๗. ปาตาลวคฺควณฺณนา
๖๔๙-๖๕๐. จตุกฺกํ ปาตาเลฯ อธรํ ภุวนํ อโธภุวนํฯ ปตนฺติ อสฺมึ ปาตาลํ, อโล, มชฺเฌ ทีโฆฯ นาคานํ โลโกฯ รสาย ตลํ รสาตลํฯ
โสพฺภนฺตํ ฉิทฺทมตฺเตฯ รณ สทฺเท, โธ, นตฺตํ, ยทาทิฯ วร ทิตฺติยํฯ วิคโต วโร วารณํ อสฺส วิวรํ, ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, โทฯ กุห วิมฺหยเน, อโรฯ สุส โสสเน, อิโรฯ พิล เภทเน, อฯ สุสโต อิ, สุสิฯ ฉินฺทิตฺวา คจฺฉตีติ ฉิคฺคลํ, ยทาทิฯ สุฎฺฐุ อพฺภํ อากาสํ อสฺมึ โสพฺภํฯ
‘‘สุสิร’’นฺติ ฉิทฺทสามญฺเญ ยํ นปุํสกวจนํ, ตํ สจฺฉิทฺเท ฉิทฺทวติ ทพฺเพ ตีสุ, ยถา ‘‘สุสิโร รุกฺโข, สุสิรา จิญฺจา, สุสิรํ กฎฺฐ’’นฺติฯ
ทฺวยํ ภูมิฉิทฺเทฯ กาส ทิตฺติยํ, อุฯ อว รกฺขเณ, อโฎ, อาวาโฎ, อวาโฎปิฯ ทฺวยํ สปฺปานํ ราชินิฯ วสุ รตนํ ยสฺสตฺถีติ วาสุกีฯ
๖๕๑. ทฺวยํ นาคานํ ราชินิฯ เทเวหิปฺยสฺสนฺโต โนปลทฺโธติ อนนฺโต, เสโสปิ, สิส หึสายํ, สิสติ กปฺปนฺเตติ เสโส, อฯ
ทฺวยํ อชคเรฯ วหติสฺมา อโส, วาหโสฯ อชํ ฉาคํ คิลตีติ อชคโร, อ, อิสฺสตฺตํ, ลสฺส รตฺตญฺจฯ สยีปิ, สยนสีโล สยีฯ
ทฺวยํ โคนสสปฺเป ‘‘งา-จฺเว’’อิติ ขฺยาเตฯ ควสฺเสว นาสา อสฺสาติ โคนโส, สญฺญายํ นาสสทฺทสฺส นโส กโต [ปาณินิ ๕.๔.๑๑๙]ฯ ติลํ อิจฺฉตีติ ติลิจฺโฉ, ติริยํ อญฺจตีติ วา ติลิจฺโฉ, ยทาทิฯ
ทฺวยํ เทฑฺฑุเภ, โย ‘‘ชลสปฺโป’’ติ วุจฺจติฯ เทฑฺฑุนา ราชิยา อุภตีติ เทฑฺฑุโภฯ ปิฏฺเฐ ราชิโยคา ราชุโล, อุโล, พธิรสปฺเปปฺเยเตฯ
๖๕๒. กมฺพโล จ อสฺสตโร จาติ อิเม ทฺเว นาคกุลา เมรุปาเท วสนฺติฯ
ทฺวยํ เวสฺมนิวุฎฺฐสปฺเปฯ ‘‘วมฺมนี’’ติปิ ปาโฐฯ ‘‘อสุทฺโท ฆรสปฺโป’’ติ วุตฺตตฺตา นิพฺพิสตาย อมาริตตฺตา สีลยุตฺตํ อตฺตา มโน ยสฺมึ สิลุตฺโต, อสฺสุ, รสฺสาทิฯ
ทฺวยํ รุกฺขคฺคาทีสุ นิวุฎฺฐสปฺเปฯ นีโล หริโต สปฺโปติ นีลสปฺโปฯ ‘‘นีโล กณฺหมฺหิ หริเต’’ติ หิ ตารปาโลฯ ปฐมกาเล สิลายํ ภวตีติ สิลาภุฯ
๖๕๓-๖๕๔. วิสธรนฺตํ สปฺปมตฺเตฯ อาสิยํ วิสํ เอตสฺส อาสีวิโส, อาสี สปฺปทาฐาฯ ภุช โกฎิเลฺย, กุฎิลายมาโน คจฺฉตีติ ภุชงฺโค, เอวํ ภุชโค, ภุชงฺคโม จฯ อหิ คมเน, อิฯ สรนฺโต สปฺปติ คจฺฉตีติ สรีสโป, อสฺสี, สํโยคโลโป, อลุตฺตสมาโสยํ, ภุชงฺคภุชงฺคมาปิ, สพฺพธรกเต ปน ‘‘ภุสํ, ปุนปฺปุนํ วา กุฎิลํ สปฺปตีติ สรีสโป’’ติ วุตฺตํฯ ผณโยคา, อี, ผณีฯ สปฺปติสฺมา อ, ภูมิผุฏฺเฐน คตฺเตน คติ สปฺปนํฯ อรํ สีฆํ คจฺฉตีติ อลคทฺโท, มสฺส โท, รสฺส ลตฺตญฺจ, อลคทฺโท, ชลสปฺเปปฺยยํ, ‘‘อลคทฺโท ชลวาโฬ’’ติ [อมร ๘.๕] หิ อมรสีโหฯ โภโค ผณิกาโย, ตํโยคา โภคีฯ ปนฺนํ คจฺฉตีติ ปนฺนโค, ปาเทหิ วา น คจฺฉตีติ ปนฺนโคฯ ทฺเว ชิวฺหา อสฺสฯ อุรสา คจฺฉตีติ อุรโคฯ วิเสเสน อาลาติ คณฺหาติ อายุนฺติ วาโฬ, ลสฺส ฬตฺตํ, วา คมเน วา, อโลฯ ทีฆสรีรตาย ทีโฆฯ ทีฆา ปิฎฺฐิ ยสฺส, สมาเส โกฯ อุทรเมว ปาโท ยสฺสฯ วิสํ ธรติฯ จกฺกี, กุณฺฑลี, คูฬฺหปาโท, จกฺขุสฺสโว, กาโกทโร, ทพฺพีกโร, พิเลสโย, ชิมฺหโค, ปวนาสโนปิฯ สิรสิ จกฺกโยคา จกฺกีฯ กุณฺฑลมิว วปุ อสฺสตฺถีติ ตํโยคา กุณฺฑลีฯ จกฺขุนา สุโณตีติ จกฺขุสฺสโวฯ กาโกทรมิว อุทรํ อสฺสฯ ทพฺพิคติกตฺตา ผณา ทพฺพี, ตํ กโรติ พนฺธตีติ ทพฺพีกโรฯ สามญฺญนิทฺเทเสปิ กณฺหสปฺปาทิเยว ทพฺพีกโรฯ ชิมฺหํ กุฎิลํ คจฺฉตีติฯ ปวนาสโน วาตโภชีฯ
