นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

 

มุขมตฺตทีปนี

(นฺยาส)

 

ปณามคาถา

พุทฺธํวิสุทฺธมวิสุทฺธชนสฺสสุทฺธิ-

สมฺปาปกํสกลโลกวิโมหกสฺส

โมหสฺสธํสกมปิสฺสสุวุตฺตธมฺมํ

นตฺวานสํฆมนฆุตฺตมทกฺขิเณยฺยํ.

กจฺจายนญฺจมุนิวณฺณิตพุทฺธิมสฺส

กจฺจายนสฺสมุขมตฺตมหํกริสฺสํ

ปารํปราภตวินิจฺฉยนิจฺฉญฺญู-

ลทฺโธปเทสมวลมฺพกตสฺสเตน.

 

ปณามคาถาวณฺณนา

() ยํ กิญฺจิ คนฺถํ สมารภิตุกาเมน ตาวาจริเยน รตนตฺตยสฺส ปณามํ กตฺวา ตพฺพิหตนฺตราเยน สมารภิตพฺพนฺติ พาตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสพฺพญฺญุตาทิ-คุณสมฺปตฺติสมงฺคิตาย พุทฺธสฺส, สฺวาขฺยาตตาทิภาเวน ธมฺมสฺส จ, สุปฺปฏิปนฺนตาทิ-ภาเวน สํฆสฺส จ, สพฺพโลกาภิวนฺทนียสฺส อตฺตโน สตฺถุโน ปณามํ ทสฺเสนฺโต เสฏฺฐํ ติโลกมหิตํ อภิวนฺทิยคฺคนฺติอาทิมาห. เอตฺถ จ ตพฺพิหตนฺตรายตา นาม ยถาปฏิญฺญาตตฺถาภินิปฺผาทนสมตฺถตา. รตนตฺตยปฺปณามกรเณน หิ ยถาปฏิญฺญาตตฺถาภินิปฺผาทนสมตฺถตา โหติ ตสฺส ปูชนียปูชยตฺตา, ปูชนียปูชยตาย จ มงฺคลภาวโต มงฺคเลน จ ยถาปฏิญฺญาตตฺถปฺปสิชฺฌนโต. วุตฺตํ หิ ภควตาปูชา จ ปูชเนยฺยานํ เอตํ มงฺคลมุตฺตมนฺติ จเอตาทิสานิ กตฺวาน สพฺพตฺถ-มปราชิตา สพฺพตฺถ โสตฺถึ คจฺฉนฺตีติ จ. อถ วา ตสฺส ภยาทฺยุปทฺทวกาโรป-ฆาตกตฺตา วิหตภยาทฺยุปทฺทวการสฺส จ ยถาปฏิญฺญาตตฺถาภินิปฺผาทนสมตฺถตา-สมฺภวโต. วุตฺตํ หิ ภควตา

 

เอวํพุทฺธํสรนฺตานํธมฺมํสํฆญฺจภิกฺขโว

ภยํวาฉมฺภิตตฺตํวาโลมหํโสนเหสฺสตีติ.

 

อถวาตสฺสปฏิภานาปริหานภาวโตอปริหีนปฏิภานสฺสจยถา-ปฏิญฺญาตตฺถาภินิปฺผาทนสมตฺถตาสมฺภวโต. วุตฺตํ หิ ภควตาสตฺติเม ภิกฺขเว อปริหานียา ธมฺมา, กตเม สตฺต, สตฺถุคารวตา ธมฺมคารวตา สํฆคารวตา สิกฺขาคารวตา สมาธิคารวตา กลฺยาณมิตฺตตา โสวจสฺสตาติ. อถ วา ตสฺสายุวฑฺฒนโต วฑฺฒิตายุโน จ ยถาปฏิญฺญาตตฺถาภินิปฺผาทนสมตฺถตาสมฺภวโต. วุตฺตํ หิ ภควตาอภิวาทนสีลิสฺส นิจฺจํ วุทฺธาปจายิโน จตฺตาโร ธมฺมา วฑฺฒนฺตีตฺยาทิ. 

 

อปโรนโย. ปกรณารมฺเภ รตนตฺตยปฺปณามวจนํ รตนตฺตยสฺส ยถาภูต-คุณมาขฺยาปเนน ปกรเณ คารวุปฺปาทนตฺถํ, ตสฺส สฺวาขฺยาตภาเวน รตนตฺตเย คารวุปฺปาทนตฺถํ วา. อถ วา รตนตฺตยปฺปณามวจนํ สทาจารโวกฺกมนตฺถํ, ตํ วิญฺญูนํ จิตฺตาราธนตฺถํ, ตํ ปกรณสฺสุคฺคาหณตฺถํ, ตํ วจนตฺถาวโพธนตฺถํ, ตํ สพฺพสมฺปตฺตินิปฺผาทนตฺถนฺติ.

