อพฺยาเสกํ, อเสจนญฺจ, น พฺยาสิญฺจนฺติ จ ยสฺมึ อาคนฺตุกภูตานิ อญฺญรสานีติ วา อพฺยาเสกํ, อเสจนญฺจฯ โณ, ยุ จฯ
ฉกฺกํ อิฏฺเฐ วตฺถุมฺหิฯ อิจฺฉิตพฺพํ, เอสิตพฺพนฺติ วา อิฎฺฐํ, อิสุ อิจฺฉายํ, อิส คเวสเน จ, โตฯ สุภตฺตํ คจฺฉตีติ สุภคํ, กฺวิฯ หทเย สาธุ, หทยสฺส วา ปิยนฺติ หชฺชํ, โณ, ทนฺตสฺส โลโป, ทฺยสฺส ชฺโชฯ ทยิตพฺพํ อาทาตพฺพนฺติ ทยิตํ, โตฯ วลฺล สํวรเณ, กมฺมนิ อโภฯ ปิยายิตพฺพนฺติ ปิยํ,ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, ณฺโย, รสฺสาทิฯ
๖๙๘. ติกํ ตุจฺเฉฯ ตุจ วินาเส, โฉฯ ริจ วิโยชนสมฺพชฺฌเนสุ, สมฺพชฺฌนํ มิสฺสนํ, โต, สกตฺเถ โกฯ สุนสฺส หิตํ สุญฺญํ, โย, นฺยสฺส ญฺโญ, สุน คติยํ วา, โยฯ ทฺวยํ อสาเรฯ ผล นิปฺผตฺติยํ, อุ, คุ วาฯ ปุพฺพตฺร โคนฺโต, อสฺเส, เผคฺคุฯ
ติกํ ปวิตฺเตฯ เมธ หึสาสงฺคเมสุ, เมธียเต สงฺคมียเต เมชฺฌํ, ณฺโย, ฌสฺส โฌ, อสรูปทฺวิตฺตํฯ ปุ ปวเน, โต, ทีฆาทิฯ วุฑฺฒาวาเทโส, อิการาคโม จฯ ทฺวยํ อวิรทฺเธฯ น วิรชฺฌตีติ อวิรทฺโธ, รธ หึสาปราธาปคมเนสุ, โตฯ ‘‘ธฒภเหหิ ธฒา เจ’’ติ ตสฺส โธฯ ปณ พฺยวหารถุตีสุ, ณฺวุ, วิรทฺธโวหาเรน น ปณาเมตีติ อปณฺณโกฯ
๖๙๙-๗๐๑. ทฺวยํ ชาตฺยาจาราทินา อนินฺทิเตฯ อุปุพฺโพ, ปปุพฺโพ จ กส วิเลขเน, หึสายญฺจ, โต, ‘‘สาทิสนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ’’ติ สหาทิพฺยญฺชเนน ตสฺส ฏฺโฐฯ
คารยฺหนฺตํ ชาตฺยาจาราทินา นินฺทิเตฯ นิหียเตติ นิหีโน, หา จาเค, อิโน, ทีโฆฯ อปาทิปุพฺเพ หีโนฯ ลม นินฺทายํ, ณฺวุ, ลามโกฯ กิฎ คติยํ, ปติ นิปุพฺโพ ตุ นินฺทายํ, โฐ, ปติกิฎฺฐํ, นิกิฎฺฐญฺจฯ อิตฺตรสทฺโท ลามกตฺถวาจโก ปาฎิปทิโก, ‘‘ชาตฺยาจาราทีหิ นิหีโนย’’นฺติ อวทิตพฺโพติ อวชฺโช, ตพฺภาวตฺโถ เจตฺถ อกาโรฯ วท วิยตฺติยํ วาจายํ, ณฺโย, ทฺยสฺส ชฺโชฯ กุจฺฉา สญฺชาตา อสฺส กุจฺฉิโตฯ อโธภาเค ชาโต อธโม, โอสฺสตฺตํฯ อุม นินฺทายํ, กมฺเม อ, สกตฺเถ โก, อุสฺโส, โอมโกฯ ครหิตพฺโพติ คารยฺโห, ครห นินฺทายํ, ณฺโย, วณฺณวิปริยโยฯ
ทฺวยํ มลยุตฺเตฯ มลยุตฺตตาย มลีโน, อิโน, ทีโฆฯ อสฺสตฺถฺยตฺเถ อี, มสปจฺจเย มลีมโส, กจฺจรํ, มลทูสิตมฺปิ, กุจฺฉิตํ จรตีติ กจฺจรํฯ
ติปาทํ วิปุเลฯ พฺรห วุทฺธิยํ, ราชาทิ, พฺรหาฯ มห ปูชายํ, อนฺโตฯ ปุล มหตฺเต, วิปุลํฯ สล คมเน, วิสาลํ, โณฯ ปถ สงฺขฺยาเน, อุโล, อสฺสุ, ปุถุลํ, อุมฺหิ ปุถุฯ คร เสจเน, อุ, ครุฯ อร คมเน, อุ, อสฺสุ, อุรุฯ ตนุ วิตฺถาเร, โต, อิณฺณาเทโส, ตสฺส โถ, อสฺสิ, อสรูปทฺวิตฺตํ, วิตฺถิณฺณํฯ
วฐรนฺตํ ถูเลฯ ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, อิโนฯ ถูล ปริพฺรูหเน, อฯ ปีธาตุโต อีวโร, ปีวรํฯ ลปจฺจเย ถุลฺลํ, รสฺสาทิฯ วท วิยตฺติยํ วาจายํ, วทตีติ วฐรํ, อโร, ทสฺส โฐฯ ถูลมุปจิตมํสวิปุลายตมํสาทิฯ
ทฺวยํ สนฺนิจิเตฯ อานิปุพฺโพ จิ จเย, กมฺเม โต, อาจิตํ, นิจิตญฺจฯ
๗๐๒. สิโลโก สพฺพสฺมึฯ สรตีติ สพฺพํ, โว, รสฺส จ โวฯ สํปุพฺโพ อสุ เขปเน, โต, สมตฺตํ, อถ วา สม ติม เวกลฺลพฺเย, โต, สมตฺตํฯ น ขิยตีติ อขิลํ, โล, อขิลํ, นิขิลญฺจ ตถาฯ สก สตฺติยํ, อโล, กลาภิ อวยเวหิ สห วตฺตเตติ วา สกลํฯ เสสโต อวสิฎฺฐโต นิคฺคตํ นิสฺเสสํฯ กส คมเน, อิโน, ณตฺตํ, กสิณํฯ น เสสํ อวสิฎฺฐํ อเสสํฯ อคฺเคน สิขเรน สงฺคตํ สมคฺคํฯ กเต สมาเส ปุพฺพนิปาโต อภิธานาฯ อูน ปริหาเน, น อูนํ อสฺมึ อนูนกํ, โกฯ
๗๐๓. พหุลนฺตํ พหุตฺเต, ภาเวติ วเฑฺฒตีติ ภูริ, ภู สตฺตายํ, ริ, ภูริ, ทีฆาทิ, รสฺสนฺโต, อีมฺหิ ภูรี, เมธาฯ ปหุ สตฺติยํ, โต, อุการาคโม, ปปุพฺโพ หู สตฺตายํ วา, รสฺโสฯ ปจิ วิตฺถาเร, อุโร, ปจุรํฯ ภี ภเย, ภายติ ยสฺมาติ ภิยฺโย, ทฺวิตฺตํฯ สมฺปโหตีติ สมฺปหุลํ, โลฯ พห วุฑฺฒิยํ, อุ, พหุฯ เยภุยฺยสทฺโท พหุลตฺถวาจโก ปาฎิปทิโกฯ พหู อตฺเถ ลาภีติ พหุลํฯ
ทฺวยํ พหิคเตฯ พหิ ชาตํ พาหิรํ, อิรณฯ