ผณิโน สปฺปสฺส ตนุ กาโย โภโค นามฯ ภุชตีติ โภโค, ภุช โกฎิเลฺย, โณฯ
๖๕๕-๖๕๖. ทฺวยํ สปฺปสฺส ทาฐายํฯ อสติ เยน อสํ, มุขํ, ตสฺมึ ภวา อาสี, สปฺปสฺส ทาฐา ทนฺตุตฺตมาฯ ทฺวยํ สปฺปสฺส ชิณฺณตเจ , นิมุจฺจเต ยสฺมา สปฺโปติ, โณฯ กญฺจุกสทิสตฺตา กญฺจุโกฯ สมา ตุลฺยตฺถาฯ
ทฺวยํ วิสมตฺเตฯ โสณิปถคตํ วิสติ เทหนฺติ วิสํ, วิส ปเวสเนฯ คิรตีติ ครฬํ, อโฬฯ
หลาหโล, กาฬกูโฎ, อาทินา กาโกลาทโย จ สตฺตาติ อิเม นว ตพฺเภทา ตสฺส วิสสฺส เภทาฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘ปุเม ปณฺเฑ จ กาโกล-กาฬกูฎหลาหลา;
โสรฎฺฐิโก สุกฺกิเกยฺโย, พฺรหฺมปุตฺโต ปทีปโน;
ทารโท วจฺฉนาโภ จ, วิสเภทา อิเม นวา’’ติ [อมร ๘.๑๐-๑๑]ฯ
ตตฺร หลาหโล ปุเม, วากาเรน นปุํสเกปิ, ‘‘หาลาหล’’นฺติ หิ ติกณฺฑเสเส [ติกณฺฑเสส ๑.๘.๕] ทีฆาทิปิฯ ตาลปตฺรสณฺฐาโน นีลปตฺโร โคถนากติผโล คจฺโฉ หลาหโลฯ อสฺส จ สมีเป รุกฺขาทโย ฑยฺหนฺเตฯ หิมวติ, กิกฺกินฺทายํ, โกงฺกเณสุ, ทกฺขิณสมุทฺเท จ ชายเต, หนตีติ หโล, อ, นสฺส โล, หลานมฺปิ หโล หลาหโล, มชฺฌทีโฆฯ ติริยเลขาย จิตํ ทฺวิชปเทหิ ยุตฺตํ, ตถา คณฺฐิภิ พฺยาปิตํ พินฺทุภิเทว ยํ ฆนตเรหิ, ตํ กาฬกูฎํฯ อิทญฺจ ปุถุมาลินามสฺสาสุรสฺส โสณิตมฺหา เอว อสุรสมเย [เทวาสุรรเณ (?)] สมุปฺปนฺนสฺส อสฺสตฺถรุกฺขสทิสสฺส รุกฺขสฺส นิยฺยาโส, อหิจฺฉตฺตมลยโกงฺกณสิงฺคเวรปพฺพตาทีสุ โจปฺปชฺชเตฯ วณฺเณน กาฬญฺจ ตํ สตฺตานํ ชีวิตหรณโต โลหมุคฺครสทิสตาย กูฎญฺเจติ กาฬกูฎํฯ
พฺรหฺมปุตฺโต ตุ กปิโล, มลยทฺทิภโว ขโร;
ปทีปโน ตุ ทหโน, รตฺตวณฺโณ’ญฺชนทฺทิโช [จินฺตามณิฎีกา ๘.๑๐-๑๑]ฯ
ทรเท ภโว ทารโท, สุปฺปภนามโก ตํเทสปสิทฺโธ จฯ วจฺฉนาโภ สินฺทุวารปตฺตสทิโส จ ตํสมีเป รุกฺโข น วทฺธเต, ตํสมฺผสฺสวายุ จ ชรยติ, วิญฺฌายํ, กิกฺกินฺทายญฺจ ชายเต, เอวํ วิสนฺตรานมฺปิ สรูปํ อาคมโต วิญฺเญยฺยํฯ
ทฺวยํ ธนตฺถํ สปฺปคฺคาเหฯ วาฬํ สปฺปํ คณฺหนสีลตาย วาฬคาหีฯ อหิโน ตุณฺเฑน มุเขน ทิพฺพตีติ อหิตุณฺฑิโก, ณิโก, ‘‘วาฬคฺคาโห’หิตุณฺฑิโก’’ติ [อมรโกเส ๘.๑๑-คาถายมฺปิ] อมรมาลาฯ
๖๕๗. ติกํ นิรเยฯ อโย อิฎฺฐผลํ, โส นิคฺคโต อสฺมาติ นิรโย, นินฺทิโต รโย คมนํ เอตฺถาติ วา นิรโยฯ ทุฎฺฐา คติ ทุคฺคติฯ อปุญฺเญ เนตีติ นรโก, ณฺวุ, รนฺโต จ, นรโกฯ
เตสุ นิรเยสุ โย ‘‘มหานิรโย’’ติ วุตฺโต, โส อฎฺฐธา โหตีติ ตํ ทสฺเสติ ‘‘สญฺชีโว’’จฺจาทินา สิโลเกนฯ มรนฺตาปิ กมฺมผลานุภวนตฺถํ ปุนปฺปุนํ ชีวนฺติ อสฺมึ สญฺชีโวฯ ยตฺถ นิรเย เนรยิกานํ สรีรานิ วฑฺฒกีนํ กาฬสุตฺเตน สญฺญาณํ กตฺวา วาสิยา ตจฺฉนฺติ, โส กาฬสุตฺโตฯ ภุสํ, ปุนปฺปุนํ วา ทุกฺขิตสทฺเทน รวนฺติ อสฺมึ โรรุโว, มหนฺโต จ โส โรรุโว จาติ มหาโรรุโวฯ ปุน ‘‘โรรุโว’’ติ จูฬโรรุโว วุตฺโตฯ ภุสํ ปตนฺติ อสฺมึ ปตาปโน, ‘‘วีจิ ตรงฺเค อปฺเป จา’’ติ รุทฺโท, นตฺถิ สุขสฺส วีจิ เลโสปิ อตฺราติ อวีจิ, ‘‘วีจิ สุขตรงฺเคสู’’ติ ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส ๓.๓.๗๘], ตสฺมา นตฺถิ วีจิ สุขํ เอตฺถาติ อวีจิฯ สมนฺตโต อาคเตหิ ปพฺพเตหิ หญฺญนฺติ อตฺราติ สงฺฆาโตฯ ตปนฺติ อตฺร ตาปโน, อิติสทฺโท อฎฺฐนฺนํ ปริสมาปนตฺโถฯ
๖๕๘. ตตฺถ นิรเยสุ เวตรณี จ โลหกุมฺภี จาติ อิเม ทฺเว นิรยา ชลาสยา ชลาธารา, เต จ ถิยํ, ตรณี นาวา, สา นตฺถิ ยสฺสํ เวตรณีฯ โลหมยา กุมฺภี โลหกุมฺภีฯ
