๖๑๑. ติกํ สีเหฯ เกสโร ชฎา, ตํโยคา, อี, เกสรีฯ มิเค หึสตีติ สีโห, นิปาตนา วณฺณวิปริยโย, มิเค หนฺตุํ สํวิชฺชมานา อีหา อสฺสาติ วา สีโห, สหตีติ วา สีโหฯ ปญฺจสฺโส, หริปิฯ มุขมิว จรณาปฺยสฺส กริกุมฺภทารณสมตฺถาติ เตหิ สห ปญฺจสฺสานิ ยสฺสฯ หรติ มิเคติ หริ, อิฯ มหากุกฺกุรปฺปมาโณ กุกฺกุรากติ กณฺหเลขาจิตฺตสรีโร โคมนุสฺสาทิหึสกฺขโม รสฺสมุโข ตรจฺโฉ นาม, โส ‘‘สุนขพฺยคฺโฆ’’ติ วุจฺจติฯ ตร ตรเณ, โฉ, มิเค อทตีติ มิคาทโน, นนฺทาทีหิ ยุฯ
ทฺวยํ พฺยคฺเฆฯ วินิหนฺตฺวา อาฆายตีติ พฺยคฺโฆ, ฆา คนฺโธปาทาเน, พฺยคฺโฆ ทีปินิปิฯ ปุํ ปุมาโน ทาเลตีติ ปุณฺฑรีโก, ทล วิทารเณ, ณฺวุฯ ทสฺส โฑ, ลสฺส โร, อสฺสี, ปุณฺฑรีโกฯ
‘‘ปุณฺฑรีกํ สิตมฺโพเช, สิตจฺฉตฺเร จ เภสชฺเช;
โกสการนฺตเร พฺยคฺเฆ, โส ทิสาวารณคฺคิสู’’ติฯ –
นานตฺถสงฺคเหฯ วคฺโฆปิฯ ทีปินิวิสเย สทฺทูโล อีริโต, สรตีติ สทฺทูโล, อูโล, โท จนฺโต, สทฺเทน อุลติ คจฺฉตีติ วา สทฺทูโลฯ ทีปํ ตจฺจมฺมํ, ตํโยคา ทีปี, ตสฺมึ ทีปินิฯ
๖๑๒. ปญฺจกํ อจฺเฉฯ อสุ เขปเน, โฉฯ อิจ ถุติยํ, อ, อิกฺโกฯ ภลฺลุโกปิ, ภล, ภลฺล ปริภาสนหึสาทาเนสุ, ณฺวุ, อสฺสุ, อีส คติหึสาทาเนสุ, โส, รสฺสาทิฯ อปจฺจเย อิโสฯ
ทฺวยํ โรหิเตฯ โลหิตวณฺณตาย โรหิโส, โลหิโต จ, ปุพฺพตฺร ตสฺส โสฯ ติกํ โคกณฺเณฯ ควสฺส กณฺโณ วิย ยสฺส กณฺโณติ โคกณฺโณฯ คณยุตฺตตาย คณี จ โส กณฺฎกสทิสสิงฺคตาย กณฺฎโก เจติ คณิกณฺฎโก, สมุทิตนามมฺปิ วทนฺติฯ คณิ จ กณฺฎโก จ คณิกณฺฎกาติ ทฺเว นามานิปิ ทฎฺฐพฺพานิ, เตเนว หิ ‘‘คณิกณฺฎกา’’ติ พหุวจนนิทฺเทโส กโตฯ
๖๑๓-๖๑๔. จตุกฺกํ ขคฺเคฯ สิงฺคญฺจ ขคฺคาขฺยํ, ตํโยคา ขคฺโคฯ ‘‘ขคฺโค คณฺฑกสิงฺคาสิ-วุทฺธเภเทสุ คณฺฑเก’’ติ [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๕.๔] หิ นานตฺถสงฺคเหฯ ขคฺคสทิสํ วิสาณมสฺส สณฺฐานโตติ ขคฺควิสาโณ, โณฯ เอตฺถ ขคฺคสทฺโท อสิปริยาโยฯ ปลาสมทตีติ ปลาสาโทฯ คณฺฑ วทเนกเทเส, ณฺวุ, คณฺฑโกฯ
พฺยคฺฆาทิโก สพฺโพปิ มิคเภโท ‘‘วาฬมิโค, สาปโท’’ติ โจจฺจเตฯ พฺยคฺฆสฺสาติสเยน มนุสฺสาทีนํ หึสนโต ทุฎฺฐตา ปากฎาติ ตปฺปมุขตา วุตฺตาฯ วล สํวรเณ, วลนฺตฺยตฺตานมสฺมาติ วาโฬ, โณ, วาโฬ จ โส มิโค เจติ วาฬมิโค, ทุฎฺฐมิโคตฺยตฺโถฯ ‘‘พฺยคฺโฆ ตํ ขาทตู’’ตฺยาทินา สปนฺติ เยนาติ สาปโท, สป อกฺโกเส, โท, ทีฆาทิฯ