๗๐๔-๗๐๖. เยสํ ปทตฺถานํ มตฺตํ ปมาณํ สตาทิโต ปรํ อธิกํ ภวติ, เต ปโรสตาทีฯ อาทินา ปโรสหสฺสาทิฯ สตโต ปโร ปโรสตํฯ สหสฺสโต ปโร ปโรสหสฺสํ, ปรสฺส ปุพฺพนิปาโต อภิธานา ปรสทฺทา โอการาคโมฯ ปชฺชํ อปฺเปฯ ปริโต อตฺตํ ขณฺฑิตํ ปริตฺตํฯ สุข ตกฺริยายํ, ตกฺริยา สุขนํ, อุโมฯ สุจ โสจเน วาฯ ขุท ปิปาสายํ, โท, ขุทฺทํฯ ถุจ ปสาเท, โณฯ อล ภูสนปริยตฺตินิวารเณสุ, โป, ลสฺส โป, อปฺปํฯ กิส ตนุกรเณ, โณฯ ตนุ วิตฺถาเรฯ จิ จเย, อุโล, ทฺวิตฺตํ, จุลฺลํ, นีเจ ปน จุลฺโลฯ มา มาเน, ฉทาทีหิ โตฯ รสฺสาทิ, มตฺตา, อิตฺถิยํฯ ลิส อปฺปีภาเว, อฯ ลู เฉทเน, ลุยเตติ ลโว, อฯ อณ คตฺยตฺโถ, อุฯ กณ สทฺเท, อ, กโณฯ ลวาทีหิ สห กโณ ปุเม, วุตฺตญฺจ อมรโกเส ‘‘ปุเม ลวเลสกณาณโว’’ติ [อมร ๒๑.๖๒]ฯ
ญตฺตนฺตํ สมีเปฯ สงฺคตา อาโป ยสฺมึ สมีปํ, อาสฺสีฯ ปาทิโต ยทาทินา กโฎ, นิกโฎ, นตฺถิ กโฎ อาวรณํ เอตสฺสาติ วา นิกโฎฯ สทสฺมา โต, อาสนฺโนฯ กณฺฐํ สมีปํ อุปคตํ อุปกฏฺโฐฯ ‘‘กณฺโฐ คเล สนฺนิฎฺฐาเน, สทฺเท มทนปาทเป’’ติ หิ นานตฺถสงฺคโห, อิธ ปน กณฺฐสฺส กฎฺฐาเทโส, ณโลโป วาฯ อภฺยาสีทตีติ อภฺยาโสฯ ‘‘อภฺยาโส ตุ สมีปมฺหิ, ปุมา อภฺยสเนปิ เจ’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๒๑.๖๗] รภโสฯ สห อนฺเตน สนฺติกํ, สกตฺเถ อิโกฯ วิทูรปฎิปกฺขตฺตา อวิทูรํฯ สงฺคตํ อนฺตํ สามนฺตํ, สสทฺทสฺส ทีโฆ, นิคฺคหีตสฺส โม, สํ นิปุพฺโพปิ กฎฺฐสทฺโท สมีปตฺโถเยวาติ ทสฺสนตฺถํ อุทาหฎํ, กส วิเลขเน วา, โต, สนฺนิกฎฺฐํฯ อนฺติกภาวํ อุปคตํ อุปนฺติกํฯ สห กาเสน วตฺตเต สกาสํ, กาส ทิตฺติยํฯ อนฺตโยคา อนฺติกํ, อิโกฯ ญายเตติ ญตฺตํ, โต, สกาสส ทฺเทน สนิฑสเทสสวิธสมริยาทสเวสาปิ คยฺหนฺติฯ สห นิเฑน, สห เทเสน, สห วิธาย, สห มริยาทาย, สห เวเสน วตฺตเตติ วิคฺคโห, พฺยุปฺปตฺตินิมิตฺตํ, รูฬฺหีสทฺทา ปน เอเตฯ
ทฺวยํ ทูรมตฺเตฯ ทุกฺเขน อรติ ยํ ทูรํฯ วิปปุพฺโพ กฎฺฐสทฺโท ทูเร, สกตฺเถ โก, วิปฺปกฎฺฐกํฯ
๗๐๗. ติกํ ฆเน, นตฺถิ อนฺตรํ ฉิทฺทํ ยสฺสฯ หนติสฺมา อ, หสฺส โฆ จ, ฆนํฯ สมุ อุปสเม, โท, สนฺทํฯ ปาโท วิรเฬฯ วิรมตีติ วิรฬํ, อ, วณฺณวิกาโรฯ ปิโย ลโว อปฺโป ยสฺมึ เปลวํ, ปิยสฺส เป, ปิลิ คมเน วา, อโวฯ ตนุ อปฺปาทีสุปิฯ
ทฺวยํ ทีเฆฯ ยต อายตเน, อายตํฯ อิ คมเน วา, โต, ภูวาทิ, อิสฺเส, เอ อย, ทีฆาทิฯ ทิ ขเย, โฆ, ทีฆาทิฯ ติกํ วฎฺฎเลฯ นิคฺคตํ ตลํ อสฺมาติ นิตฺตลํฯ วฎฺฎ วฎฺฎเน, วฎฺฎํ, ลตาทิฯ อุลปจฺจเย วฎฺฎุลํฯ
๗๐๘. อุจฺฉิตนฺตํ อุนฺนเตฯ จิ จเย, อุจฺจิโนตีติ อุจฺโจ, อฯ อุนฺนมตีติ อุนฺนโตฯ ตุช หึสายํ, ผลเน จ, อ, ตุงฺโคฯ อุคฺคตํ อคฺคํ อสฺส อุทคฺโคฯ อุทฺธํ สิโต อุจฺฉิโต, สิ เสวายํ, โต, สสฺส โฉ, อสรูปทฺวิตฺตํ, อุจฺฉิโตฯ ปํสุปิ, ปกฏฺโฐ อํสุ ทิตฺติ ยสฺส ปํสุฯ
ติกํ วามเนฯ อุทฺธํ น อญฺจตีติ นีโจ, อญฺจ คมเน, โณ, อการญการานํ โลโป, นิสทฺโท อตฺร นิเสเธฯ รส สทฺเท, โส, รสฺโสฯ วา คมเน, มโน, วามโนฯ
ติกํ อุชุมฺหิฯ น ชิมฺหํ กุฎิลํ อชิมฺหํฯ ตสฺมึ อวงฺกตาย ปกฏฺโฐ คุโณ ยสฺส ปคุโณฯ อช คมเน, อุ, อสฺสุ, อุชุฯ
๗๐๙. ฉกฺกํ วงฺเกฯ อลธาตุมฺหา อโร, ฬตฺตํฯ เวล คมเน, โต, ทฺวิตฺตาทิ, วิรูเปน อิลยตีติ วา เวลฺลิตํ, โต, อิล คมเนฯ วงฺก โกฎิเลฺย, อฯ กุฎ เฉทเน, อิโล, กุฎ โกฎิเลฺย วาฯ หา จาเค, กตฺตริ โม, ทฺวิตฺตํ, วณฺณวิปริยยาทิ, ชิมฺหํฯ กุญฺจ โกฎิเลฺย, โตฯ วกฺกมฺปิ, วกฺก คมเนฯ
ปญฺจกํ ธุเวฯ ธุ คติเถริเยสุ, อ, อุวาเทโสฯ สสฺสเต นิจฺเจ ภโว สสฺสโตฯ นิจฺโจ วุตฺโต [อภิธานปฺปทีปิกาฎีกา]ฯ สทา กาเล ภโว สทาตโนฯ สนสทฺโท นิจฺจตฺโถ สตฺตมฺยนฺโต นิปาโต, สนํสทฺโท วา [อภิธานปฺปทีปิกาฎีกา], ตตฺร ภโว สนนฺตโน, อุภยตฺราปิ ภวตฺเถ ตโน, ปุพฺเพ นิคฺคหีตาคโมฯ
๗๑๐. เอเกเนว ภาวาทิรูเปน กาลสฺส พฺยาปโก นิพฺพานากาสาทิกูฎฏฺโฐติ ปกาสิโตฯ มายานิจฺจลยนฺตาทีสุ กูฎํ วกฺขติ [อภิธานปฺปทีปิกาฎีกา]ฯ นิจฺจโล ติฎฺฐตีติ กูฎฏฺโฐ, ปพฺพโต, กูฎฏฺโฐ วิย สทา ติฎฺฐตีติ กูฎฏฺโฐฯ
ทฺวยํ ลหุเกฯ ลงฺฆ คติ โสสเนสุ, อุ, ฆสฺส หตฺตํ, นิคฺคหีตโลโป, ลหุ, ลฆุปิฯ สํปุพฺเพ, สตฺถิกกปจฺจเย จ สลฺลหุกํฯ ติกํ สงฺขฺยาเตฯ ขฺยา กถเนฯ คณ สงฺขฺยาเนฯ มา ปริมาเณ, สพฺพตฺร โตฯ
๗๑๑. ติกํ ติขิเณฯ ติช นิสาเน, โห, วณฺณวิกาโร, ติณฺหํฯ ติช นิสาเน, อิโน, ชสฺส โข, ณตฺตํ, ติขิณํฯ ติชโตเยว โว, ชสฺส โว, พตฺตํ, ติพฺพํฯ ติกํ จณฺเฑฯ จณฺฑ โกเป, จณฺฑํฯ อุชฺช พลปาลเนสุ, อ, ชฺชสฺส คฺโค, อุคฺคํฯ ขร วินาเส, อ, ขรํฯ