เอวํนตสฺสสุคตาทิกตสฺสปสฺส-

มิฏฺฐปฺปสิทฺธิกรตาทิคุโณฆมคฺคํ

สงฺขฺยาติคมฺปิกุรุตํนตมสฺสธีมา

วตฺถุตฺตยสฺสติภวาภินตารหสฺส.

 

ตสฺมาอลมติปฺปปญฺเจน. อนุปุพฺพปทวณฺณนเมเวทานิ สมารภิสฺสาม. 

 

ตตฺถเสฏฺฐนฺติ ปสตฺถตรํ. ติโลกมหิตนฺติ ติโลเกน ปูชิตํ. ตโย โลกา ติโลกํ. เตน มหิตํ ติโลกมหิตํ. อภิวนฺทิยาติ อภิวนฺทิตฺวา. อคฺคนฺติ อุตฺตมํ. พุทฺธนฺติ ปฏิวิทฺธสพฺพธมฺมํ. พุทฺธสทฺทํ ปน อญฺญตฺถ พหุธา ปปญฺจยนฺติสกมฺมกธาตุโต กมฺมนิ ปจฺจโย โหตีติ. อิธ ปนพุธคมาทิตฺเถ กตฺตรีติ วุตฺตตฺตา พุธอิจฺเจตสฺมา กตฺตริ ปจฺจโย ลพฺภเตเวติ น วิจาริโต. ธมฺมนฺติ นวโลกุตฺตรธมฺมํ สปริยตฺติกํ วา. อมลนฺติ นิมฺมลํ มลปฺปฏิปกฺขํ วา. คณนฺติ สมูหํ. อุตฺตมนฺติ อุทฺธตตมตฺตา อุคฺคตตมตฺตา เสฏฺฐตฺตา จ อุตฺตมํ. “อุตฺตมํ คณนฺติ สมฺพนฺโธ. พุทฺธญฺเจติ เอตฺถ สทฺทํ ธมฺมสทฺเทน โยเชตฺวาเสฏฺฐํ ติโลกมหิตํ อคฺคํ พุทฺธํ อภิวนฺทิย อมลํ ธมฺมญฺจ อุตฺตมํ คณญฺจ อภิวนฺทิยาติ โยเชตพฺพํ. 

 

เอตฺถจเสฏฺฐนฺติ วจเนน พุทฺธสฺส คุณมหนฺตตํ ทีเปติ. ติโลก-มหิตนฺติ ปุญฺญมหนฺตตํ. อคฺคนฺติ ชาติมหนฺตตํ. ตสฺส จ คุณมหนฺตตาทีปเนน คุณาภิมานีนมภินิมฺมทฺทนสมตฺถตํ ทสฺเสติ. อิตรทฺวยทีปเนนิตเรสํ. สตฺถุสฺสาติ สเทวกสฺส โลกสฺส อนุสาสนโต สตฺถุสฺส. ตสฺสาติ โย โสเสฏฺฐนฺติอาทินา วุตฺโต, ตสฺส. วจนตฺถวรนฺติ อุจฺจเต อเนนาติ วจนํ. อรียตีติ อตฺโถ. วจนสฺส อตฺโถ วจนตฺโถ. อุตฺตมฏฺเฐน วโร. วจนตฺโถ จ โส วโร จาติ วจนตฺถวโร. ตํ วจนตฺถวรํ. สุพุทฺธุนฺติ สุฏฺฅุ ญาตุ๊. วกฺขามีติ ภาสิสฺสามิ. สุตฺตหิตนฺติ สุตฺตานุกูลํ. สุตฺตนฺติ เจห ปิฏกตฺตยํ อธิปฺเปตํ. ตํ หิ

 

อตฺถานํสูจนโตสุวุตฺตโตสวนโตถสูทนโต

สุตฺตานาสุตฺตสภา- คโต จ สุตฺตํ สุตฺตนฺติ วุจฺจติ.