ทฺวยํ นิรยปาเลฯ การณา ยาตนา, สา จ ติพฺพเวทนา, ตํ กโรตีติ การณิโกฯ นิรยคตสตฺเต ปาตีติ นิรยโปฯ
ทฺวยํ นิรยคตสตฺเตฯ นิรยํ คจฺฉตีติ เนรยิโกฯ นรกํ คจฺฉตีติ นารโกฯ
๖๕๙. อุทธิ ปริยนฺตํ สมุทฺทสฺส นามํฯ อณฺโณ ชลํ, โส วาติ คจฺฉติ ยสฺมึ อณฺณโว, อณฺโณ ยสฺมึ วิชฺชตีติ วา อณฺณโว, อสฺสตฺถฺยตฺเถ โวฯ สคเรหิ ราชกุมาเรหิ ขโต สาคโร, สานํ ธนานํ อากโรติ วา สาคโร, กสฺส โค, สาค สํวรเณ วา, อโรฯ สนฺทเตติ สินฺธุ, สนฺท สวเน, ยทาทิฯ อุทิ กฺเลทเน, สมฺมา กฺลิทนฺติ จนฺโททเย อสฺมา อาปานีติ สมุทฺโทฯ ชลานิ, อุทกานิ จ นิธียนฺเต, ธียนฺเต จาตฺราติ ชลนิธิ, อุทธิ จ, อุทกสฺส อุทาเทโสฯ
ตสฺส สมุทฺทสฺส ขีรณฺณโว, อาทินา ลวโณโท, ทธฺยุโท, ฆโตโท, อุจฺฉุรโสโท, มทิโรโท, สาทุทโก จาติ อิเม สตฺต มหณฺณววิเสสา ภวนฺติ [พฺยาขฺยาสุธา ๑.๑๐.๒]ฯ ขีรวณฺโณ อณฺณโว ขีรณฺณโวฯ
๖๖๐. อสฺส สมุทฺทสฺส กูลเทโส ตีรเทโส เวลา นาม, วิคจฺฉนฺติ อิรา ยสฺสํ เวลา, ลตฺตํฯ จกฺกมิว สลิลานํ ชลานํ ภโม ภมนํ อาวฏฺโฎ นาม, อาวฎฺฎนฺติ ชลานิ อตฺราติ อาวฏฺโฎฯ
ติกํ พินฺทุมฺหิฯ ถุ อภิตฺถเว, โว, อุสฺเสฯ วิทิ อวยเว, อุ, พินฺทุฯ ผุส ผุสเน, โต, ผุสิตํฯ ปากาเร, เคหาทิติตฺติยญฺจ ชลนิคฺคโม ภโม นาม, ภมุ อนวฎฺฐาเนฯ
๖๖๑. สิโลโก อุทเกฯ อาป พฺยาปเน, อปฺโปติ สพฺพตฺราติ อาโปฯ ปาตพฺพนฺติ ปโย, ปา ปาเน, ณฺโยฯ รสฺโส , ปโยฯ ชล ธญฺเญ, อฯ วารยติ นินฺโนนตนฺติ วาริ, วร นิเสเธ, ณิ, วารยติ ปิปาสนฺติ วา วาริฯ ปียเตติ ปานียํ, อนีโยฯ สลตีติ สลิลํ, สล คติยํ, อิโลฯ อุทิ กฺเลทเน, ณฺวุ, อุโลโป, ทกํ ปิปาสจฺเฉทํ กโรตีติ วา ทกํ, ‘‘ทา ทานจฺเฉทธาตู’’ติ [เอกกฺขรโกส ๒๐ คาถา] หิ เอกกฺขรโกเส, รสฺโสฯ อน สทฺเท, อ, ทฺวิตฺตํ, อร คมเน วา, โต, อนฺนาเทโส, ณตฺตํฯ นี นเย, อีโรฯ วน สมฺภตฺติยํฯ วนียเต ปิปาเสหีติ วนํฯ วา คมเน, อโลฯ ตายเต ปาลยเตติ โตยํ, ตา ปาลเน, จุราทิ, โย, อาการสฺโสตฺตํฯ อมฺพ สทฺเท, อุ, อมฺพุฯ อุทิ ปสวนกฺเลทเนสุ, ณฺวุ, อุทกํฯ กร กรเณ, กฺวิ, กํฯ กมลํ, ขีรมฺปิ, กมุ อิจฺฉากนฺตีสุ, อโลฯ ขนุ หึสายํ, อีโร, นโลโป, ขี ขเย วา, ขีรํฯ
๖๖๒. จตุกฺกํ ตรงฺเคฯ ตรนฺโต คจฺฉติ, ตีรํ วา คจฺฉตีติ ตรงฺโค, อลุตฺตสมาโส, ปรตฺร อีสฺสตฺตํฯ สยเมว ภิชฺชเตติ ภงฺโค, อฯ อูห วิตกฺเก, มิ, หโลโป, อูมิ, อร คมเน วา, มิ, อสฺสู, รโลโปฯ วิมฺหยํ วิจิตฺตํ จิโนตีติ วีจิ, อิ, อุปสคฺคสฺส ทีโฆ, เอเต ทฺเว ปุมิตฺถิยํฯ
อุลฺโลโล, กลฺโลโล จาติ อิทํ ทฺวยํ มหาวีจีสุ กถฺยเต, โลล อุมฺมาทเน, อุลฺโลลยตีติ อุลฺโลโล, โณ, อุล คมเน วา, โอโล, ทฺวิตฺตํฯ กลฺล สทฺเท, โอโล, กลฺโลโลฯ
๖๖๓. สิโลกทฺธํ กทฺทเมฯ ชลํ พลเต ชมฺพาโล, กมฺมนิ โณ, มกาโร วณฺณวิกาโรฯ กล สงฺขฺยาเน, อโลฯ ปจ วิตฺถารวจเน, กมฺมนิ โณฯ จิกฺข วจเน, อโล, ทฺวิตฺตํฯ กท มทฺเท, อโม, ทฺวิตฺตํฯ
ฉกฺกํ วาลุกายํฯ ปุล มหตฺเถ, อิโน, ฬตฺตํฯ วล สํวรเณ, ณฺวุ, อสฺสุ, วาลุกา, ถีฯ วณฺณ สทฺเท, วณฺโณฯ มร ปาณจาเค, อุ, มรุ, เทเวปิฯ อร คมเน, อุ, อสฺสุ, อุรุ, มหนฺเตปิ, วณฺโณ จ มรุ จ อุรุ จ วณฺณมรูรุฯ สิจ ปคฺฆรเณ, โต, สิกตา, ถีฯ