จตุกฺกํ ชงฺคเมฯ คมุ คมเน, ทฺวิตฺตาทิ, ชงฺคมํฯ จร คมเน, อ, จรํฯ ตสติ จลตีติ ตสํ, ตส อุพฺเพเค, อุพฺเพโค ภยํ, จลนญฺจฯ จรภิสฺมา จโร, มชฺเฌ ทีโฆ, จราจรํ, อพฺภาสนฺเต วา ราคโม, จราจรํ, สพฺพตฺร อปจฺจโยฯ อิงฺคมฺปิ, อิงฺคตีติ อิงฺโค, อิงฺค คมเนฯ
๗๑๒-๗๑๓. ทฺวยํ จลนมตฺเตฯ กมฺป จลเนฯ จล กมฺปเน, สพฺพตฺร กตฺตริ ยุฯ
ทฺวยํ อธิเกฯ อติริจฺจตีติ อติริตฺโต, ริจ วิโยชนสมฺปฎิจฺฉนคตีสุ, โต, ภุชาทิฯ อธิ เอติ คจฺฉตีติ อธิโก, อิ คมเน, โกฯ
ชงฺคมา ปาณิโต อญฺโญ ถาวโร นาม, ติฎฺฐตีติ ถาวโร, ฐา คตินิวตฺติยํ, วโร, วณฺณวิกาโร, ถาวโร, ฐาวโรปีตฺเยเกฯ
จตุกฺกํ โลเลฯ โลล อุมฺมาทเนฯ จล กมฺปเน, ทฺวิตฺตาทิ, จญฺจลํฯ ตร ปฺลวนตรเณสุ, ตรํ ลาตีติ ตรลํ, เอเต จลนมตฺเตปิฯ
จตุกฺกํ ปุราเณฯ ปุเร ภโว ปุราโณ, ยทาทินา นปจฺจโย, ณตฺตํฯ ปุรา ภโว ปุราตโน, ตนปจฺจโยฯ สนํสทฺโท อิห สตฺตมฺยนฺโต ปุราณตฺเถ นิปาโตฯ ตตฺร ภโว สนนฺตโน, ปุพฺเพ วิย สนํสทฺโท วา, ตตฺราปิ ปุพฺเพ วิย นิคฺคหีตาคโมฯ จิรํสทฺโท นิปาโต สตฺตมฺยนฺโต ปุราณตฺโถ อิห คยฺหเต, ตตฺร ภโว จิรนฺตโนฯ นิคฺคหีตโลโป จิรกาลาทีสุฯ
จตุกฺกํ อภินเวฯ ปติโต อคฺโค ยสฺส ปจฺจคฺโฆ, คสฺส โฆ, พหุโก วา อคฺโฆ ยสฺส ปจฺจคฺโฆ, อเนกตฺถตฺตา หิ อุปสคฺคนิปาตานํ พหุกตฺโถ เอตฺถ ปติสทฺโทฯ นวสทฺทาสกตฺเถ ตโน, นวสฺส นุภาโว จฯ นโว เอว อภินโว, นุ ถุติยํ, อ, นโวฯ
๗๑๔-๗๑๕. ปญฺจกํ กกฺขเฬฯ กนฺตตีติ กุรูรํ, อูโร, กนฺตสฺส จ กุราเทโส, กร หึสายํ วา, อูโร, อสฺสุฯ กฐ กิจฺฉชีวเน, มุทฺธชทุติยนฺโต ธาตุ, อิโน, วณฺณวิปริยเย กถินนฺติปิฯ ทล วิทารเณ, โห, ฬตฺตํ, พห วุทฺธิมฺหิ วา, พสฺส โท, ฬนฺโต จ, ทฬฺหํ ทห ภสฺมีกรเณ วา, อ, ฬนฺโต จฯ นิฎฺฐาตีติ นิฎฺฐุรํ, ฐา คตินิวตฺติยํ, อุโรฯ กกฺข หสเน, อโล, ฬตฺตํฯ กโฐรํ, ชรฐํ, มุตฺติมํ, มุตฺตมฺปิ, กฐ กิจฺฉชีวเน, โอโรฯ ชร ชีรเณ, ภูวาทิ, โฐฯ มุตฺติ กถินฺยํ, ตํโยคา มุตฺติมํฯ อปจฺจเย มุตฺตํฯ
สตฺตกํ อนฺเตฯ อม คมเน, โต, อนฺโต, อนิตฺถีฯ ปริปุพฺโพ ปริยนฺโตฯ ปปุพฺโพ ปนฺโตฯ ปจฺฉา ภโว ปจฺฉิโมฯ อนฺเต ภโว อนฺติโม, อิโมฯ ชฆเน สาธุ ชิฆญฺญํ, โย, อสฺสิฯ จรติสฺมา อิโมฯ จริมํ, จรสทฺทา วา อิโมฯ
จตุกฺกํ ปฐเมฯ ปุพฺพ ปูรเณ, อฯ อคฺคํ เสฏฺเฐปิ วุตฺตํฯ ปฐ วิยตฺติยํ วาจายํ, อโม, ปถ สงฺขฺยาเน วา, อโม, วณฺณวิกาโร, ปฐมํ, ปถมนฺติปิฯ อาทียเต ปฐมํ คณฺหียเตติ อาทิ, อิ, ปุเม, โสสทฺโท อาทิสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตโชตโก, ปุริมํ, ปุรตฺถาปิ, ภวตฺเถ อิมตฺถาฯ
ทฺวยํ อนุจฺฉวิเกฯ ปฎิคฺคหิโต รูโป ปติรูโปฯ ฉวิยา อนุรูปํ อนุจฺฉวิกํ, สกตฺเถ โกฯ
ทฺวยํ นิรตฺถเกฯ มูห เวจิตฺเต, อ, หสฺส โฆฯ นตฺถิ อตฺโถ ยสฺส, สกตฺเถ โกฯ
๗๑๖. ทฺวยํ ปากเฎฯ วิสิฏฺโฐ อตฺตา ยสฺส พฺยตฺตํฯ ปุฎ ปกาสเน, ปุฎ วิกาสเน วาฯ
ติกํ มุทุมฺหิฯ มุท โมทเน, อุ, มุท สํสคฺเค วาฯ โสภนํ กุมารํ กนฺติ ยสฺสฯ กุ สทฺเท, อโล, มนฺโต จฯ
ทฺวยํ อินฺทฺริยคฺคยฺเหฯ อกฺขํ อินฺทฺริยํ ปติคตํ นิสฺสิตํ, อกฺเขน วา ปติคตํ ปจฺจกฺขํ, กเต สมาเส ปติสทฺทสฺส ปุพฺพนิปาโต อภิธานโตฯ อินฺทฺริยํ จกฺขาทิกํ, เตน คยฺหํ อินฺทฺริยคฺคยฺหํฯ
ทฺวยํ อปจฺจกฺเขฯ ปจฺจกฺขวิปรีตํ อปจฺจกฺขํ, ปรมาณฺวาทิฯ อินฺทฺริยํ อติกฺกนฺตํ อตินฺทฺริยํฯ
๗๑๗. จตุกฺกํ อญฺญตฺเถฯ อิตรสทฺโท ปาฎิปทิโก อญฺญตฺถวาจโก, อิทํสทฺทา วา ตโร อญฺญตฺเถ, ทํโลโป จ ฯ อญฺญสทฺทา สกตฺเถ ตโรฯ เอโก เสฏฺเฐปิ วุตฺโตฯ อญฺญสทฺโท ปาฎิปทิโก ภินฺนตฺโถ, น ญายเตติ วา อญฺโญฯ
ติกํ นานปฺปกาเรฯ พหโว วิธา ปการา อสฺส พหุวิโธฯ วิจิตฺตา วิธา ยสฺส วิวิโธฯ
ทฺวยํ อนิวาริเตฯ นตฺถิ พาโธ นิเสโธ ยสฺส อพาธํฯ นตฺถิ อคฺคฬํ อสฺสฯ
๗๑๘. จตุกฺกํ อสหาเยฯ อสหายตฺเถ เอกโต อากี, จฺโจ, โก จ, เอกากี, เอกจฺโจฯ อญฺญตฺเถปิ เอกโก วุตฺโตฯ สมา ตุลฺยตฺถาฯ
อเนกสมฺพนฺธินิ สาธารณาทิทฺวยํฯ สห อาธารเณน วตฺตตีติ สาธารณํ, ยทาทิ, ถิยํ สาธารณี, สาธารณา จฯ สมานเมว สามญฺญํ, โย, สามญฺญา อิตฺถิยํฯ
