๑๒๐๒-๑๒๐๓. สงฺขฺยาตาสงฺขฺยาตตฺถานํ อุปสคฺคนิปาตสงฺขฺยาตานํ อพฺยยานํ ปสิทฺเธ ปจุรปฺปโยเค เอกจฺเจ วา ทสฺเสตฺวา ตทญฺเญปิ สงฺเขปนเยน ทสฺเสตุมาห ‘‘ตุนิ’’จฺจาทิฯ เอตฺถ จ ตุนาทิสทฺเทหิ ชฺชุปริยนฺเตหิ ตทนฺตาว คหิตา, น หิ เกวลานํ เอเตสํ อพฺยยภาโว สมฺภวติฯ ตสฺสตฺโถ – ตุนปจฺจยนฺโต จ ตถา ตฺวาน ตเว ตฺวา ตุํ ธา โส ถา กฺขตฺตุํ โต ถ ตฺร หิญฺจนํ หึ หํ ธิ ห ยการโต หึธ ธุนา รหิ ทานิ, กึสฺมา โว ทาจนํ ทาชฺชถํ ถตฺตํ ชฺฌชฺชุปจฺจยนฺโต จ อพฺยยีภาวสมาโส จ ตุนาทีนํ ยาเทส นฺโต จ อพฺยยํ นาม ภเวติฯ ปโยโค ยถา – ‘‘กาตุน, กตฺวาน, กาตเว, กตฺวา, กาตุํ, สพฺพธา, สพฺพโส, สพฺพถา, จตุกฺขตฺตุํ, สพฺพโต, สพฺพตฺถ, สพฺพตฺร, กุหิญฺจนํ, กุหึ, กุหํ, สพฺพธิ, อิห, ยหึ, อิธ, อธุนา, เอตรหิ, อิทานิ, กฺว, กุทาจนํ, กทา, อชฺช, กถํ, อญฺญถตฺตํ, เอกชฺฌํ, สชฺชุ, อุปนครํ, อนฺโตปาสาทํ, อภิวนฺทิย’’อิจฺจาทิฯ อิทํ ปน สพฺเพสมฺปิ อพฺยยานํ สงฺเขปลกฺขณํฯ
‘‘สทิสํ ตีสุ ลิงฺเคสุ, สพฺพาสุ จ วิภตฺติสุ;
วจเนสุ จ สพฺเพสุ, ยํ น พฺเยติ ตทพฺยย’’นฺติฯ
อพฺยยวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
อิติ สกลพฺยากรณมหาวนาสงฺคญาณจารินา กวิกุญฺชรเกสรินา ธีมตา สิริมหาจตุรงฺคพเลน มหามจฺเจน วิรจิตายํ อภิธานปฺปทีปิกาวณฺณนายํ สามญฺญกณฺฑวณฺณนา สมตฺตาฯ
นิคมนวณฺณนา
๑. ‘‘สคฺคกณฺโฑ จา’’ตฺยาทินา อภิธานปฺปทีปิกายํ กปาลเตลวฎฺฎิสทิเสน กณฺฑตฺตเยน สมงฺคิตา ทีปิตาฯ
๒. ‘‘ติทิเว’’ตฺยาทินา โตฎเกน ตสฺสา ปโยชนํ กถิตํฯ ตสฺสตฺโถ – โย นโร กตฺตุภูโต ติทิเว เทวโลเก, พฺรหฺมโลเก จ มหิยํ มนุสฺสโลเก, ภุชคาวสเถ นาคโลเก จาติ เอเตสุ ตีสุ ฐาเนสุ สนฺนิหิตานํ สกลตฺถานํ สพฺเพสํ อภิเธยฺยานํ สมวฺหยสฺส อภิธานสฺส ทีปนิยํ ปกาสนิยํ อิห อภิธานปฺปทีปิกายํ สวนธารณาทินา กุสโล เฉโก โหติ, ส นโร มหามุนิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วจเน สุตฺตาภิธมฺมวินยสงฺขาเต วจเน ปฎุ เฉโก โหติ, ปฎุตฺตาเยว มติมา นาม โหตีติฯ
๓-๙. อิทานิ ยสฺส รญฺโญ วิหาเร วสิตฺวา อยํ คนฺโถ วิรจิโต, ตสฺส นามคุณนิวาสกรณปฺปการวิหารคุณนามาทีนิ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน จ นามคุเณ ทสฺเสตุํ สตฺต คาถา วุตฺตาฯ