๖๖๔. ชลมชฺฌคตํ ตลํ กมฺมภูตํ ‘‘อนฺตรีปํ, ทีโป’’ติ โจจฺจเตฯ ทฺวิธาคตานํ อาปานํ อนฺตรคตํ อนฺตรีปํ, อาการสฺสีฯ ‘‘อนฺตรีย’’นฺติ วา ปาโฐ, ตทา ทฺวิธาคตานํ อาปานํ อนฺตเร ภวํ อนฺตรียนฺติ วิคฺคโห, อการสฺสีฯ ทฺวิธาคตานิ อาปานิ อสฺมึ เหตุภูเตติ ทีโปฯ วการอาการานํ โลโป, อิสฺสี จ, ทีโป, วากาเรน ทีปมฺปิฯ
ปญฺจกํ ตีรสฺส นามํฯ ปาร ตีร กมฺมสมฺปตฺติยํ, จุราทิ, อฯ กูล อาวรเณ, โณฯ รุธ อาวรเณ, โรธํฯ อญฺญปาราทินิวตฺตนตฺถํ ‘‘ปตีร’’นฺติ วุตฺตํฯ ตฎ อุสฺสเย, อ, ถิยํ, ตฎีฯ
๖๖๕. ปรมฺหิ ตีรสฺมึ ปารสทฺโท, โส จ นปุํสเก, ปาร ตีร กมฺมสมฺปตฺติยํ, ปาร สามตฺถิเย วา, ปารยติ ตรงฺคาทโย วาเรตุนฺติ ปารํฯ โอรนฺตุตีรํ ‘‘อปาร’’นฺตฺยุจฺจเต, อวเร ตีรเทเส ภวํ โอรํ, โณฯ ปารโต อญฺญํ ตีรํ อปารํฯ
ปญฺจกํ อุฬุมฺเปฯ อุฬุโต ทกโต ปาติ รกฺขติ อุฬุโป, โสเยว นิคฺคหีตาคมวเสน อุฬุมฺโปฯ ปฺลวติ, ปฺลวนฺติ อเนนาติ วา ปฺลโว, ปฺลว คมเน, คมนํ อตฺร ชลคมนํฯ กุล สนฺตาเน, อ, เก อุลติ คจฺฉตีติ วา กุลฺโล, อ, ทฺวิตฺตํฯ ตรนฺติ อเนน ตโร, ตร ปฺลวตรเณสุฯ คมนาคมนวเสน ปุนปฺปุนํ ชเล อรนฺติ ยาย, สา ปจฺจรี, อ, นทาทิฯ
๖๖๖. ติกํ นาวายํฯ ตรนฺติ ยาย ตรณี, ยุ, นทาทิ, อิปจฺจเย ตริ, อีมฺหิ ตุ ตรีฯ นุ ถุติยํ, อ, วุฑฺฒาวาเทสา, นาวาฯ ทฺวยํ ลงฺการถมฺเภฯ กูป คมเน, ณฺวุ, กูปโก, อปจฺจโย วา, ตทา สกตฺเถ โกฯ กมุ อิจฺฉายํ, โภ, สกตฺเถ โก, อสฺสุ จ, กุมฺภกํฯ
ทฺวยํ ‘‘เป เสํ’’อิติ ขฺยาเตฯ ตรสฺส ปจฺฉาภาเค พนฺธิตพฺโพติ ปจฺฉาพนฺโธฯ ค’มิจฺฉิตทิสํ อฎติ เยน โคฎวิโส, อิโส, อวนฺโต จ อสฺโสตฺตญฺจ, โคฎวิโสฯ ทฺวยํ ‘‘เป ตมา’’อิติ ขฺยาเตฯ นาวาย กณฺโณ วิย กณฺโณ, มหนฺโต เกนิปาโต, เตน ปวหณปติสวนโต, ตํ ธรตีติ, กมฺมนิ โณฯ นาวาย ยุตฺโต นาวิโกฯ
๖๖๗. ทฺวยํ นาวาย คมโนปาเยฯ อรติ เยนาติ อริตฺตํ, ฉทาทีหิ ตตฺรณ, อิการาคโม, ทฺวิตฺตญฺจฯ เก ชเล นิปาติยเต เกนิปาโต, อลุตฺตสมาโสยํฯ
ทฺวยํ นิยามเกฯ โปโต ปวหนํ, ตํ วาหยตีติ โปตวาโหฯ นิยจฺฉติ โปตนฺติ นิยามโก, ยมุ อุปรเม, นิปุพฺโพ คมเน, ณฺวุ, นิยามโก, จุราทิฯ นิยามเกปิฯ
เย วาณิชา นาวาย วาณิชกมฺมํ อาจรนฺติ, เต สํยตฺติกา นาม, สํยานํ สํยาตฺรา, ทีปนฺตรคมนํ, ตฺรณ, สา ปโยชนเมเตสํ สํยตฺติกา, ณิโก, รโลโป, รสฺโส จฯ ตปจฺจเยน วา สิทฺธํฯ โปตวาณิชาปิ, โปโต ปวหนํ, ตสฺส วาณิชาฯ
๖๖๘. ลงฺการาทโย, ผิยาทโย จ นาวาย องฺคา อวยวาฯ โล อินฺโท, ตสฺส การณํ ลงฺกาโรฯ วโฎ วุจฺจติ สิวโฎ, ตทาการตาย วฎากาโรฯ ‘‘วโฎ กมทฺเท นิคฺโรเธ’’ติ หิ นานตฺถสงฺคโหฯ ผา วุฑฺฒิยํ, อิโย, ผิโยฯ
ทฺวยํ ‘‘ตลก’’อิติ ขฺยาเตฯ ปู ปวเน, โต, วุฑฺฒิ, ปวหติ นิยามเกติ ปวหนํฯ วุตฺตนฺติ กฺริยาปทํฯ ทฺวยํ กฎฺฐมฺพุวาหินิยํ, ทุณ คติหึสาสุ, อ, นทาทิ, วุฑฺฒิ, โทณีฯ อมฺพุํ เนติ เยน อมฺพณํ, อุสฺสตฺตํ, ณตฺตญฺจ, อมฺพ สทฺเท วา, ยุฯ
๖๖๙. ติกํ คมฺภีเรฯ คมุ คมเน, อีโร, โภนฺโต จ มโลโป จ, คภีโรฯ มาโลเป ตุ คมฺภีโร, คจฺฉนฺตา ภายนฺติ อสฺมินฺติ วา คภีโร, คมฺภีโร จฯ นิปุพฺโพ มน อภฺยาเส, โณ, มสฺส โนฯ ตพฺพิปกฺขโต คมฺภีรวิปรีตโต อุตฺตานํ นาม, อุคฺคตํ ตานํ ปมาณํ อสฺส อุตฺตานํ, อคมฺภีรํฯ
ทฺวยํ อคาเธฯ คาธ ปติฎฺฐากงฺขาสุ, คนฺเถ จ, นตฺถิ คาธํ ยตฺร อคาธํฯ น เหฎฺฐิมตลํ ผุสติ ยตฺร อตลมฺผสฺสํฯ
ติกํ อปฺปสนฺเนฯ นตฺถิ อจฺฉภาโว อตฺร อนจฺโฉฯ กลุสํ ปาเปปิ วุตฺตํฯ วิล เภทเน, โณ, อาวิโลฯ อว รกฺขเณ วา, อิโลฯ