ทฺวยํ อปฺปาวกาเสฯ สมฺพาธเต อสฺมึ, โรฯ สํสทฺทา กโฎ, ยทาทิ, สงฺกฎํ, สห อาวรเณน วตฺตตีติ วา สงฺกฎํ, สหตฺโถ สํสทฺโทฯ
๗๑๙. วามํ กเฬวรํ วามกาโย สพฺยํ นามฯ ‘‘สพฺยํ วาเม จ ทกฺขิเณ’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๒๑.๘๔] หิ อชโย, สว คติยํ, โยฯ ทกฺขิณํ กเฬวรํ อปสพฺยํ, สพฺยโต อปคตํ อปสพฺยํฯ
ทฺวยํ วิปรีเตฯ ปฎิกูลติ อาวรตีติ ปฎิกูลํ, กูล อาวรเณฯ อปสพฺยํ ทกฺขิเณปิ วุตฺตํฯ
ทุรธิคมนฺโต ปถํ คหนํ, ยถา – คหนเมตํ สตฺถํ, ทุพฺพิเวกมิจฺจตฺโถฯ คจฺฉนฺตํ หนฺตีติ คหนํ, คหณมฺปิ, ยทาทิฯ กล คมเน, อิโล, กลึ ลาตีติ วา กลิลํฯ
๗๒๐-๗๒๑. ทฺวยํ พหุปฺปกาเรฯ อุจฺจญฺจ ตํ อวจญฺเจติ อุจฺจาวจํ, กมฺมธารโยฯ พหโว เภทา อสฺสฯ
ติกํ ชนาทินิรนฺตรคเตฯ สงฺก สงฺกายํ, โตฯ กิร ปกฺเขปวิกฺขิปเนสุ, โต, อิณฺณาเทโสฯ สงฺก สงฺกายํ, อุโล, สงฺกุลํ, สํปุพฺโพ กุล สนฺตาเน วา, โรฯ
สิโลโก เฉเกฯ กโต อภฺยาสิโต หตฺโถ ปทตฺโถ เยน กตหตฺโถฯ กุส สิเลสเน, อโลฯ ปกฎฺฐา วีณา อสฺสฯ อภิชานาติ อภิญฺโญฯ สิกฺข วิชฺโชปาทาเน, โตฯ ปุณ กมฺมนิ สุเภ, โรฯ ปฎ คมเน, อุฯ ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, กตฺตริ อ, ทสฺส โกฯ จต ยาจเน, อุโรฯ ทล ทิตฺติยํ, โข, ลสฺส โก, ทกฺข วุฑฺฒิยํ วา, อ, ทกฺข วุฑฺฒิหึสาคติสีเฆสุ วาฯ ปิส หึสาพลทานนิเกตเนสุ, อโล, เปสโลฯ กตมุโข, กตีปิ, กตสทฺโท อภฺยาสิตตฺโถ, กตํ อพฺยาสิตํ มุขํ อุปาโย อเนนาติ กตมุโขฯ กตํ อสฺสตฺถีติ กตีฯ
สตฺตกํ พาเลฯ พล ปาณเน, พลตีติ พาโล, อสฺสาสิตปสฺสาสิตมตฺเตน ชีวติ, น ปญฺญาชีวิเตนาตฺยตฺโถฯ ทา กุจฺฉายํ คติยํ วา, ตุ, ทฺวิตฺตํ, รสฺสาทิฯ ชล ธญฺเญ, อ, ฬตฺตํฯ มูห เวจิตฺเต, โล, วณฺณวิปริยโย, มูฬฺโหฯ มนฺท ชฬตฺเตฯ พาลฺยโยคา พาลิโส, อิโสฯ อญฺโญ, ยถาชาโตปิ, น ชานาตีติ อญฺโญฯ ยาทิโส ชาโต วิเวโก ยถาชาโตฯ
๗๒๒. ติกํ ภาคฺยสมฺปนฺเนฯ ปุญฺญํ, สุกตญฺจ ยสฺมึ อตฺถิ ปุญฺญวา, สุกตี, วนฺตุ, อี จฯ ธนํ คหณํ ลทฺโธติ ธญฺโญ, โยฯ ทฺวยํ มหาวีริเยฯ มหาธิติ มหาวีริโยฯ ทฺวยํ มหิจฺเฉฯ มหาสโยปิฯ
ทฺวยํ พหุลหทเย, ปสตฺถหทเย จฯ หทยํ พหุลํ, ปสตฺถญฺจ ยสฺส หทยี, หทยาลุ จ, ตพฺพหุเล อี, อาลุ จ, สุหทโยปิฯ
๗๒๓. ทฺวยํ หฎฺฐจิตฺเตฯ ‘‘หาสมโน วิกุพฺพาโน, ปมาโน หฎฺฐมานโส’’ติ [อมร ๒๑.๗] อมรสีโหฯ ทฺวยํ ทุมฺมเนฯ ทุฎฺฐํ, ทุกฺขิตํ วา มโน ยสฺสฯ วิรูปํ มโน ยสฺสฯ อนฺตมโนปิฯ
จตุกฺกํ พหุปฺปเทฯ ยาจกานํ วทํ วจนํ ชานาตีติ วทานิโย, วทญฺญู จ, อิโย, รู จ, ปุพฺพตฺรญฺญสฺส นาเทโส, มชฺฌทีโฆ จฯ ทาเน โสณฺโฑ ปสุโตฯ โสณฺฑสทฺโทตฺร มชฺชมเทตฺเยเก, ถูลลกฺโขปฺยตฺร, ทานตฺถํ ถูลํ ลกฺขํ อสฺสฯ
๗๒๔. สิโลโก ปากฎมตฺเตฯ ขฺยา ปกาสเน, โตฯ ปติปุพฺโพ อิ คมเน, โตฯ อภิมุขํ เอตีติ ปตีโตฯ ญา อวโพธเน, โต, ปญฺญาโต, อภิญฺญาโต จฯ ปถ ขฺยาเนฯ สุ คติพุทฺธีสุ, โต, สุโต, วิสฺสุโต จ, สุ สวเน วา, กมฺเม โตฯ วิท ญาเณ, วิทิโตฯ สิธุ สํราเธ, โต, สิธ สํสิทฺธิยํ วาฯ กฎ คติยํ, ทสฺสนํ กฎตีติ ปากโฎ, อุปสคฺคสฺส ทีโฆฯ
๗๒๕. ติปาทํ อิสฺสเรฯ อีส อิสฺสริเย, อีสตีติ อิสฺสโร, อโร, รสฺสาทิ, ทฺวิตฺตํฯ นี นเย, ณฺวุ, นายโกฯ สํ ธนํ อสฺสตฺถีติ สามี, ทีฆาทิ, รสฺสนฺเต สามิปิฯ ปา รกฺขเณ,ติ, รสฺสาทิ, ปติฯ อธิปุพฺเพ อธิปติฯ อีส อิสฺสริเย, อ, อีโสฯ ปภวตีติ ปภุ, อุ, ปภูปิฯ อย คมเน, โย, อยฺโยฯ อธิปาตีติ อธิโป, โรฯ อธิภวตีติ อธิภู, กฺวิฯ นี นเย, ริตุ, เนตาฯ
ติกํ พหุธเนฯ อิภํ อรหตีติ อิพฺโภ, โว, วณฺณวิปริยโยฯ เฌ จินฺตายํ, อ, อชฺฌายติ ธนํ อโฑฺฒ, ฌสฺส โฒ, อสรูปทฺวิตฺตํ, รสฺสาทิ จฯ ธนา อติสเย อี, ธนีฯ
๗๒๖. ทฺวยํ ทกฺขิเณยฺเยฯ ทานํ ปฎิคฺคณฺหิตุํ อรหตีติ ทานารโห, ทกฺข วุทฺธิยํ, สีฆตฺเถ จ, ทกฺขนฺติ โภคสมฺปทาทีหิ ยาย, สา ทกฺขิณา, อิโณ, ตํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโยฯ
ทฺวยํ สฺเนหวติฯ สินิห ปีติยํ, โธ, หสฺส โท, สินิทฺโธ, วจฺโฉ สิเนโห ยสฺสตฺถิ วจฺฉโล, โลฯ
ปมาณิโก ปริกฺขโก, ปริกฺขเต อวธารยเต ปมาเณหิ อตฺถนฺติ ปริกฺขโก, อิกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, ณฺวุฯ การณํ ชานาตีติ การณิโก, อิโกฯ