ปฺลวงฺคนฺตํ มกฺกเฎฯ ปฺลโว คติเภโท, เตน คจฺฉตีติ ปฺลวงฺคโม, ปฺลวงฺโค จฯ มร ปาณจาเค, อโฎ, โก จนฺโต, มกฺกโฎฯ นโร อิว วานโร, วาสทฺโท อิวตฺเถ, นามานํ ยุตฺตตฺถตฺตา สมาโสฯ สาขายํ ปสุโต มิโค สาขามิโคฯ คตฺยตฺถตาย กฺริยาย ปโยคาฯ กปิ จลเน, อิ, กปิฯ วลี สิถิลํ จมฺมํ มุเข อสฺส วลีมุโขฯ กิโส, วโนโกปิ, กุจฺฉิเตนากาเรน เสตีติ กิโส, อุสฺสิฯ วนโมกมาสโย อสฺส วโนโกฯ โส มกฺกโฎ เจ กณฺหตุณฺโฑ กาฬมุโข สิยา, ตทา ‘‘โคนงฺคโล’’ติ มโต, คุนฺนํ นงฺคลสทิสตาย โคนงฺคโลฯ
๖๑๕. ปชฺชทฺธํ สิงฺคาลสฺส นามํฯ สร คติหึสาจินฺตาสุ, อโลฯ สรติสฺส สิงฺโคฯ ชมุ อทเน, ณฺวุ, โพ จนฺโต, อสฺสุฯ กุส อกฺโกเส, ตุ, ถุ วาฯ เภรวยุตฺตตาย เภรโว, ‘‘เภ’’อิติ รวตีติ วา เภรโวฯ สมุ อุปสเม, อิโว, สิวา, นารี, สิ เสวายํ วา, โวฯ มิคธุตฺโต, วญฺจโกปิ, มิเคสุ วนปสูสุ ธุตฺโตฯ พฺราหฺมณํ วญฺเจตีติ วญฺจโกฯ
ติกํ พิฬาเรฯ พิล เภทเน, อโร, ฬตฺตํฯ พพฺพ คติยํ, อุฯ มช สุทฺธิยํ, อาโร, นิคฺคหีตาคโมฯ โอตุ, อาขุภุโชปิฯ ทฺวยํ โกเก, อยํ กุกฺกุรปฺปมาโณ กปิโล หริโณฯ กุก, วก อาทาเนฯ อีหามิโคปิ, มิเค อีหติ กงฺขตีติ, กมฺมนิ โณฯ
๖๑๖. ทฺวยํ มหึเสฯ มหิยํ เสตีติ มหึโส, รสฺโส, นิคฺคหีตาคโม จฯ ลล อิจฺฉายํ, อุทกํ ลลตีติ ลุลาโย, นิปาตนา, อโย, อสฺสุ จฯ โค วิย วชติ ชายตีติ ควโชฯ โค วิย อยตีติ ควโย, สมา ทฺเว ตุลฺยตฺถาฯ
ทฺวยํ สเลฺลฯ สลฺล อาสุคติยํ, อ, สลฺโล, สกตฺเถ โก, สลฺลโก อตฺตโน สรีรชาเตน สเลฺลน สุนขํ สลติ หึสตีติ วา สลฺโล, สลฺลโก จ, อยํ สูกรสณฺฐาโน, สลากาปาโย จฯ อสฺส สลฺลสฺส โลมมฺหิ สลลํ, สลญฺจ ภเวฯ ปล, สล, ปถ คติยํ, อโล, นทาทิตฺเต สลลี, ถิตฺตาภาเว สลลํ, อมฺหิ สลํฯ
๖๑๗. ปญฺจกํ มิเค, หรนฺตฺยเนน หริโณ, หร หรเณ ยุฯ ณตฺตมิตฺตญฺจฯ มร ปาณจาเค, อ, รสฺส โค, อิตฺตญฺจฯ เสน สุนเขน รงฺคติ คจฺฉติ ปลายตีติ สารงฺโคฯ ทีฆาทิ, มโค, มิโค จ เอเต ทฺเว มิคมตฺเตปิฯ อชินสฺโสปยุชฺชมานสฺส โยนิ, เตน ภูตสฺสาชินสฺสุปฺปตฺติการณตฺตา วา อชินโยนิฯ อยมฺปิ มิคมตฺเตปิฯ กุรงฺโค, วาตายุปิฯ กุยํ ปถวิยํ รงฺคตีติ กุรงฺโคฯ วาตมยตีติ วาตายุ, อุฯ
ทฺวยํ สูกเรฯ สุนฺทรํ ผลํ กโรตีติ สูกโรฯ วุตฺตญฺจ ทพฺพคุเณ –
‘‘สฺเนหนํ พฺรูหนํ วสฺสํ, ตถา วาตสมาปหํ;
วาราหํ ปิสิตํ พาลฺยํ, โรจนํ เสทนํ ครู’’ติ [ทพฺพคุณสงฺคห ๒.๑๑-๒]ฯ