๖๗๐. ติกํ นิมฺมเลฯ โฉ เฉทเน, น ฉินฺทติ ทสฺสนนฺติ อจฺโฉ, โณ, สจฺโฉปิ, สร วิสรเณ, โต, อนฺนาเทโสฯ นตฺถิ มลํ เอตสฺมึ วิมโลฯ คภีรปฺปภุตี คภีราทโย วิมลนฺตา ตีสุ ลิงฺเคสุฯ
ปญฺจกํ เกวฏฺเฎฯ ธา ธารเณ, อีวโรฯ มจฺเฉ หนฺตฺวา ชีวตีติ มจฺฉิโก, อิโกฯ มจฺเฉ พนฺธติ ชาเลนาติ มจฺฉพนฺโธ, มจฺเฉ วธตีติ วา มจฺฉพนฺโธ, นิคฺคหีตาคโม, กํ ชลํ, ตสฺส อีลกฺขี, ตาย วฏฺโฎ วฎฺฎนํ อสฺสตฺถีติ เกวฏฺโฎฯ เกวตฺโตปิ, โณฯ ชาเล นิยุตฺโต, ชาเลน หนฺตีติ วา ชาลิโก, ทาโสปฺยตฺร, ทาส ทาเน, อ, ‘‘ทาโส เกวฎฺฎภจฺเจสู’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๐.๑๕] รุทฺโทฯ
๖๗๑-๖๗๒. ฌสานฺตํ มจฺเฉฯ มส อามสเน, โฉ, มรธาตุวเสน วา สิทฺโธ, มร ปาณจาเค, อิโน, รโลโปฯ มุขปฺปเทเส ปุถูนิ โลมานิ อสฺส ปุถุโลโมฯ ปาฐีนาทีนํ มจฺฉตฺตา วิเสสโต อโลมเกปฺยสฺส วุตฺติฯ ฌส หึสตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อ, ฌโสฯ อณฺฑโช, วิสาโร, สกลีปิ, วิจิตฺรํ สรติ อเนน วิสาโร, โณฯ โรหิตาทีนํ วกฺกลปฺปาโย [พตฺตลปฺปาโย (ก.)] ตโจ สกลํฯ ตํโยคา, อี, สกลีฯ
โรหิตาทโย, มกราทโย จ มจฺฉปฺปเภทาฯ รุห ชนเน, โต, โรหิโตฯ วิปาเก มธุรสตฺตา มคฺคุโร, วณฺณวิกาโร, มชฺชตีติ วา มคฺคุโร, อูโร, มชฺช สุทฺธิยํ, ชฺชสฺส คฺคตฺตํ, รสฺโส จ, มคฺคุโร, ‘‘งา ขู’’ฯ สิงฺคยุตฺตตาย สิงฺคี, โณ, นทาทิ, สงฺคุปิ, สรติ วาตนฺติ วา สิงฺคี, สร หึสายํ, อ, รสฺส โค, อสฺสิ, นิคฺคหีตาคโม, นทาทิ, สิงฺคี, ‘‘ง จฺเว’’ฯ พล สํวรเณ, อโล, ลสฺส โช, พลโช,’’ง ปา’’ฯ มุญฺช สทฺทตฺโถ, มุญฺโชฯ ปู ปวเน, อุโส, วุทฺธฺยาวาเทสา, ปาวุโส, มหามุขมจฺโฉ, ‘‘ง ฎา’’ฯ
สตฺตกฺขตฺตุํ วงฺกตีติ สตฺตวงฺโก, ‘‘ง เส’’ฯ สห วงฺเกน, สํวิชฺชมาโน วา วงฺโก ยสฺส สวงฺโก, ‘‘ง มฺเว’’ฯ นฬสณฺฐาโน มีโน นฬมีโน, ‘‘ง ผौ-โย’’ฯ กฑิ สนฺนิจยวทเนกเทเสสุ, ณฺวุ, คณฺฑโก, ‘‘ง มา’’ฯ สสุ หึสายํ, อุ, อสฺสุ, สุสุกา, สกตฺเถโก, ‘‘ง-ปौ-ฎเย’’ฯ สยนโต ปสฺเสน ผรตีติ สผรี, นทาทิ, ผร ผรเณ, สผรี ทฺวีสุ, ‘‘ง ขู-มา’’ฯ ปาณิคฺคหเณ มุขํ กิรตีติ มกโร, ยทาทิฯ
๖๗๓. ติมิอาทโย สตฺต มหามจฺฉา นามฯ ติม อทฺทภาเว, ติมตีติ ติมิ, อิ, ติมิ มจฺฉมตฺเตปิฯ คิร นิคฺคิรเณ, โณ, ลตฺตํ, อิสฺสตฺตํฯ ติมิโน คโล ติมิงฺคโล, นิคฺคหีตาคโมฯ วณฺเณน ปิงฺคลติมิรสทิสตาย ติมิรปิงฺคโลฯ อา ภุโส นนฺทตีติ อานนฺโท, นนฺท สมิทฺธิยํฯ ติมิโน มจฺเฉ นนฺทยตีติ ติมินนฺโทฯ ‘‘ติมินฺโท’’ติปิ ปาโฐ, ติมีนํ มจฺฉานํ อินฺโท ติมินฺโทฯ อธิโก อาโรโห ยสฺส อชฺฌาโรโหฯ มหนฺโต ติมิ มจฺโฉ มหาติมิฯ
๖๗๔. ทฺวยํ ‘‘ง เผ’’อิติ ขฺยาเตฯ ปาสาณสทิสสณฺฐาโน มจฺโฉ ปาสาณมจฺโฉฯ ปฐ วิยตฺติยํ วาจายํ, อิโน , อุภยตฺร ทีโฆ, ปาฐีโน, ‘‘ง-ปौ’’ติ จ วทนฺติฯ ทฺวยํ พฬิเสฯ วงฺกตีติ วงฺโก, วงฺก โกฎิเลฺยฯ พล สํวรเณ, อิโส, ฬตฺตํฯ มจฺฉเวธนมฺปิ, วิธ วิธาเน, เภทเน จ, อเนกตฺถตฺตา, ยุฯ
ติกํ กุมฺภีเลฯ ‘‘สุํสุมาโร’’ติ สมุทิตนามํ, สสตีติ สุสุฯ สุสุ เอว สุํสุ, มาเรตีติ มาโร, สุํสุ เอว มาโร สุํสุมาโรฯ เกน อุภติ ปูเรตีติ กุมฺโภ, ชลาสโย, ตตฺร อุลติ คจฺฉตีติ กุมฺภีโล, กุมฺภี วา ฆโฎ, ตํ ลาตีติ กุมฺภีโลฯ น กมตีติ นกฺโก, กฺวิ, สญฺญาสทฺทตฺตา นสฺส ปกติ, นกฺก นาสเน วา, จุราทิฯ