ทฺวยํ อาสตฺเตฯ สนฺช สงฺเค, โตฯ ตํ ตํ วตฺถุ ปรํ ปธานํ อสฺส ตปฺปโรฯ
๗๒๗. ติกํ การุณิเกฯ กรุณา สีลํ อสฺส การุณิโกฯ ทยา กรุณา ยสฺสตฺถิ ทยาลุ, อาลุฯ ทุกฺขิเตสุ สุฎฺฐุ รมตีติ สูรโต, อุปสคฺคสฺส ทีฆตาฯ
อิฎฺฐตฺเถ อภิมตปฺปโยชเน อุยฺยุโต ปุคฺคโล อุสฺสุโก นาม, อุฎฺฐานํ สุฎฺฐุ กายตีติ อุสฺสุโก, หสาทฺยนุฏฺเฐยํฯ
โย อาลสฺยาวสาทีหิ อนุติฎฺฐติ, โส ทีฆสุตฺโต, ทีฆญฺจ ตํ สุตฺตญฺจ, ตมิว จรตีติ ทีฆสุตฺตํ, ทีฆสุตฺตปริยนฺติกํ การิยํ กโรตีติ ทีฆสุตฺโตฯ จิเรน กฺริยานุฎฺฐานํ อสฺสฯ
๗๒๘. ทฺวยํ ปรายตฺเต, ปรสฺมึ, ปเรน วา อธีโน ปราธีโน, อฌนฺตา สกตฺเถ อิโน ยทาทินาฯ ปรตนฺโต, ปรวา, อตฺตวาปิ [นาถวา (อมร ๒๑.๒๖], ตนฺตยตีติ ตนฺโต, ตนฺต กุฎุมฺพธารเณ, อ, ปโร ตนฺโต นิยามโก ยสฺสฯ ปโร เสฏฺโฐ นายโก, อตฺตา จ อตฺถีติ ปรวา, อตฺตวา จ, วนฺตุฯ
อายตฺตตามตฺเต จตุกฺกํฯ ยต ปยตเน, อาปุพฺโพ อวสีภาเว, โตฯ อนฺเตน สมีเปน สหาติ สนฺตโก, สกตฺเถ โกฯ ปริคฺคยฺหเต ‘‘สก’’นฺติ กรียเตติ ปริคฺคโหฯ อธิคโต อิโน ปภู เยนาติ อธีโนฯ
เสน อตฺตนา อีริตํ สีลํ อสฺสาติ เสรี, ตสฺมึ เสรินิ จ สจฺฉนฺโท วตฺตติ, สสฺส อตฺตโน ฉนฺโท ยสฺสตฺถีติ สจฺฉนฺโท, อฯ สวโส, สยํวสี, นิรวคฺคโหปิฯ
๗๒๙. คุณโทเส อนิสมฺม อนุปปริกฺขิตฺวา โย กโรติ, โส ชมฺโม, ชม อทเน, โมฯ
ทฺวยํ อติตณฺเหฯ ลุภ โลเภ, อ, ทฺวิตฺตํ, ภสฺส โป, โลลุโป, โลลุโภปิฯ
ติกํ ลุทฺเธฯ คิธ อภิกงฺขายํ, โตฯ ลุภ คิทฺธิยํ, โตฯ โลล อุมฺมาทเน, อ, โลโลฯ อถ มหาตณฺหาติตณฺหคิทฺธานํ โก เภโท? มหาตณฺโห นานารมฺมณํ อิจฺฉติ, อติตณฺโห เอกสฺมิมฺปิ อารมฺมเณ อเนกวารํ, อธิกญฺจ ตสติ, คิทฺโธ ปน อุภยถาปีติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ
โย กฺริยาสุ มนฺโท, โส กุณฺโฐ, กุณฺฐ ปฎิฆาเต, อาลสฺเย จ, อฯ
๗๓๐. ปญฺจกํ กามเกฯ กมุ อิจฺฉายํ, จุราทิ, ริตุ, กามยิตา, การิตโลเป กมิตาฯ ยุมฺหิ กามโน, กมโนปิฯ ณีปจฺจเย กามี, ณุกปจฺจเย กามุโก, อนุโก, อภิโกปฺยตฺร, อนุกามยเต อนุโก, กฺวิฯ อภิกามยเต อภิโก, กฺวิฯ อติโกปิฯ
ทฺวยํ มตฺเตฯ สุณฺฑา สุรา, ตตฺร กุสโล โสณฺโฑ, ปานาคารํ วา สุณฺฑา, ตตฺร ภโว, ฐิตํ วา โสณฺโฑฯ มท อุมฺมาเท , โตฯ อุกฺกโฎ, ขิโวปิ, มเทน อุทฺธโต อุกฺกโฎ, ยทาทินา อุโต กโฎ มตฺตตฺเถ [ปาณินิ ๕.๒.๒๙]ฯ ขิว มเท, อฯ
ติกํ วจนการินิฯ ปวตฺตินิวตฺตีสุ วิธาตุํ สกฺโย วิเธยฺโย, อิยฺโยฯ อาเทสิตํ, อาทเรน วา สุโณตีติ อสฺสโว, รสฺสาทิ, อฯ สุนฺทรํ วโจ อาจริยาทีนํ เอตสฺมึ เหตุภูเตติ สุพฺพโจฯ วินยคฺคาหีปิ, วินยํ วิธิปฎิเสธวจนํ คเหตุํ สีโล วินยคฺคาหีฯ
๗๓๑. ตงฺขณุปฺปตฺติญาณํ ปฎิภา, ตาย ยุตฺโต ปคพฺโภ, สีฆเมว คพฺภตีติ ปคพฺโภ, คพฺภ ธารเณฯ
ติกํ ภีรุเกฯ ภี ภยํ สีโล ยสฺส ภีสีโลฯ ภายตีติ ภีรุ, ภี ภเย, รุฯ รุกปจฺจเย ภีรุโก, สกตฺเถ วา โกฯ
ทฺวยํ อสูเรฯ น วีโร สูโร อวีโรฯ กุจฺฉิตตรตฺตา กาตโร, กุสฺส กาเทโสฯ
ทฺวยํ หึสาสีเล, หนนสีโล หึสาสีโล, ฆาตุโก, อุโก, หนสฺส ฆาโตฯ สรารุ, หึโสปิฯ
๗๓๒. ติกํ โกธยุตฺเตฯ กุธ โกเป, กุชฺฌนสีโล โกธโน, ยุฯ ทุส โทเส, โทสโน, ปฎิโฆ , ยุฯ กุป โกเป, กุปตีติ โกปี, ณีฯ อมริสโนปิ, นตฺถิ มริสนํ ขมา อสฺส อมริสโน, มริส อสหเนฯ
ทฺวยํ อธิกโกธยุตฺเตฯ จณฺฑเตติ จณฺโฑ, อ, จณฺฑ โกเปฯ อติเรกํ กุชฺฌตีติ อจฺจนฺตโกธโนฯ อจฺจนฺตโกปโนปิ, ตทา กุปโต ยุฯ
ปญฺจกํ ขนฺติยุตฺเตฯ สห ขมเน, ยุฯ ขมุ สหเน, ยุฯ ตุมฺหิ ขนฺตา, สตฺถาทิฯ ติติกฺขา ยสฺสตฺถีติ ติติกฺขวาฯ มนฺตุมฺหิ ขนฺติมา, สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อาฯ
๗๓๓. ทฺวยํ สทฺธายุตฺเตฯ หิ ปทปูรเณฯ สทฺธา ยสฺสตฺถีติ สทฺธาลุฯ สทฺธา รตนตฺตยาทีสุ ปสาโท, ตณฺหา, อาทโร จฯ ทฺวยํ ธชยุตฺเตฯ จิหเน จ ปฎากายํ, ธโช โสเผ จ โสณฺฑิเก, โสโผ ปุลฺลิงฺคํฯ
ทฺวยํ นิทฺทาสีเลฯ นิทฺทา เอว สีลํ ยสฺส โส นิทฺทาสีโลฯ ทฺวยํ ปภายุตฺเตฯ ภา ทิตฺติมฺหิ, สรปจฺจโย, รสฺสาทิ, ทฺวิตฺตญฺจ, ภสฺสโร, ภาสา รติ ยสฺสาติ วา ภสฺสโร, รสฺสาทิ เอวฯ สสฺส ทฺวิตฺตาภาเว ภาสุโร, อสฺสุ, ภาส ทิตฺติยํ วา, อุโร, อถ วา ทฺวยํ พหุกถายุตฺเต, ภาสาสุ สพฺพาสุ พหูสุ กถาสุ รมตีติ ภสฺสโร, กฺวิ, ภาสตีติ วา ภสฺสโร, อโร, รสฺสาทิ, ทฺวิตฺตญฺจ, ภาสาสุ รมตีติ วา ภาสโร, กฺวิ, มชฺฌรสฺโส, ภาสตีติ วา ภาสโร, อโร, อิมสฺมึ ปกฺเข อสฺสุตฺตาภาโวฯ