สุขํ กโรตีติ วา สูกโรฯ สุนฺทโร กโร ยสฺส วา สูกโรฯ วเร อาหนฺตีติ วราโห, วเร สติ อาหนฺตพฺโพติ วา วราโห, โกโล, ถทฺธโลโม, ภูทาโรปิฯ ทฺวยํ สเสฯ เปล คติยํ, ณฺวุฯ สส ปฺลุตคติยํ, อฯ
๖๑๘. ทฺวยํ เอณีมิเคฯ เอณิยา มิคิยา, เอณสฺส วา อปจฺจํ เอเณยฺโย, อยํ จมฺมาทีสุปิ ‘‘เอณสฺส, เอณิยา วา จมฺมาทิโก เอเณยฺโย’’ติ วจนตฺถํ กตฺวาฯ เอณิยา อิตฺถิยา ปุตฺโต มิโค เอณีมิโค, อิ คติยํ, ยุ, นทาทิ, อนทาทิตฺเต เอโณ, เอวเมเตปฺยุปฺปาทิตาฯ ทฺวยํ ปมฺปฎเกฯ ปฎ คมเน, ณฺวุ, อุปสคฺคนฺเต พินฺทาคโม จฯ ปพฺพ คติยํ, ณฺวุ, พินฺทาคโม, พโลโป จฯ
ทฺวยํ วาตมิเคฯ คมเนน วาตสโม มิโค วาตมิโคฯ จลติสฺมา ยุ, นทาทิฯ ติกํ มูสิเกฯ มุส เถยฺเย, ณฺวุ, อิตฺตญฺจฯ อาปุพฺโพ ขนุ อวทารเณ, อุ, นโลโปฯ อุนฺท ปสวนกฺเลทเนสุ, อูโรฯ
๖๑๙. จมราทโย , สรภาทโย จ มิคนฺตรา มิควิเสสาฯ จมโร อุตฺตราปเถ ขฺยาโต, ยสฺส ปุจฺฉํ จามรํ, จมุ อทเน, อโร, จมโร, ถิยํ จมรีฯ ปสโท จิตฺตโลมี, ปส พนฺธเน, อโทฯ กุยํ รงฺคตีติ กุรุงฺโค, อสฺสุ, อุตฺตาภาเว กุรงฺโคฯ สพฺเพสมฺปิ มิคานํ มาตุฎฺฐาเน ติฎฺฐตีติ มิคมาตุกา, อุปมาเน โกฯ รุ สทฺเท, รุฯ รุณํ กโรตีติ รงฺกุ, อุ, ณสฺส โลโป รการสฺส, อุสฺส จฯ อตฺตานํ นีจํ กโรตีติ นีโกฯ สรติสฺมา อโภ, สรโภฯ อฎฺฐาปโท อุทฺธํนยโน สีหสฺสาปิ หนฺตา, ตสฺส จ ปาทจตุกฺกํ อุทฺธํ ภวตีติฯ
๖๒๐. ปิยกาทโย ตโย, อาทินา กนฺทลีจีนสมูรุอาทโย จ จมฺมโยนโย, เตน ภูตสฺส จมฺมสฺส อุปฺปตฺติการณตฺตา, เอเต จ จิตฺรตนุรุหาทโย กมฺโพชาทิมฺหิ, อุตฺตราปเถ จ ชายนฺติ, ตตฺเรว สนามขฺยาตาฯ ยถา มิคสทฺโท วนฺยปสุสามญฺเญ, วิเสเส จ กุรงฺคาเขฺย วตฺตติ, ยถา จ โลหสทฺโท สุวณฺณาทิเก เตชสสามญฺเญ, วิเสเส จ, ตถา จมฺมโยนิอชินโยนิสทฺทาปิ มิคสามญฺเญ, มิควิเสเส เจติ ตถา วุตฺตาฯ
ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, ณฺวุ, อิยาเทโสฯ อูรุมฺหิ อติสยจมฺมยุตฺตตาย จมูรุ, เอกสฺส มสฺส โลโปฯ กทิ อวฺหาเน, อโล, อี, กทลี จ โส มิโค เจติ กทลีมิโคฯ
สีหาทโย ยถาวุตฺตา, อวุตฺตา จ สพฺเพ จตุปฺปทา สตฺตา ‘‘มิคา, ปสโว’’ติ โจจฺจนฺเตฯ ปสวนฺตีติ ปสโว, สุ อภิสเว, ปส พนฺธเน วา, อุฯ
๖๒๑. จตุกฺกํ ลูตายํฯ ลู เฉทเน, โต, ลูตา, สกตฺเถ อิโก, ลูติกา, ทฺเว นาริยํฯ อุณฺณาปาโย ตนฺตุ อุณฺณา, สา นาภิยํ อสฺส อุณฺณนาภิ, รสฺโสฯ มกฺกโฎ วิย สาขายํ อตฺตโน ตนฺตุมฺหิ คจฺฉตีติ มกฺกฎโกฯ