ทฺวยํ กจฺฉเปฯ กุจฺฉิโต อูมิ เวโค อสฺส กุมฺโม, ‘‘ปกาเส เวคภงฺเคสุ, ตรงฺเค อูมิ ปุํถิย’’นฺติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๐.๒๑] รภโส, ‘‘เวเค ภงฺคปฺปกาเสสุ, พิลายํ อูมิ วีจิย’’นฺติ นานตฺถสงฺคโหฯ กจฺเฉน ปิวตีติ กจฺฉโป, โณ, กมโฐปฺยตฺร, กมุ อิจฺฉายํ, อโฐฯ
๖๗๕. ทฺวยํ กกฺกเฎฯ กกตีติ กกฺกฎโกฯ สกตฺเถ โก, กุก อาทาเน วา, อโฎ, อุสฺสตฺตํฯ กุล สนฺตาเน, พนฺธุมฺหิ จ, อีโร, กุํ วา ปถวึ ลุนาตีติ กุฬีโร, อีโรฯ ทฺวยํ รตฺตเปฯ ชลสฺส อูกา กิมิวิเสโส ชลูกา, ชลํ โอกํ เคหํ เอติสฺสาติ วา ชลูกา, โอสฺสู, อุจ สมวาเย, โณ, โอกํฯ รตฺตํ รุธิรํ ปิวตีติ รตฺตปาฯ
ติกํ มณฺฑูเกฯ มณฺฑ ภูสเน, อุโก, ทีโฆฯ ทท ทาเน, อุโร, ทฺวิตฺตํฯ ภี ภเย, สปฺปโต ภายตีติ เภโก, อิโก, อีสฺเสฯ วสฺสาภู, สาลุโร, ปฺลโวปิฯ ทฺวยํ ‘‘ตี’’อิติ ขฺยาเตฯ คณฺฑํ วจฺจสนฺนิจยํ อุปฺปาเทตีติ คณฺฑุปฺปาโทฯ มหิยา ลตา มหีลตา, กิญฺจุลุโกปิฯ กิญฺจ จุลตีติ กิญฺจุลุโก, อุโกฯ
๖๗๖. ทฺวยํ มุตฺตาโผเฎฯ สปฺป คมเน, อิ, อสฺสิ, สิปฺปิ, ถีฯ สุ อภิสเว, ตฺติ, สุตฺติฯ ทฺวยํ สงฺเขฯ ขนุ อวทารเณ, กฺวิ, สงฺโขฯ สมุ อุปสเม วา, โข, สงฺโขฯ กํ วาติ คจฺฉตีติ กุมฺพุ, อุ, ทฺเวปฺยนิตฺถิยํฯ
ทฺวยํ ขุทฺทสงฺขชาติยํฯ สงฺขสฺส นโข อิว สงฺขนโขฯ ทฺวยํ ‘‘ขรุ’’อิติ ขฺยาเตฯ ชเล สวตีติ ชลสุตฺติ, สุ ปสเว, ตฺติฯ สมตีติ สมฺพุโก, อุโก, โพนฺโต จ, ‘‘สมฺพุโก ชลสุตฺติ’ตฺถี’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๐.๒๓] ปุํกณฺเฑ โวปาลิโตฯ
๖๗๗. ทฺวยํ ชลาสเยฯ ชลานํ อาสโย ปติฎฺฐิตฎฺฐานํ ชลาสโยฯ เตสุ ชลาสเยสุ มชฺเฌ โย คมฺภีโร อคาโธ, โส รหทาโขฺย, หร หรเณ, ภูวาทิ, โท, วณฺณวิปริยโย, รหโทฯ
ทฺวยํ อุทปาเนฯ อุทกํ ปิวนฺติ อสฺมึ, ยุ, กโลโปฯ ปิวนฺติ อสฺมึ ปาโน, โส เอว กูโป ปานกูโป, กุ สทฺเท, โป, ทีฆาทิ, กูโป, เกน อุภตีติ วา กูโป, ภสฺส โปฯ อนฺธุปิ, อนฺธ ทสฺสนุปสงฺฆาเต, จุราทิ, อุฯ ทฺวยํ สมจตุรสฺสโปกฺขรณิยํฯ ขนุ อวทารเณ, กมฺเม โต, นโลโป, ทีฆาทิฯ โปกฺขรํ ชลํ, ตํโยคา อโน, นทาทิ, โปกฺขรณีฯ
๖๗๘. ติปาเทน มหโต สทา อคาธชลสฺส ปทฺมฎฺฐานสฺส จ ปทฺมสุญฺญสฺส จ โยคฺยตาย นามํ [อมร ๑๐.๒๘ คาถายํ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ ตฬ อาฆาเต, ตล ปติฎฺฐายํ วา, อาโก, อปรปกฺเข ฬตฺตํฯ สร คมเน, อ, สโรฯ วป พีชนิกฺเขเป, วปนฺติ ยาย วาปี, อายตจตุรสฺสายมฺปิฯ สรติสฺมา อโส, นทาทิ, สรสีฯ ทห ภสฺมีกรเณ, อ, ทธ ธารเณ วา, ธสฺส โหฯ อมฺพุชานํ ปทฺธานํ อากโร อุปฺปตฺติฎฺฐานํฯ
ขุทฺทโก สโร ‘‘ปลฺลล’’นฺตฺยุจฺจเตฯ ยตฺร วสฺสาสุ อธิกํ ชลํ, คิมฺเหสุ ชาณุมตฺตํ, สุกฺขตฺเยว วา, ปลฺล รกฺขเณ, จุราทิ, อโล, ปลฺลลํฯ
๖๗๙-๖๘๐. อโนตตฺตาทโย เอเต สตฺต มหาสรา นามฯ ตตฺร สูริยรํสิสมฺผุฎฺฐาภาเวน น อวตปติ อุทกเมตฺถาติ อโนตตฺโตฯ กณฺณมุณฺฑปพฺพตสมีปตฺตา กณฺณมุณฺโฑฯ รถํ กโรตีติ รถการโก, ยถากถญฺจิ อยํ พฺยุปฺปตฺติ นาม, สญฺญา ปน โลกโตเยวาวคนฺตพฺพาฯ ฉพฺพณฺณทนฺตวนฺตตาย ฉทฺทนฺโต, นาคราชา, ตสฺส นิวาสนฎฺฐานสมีปตฺตา ฉทฺทนฺโต, สโรฯ กุณาลสกุณา พหโว ยตฺถ สนฺติ กุณาโลฯ มนฺทากินี อากาสคงฺคายมฺปิ วุตฺตาฯ พหโว สีหา ปปตนฺติ อสฺมึ สีหปฺปปาโตฯ