๗๓๔. ติกํ นคฺเคฯ น คจฺฉตีติ นคฺโค, ทฺวิตฺตํ, ลคฺค สงฺเค วา, นตฺตํ, นชิ ลชิ พิเล วา, โณ, ชสฺส โค, ทฺวิตฺตํฯ ทิสา เอว อมฺพรํ วตฺถํ เอตสฺส, น ปกติวตฺถนฺติ ทิคมฺพโรฯ สสฺส โคฯ นตฺถิ วตฺถํ เอตสฺส, อถ วา ทิคมฺพรา วตฺถา, อญฺญติตฺถิโก อวตฺโถ จาติ เอเต ทฺเว นคฺโค นาม, นคฺคา นามาติ วา, ‘‘เต อิตฺถิขฺยา โป, สตฺต ปกรณานิ อภิธมฺโม นามา’’ตฺยาทีสุ วิย สญฺญาสญฺญีสทฺทานํ วจนเภทสฺสาปิ สมฺภวโตฯ นคฺโค จ นคฺโค จ นคฺคา, ปุริมสฺมึ ปกฺเข ปน สามญฺญตาย เอกวจนนิทฺเทโสฯ
ทฺวยํ ภกฺขเกฯ ฆส อทเน, มโร, ฆสฺมโรฯ ภกฺข อทเน, ณฺวุฯ
วตฺตุํ โสตุญฺจ อกุสโล, วจเน สวเน จ อกุสโล เอฬมูโค นาม, เอโฬ พธิโร, มูโค อวจโน, กมฺมธารโย, สเฐปิ เอฬมูโคฯ
๗๓๕. มุขราทโย ตโย อปฺปิยวาทินิฯ วาฌาวาเฌสุ มุขํ อสฺสตฺถิ, นินฺทายํ โรฯ นินฺทิตํ มุขํ ยสฺส ทุมฺมุโขฯ อพทฺธํ อนคฺคฬํ มุขํ ยสฺส อพทฺธมุโขฯ
พหุ จ คารยฺหญฺจ วโจ ยสฺส โส วาจาโล นามฯ กุจฺฉิตา วาจา อสฺส สนฺตีติ วาจาโล, นินฺทายํ โลฯ
ทฺวยํ สุวจเนฯ วทตีติ วตฺตา, ปสํสายํ ตุฯ วทตีติ วโทฯ โส ปทปูรเณฯ
๗๓๖. ติกํ อตฺตนิเยฯ เนตพฺโพติ นิโย, นิโย เอว นิโช, นี นเย, ณฺโย, ยสฺส โช, สมีเป ชายตีติ วา นิโชฯ สสฺส อตฺตโน อยํ สโก, อิทมตฺเถ โก, โส เอว วา สโก, สสฺสายํ สโก, โณฯ อตฺตนิ ชาโต อตฺตนิโย, อนิโยฯ
ติกํ อจฺฉริเยฯ วิปุพฺโพ มห ปูชายํ, ภูวาทิ, ณฺโย, มนฺตโลโป, วิมฺหโยฯ อาปุพฺโพ จร คติภกฺขเนสุ, อ, จรสฺส จฺฉริโย, รสฺสาทิ จ, อจฺฉริโยฯ น ภวิตฺถาติ อพฺภุโต, อสรูปทฺวิตฺตํ, รสฺโส จ, อภูโตปิ [สทฺทนีติปทมาลายํ ๓๔๐.๑ ปิฏฺเฐสุ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ
โสกาทีหิ อิติกตฺตพฺพตาปฎิปตฺติสุญฺโญ วิหตฺโถ, พฺยากุโล จฯ วิกฺขิตฺโต หตฺโถ ยสฺส วิหตฺโถฯ กุล สงฺขฺยาเน วิอาปุพฺโพฯ
กตสนฺนาโห วธุทฺยโต หนฺตุมุทฺยโต อุยฺยุโต อาตตายี นามฯ ‘‘วธุยฺยุตฺโต’’ติปิ ปาโฐฯ อาปุพฺโพ ตา ปาลเน, ณี, ทฺวิตฺตํ, อาการนฺตานมาโย, อาตตายีฯ
๗๓๗. สีสจฺเฉชฺชมฺหิ สีสจฺเฉทารเห วชฺโฌฯ หนฺตพฺโพติ วชฺโฌ, หน หึสายํ, ณฺโย, หนสฺส วโธ, ฌสฺส โฌฯ อสรูปทฺวิตฺตํ, วชฺโฌฯ
ติกํ วกฺกาสเยฯ นิกนฺตตีติ นิกโต, กนฺต เฉทเน, อ, นโลโปฯ สฐ เกตเว, อฯ นตฺถิ อุชุตา ยสฺส อนุชุฯ
ติกํ เภทการเกฯ สูจ เปสุญฺเญ, ณฺวุฯ ปิสิ สญฺจุณฺณเน, ปิสิ อวยเว วา, ปิสตีติ ปิสุโณ, ยทาทินา อุโน, ณตฺตํฯ กณฺเณ ชปตีติ, อลุตฺตสมาโส, อรุจิตพฺพโรจเกปิ กณฺเณชโปฯ
ทฺวยํ ปหรณสีเลฯ ธุพฺพี หึสายํ, โต, ภุชาทิฯ วญฺจยเต วิปฺปลปเตติ วญฺจโก, วญฺจ คมเนฯ
๗๓๘. อริยาสามญฺเญน จ พาลปุริสสฺส ลกฺขณมาหฯ หิ ปทปูรเณฯ โย ปุริโส โย ชโน, ชนปริยาโย เจตฺถ ปุริสสทฺโท ‘‘ทฺเว มหาปุริสา อภินิกฺขนฺตา’’ตฺยาทีสุ วิย, อนิสมฺม อนุปปริกฺขิตฺวา วธพนฺธนาทิกิจฺจํ กโรติ, โส ขลุ เอกนฺตโต ‘‘จปโล’’ติ วิญฺเญยฺโย, กสฺมา? อวินิจฺฉิตการิตฺตา สมฺมา อวินิจฺฉิตสฺส การิยสฺส กรณสีลตฺตาฯ จป กกฺกรเณ, จป สนฺตาเน วา, อโล, จปโลฯ
๗๓๙. จตุกฺกํ กทริเยฯ กุจฺฉิตํ ททาตีติ ขุทฺโท, โท, กสฺส โข, อทานสีลตาย สมฺปราเยสุ ขุทฺทํ พุภุกฺขิสฺสามีติ วา ขุทฺโท, ขุท พุภุกฺขายํ, โท อนาคตตฺเถฯ ปรานุปโภเคน อตฺถสญฺจยสีลตฺตา กุจฺฉิโต อริโย อตฺถปติ กทริโย, อทายกตฺตา กุจฺฉิตํ ฐานํ อรตีติ วา กทริโย, อิโยฯ ทานาทีสุ นมนาภาเวน ถทฺเธน มจฺเฉรยุตฺตจิตฺเตน สหิตตาย ถทฺธมจฺฉรี, อีฯ กุจฺฉิโต ปโณ ยสฺส กปโณ, กิปจาโน, มิตปฺปโจปิฯ กุจฺฉิตํ ปจาโนติ ทุติยาสมาโสฯ มิตํ ปจตีติ มิตปฺปโจ, โณฯ
อทฺธํ ทลิทฺเทฯ นตฺถิ กิญฺจนํ อปฺปมตฺตกมฺปิ ธนํ ยสฺส อกิญฺจโนฯ ทลิทฺท ทุคฺคติยํ, อ, ทล วิทารเณ วา, อิโท, ทฺวิตฺตํฯ ทีน ทุคฺคตภาเว, ทีโน, ทิ ขเย วา, อีโนฯ นตฺถิ ธนํ อสฺสฯ นินฺทิตํ คมนํ อสฺส ทุคฺคโตฯ