 

สุตฺตนฺติ หิ สูจ=คนฺธเนตีมสฺสอตฺเถ สูเจตีติ อตฺเถ, สุปุพฺพสฺส วจ= วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺสสุฏฺฅุ วุตฺตนฺติ วา, สุ=อภิสเวตีมสฺสอตฺเถ อภิสเวตีติ วา, สูท=ปคฺฆรเณตีมสฺสอตฺเถ สูเทติ ปคฺฆราเปตีติ วา, สุปุพฺพสฺส ตา= ปาลเนตีมสฺสสุฏฺฅุ อตฺเถ ตายตีติ วา, “ภาวกมฺเมสุ ตอิติ วตฺตมาเนพุธ-คมาทิตฺเถ กตฺตรีติ กตฺตริ ปจฺจยํ กตฺวาสาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจติ วตฺตมาเนภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจติ ธาตฺวนฺตานํ โลปํ กตฺวา ปจฺจยสฺส จ เทฺวภาวํ กตฺวา ตโต สูจาทีนํ ทีฆสรสฺสกฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ เจติ รสฺสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ สิชฺฌติ. 

 

สุสนฺธิกปฺปนฺติ สุนฺทรํ สนฺธิกปฺปํ. กปฺปียติ เอตฺถาติ กปฺโป. สมฺมา ธียตีติ สนฺธิ. สโมธานํ วา สนฺธิ. สนฺธีนํ กปฺโป สนฺธิกปฺโป. โสภโณ สนฺธิกปฺโป สุสนฺธิกปฺโป. ตํ สุสนฺธิกปฺปํ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ วจนตฺถวเร.

 

() “ยํ เสยฺยํ, ตํ ชิเนริตนเยน พุธา ลภนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ วจนตฺถวโร นาม ตนฺติอตฺถภูโต โลกิยโลกุตฺตรสงฺขาโต อตฺโถ. ตตฺถ จ เสยฺยํ นาม นวโลกุตฺตรธมฺมํ. “ตํ ชิเนริตนเยน พุธา ลภนฺตีติ อตฺโถ. อสติ หิ ตปฺปฏิปตฺติทีปกปรโตโฆเส โสตาปตฺติมคฺคปฺปฏิลาภาภาวา. เอตฺถ จ เสยฺยนฺติ ปสตฺถตรํ. ชิเนริตนเยนาติ ชิเนน เทสิตนเยน. พุธาติ ติเหตุกปฺปฏิสนฺธิปญฺญาย ปญฺญวนฺโต ภพฺพปุคฺคลา. เต หิ พุชฺฌนฺตีติ พุธาติ วุจฺจนฺติ. พุธาติ พุธ= โพธเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสสญฺญายม นูติ วตฺตมาเนวิสรุชปทาทิโต เณติ กตฺตริ ปจฺจยํ กตฺวา วิภตฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. 

 

ลภนฺตีติ ปฏิวิชฺฌนฺติ. ตญฺจาปีติ ตํ ชิเนริตนยมฺปิ. ตสฺสาติ เหฏฺฐา วุตฺตํ สตฺถารเมวาปทิสติ. วจนตฺถสุโพธเนนาติ ปาฬิยตฺถาวโพธเนน. อตฺถญฺจ อกฺขรปเทสุ อโมหภาวาติ เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการมตฺถญฺจ อกฺขเรสุ จ ปเทสุ จ อโมหภาวา สมธิคจฺฉนฺติ. 

 

ตตฺถจอกฺขราโมหภาโว นาม สรพฺยญฺชนทีฆรสฺสวคฺคาวคฺคโฆสาโฆสา-ทิปฺปเภเทสุ อกฺขเรสุ ปฏุตรญาณตา. ปทาโมหภาโว นาม การิการนฺตาทิ-อิตฺถิปุมาทิตทฺธิตสมาสาทิปฺปเภเทสุ ปเทสุ อปฺปฏิหตพุทฺธิตา. เสยฺยตฺถิโก ปท-มโต วิวิธํ สุเณยฺยาติ ยสฺมา สุตฺตนฺตปฺปกรเณ สวนาภิยุตฺตสฺส อกฺขรปเทสุ อโมหภาโว โหติ, อกฺขรปเทสุ อมูฬฺหสฺส วจนตฺถาวโพโธ โหติ, วจนตฺถาวโพธสฺส วุตฺตนเยน สมฺมาปฏิปตฺติยํ ปฏิปชฺชนโต เสยฺยสงฺขาตนวโลกุตฺตรธมฺมปฺปฏิลาโภ โหติ, ตสฺมา ตทตฺถิโก ตํมูลการณภูตสวนสมฺปตฺตินิปฺผาทนตฺถํ อเนกปฺปการมกฺขรํ สรพฺยญฺชนาทิเภทวเสน ปทญฺจ ปกติปจฺจยาทิเภทวเสน อุปปริกฺขิตฺวา สุเณยฺยาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ‘“เสยฺยตฺถิโก อกฺขรปทนฺติ วตฺตพฺเพ ฉนฺทหานิภยา อกฺขรสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. “นนุ อิตฺถิยาปิ โสตพฺพํ, อถ กสฺมาเสยฺยตฺถิโกติ อาหาติ. เยภุยฺยวเสน วา ปธานวเสน วา. 