ทฺวยํ โคมยชวิจฺฉิเกฯ วิจฺฉ คมเน, ณฺวุ, วิจฺฉิโก, สตปทิยมฺปิ, อาฬํ วิจฺฉิกนงฺคุลํ, ตํโยคา อาฬิฯ ทฺวยํ ฆรโคธายํฯ สรติสฺมา อู, อโว จนฺโตฯ ฆรํ นิสฺสิตา โคธา ฆรโคฬิกา, ธสฺส โฬ, สกตฺเถ โกฯ
๖๒๒. ทฺวยํ โคธายํฯ คุธ โรเส, อ, โคธา, นารีฯ กุณฺฑ ทาเห, อ, กุณฺโฑฯ ทฺวยํ รตฺตปายํฯ กณฺณสฺส ชลูกา รตฺตปา กณฺณชลูกาฯ สตํ ปทา ยสฺสา สตปที, ปทสทฺโท ปาทตฺโถฯ
ทฺวยํ กลนฺทเกฯ กนฺท อวฺหาเน, โรทเน จ, กนฺทตีติ กลนฺทโก, ลมชฺโฌ, ณฺวุฯ กาฬวณฺณตาย กาฬกา, นาริยํฯ ทฺวยํ นกุเล, นตฺถิ กุลํ เอตสฺส สปฺเปสุ นกุโล, อริสปฺโปปิฯ นกฺก นาสเน วา, อุโล, กโลโป, สปฺเป นาเสตีติ นกุโลฯ มงฺค คตฺยตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อุโสฯ
๖๒๓. ทฺวยํ กกณฺฎเกฯ กุจฺฉิโต กณฺฎโก อสฺส, อุสฺสตฺตํฯ สรติ ธาวตีติ สรโฎ, อโฎฯ
จตุกฺกํ กีเฎฯ กีฎ พนฺธเน, อ, กีฎ คมเน วา, ทีฆาทิฯ ปุล มหตฺเถ, อโว, ฬตฺตํฯ กุจฺฉิตํ อมติ คจฺฉตีติ กิมิ, อิ, อสฺสิตฺตํฯ ปกาเรน อนตีติ ปาณโก, ณฺวุ, ณตฺตํฯ
ทฺวยํ กณฺฎโลมกีเฎฯ อุจฺจํ ฐานํ อาลิงฺคตีติ อุจฺจาลิงฺโคฯ พหุโลมยุตฺโต ปาณโก โลมสปาณโกฯ
๖๒๔-๖๒๕. สาทฺธปชฺเชน สกุณสฺส นามานิฯ วิเห อากาเส คจฺฉตีติ วิหงฺโค, วิหงฺคโม จ, อากาสปริยาโย เจตฺถ วิหสทฺโท, เวหาสสฺส วา วิหาเทโสฯ ปกฺขยุตฺตตาย ปกฺขีฯ เขน, ขสฺมึ วา คจฺฉตีติ ขโคฯ อณฺฑโต ชาโตฯ สกฺโกติ อุทฺธํ คนฺตุนฺติ สกุโณ, สกุนฺโต, สกุณี จ, สก สตฺติยํ, อุโณ, อุนฺโต, อุณี จฯ ปตนฺโต เฑนฺโต, ปตฺเตน วา คจฺฉตีติ ปตงฺโค, อปรตฺร ตโลโปฯ มาตุกุจฺฉิโต, อณฺฑโต จาติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ชายตีติ ทฺวิโชฯ อุฑฺฑนาทีสุ วกฺกํ กุฎิลํ องฺคํ คีวาทิกํ เอตสฺส, วกฺเกน คมเนน องฺคตีติ วา วกฺกงฺโคฯ ปตฺเตน ยาติ, ตํ วา ยานํ เอตสฺสฯ ปตติ ปตนฺโต วิย อากาสโต โหตีติ ปตนฺโตฯ นีเฬ กุลาวเก ชายตีติ นีฬโชฯ
วฎฺฎกาทโย, โปกฺขรสาตกาทโย จ ตพฺเภทา เตสํ สกุณานํ วิเสสาฯ วฎฺฎ วฎฺฎเน, ณฺวุ, วฎฺฎกา นารีฯ มยูรปฺปมาโณ ตทากติจิตฺตปกฺโข ชีวญฺชีโว ทกฺขิณปถาทีสุ ชายเต, ‘‘ชีวชีวา’’ติ สทฺทํ กโรตีติ ชีวญฺชีโวฯ ‘‘ชีวชีโว’’ติ นิรานุนาสิกาปิฯ จนฺทิกายุตฺตรตฺติปฺปิโย ปกฺขี จโกโร, จก ปริตกฺกเน, อุโร, อุสฺโส, จงฺโกโรปิฯ ตรติสฺมา อิโร, ทฺวิตฺตมิตฺตญฺจ, ติตฺติโรฯ