๗๔๐. ยํ กมฺมํ ‘‘อิทมหํ อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ อสมฺภาวิตํ อจินฺติตเมว หุตฺวา สมฺปตฺตํ, ตํ ‘‘กากตาลีย’’นฺตฺยุจฺจเตฯ ตาลสฺส อิทํ ผลํ ตาลํ, กาโก จ ตาลญฺจ กากตาลานิ, เตหิ สทิสํ กมฺมํ กากตาลิยํ, กากสฺส, ตาลผลสฺส อุฑฺฑนปตนสทิสํ กมฺมนฺตฺยตฺโถฯ
จตุกฺกํ ยาจเกฯ ยาจนํ กโรตีติ ยาจนโก, ยาจตีติ วา, ยาจ ยาจเน, ยุฯ สกตฺเถ โกฯ อตฺถ ยาจนายํ, อตฺถนํ อตฺโถ, โส อสฺสตฺถีติ อตฺถีฯ ณฺวุ, ยาจโก ฯ ‘‘มาทิสสฺส ธนํ ทตฺวา ราชา สคฺคํ คมิสฺสตี’’ตฺยาทินา ทานผลํ วณฺเณตฺวา วกติ ยาจตีติ วนิพฺพโก, วณฺณสฺส วนิ, วก อาทาเน, อาทานเมตฺถ ยาจนเมวฯ
๗๔๑. กิญฺจิทูนกนฺตํ ปติปาเทน นามํฯ ปกฺขิสปฺปมจฺฉาทโย อณฺฑโต ชาตตฺตา อณฺฑชาฯ นราทโย ปน คพฺภาสยสงฺขาตชลาพุโต, ตตฺร วา ชาตตฺตา ชลาพุชาฯ กิมิ จ ฑํสา จ อาทินา มกสมงฺคุราทโย จ เสทชา, เสทการณตฺตา อุสฺมา เสโท, ตโต ชาตา เสทชาฯ เทโว จ อาทินา พฺรหฺมเนรยิกาทโย จ โอปปาติกา, อุปคนฺตฺวา ปตตีติ อุปปาตี, ณี, โสฬสวสฺสุทฺเทสิกาทิโก อตฺตภาโว, โส เยสมตฺถิ, เต โอปปาติกาฯ
๗๔๒. ชณฺณุมตฺเต ชณฺณุปฺปมาณยุตฺเต อุทกาทิมฺหิ ชณฺณุตคฺโฆ, ชณฺณุปฺปมาโณ ชณฺณุตคฺโฆ, ปมาณตฺเถ ตคฺโฆ, ชณฺณุปฺปมาโณ ชณฺณุมตฺโต, ปมาณตฺเถ มตฺโต [โมคฺคลฺลาเน ๔.๔๗ สุตฺเต ปสฺสิตพฺพํ], ตสฺมึฯ
กิญฺจิทูนเก อปฺปมตฺตกยุตฺเต กปฺโป [ปาณินิ ๕.๔.๖๗], อูนสฺส อปฺปกตาย กปฺปียติ เอกาทิวเสน ปริจฺฉิชฺชตีติ กปฺโป, กปฺป ปริจฺเฉทเนฯ
จตุกฺกํ ปริยาปนฺเนฯ อนฺโต คจฺฉตีติ อนฺตคฺคตํ, ‘‘โลปญฺจ ตตฺรากาโร’’ติ โอโลเป ออาคโม, ทฺวิตฺตํฯ อนฺโตคตมฺปิฯ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อาปนฺนํ คหิตํ ปริยาปนฺนํฯ คาธ ปติฎฺฐายํ, อนฺโต โอคาธตีติ อนฺโตคธํ, รสฺโส, โอคาธตีติ โอคธํฯ
๗๔๓. ทฺวยํ สาธิเตฯ ราธ สาธ สิทฺธิยํ, กมฺมนิ โตฯ
ทฺวยํ กุถิเตฯ ปจ ปาเก, อตีเต กตฺตริ โต, ตสฺส กฺโก, จโลโปฯ กุถ นิปฺปกฺเก, โตฯ
อาปทํ พฺยสนํ ปตฺโต อาปนฺโน นาม, อติปีฬนํ อาปชฺชตีติ อาปนฺโน, ‘‘อา ตุโกธมุทาฎฺฎีสู’’ติ หิ เอกกฺขรโกโส [เอกกฺขรโกส ๑๔ คาถา] ฯ ปท คมเน, ‘‘อาปนฺโน จ วิปตฺติมฺหิ, ปตฺเต จ วาจฺจลิงฺคิโก’’ติ นานตฺถสงฺคโหฯ
ทฺวยํ ปเรสมวสคเตฯ นตฺถิ วโส อายตฺโต ปเรสํ เอตสฺมึ เสรีภูเตติ วิวโส, อวโส จฯ
๗๔๔. ฉกฺกํ ขิตฺเตฯ นุท เปรเณ, นุท เขเป วา, โต, ตสฺส อินฺโนฯ อนินฺนาเทเส ภุชาทิ, นุตฺโตฯ นุโตปิฯ อสุ เขปเน, โต, ภุชาทิ, อตฺโตฯ ขิป เปรเณ, โตฯ
อีร คติยํ, กมฺปเน จ, อิโต, อีริโตฯ อาปุพฺโพ วิธ เปรเณ, โต, อาวิทฺโธฯ
จตุกฺกํ กมฺปิเตฯ กมฺป จลเน, ธู วิธุนเน, กมฺปเน จฯ ธูโต, อาธูโต, จล กมฺปเน, จลิโตฯ เวลฺลิโต, เปขิโตปิฯ เวลฺล จลนตฺโถฯ เปข คตฺยตฺโถ, เปขิโตฯ
ทฺวยํ นิสิเตฯ นิสิ นิสาเนฯ ติช นิสาเน, นิสานํ ติกฺขกรณํ, อุภยตฺราปิ กมฺมนิ โตฯ
๗๔๕-๗๔๖. ติกํ ปตฺตพฺเพฯ ปต คมเน, ตพฺโพฯ คมุ คติยํ, ณฺโย, มฺยสฺส มฺโม วา, คมฺมํ, คมฺยํ, ทฺยสฺส ชฺโช, อาปชฺชํฯ
ทฺวยํ ปริณเตฯ ปจิโน อเนกตฺถตฺตา อิห ปริณตตฺโถฯ นมุ นมเน, ภูวาทิ, กตฺตริ โต, สมา ทฺเว ตุลฺยตฺถาฯ
ปญฺจกํ เวฐิเตฯ เวฐ เวฐเนฯ วลมิว วลยํ, กุณฺฑลาการํ วลยํ กตํ วลยิตํ, นามธาตุ, การิตนฺตา โตฯ รุธ อาวรเณ, รุทฺธํฯ สํปุพฺโพ วุ สํวรเณ, สํวุตํฯ สมนฺตโต วุตํ อาวุตํ, วุ สํวรเณ, สพฺพตฺร กมฺมนิ โตฯ
ทฺวยํ ปริขาทินา ปริกฺขิตฺเตฯ ปริ สมนฺตโต กรียเตติ ปริกฺขิตฺตํ, ปริกฺขตมฺปิฯ วุ สํวรเณ, นิวุตํฯ
ติกํ วิตฺถเตฯ สร คติยํ, โต, ตสฺส โฎ, รโลโป, วิสฎํฯ ตนุ วิตฺถาเร, โต, ตสฺส โต, นโลโป, วิตฺถตํ, ตตํฯ
ทฺวยํ เลปนีเยฯ ลิป เลปเน, ทิห อุปเลปเน, อุภยตฺราปิ กมฺมนิ โตฯ
ทฺวยํ คุเฬฺหฯ คุห สํวรเณ, โฬ, คุฬฺโหฯ คุป โคปเน, คุตฺโตฯ
ทฺวยํ โปสนีเยฯ ปุส โปสเน, โต, สตานํ ฏฺโฐ, ฎฺฐาภาเว โปสิโตฯ
๗๔๗. ทฺวยํ สลชฺเชฯ ลชฺช ปีเฬ, ปีโฬ ลชฺชาวฯ หีฬ นินฺทาลชฺชาสุ, หีฬิโตฯ
ทฺวยํ สทฺเทฯ สน ธน สทฺเท, สนิตํ, ธนิตํฯ
ปญฺจกํ พนฺธนีเยฯ สนฺทนํ พนฺธนํ, ตํโยคา วนฺตุฯ สนฺทานวนฺตํ กตํ สนฺทานิตํ, นามธาตุมฺหา โต, วนฺตุโลโปฯ สนฺทานํ สชฺชา, ตมสฺสาติ วา, อิโตฯ สิ พนฺธเน, โตฯ พนฺธ พนฺธเน, พทฺโธฯ กีล พนฺธเนฯ ยมุ อุปรเม, สํปุพฺโพ พนฺธเน, สพฺพตฺร กมฺมนิ โตฯ มูตํ, อุทฺทิตํ, สทฺทิตมฺปิฯ มู พนฺธเนฯ ทา อวขณฺฑเนฯ อุ สํปุพฺโพ พนฺธเนฯ วุตฺตญฺจ ‘‘อุทฺทานนฺตุ จ พนฺธน’’นฺติฯ