 

อเนกวิธาหิสทฺทปฺปโยคา. กตฺถจิ สามญฺญวเสน นิทฺทิสิตพฺเพปิ ปจฺจาสนฺนวเสน นิทฺเทโส ทิสฺสติกาเก วารย มจฺฉมฺหาติอาทีสุ, กตฺถจิ ปธานวเสนราชา อาคจฺฉตีติอาทีสุ, กตฺถจิ เยภุยฺยวเสนอานครา ขทิร-วนนฺติอาทีสุ, กตฺถจิ อุปลกฺขณมตฺตวเสนลทฺธาตปตฺโต ราชกุมาโรติอาทีสุ, กตฺถจิ นานนฺตริกวเสนฆตตฺถิกสฺส ฆฏมานยอิจฺเจวมาทีสุ, กตฺถจิ อสาธารณ-วเสนเภริสทฺโท ยวงฺกุโรอิจฺเจวมาทีสุ. เตน วุตฺตํเยภุยฺยวเสน วา ปธานวเสน วาติ.

เอตฺถจคาถาทฺวเยนสหรตนตฺตยปฺปณาเมนวุจฺจมานปฺปกรณํตํสญฺญา-นิมิตฺต-กตฺตุ-ปริมาณปฺ-ปโยชนานิ จ ทสฺเสติ. 

 

วุตฺตญฺจ

สญฺญานิมิตฺตํกตฺตาจปริมาณํปโยชนํ

สพฺพาคมสฺสปุพฺเพววตฺตพฺพํวตฺตุมิจฺฉตาติ.

 

ตตฺถจนามํ นาม ทุวิธํ สามญฺญนามํ วิเสสนามฐญฺจ. อสฺส ปนกจฺจายนนฺติ สามญฺญนามํ สนฺธิกปฺปาทีนํ สาธารณตฺตา. อิทํ หิกจฺจายนสฺส อิทนฺติ กจฺจายนนฺติ วุจฺจติ. “สนฺธิกปฺปนฺติเอวมาทีนิ วิเสสนามานิ สพฺพ-สาธารณรหิตตฺตา. อิธ ปนสนฺธิกปฺปนฺติ วิเสสนามมาหสุสนฺธิกปฺปนฺติ วุตฺตตฺตา. ตํ ปน กฺริยา-คุณ-ชาติ-ยาทิจฺฉเกสุปิ คุณนามํ, ตถา สามญฺญ-คุณ-กิตฺติม-โอปปาติเกสุปิ คุณนามํ, อาวตฺถิก-ลิงฺคิก-เนมิตฺติกา-ธิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ปน เนมิตฺติกนฺติ เวทิตพฺพํ. 

 

อถวาสนฺธิกปฺปนฺติ สามญฺญนามํ. ตถา หิ โกจิ อาทิวเสน นามํ ลภติปาราชิกกณฺโฑติเอวมาทิ. โกจิ อนฺตวเสน ติกนิปาตาทิ. อยํ ปน อาทิวเสน ลทฺธนาโมติ เวทิตพฺโพ. อยเมเวตฺถ สารโต ปจฺเจตพฺโพ อุปริ นาม-กปฺปสฺสารมฺภนฺตราภาวา. 

 

นิมิตฺตํ ปน ทุวิธํ อชฺฌตฺติกํ พาหิรญฺจ. ตตฺถ อชฺฌตฺติกํ นาม ทุนฺนิกฺขิตฺตปทพฺยญฺชนตาย ทุนฺนีตมตฺถํ คเหตฺวา ปฏิปตฺติยํ วิรชฺฌิตฺวา ทุกฺโขฆ-นิมฺมุคฺคมานํ สตฺตสมูหํ ทิสฺวา สมุสฺสาหิตมนา กรุณา. ตํ ปน ปโยชนทฺวยา-ภินิปฺผาทนสมตฺถปฺปกรณารมฺภกรเณเนว กรุณาย อตฺตโน สญฺโจทิตภาวํ ทสฺเสติ. พาหิรํ นาม ตทารมฺมณภูโต สตฺตสมูโห. ตํ พุธาติ ปเทน อปทิสติ. 