๖๒๖. สล คติยํ, ณิโก, ฬตฺตํ, สาฬิกา, นารีฯ กลํ รวตีติ กรวีโก, อีโก, ลโลโปฯ กรวีโก, ยสฺส สโร ภควโต สเรน อุปมียเต, โส วุจฺจติ ‘‘กรวีโก’’ติฯ ชเวน รวินา สทิโส หํโส รวิหํโสฯ กุส สทฺเท, ถโก, ทฺวิตฺตํ, กุสสฺส สสฺส โต, กุกุตฺถโก ฯ กรณฺฑ ภาชนตฺเถ, อโว, กรณฺฑโว, ชลจโร ปกฺขีฯ พิลุ ปติตฺถมฺเภ, อ, อวาเทโส, พิลโว, ‘‘คณฺฑปฺลโว’’ติ ขฺยาโต รตฺตปกฺโข มหาปกฺขี โปกฺขรสาตโก, โปกฺขรสฺส สญฺญา ยสฺส โปกฺขรสาตโก, ญฺญสฺส โต, ทีโฆ จ, สมุทิตนามเมว วา ตสฺส, ตทา สาท อสฺสาทเน, ณฺวุ, ทสฺส โต, โปกฺขรสาตโกฯ
๖๒๗. สตฺตกํ ปกฺเขฯ ปตนฺติ อเนนาติ ปตตฺตํ, ยทาทินา โต, ทฺวิตฺตํฯ อุข คติยํ, ยุ, อุสฺเส, อสฺสุ, เปขุณํ, ณตฺตํฯ ปต คมเน, โต, ปาตโต ตายตีติ วา ปตฺตํฯ ปต คมเน, โข, ตสฺส โก, ปกฺโขฯ ปติตุํ อิจฺฉติ เยน ปิญฺฉํ, เนรุตฺโต, ปต คมเน วา, โฉ, ตโลโป, พินฺทาคโม, อสฺสิฯ ฉาทฺยเต อเนน ฉโทฯ คิร นิคฺคิรเณ, อุ, อิสฺสตฺตํ, คมุ คมเน วา, อุ, มสฺส โรฯ
ปกฺขีนํ พีเช ‘‘ออุ’’อิติ ขฺยาเต อณฺฑํ, กจฺฉปาทีนํ พีเชปิ, ‘‘อณฺฑํ ขคาทิโกเส จา’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ อฑิ อณฺฑตฺเถ, โณ, เปสิ, โกโสปิ, ปิส อวยเว, อิ, เปสิ, ‘‘เปสิยํ ปตฺตเภเท จ, โกโส ปุเมว อิจฺฉิโต’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๕.๓๗] รุทฺโทฯ ทฺวยํ ปกฺขิเคเหฯ นีล วณฺเณ, อ, ฬตฺตํ, นี นเย วา, อิโลฯ กุจฺฉิตํ อณฺฑวินาสนาทิกํ ลุนาตีติ กุลาวกํ, ณฺวุฯ
๖๒๘. ทฺวยํ ครุฬานํ มาตริฯ วิโน ปกฺขิโน นมนฺติ ยํ วินตาฯ ถีปุมทฺวยํ อิตฺถิปุริสานํ ทฺวยํ มิถุนํ นาม, สงฺขฺยานสฺส สงฺเขฺยยฺยนิสฺสิตตาย อิตฺถิปุริสาเยว มิถุนํ, มิถ สงฺคเม, อุโนฯ
ฉกฺกํ ยุคฬมตฺเตฯ ยุช โยเค, อ, ยุคํ, อลปจฺจเย ยุคฬํ, ฬตฺตํ, ยุคลมฺปิฯ อุภ ปูรเณ, โณ, ทฺวนฺทาเทโส จ, ทฺวนฺทํ, ยมุ อุปรเม, ณฺวุ, อโล จ, ยมกํ, ยมลญฺจ, อปจฺจเย ยมํฯ
๖๒๙-๖๓๑. มณฺฑลนฺตํ สมูเหฯ สมฺมา, วิเสเสน จ อูหเต ปุญฺชีภูตตฺตาติ สมูโห, โณ, สมํ สห อวยเวน อูหติ ติฎฺฐตีติ วา สมูโหฯ คณ สงฺขฺยาเน, คณียติ อวยเวน สหาติ คโณฯ สห อวยเวน คจฺฉตีติ สงฺฆาโต, หน คมเน, โณ, สห อวยเวน อุทยตีติ สมุทาโย, ทาคโม, มชฺเฌ ทีโฆฯ สญฺจิโนติ อวยวนฺติ สญฺจโย, จิ จเยฯ สห อวยเวน ทุหยตีติ สนฺโทโห, ทุห ปปูรเณฯ นิสฺเสสโต วหติ อวยวนฺติ นิวโหฯ อวยวํ กตฺวา พฺยปิยติ คจฺฉตีติ โอโฆ [อุจฺยเต โอโฆ อุจ สมวาเย ฆอุ นิปาตนา จสฺส โฆ (จินฺตามณิฎีกา ๑๕.