๗๔๘. ติกํ สิทฺเธฯ สิธ สํสิทฺธิมฺหิฯ ปท คมเน, นิปุพฺโพ สิทฺธิยํฯ วตฺต วตฺตเน, วตฺตนํปฺยตฺร สิชฺฌนํ นิปุพฺพตฺตาฯ
ติกํ วิทาริเตฯ ทร ภิท วิทารเณ, อินฺนาเทโสฯ ภินฺนํฯ อนินฺนาเทเส ตุ เภทิตํฯ
ทฺวยํ ติณาทีหิ ฉาทนีเยฯ ฉท สํวรเณ, โต, ตสฺส สธาตฺวนฺตสฺส อนฺนาเทโสฯ
ติกํ ฉินฺทิเตฯ วิธ เวธเนฯ ฉิทฺท กณฺณเภเท, จุราทิฯ วิธ เวธเน, สพฺพตฺร กมฺเม โต, อปรทฺวเย จ สญฺชาตตฺเถ อิโตฯ
๗๔๙. ติกํ อานีเตฯ หร หรเณ, ภร ธารณโปสเนสุ, อาปุพฺโพ นี นเยฯ
ทฺวยํ ทมยุตฺเตฯ ทมุ ทมเน, กตฺตริ โตฯ ปกฺกมาทีหิ นฺโตฯ อนฺตาเทเส ทมิโตฯ กมฺมสาธโนปฺยยํฯ
ทฺวยํ สนฺเตฯ สมุ อุปสเม, กตฺตริโตฯ อนฺตาเทเส สมิโต, กมฺมสาธโนปฺยยํฯ
ทฺวยํ ปุณฺเณฯ ปูร ปูรเณ, ตราทีหิ อิณฺโณ, ทฺวีสุปิ กตฺตุกมฺมสาธนานิ ลพฺภนฺติฯ
๗๕๐. ติปาทํ ปูชิเตฯ จาย ปูชานิสามเนสุฯ มห ปูชายํ, ปูช ปูชเน, อรห ปูชายํ, อรหิโตฯ อจฺจ ปูชายํฯ มาน ปูชายํฯ จิ จเย, อปปุพฺโพ ปูชเนฯ นมสฺสิโตปิ, นมสฺสธาตุ ปูชายํฯ
ทฺวยํ ตจฺฉิเต ทารุอาทิมฺหิฯ ตจฺฉ ตนุกรเณ, ตนุกรียเตติ ตนูกโต, ทีโฆฯ
๗๕๑. ทฺวยํ อคฺคิอาทีหิ ตตฺเตฯ ตป ธูป สนฺตาเปฯ
ทฺวยํ ราชาทีนํ สนฺติเก ภชนาทิวเสน อุปคเตฯ จร คตฺยตฺโถ, อุปจริโตฯ อาส อุปเวสเน, อุปาสิโตฯ
อทฺธํ จุเตฯ ภส อโธปตเน, โตฯ คฬ เสจเน, คฬิตํฯ ปท คมเน, ปนฺนํฯ จุ จวเน, จุ คมเน วาฯ ธํสุ อวสํสเน, คติยญฺจฯ กนฺนมฺปิ, กนฺน คติโสสเนสุฯ
๗๕๒. ตุฎฺฐนฺตํ ปมุทิเต, ปี ตปฺปนกนฺตีสุฯ มุท หาเสฯ หส หํสเน, หส อลิเก วาฯ มท หาเส, มตฺโตฯ ตุส ปีติยํฯ
จตุกฺกํ ฉินฺเนฯ กนฺต เฉทเนฯ ฉิทิ ทฺวิธากรเณฯ ลู เฉทเน, โณ, ยุ วาฯ ทา ลวเน, ตุ, ทา อวขณฺฑเน วาฯ ฉาตมฺปิฯ โฉ เฉทเน, โอสฺสากาโรฯ
ติกํ ปสตฺเถฯ สฐ ถุติยํ, โตฯ วณฺณ วณฺณกฺริยาวิตฺถารคุณวจเนสุฯ ถุ อภิตฺถเวฯ อีฑิโต, ปณิโตปิ, อีฑ ถุติมฺหิฯ ปณ พฺยวหาเร, ถุติมฺหิ จ, ปณิโตฯ
๗๕๓. ปญฺจกํ อเลฺล, ติม อทฺทภาเว นิจฺจเลปิ, ปกฺกมาทีหิ นฺโตฯ อลฺล กฺเลทเน, โล, อลฺลํฯ อทฺท คติมฺหิ, ยาจเน จ, อาปุพฺโพ ทา อวขณฺฑเน วา, โท, อทฺทํฯ กิลิท อทฺทภาเว, อินฺนาเทโสฯ อุนฺท กฺเลทเน, อินฺโน, อุนฺโน วา, สาทฺทมฺปิฯ อทฺทคุณยุตฺตํ อทฺทํ, เตน สห วตฺตเต สาทฺทํฯ
จตุกฺกํ คเวสิเตฯ มคฺค อนฺเวสเน, จุราทิฯ เอส คติยํ, ภูวาทิฯ คเวส มคฺคเน, จุราทิฯ
ทฺวยํ ลทฺเธฯ ลภ ปตฺติยํฯ ปปุพฺโพ อาป พฺยาปเน, โต, ภุชาทิ, อาโลโป, ปตฺตํฯ ภาวิตํ, อาสาทิตํ, วิภูตญฺจฯ
๗๕๔. ปาลิตนฺตํ รกฺขนีเย, รกฺข ปาลเนฯ คุป โคปเน, ภุชาทิฯ ตา ปาลเน, ตาตํฯ อายาคเม โคปายิตํฯ อว รกฺขเณ, อวิตํฯ
จตุกฺกํ จตฺเตฯ สช วิสฺสคฺเคฯ จช หานิยํฯ หา จาเค, อิโน, ทีฆาทิ, หีโนฯ อุฌ อุสฺสคฺเค, สมุชฺฌิตํฯ ธูตมฺปิ, ธู กมฺปเนฯ
๗๕๕. ปชฺชํ ภาสิเตฯ ภาส พฺยตฺติยํ วาจายํฯ ลป พฺยตฺติยํ วาจายํ, วจ ภาสเน, วุตฺตํฯ อภิปุพฺโพ ธา ธารเณ, โต, ธาติสฺส หิ, หิ คมเน วา, อภิหิตํฯ ขฺยา กถเนฯ ชปฺป พฺยตฺติยํ วาจายํฯ อีร เขปคติวจนกมฺปเนสุ, อุทีริตํฯ กถ วากฺยปพนฺเธฯ คท วิยตฺติยํ วาจายํฯ ภณ ภณเนฯ วท วิยตฺติยํ วาจายํ, โต, วสฺสุ, อุทิตํฯ
๗๕๖. จตุกฺกํ อวมานิเตฯ ญา อวโพธเนฯ คณ สงฺขฺยาเนฯ ภู สตฺตายํฯ มาน ปูชายํ, มน ญาเณ วา, อวปริปุพฺพา เอเต ปริภูเตฯ เหฎฺฐา กตฺวา ญายติ, คณียติ, มญฺญตีติ อวญฺญิโต, อวคณิโต, อวมานิโต จฯ ปริภวียติ อวมานํ กรียตีติ ปริภูโตฯ
จตุกฺกํ ฉาเตฯ ฆส อทเน, โฉ, ทฺวิตฺตํฯ ชิฆจฺฉา สญฺชาตา ยสฺส ชิฆจฺฉิโตฯ ขุท ปิปาสายํฯ ฉาท ภกฺขเนฯ ภุช ปาลนชฺโฌหาเรสุ, โข, ทฺวิตฺตาทิ, พุภุกฺขา สญฺชาตา ยสฺส พุภุกฺขิโตฯ
๗๕๗. ฉกฺกํ ญาเตฯ พุธ ญา อวคมเนฯ ปท คมเน, โต, ตสฺส อนฺโน, ปฎิปนฺนํฯ วิท ญาเณฯ คติ พุฌตฺโถฯ อวคตํฯ มน ญาเณ, โต, มตํฯ
อทฺธํ คิลิเตฯ คล อทเน, อสฺสิ, คิลิโตฯ ขาท ภกฺขเนฯ ภุช ปาลนชฺโฌหาเรสุฯ ภกฺข อทเนฯ อธิอวปุพฺโพ หร หรเณ, โต, ตสฺส โฎ, รโลโป, อชฺโฌหโฎฯ อส ภกฺขเน, อสิโตฯ ชปฺปิโต, คสิโตปิ, ชปฺป อทเนฯ คส อทเนฯ
วิเสสฺยาธีนวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