 

กตฺตา นามเอตฺทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ, ยทิทํ มหากจฺจายโนติ ภควตา เอตทคฺเค ถปิโต อายสฺมา มหากจฺจายโน. ตํ วกฺขามีติ ทสฺเสติ. 

 

ปริมาณํ ปน ทุวิธํ ปริจฺเฉทปฺปมาณํ สมูหปฺปมาณญฺจาติ. ตตฺถ ปริจฺเฉทปฺปมาณวเสน เตวีสติ ปริจฺเฉทา. ตถา หิปญฺจ สนฺธิปริจฺเฉทา, อฏฺฐ นามปริจฺเฉทา, จตฺตาโร อาขฺยาตปริจฺเฉทา, ฉ กิตพฺพิธานปริจฺเฉทาติ. เอตานิ-เยว จตฺตาริ ปกรณานีติ วุจฺจนฺติปญฺจ สนฺธิปริจฺเฉทา สนฺธิปฺปกรณํ, อฏฺฐ นามปริจฺเฉทา นามปฺปกรณํ, จตฺตาโร อาขฺยาตปฺปริจฺเฉทา อาขฺยาตปฺปกรณํ, ฉ กิตพฺพิธานปริจฺเฉทา กิตพฺพิธานปฺปกรณนฺติ. 

 

สมูหปฺปมาณวเสน ปน สตฺตสตาธิกสหสฺสมตฺตปฺปมาโณ, สุตฺตานิ ปน ทสาธิกานิ สตฺตสตานิ โหนฺติ. ตํ สุสนฺธิกปฺปนฺติ เอตฺถ สุนฺทรตฺถวาจเกน สุสทฺเทน สมุพฺภาวียติ, นาติสงฺเขปนาติวิตฺถารปฺปมาณตาย หิ สุนฺทรํ โหตีติ. 

 

ปโยชนํ ปน ทุวิธํ มุขฺยานุสงฺคิกปฺปโยชนวเสน. ตตฺถ อกฺขรโกสลฺลํ ปน สมฺปาเทตฺวา พฺยญฺชนานุรูปมตฺถํ ปฏิวิชฺฌติ จ ปกาเสติ จ. อตฺถานุรูปํ พฺยญฺชนํ อุทฺทิสติ จ อุทฺทิสาเปติ จ. ยถา ปน ภควา พุทฺธตฺตาทีสุ จตูสุ ฐาเนสุ อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน นิคฺคยฺห ปริสาจตุกฺเกสุ เวสารชฺชปตฺโต โหติ, เอวมิธาปิ กตาภิโยโค นามิกาทีสุ จตูสุ ปเทสุ อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน อภิมทฺทิตฺวา เวสารชฺชปตฺโต โหติ. อิทมิธ มุขฺยปฺปโยชนํ. ตํ สพฺพํ เอกเทส-นิทสฺสนมุเขน ทสฺเสนฺโต วจนตฺถวรํ สุพุทฺธุนฺติ อาห. 

 

พฺยญฺชนานุรูปมตฺถสฺสจอตฺถานุรูปํพฺยญฺชนสฺสจยถาวโตอธิคตตฺตาภควตาเตสุเตสุสุตฺตนฺเตสุยํอกตฺตพฺพนฺติ ปฏิกฺขิตฺตํ, ตํ ปริวชฺเชติ. ยํกตฺตพฺพนฺติ อนุญฺญาตํ, ตํ สมาทาย วตฺตติ. ตโตอกตฺตพฺพํ เม น กตํ, กตฺตพฺพํ เม อปฺปริจฺจตฺตนฺติ ปจฺจเวกฺขโต ปามุชฺชํ ชายติ. ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทยติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, ปฏิวิทฺธยถาภูโต สคฺคโมกฺขทฺวยสฺส ภาคี โหติ. อิทมิธ อนุสงฺคิกปฺปโยชนํ. ตํ เสยฺยนฺติอาทินา อปทิสติ. 

 

อาทิคาถายปนสหปณาเมนมุขฺยปฺปโยชนปญฺจมํปุพฺพปญฺจกํทสฺเสตฺวาสิสฺสานํตสฺสสวนุคฺคหณธารณาทีสุอุสฺสาหชนนตฺถํทุติยคาถายอนุสงฺคิกปฺปโยชนมาห. อถ วา ทฺวีหิ คาถาหิ ปโยชนทฺวยตฺถิกานํ สิสฺสานํ อุสฺสาหํ ชเนติ.