๓๙)]ฯ วิสนฺติ อวยวา ยสฺมินฺติ วิสโร, อโรฯ อวยวํ สมีเป กโรตีติ นิกโรฯ เอเกกาเปกฺขาย อปฺปตฺเถน กสงฺขาตา อวยวา อายนฺติ ยสฺมึ กาโย, อถ วา กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโย, โส วิย อวยวานํ อุปฺปตฺติฎฺฐานํ กาโยติ อิธ สมูโห วุตฺโตฯ อนฺตตฺเถน ขํสงฺขาตํ อวยวํ ธาเรตีติ ขนฺโธ, ขาทติ อวยเวติ วา ขนฺโธ, อมชฺฌทีเฆ สมุทโยฯ ฆฎ ฆฎเนฯ ฆฎนํ ราสิภวนํ, ฆเฎนฺติ อสฺสํ อวยวาติ ฆฎาฯ สห อวยเวน เอตีติ สมิติ,ติฯ สห อวยเวน คจฺฉตีติ สํหติ, หน คติยํ,ติ, นโลโปฯ รส อสฺสาทเน, อิณฯ ปุญฺช กุจฺฉายํฯ สห อวยเวน พฺยาเปตฺวา อยตีติ สมวาโยฯ ปูโค ตมฺพูเลปิฯ ชเนติ อวยเวติ ชาตํ, โตฯ กํ อตฺตานํ เทตีติ กโท, จกฺขาทิโก สรีราวยโวฯ กโท วิย กโท, อวยโว, ตํ วกติ อาททาตีติ กทมฺพกํฯ วิเสเสน อูหนฺตฺยสฺมึ อวยวา พฺยูโหฯ วิตโนติ อวยเวติ วิตานํ, โณฯ คุป รกฺขเณ, โพ, ปสฺส โม, คุมฺโพ, คุมฺพมฺปิฯ กลํ อวยวภาวํ ปาติ รกฺขตีติ กลาโป, ‘‘กลา โสฬสโม ภาโค’’ติ หิ วุตฺตตฺตา กลาสทฺโท ภาคตฺโถปฺยตฺถีติ ญายติฯ ชล ทิตฺติยํฯ ชลติ อวยเวนาติ ชาลํฯ อวยเวน มณฺฑตีติ มณฺฑลํ, มณฺฑ วิภูสายํ, อโลฯ
๖๓๒. สาทฺธปชฺเชน คณเภทา วุจฺจนฺเตฯ ตตฺร ชาตฺยาทีหิ สมานานํ ปาณีนํ, อปาณีนญฺจ คโณ วคฺโค นาม, ยถา ‘‘พนฺธุวคฺโค, กวคฺโค’’จฺจาทโย, วชฺช วชฺชเน, วชฺเชติ อสมานชาตฺยาทโยติ วคฺโค, โณ, ชฺชสฺส คฺโคฯ ชนฺตูนํ สมานชาติยานํ, วิชาติยานญฺจ คโณ ‘‘สงฺโฆ, สตฺโถ’’ติ โจจฺจเต, ยถา ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ, วาณิชสตฺโถ’’จฺจาทโยฯ สํหญฺญนฺเต นิพฺพิเสเสน ญายนฺเต อวยวา ตสฺมินฺติ สงฺโฆ, โรฯ สรนฺติ วตฺตนฺติ อวยวา ยสฺมินฺติ สตฺโถ, โถ, รสฺส โตฯ
สชาติกานํ สมานชาติกานํ ชนฺตูนเมว คโณ กุลํ นาม, ยถา ‘‘ขตฺติยกุลํ, โคกุล’’มิจฺจาทโยฯ กุล สงฺขฺยาเน, พนฺธุมฺหิ จ, อ, กุลํฯ สธมฺมีนํ สมานธมฺมานเมว ชนฺตูนํ คโณ นิกาโย นาม, ยถา ‘‘ภิกฺขุนิกาโย’’ติฯ จิ จเย, โณ, นิพฺพิเสเสน จิโนติ อวยเวติ นิกาโยฯ
สชาติยติรจฺฉานานํเยว คโณ ‘‘ยูโถ’’ตฺยุจฺจเต, โส จานิตฺถี, ยถา ‘‘หตฺถิยูโถ, มิคยูถ’’มิจฺจาทโย, ยุ มิสฺสเน, โถ, ทีฆาทิ, ยูโถ, ‘‘คโณ ปสูนํ สมโช, สมาโชญฺเญส’มุจฺจเต’’ติ [อมร ๑๕.๔๒ คาถายํ ปสฺสิตพฺพํ] อิธานาคตวจนมฺปิ ญาตพฺพํฯ