ทฺวยํ ชลปฺปาเย เทเส กูปนิกเฎ ปสุปานตฺถํ ปตฺถาราทิรจิเต ชลาสเยฯ อาหูยนฺเต ปสโว อตฺร ปานายาติ อาหาโว, โณ, วุฑฺฒาวาเทโสฯ นิปิวนฺติ อสฺมึ นิปานํ, ยุฯ ทฺวยํ สุรขาเต, อโปริเส เทวนิมฺมิเตติ ภาโว, โสณฺเฑอิจฺจญฺเญฯ ‘‘อขาโต เทวขาตโก’’ติ [อมร ๑๐.๒๗] หิ อมรมาลายํ ปุํสกณฺฑํฯ
๖๘๑. นทฺยนฺตํ นทียํฯ สวตีติ, อนฺโต, นทาทิ, สวนฺตีฯ นินฺนฎฺฐานํ คจฺฉตีติ นินฺนคา, กฺวิฯ สนฺท ปสวเน, อุ, อสฺสิตฺตํ, วณฺณวิกาโร, สินฺธุฯ สร คมเน, โต, อิการาคโม, สริตาฯ อาปานํ นิวาโส อาโป, สมุทฺโท, โณ, ตํ คจฺฉตีติ อาปคาฯ นท อพฺยตฺตสทฺเท, นทตีติ นที, นทาทิ, ตรงฺคนีปฺยตฺรฯ
ทฺวยํ คงฺคายํฯ ภคีรเถน รญฺญา นิพฺพตฺติตา ภาคีรถีติ โลกิยา, อสฺมากนฺตุ มเตน นามมตฺตเมเวตํ ตสฺสาติ สนฺนิฎฺฐานํ, เอวํ สพฺพตฺรฯ คจฺฉตีติ คงฺคา, คมิโต โค, ติปถคตาปิ, ตโย สคฺคมจฺจปาตาลปเถ คตา ติปถคตาฯ สินฺธูนํ นทีนํ สงฺคโม เมลโก สมฺเภโทฯ สมฺมา ภิชฺชนฺติ อสฺมึ สมฺเภโท, สํปุพฺโพ ภิทิ เมลเน, โณฯ
๖๘๒. คงฺคาทิกา อิมา ปญฺจ นทิโย มหานที นามฯ อจิรํ สีฆคมนํ เอติสฺสมตฺถีติ อจิรวตีฯ ยมุ อุปรเม, อุโน, ยมสฺส ภคินี วา ยมุนา, ภคินฺยตฺเถ อุโนฯ สรานิ ภวนฺติ ยาย อวธิภูตายาติ สรภู, สร คติหึสาจินฺตาสุ วา, อู, อโภนฺโต จ, สรภูฯ มห ปูชายํ, อ, นทาทิฯ
จนฺทภาคาทิกา นินฺนคา ปญฺจ มหานทิโต อญฺญาสํ นทีนํ เภทาฯ จนฺทภาโค นาม ปพฺพโต, ตโต ปภวตีติ จนฺทภาคาฯ สรโยคา วนฺตุ, มชฺเฌ สการาคโม, นทาทิ, สรสฺวตีฯ วนฺตุรตฺราติสเยฯ
๖๘๓. นิทฺโทสํ ชลํ อสฺสํ เนรญฺชรา, ยทาทิ, อถ วา เนรญฺชรา นาม ตูริยวิเสโส, ตํสมานสทฺทตาย อยํ นที เนรญฺชรา นามฯ นานาคาหากุลีภูตตาย กุจฺฉิตํ เวรํ อสฺสา กาเวรี, นทาทิฯ นมฺมํ สุขํ ททาตีติ นมฺมทา, โณฯ อาทินา สราวตี เวตฺตวตี กณฺฎกี โกสิกีอาทิกา อเนกา นทีเภทา สงฺคหิตาฯ
ทฺวยํ หมฺมิยเทวาลยาทีสุ ชลมคฺเคฯ วาริโน นิกฺขมนมคฺโค วาริมคฺโคฯ นล คนฺเธ, อ, นทาทิ, ฬตฺตํ, ปนาฬิ, อยํ อิตฺถิยํ, ปุเม จฯ
ติกํ คามทฺวารมฺหิ อสุจิปูติปงฺกสมฺปุณฺณายํ กาสุยํฯ จิตฺตํ ทุโนตีติ จนฺทนิกา, ยทาทิฯ
๖๘๔-๖๘๕. ชมุ อทเน, อโล, นทาทิ, โพนฺโต จ, ฬตฺตํ, ชมฺพาฬีฯ อวลคฺคนฺติ อสฺมึ โอฬิคลฺโล, ลคฺค สงฺเค, อโล, ฬตฺตํ, อสฺสิ, คโลโป, ทฺวิตฺตญฺจฯ สาทฺธปชฺเชน ปทุมสฺส นามํฯ สรสิ รุหตีติ สโรรุหํ, โรฯ สตํ ปตฺตานิ อสฺส, ปทฺมวิเสสตฺเถปฺยสฺส ปทฺมตฺตา วิเสสโต อเภโทฯ อรํ วินฺทตีติ อรวินฺทํฯ ปท คมเน, อุโมฯ ปทุมํ, อนิตฺถีฯ ปงฺเก กทฺทเม รุหตีติ ปงฺเกรุหํ, อลุตฺตสมาโสยํฯ นล คนฺเธ, อิโน, ฬตฺตํฯ ปุส วุฑฺฒิมฺหิ, ขโร, วุฑฺฒิ, สสฺส โก, โปกฺขเร ชเล ชาตนฺติ วา โปกฺขรํฯ มุฬาลโตปิ อุคฺคนฺตฺวา ปุปฺผติ มุฬาลปุปฺผํฯ กํ ชลํ อลยติ ภูสยตีติ กมลํ, อล ภูสเนฯ ภิสโตปิ อุคฺคนฺตฺวา ปุปฺผตีติ ภิสปุปฺผํฯ กุเส ชเล เสติ ติฎฺฐตีติ กุเสสยํ, โร, อลุตฺตสมาโสฯ ตามรสมฺปิ, ตามรํ ชลํ, ‘‘ตามรํ ฆตมณฺโณ เจ’’ติ ตนฺตตนฺตรํ, ตตฺร เสติ ติฎฺฐตีติ ตามรสํ, โรฯ
๖๘๖. สิตํ เสตํ กมลํ ‘‘ปุณฺฑรีก’’นฺตฺยุจฺจเต, ปุฑิ ขณฺฑเน, มุฑิริตฺเยเก, อิโก, อราคโม จ, มสฺส โป, อิสฺสีกาโร จ, ปุณฺฑรีกํฯ รตฺตํ ตุ กมลํ ‘‘โกกนทํ, โกกาสโก’’ติ โจจฺจเตฯ โกเก นาทยตีติ โกกนาทํ, โณฯ รตฺตุปฺปเล จ, ‘‘โกกนทํ, โกกนุท’’นฺติปิ ปาโฐ, เก กนติ ทิพฺพตีติ วา โกกนทํ, ภูวาทิ, โท, อสฺโสฯ กน ทิตฺติกนฺติคตีสุ, เก กาสตีติ โกกาสโก, ณฺวุ, กาส ทิตฺติยํฯ