ตตฺร ทุติยา ภุชงฺคปฺปยาตํ นามฯ ตาสํ อยํ สมฺพนฺธาธิปฺปายา อตฺถวณฺณนา – โย ปรกฺกมภุโช นาม ภูปาโล ราชา กาเรสิ, รกฺเขสีติ จ อิมินา สมฺพนฺโธฯ กึคุโณ โส ราชา? คุณภูสโน สทฺธาทิคุณาลงฺการธโรฯ เตชสฺสี เตโชยุตฺโตฯ ชยี อริชเยน ยุตฺโตฯ เกสริวิกฺกโม เกสรสีโห วิย สูรคุณยุตฺโต, วีริยวา จฯ ส กตฺถ นิวาสี? โส ราชา ลงฺกายมาสิ ลงฺกานามเก ทีเป นิวาสนสีโลฯ จิรํ จิรกาลํ วิภินฺนํ ติธา วิภินฺนํ นิกายตฺตยสฺมึ นิกายตฺตยํ ภิกฺขุสงฺฆํ สมฺมา นเยน เหตุนา สมคฺเค สมคฺคํ กาเรสิ, การิตนฺโตยํ กโรตีติ กมฺมิโก, ตถา สเทหํว อตฺตโน กายํ อิว นิจฺจาทโร หุตฺวา ทีฆกาลํ มหคฺเฆหิ จ ปจฺจเยหิ ตํ นิกายตฺตยํ รกฺเขสิฯ
ตถา เยน รญฺญา ยถา กิตฺติยา อตฺตโน สทฺธาทิกิตฺติยา กรณภูตาย ลงฺกา อตฺตโน นิวาสนฎฺฐานภูตา กมฺมภูตา สมฺพาธีกตา สงฺกฎีกตา อโนกาสีกตา, ตถา วิหาเรหิ คาเมหิ อาราเมหิ เขตฺเตหิ วาปีหิ จ ลงฺกา สมฺพาธีกตาฯ
ตถา ยสฺส รญฺโญ สพฺพกามททํ อญฺเญหิ อสาธารณํ อนุคฺคหํ ปตฺวา ปาปุณนเหตุ อหํ วิพุธโคจรํ ปณฺฑิตวิสยํ คนฺถการตฺตํ ปตฺโต, เตน รญฺญา การิเต ปาสาทโคปุราทิวิภูสิเต, สคฺคกณฺเฑ เทวโลกสฺส กณฺฑสทิเส, สโตยาสยสฺมึ สาทุสลิลาสยสมนฺนาคเต, ปฎิพิมฺพิเต ภควโต นิวาสนฎฺฐานเชตวนมหาวิหารสฺส ปฎิพิมฺพภูเต, สาธุสมฺมเต สาธุวิหาโรติ สมฺมเต, สาธูหิ วา สมฺมเต สโรคามสมูหมฺหิ สลิลาสยภิกฺขาจารยุตฺตคามสมูหสมนฺนาคเต มหาเชตวนาขฺยมฺหิ วิหาเร วสตา นิวาสํ กุพฺพตา สนฺตวุตฺตินา สนฺตจารินา สทฺธมฺมฎฺฐิติกาเมน ธีมตา อติสยญาณยุตฺเตน โมคฺคลฺลาเนน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ทุติยอคฺคสาวกภูตสฺส อายสฺมโต อิทฺธิมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส นามเธยฺเยน เถเรน เอสา อภิธานปฺปทีปิกา รจิตาติฯ
นิคมนกถา
ยทฺยตฺร โทโสณุปมาณสมฺภโว,
คุณีสุ วีธิมฺปิ ตถา วิคาหเต;
ยถา ชลํ โภชนมฺปิ ชนฺตุวา,
จตุปฺปโท วาปฺยจโร กณณฺยปิฯ
อสมฺปเวทิทสฺสนาย ภาสิเต,
คุโณ จ โทโส จ สทา วิวิชฺชเร;
ตโต พุธา เม นวธานตา ภวํ,
ขมนฺตุ โทสํ คุณตํ นยนฺตุ วาฯ
โย สีหสูโร สิตกุญฺชรินฺโท,
ราชาธิราชา อหุ ตมฺพทีเป;
ทุพฺพารนาคาทิชิโต นรินฺโท,
สุกนฺตภีมาทิคุโณปปนฺโนฯ
ตนฺนามเธยฺโย ตทนุพฺพาทชาโต,
สทฺธาทิยุตฺโต จตุเสติภินฺโท;
นาคาทิถาโม อติทุปฺปสยฺโห,
อุฬารปญฺโญ ธิติมา ยสสฺสีฯ
เตนาหมจฺจนฺตมนุคฺคหีโต,
อนญฺญสาธารณสงฺคเหน;
สงฺเขปโตกาสิมิมํ วิสุทฺธิ-
สํวณฺณนํ โสตุหิตํ สุโพธํฯ
ราชา ปชํ รกฺขตุ สปฺปชํว,
ธมฺมญฺจ โลกาปิ สมาจรนฺตุ;
ปูเรนฺตุ อตฺถา สุปกปฺปิตา จ,
กาเลน เทโวปิ ปวสฺสตูติฯ
อภิธานปฺปทีปิกาฎีกา นิฎฺฐิตาฯ