๖๓๓. จตุกฺกํ ครุเฬฯ กนกรุจิรตฺตา โสภโน ปณฺโณ ปกฺโข ยสฺส สุปณฺโณฯ วินภาย นาม มาตุยา อปจฺจํ เวนเตยฺโย, เณยฺโยฯ ครํ วิสธรํ หนฺตีติ ครุโฬ, โณ, รนฺตสฺสุ, หสฺส จ ฬตฺตํ, วณฺณวิกาโร, ครุโฑฯ ปกฺขิสีโห, อุฬูตีโส, วชิรตุณฺโฑ, สุธาหโร, สุวณฺณปกฺโข, ภุชคาสโนปิ [ติกณฺฑเสส ๑.๑.๔๒]ฯ
ปิกนฺตํ โกกิเลฯ ปเรน วิชาติเยน กาเกน โปสิโตติ ปรปุฏฺโฐ, ปุส โปสเน, โตฯ ปเรน ภโต ปุฏฺโฐ ปรภโต, ภร ธารณโปสเนสุ, โตฯ กุณ สทฺโทปกรเณสุ, อโลฯ กุก, วก อาทาเน, อิโล, โกกิโลฯ อปิหิโต กายตีติ ปิโก, อปิ อนฺตรธาเน, วณฺณนาโส, อปิสฺสาการโลโปฯ
๖๓๔. อฎฺฐกํ โมเรฯ มุร สํวรเณ, โณฯ มย คติยํ, อูโร, มหิยํ รวตีติ วา มยูโร, ธาตุสฺส อตฺถาติสเยน โยโคติ เนรุตฺโตฯ วรหํ สิขณฺโฑ, ตํโยคา วรหีฯ นีลา คีวา กณฺโฐ ยสฺส, ภุชงฺคภุโชปิฯ
ทฺวยํ มยูรมตฺถกสิขายํฯ สิขา อคฺคิชาลายญฺจ, ปุพฺเพ วุตฺตาฯ
๖๓๕-๖๓๖. จตุกฺกํ มยูรกลาเปฯ สิขณฺฑิโน อยํ สิขณฺโฑ, วรห ปาธานฺเย, ปริภาสนหึสาทาเนสุ จ, กรเณ อฯ โก มยูโร ลสติ เยน กลาโป, โณ, สสฺส โปฯ ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, โฉ, นิคฺคหีตาคโม, รสฺโส จฯ ทฺวยํ โมรสฺส ปิญฺฉฏฺเฐ อกฺขิสณฺฐาเนฯ จทิ หิลาทเน, ทิตฺติยญฺจ, ณฺวุฯ เมจโก กณฺหวณฺเณปิ วุตฺโตฯ
อฬฺยนฺตํ ภมเร, ฉ ปทานิ อสฺสฯ มธุํ วตยติ ภุญฺชเต มธุพฺพโต, วต โภชเนฯ ภม อนวฎฺฐาเน, ปุปฺผมตฺถเก ภมตีติ ภมโร, อโรฯ อร คมเน, อิ, ฬตฺตํฯ
จตุกฺกํ เคหวนกโปเตสุฯ ปาเรน สพเลน อาปตตีติ ปาราปโต, ปารวโตปิฯ กป อจฺฉาทเน, กมฺป จลเน วาฯ โอโต, ปรปกฺเข มโลโปฯ กุก อาทาเน, อโฎ, อุสฺสตฺตมสฺสุตฺตญฺจฯ ปกาเรน รวตีติ ปาเรวโฎ, รุ สทฺเท, อโฎ, อุปสคฺคสฺส ทีโฆ, อสฺเส, ปาเรวโฎ, ปเรวโฎปิฯ
‘‘ปาราวโต จ เฉชฺโช จ, กโปโต รตฺตโลจโน;
ปาราปโต กลรโว, ปตฺตี เสโน สสาทโน’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๕.๑๔]ฯ –
รภโสฯ
๖๓๗. ทฺวยํ คิชฺเฌฯ คิธ อภิกงฺขายํ, โย, ฌสฺส โฌ, อสรูปทฺวิตฺตํ, ฌปจฺจเยน วา สิทฺธํ, ตถา ธสฺส โชฯ คิธติสฺมา อ, นิคฺคหีตาคโม, อิสฺสตฺตํ, คนฺโธฯ ติกํ เสนสามญฺเญฯ กุกฺกุฎาทีนํ กุลํ ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุลโล, กุล สนฺตาเน วา, อโลฯ เส คมเน, โนฯ สตฺตานํ หึสนโต พฺยคฺโฆ วิย พฺยคฺฆิ, สตฺเต นาเสตีติ นาโสฯ พฺยคฺฆิ เอว นาโสติ สมุทิตนามํฯ