ทฺวยํ เกสเร, เก ชายตีติ กิ, กมลาทิ, ตสฺมึ ชายติ, ชลตีติ วา กิญฺชกฺโข, โข, นสฺส, ลสฺส วา โก, นิคฺคหีตาคโม, เก สรตีติ, อ, สตฺตมิยา อโลโป, ทฺวยมนิตฺถีฯ ทฺวยํ ปทฺมาทิทณฺเฑฯ ทณฺฑสทิสตาย ทณฺโฑฯ นล คนฺเธ, โณฯ
๖๘๗. ทฺวยํ มุฬาเลฯ วิส เปรเณ, วสฺส โภ, ภิสํ, ภาส ทิตฺติยํ วา, อาการสฺสิฯ มูเล ชายตีติ มุฬาโล, อญฺญตฺเถ อโล, รสฺสาทิ, ฬตฺตญฺจ, มูล ปติฎฺฐายํ วา, อโล, เสสํ ปุพฺพสทิสํ, ทฺวยํปฺยนิตฺถีฯ
ทฺวยํ กณฺณิกายํฯ พีชสฺส โกโส อากโร พีชโกโสฯ กณฺเณ กรียตีติ กณฺณิกา, กณฺณาลงฺกาโร, ตํสทิสสณฺฐานตาย กณฺณิกา, ปทุมาทีนํ สมูเห คหเน วเนตฺยตฺโถฯ สณ ทาเน, โฑ, สณฺฑํ, ‘‘สณฺฑํ ปทฺธาทิสงฺฆาเต, โคปติมฺหิ ปุเม ภเว’’ติ นานตฺถสงฺคโหฯ
๖๘๘. ทฺวยํ ปทฺมกุมุทาทิสามญฺเญ, ตถา หิ ปทฺมํ มโหปฺปลํ สิโตปฺปลมุจฺจเต, ‘‘กุวลยํ อุปฺปลญฺจ, นีลมินฺทีวรนฺติ หิ’’อิติ พฺยาฑิ, ‘‘อุปฺปลญฺจ กุวลยํ, นีลมินฺทีวรํ มต’’นฺติ ภาคุริ จ, ‘‘โรโม สิติ จ นีโล, กุวลยมินฺทีวรญฺจ นีลมฺพุช’’นฺติ ตุ วรรุจิฯ ‘‘กุวลยทลสาโมปฺยงฺคทธิติ ปริธู สร’’นฺติ มาลธิ, มาธโว จ, ตตฺร ปุพฺพกมตมิห นิสฺสียเตฯ ยทฺเยวํ กถมุปฺปลสทฺเทน นีลุปฺปลาทีสฺเวว พุทฺธิ, น ปน มโหปฺปลาทิมฺหีติ? วุจฺจเต – สามญฺเญปิ ธญฺญตฺเต ยถา ธญฺญสทฺเทน กลมาทีสฺเวว พุทฺธิ, น ปน มุคฺคาทีสุ, เอวมิหาปิฯ อุปุพฺโพ ปา ปาเน, อโล, ทฺวิตฺตํ, อุทเก ปฺลวตีติ วา อุปฺปลํ, ยทาทิฯ กุยา ปถวิยา วลยํ อิว โสภากรตฺตา กุวลยํฯ
ทฺวยํ นีลุปฺปเลฯ นีลวณฺเณ, อ, นีลํ, อินฺทตีติ อินฺที, นทาทิ, อินฺที ลกฺขี, ตสฺสา วรํ อินฺทีวรํ, อินฺท ปรมิสฺสริเย วา, อีโรฯ
อสฺมึ นีลุปฺปเล เสเต กุมุทํ นามฯ กุยํ โมทเต กุมุทํ, โณฯ อสฺส ปทุมาทิโน กนฺโท สาลูกมุจฺจเตฯ กํ สุขํ ททาตีติ กนฺโท, กนฺท อวฺหาเน วา โรทเน จฯ สล คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อุโก, ทีโฆ, สาลูกํฯ
๖๘๙. ติกํ รตฺตารตฺตสามญฺเญฯ กมลโต อญฺญตรสฺมึ ชลกุสุเม, น ตุ รตฺเตเยว, สุคนฺเธน ยุตฺตํ โสคนฺธิกํฯ กสฺส หารํ อิว โสภากรตฺตา กลฺลหารํ, ลาคโม, ทฺวิตฺตญฺจฯ ทกํ สีตลํ กโรตีติ ทกสีตลิกํฯ
ทฺวยํ เสวาเลฯ อุทกํ เสวตีติ เสวาโล, อโล, วการาคโม, อิสฺเส จฯ นีลตีติ นีลิกา, นีล วณฺเณ, อิโก, นีลวณฺณโยคโต วา นีลิกา, เสวโลปิ, ทฺวยํ ปทฺมยุตฺเต เทเส, ปทฺมสมูเห จฯ นฬินี จ ปงฺกชินี วิสินี จ สโรชินี ปทฺมินีติ ปริยายาฯ ‘‘ปทฺมสณฺฑํ ตทากเร’’ติ หิ ปริยายํ รตนมาลายํ มาธโว, วิสํ สมํ, ตพฺพนฺตตาย วิสินี, อิโน, นทาทิฯ อมฺพุชโยคโต, อมฺพุชานํ สมูหโต วา อมฺพุชินีฯ
๖๙๐. ติลพีชาทโย เสวาโล นามฯ ตตฺร ติลพีชปฺปมาณํ ชลสณฺฐิตํ นีลาทิวณฺณยุตฺตํ ติลพีชํ นามฯ สงฺโข นาม สปตฺโต อปฺปกณฺโฑ อุขาปิธานาทิปฺปมาโณ สมูโล เอโก เสวาลวิเสโสฯ ปณโก นาม ภมรสณฺฐาโน นีลวณฺโณ เอโก เสวาลวิเสโส, ปณ สงฺขาเต, ณฺวุ, ปณโกฯ
ปาตาลวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
อิติ สกลพฺยากรณมหาวนาสงฺคญาณจารินา กวิกุญฺชรเกสรินา ธีมตา สิริมหาจตุรงฺคพเลน มหามจฺเจน วิรจิตายํ อภิธานปฺปทีปิกาวณฺณนายํ ภูกณฺฑวณฺณนา สมตฺตาฯ