สกุณคฺฆาทโย ตโย ตพฺเภทา ตสฺส เสนสฺส วิเสสาฯ สกุณํ หนฺตีติ สกุณคฺฆิ, สิน?ฯ อฎ คมเน, โณฯ อาโฎฯ ทพฺพิสทิสํ ตุณฺฑํ ยสฺส ทฺวิชสฺส โส ทพฺพิมุขทฺวิโชฯ ‘‘ทพฺพิมุขทฺวิโช อาโฎ นามา’’ติปฺเยโก อตฺโถ, ตทา ทฺเวเยว เสนเภทาฯ
๖๓๘. จตุกฺกํ อุลูเกฯ ‘‘อุหุ’’นฺติ สทฺทํ กโรตีติ อุหุงฺกาโรฯ ‘‘อุทฺธํ กณฺณา ยสฺส อุทฺธํกณฺโณ’’ติ สมฺปตฺเต นิรุตฺตินเยน อุลูโก [อุลภิเนตฺเตถิ ทหตฺยุลูโก, อุทฺโธโลกนา อิติ นิรุตฺตม (อมรโกสุคฺฆาฎนฎีกา ๑๕.๑๕)], อุจติ สมเวติ โกฎรนฺติ วา นิปาตนาฯ กุส อกฺโกเส, ยสฺส อมนาปตาย สทฺเทน โลกา โกสนฺติ, โส โกสิโย, โกสิตพฺโพติ กตฺวา, โกฎเร วสตีติ วา โกสิโย, เนรุตฺโต, วายสานํ กากานํ อริ สตฺตุ, สกฺกหฺวโย, ทิวานฺโธ วกฺกนาสิโก, หริเนตฺโต, ทิวาภีโต, กากภีรู, รตฺติจารีปิฯ
วายสนฺตํ กาเกฯ ‘‘กา’’อิติ สทฺทํ กายตีติ กาโกฯ ริฎฺฐํ มรณลกฺขณํ, ตทสฺส นตฺถิ อริฏฺโฐฯ ธงฺก โฆรวาสิเต, อฯ พลินา ปุฏฺโฐ ภโตฯ วย คมเน, วโย เอว วายโส, สกตฺเถ โส, สกึปโช, อตฺตโฆโส, ปรภโร, พลิภุโช, คุฬฺหเมถุโนปิฯ สกึ เอกวารํปชา ปสูติ ยสฺสฯ ‘‘กาก’’อิจฺจตฺตานํ โฆสยติฯ วิชาติยํ โกกิลํ ภรติฯ
๖๓๙. กาโก วิย อุลติ คจฺฉตีติ กาโกโฬ, ฬตฺตํฯ โทณกาโก, ททฺธกาโกปิฯ ทฺวยํ ‘‘พี-ลौํ’’อิติ ขฺยาเต สกุเณฯ ลู เฉทเน, โณ, วสฺส โป, ลาโป, ลาโวปิฯ เลฑฺฑุ วิย อกตีติ ลฎุกิกา [เลฑฺฑุกิกา (ก.)], ณฺวุฯ
ติกํ หตฺถิลิงฺคสกุเณฯ วารณสทิสตฺตา วารโณฯ หตฺถิโน ลิงฺคํ ญาปกํ โสณฺฑํ ยสฺมึ วิชฺชตีติ หตฺถิลิงฺโคฯ หตฺถิโสณฺฑํ ยสฺมึ วิชฺชติ, โส หตฺถิโสณฺโฑ จ วิหงฺคโม เจติ หตฺถิโสณฺฑวิหงฺคโมฯ
๖๔๐. ทฺวยํ อุกฺกุเสฯ อุจฺจํ โกสตีติ อุกฺกุโส, กุส สทฺเท, อฯ กุร สทฺเท, อโร, ถิยํ กุรรีฯ โกลฎฺฐิปกฺขิมฺหิ ‘‘อุภุต’’อิติ ขฺยาเต ปกฺขิมฺหิ กุกฺกุโหฯ โกลฎฺฐิอชฺโฌหารโก ปกฺขี โกลฎฺฐิปกฺขีฯ ‘‘กุกฺกุ’’อิติ สทฺทายตีติ กุกฺกุโห, โห, กุก อวฺหาเน วา, อุโหฯ
ติกํ สุเวฯ สุ สวเนฯ มนุสฺสสทฺทมฺปิ สุณาตีติ สุโว, อ, อุวาเทโสฯ ‘‘กี’’อิติ สทฺทํ กโรตีติ กีโรฯ กโรติ มนุสฺสสทฺทนฺติ วา กีโรฯ อ, อสฺสีฯ สุก คติยํ, สุนฺทรํ , สุฎฺฐุ วา มนุสฺสสทฺทํ กายตีติ สุโกฯ ทฺวยํ กุกฺกุฎมตฺเตฯ ตมฺพา จูฬา ยสฺสฯ กุกฺกุฎตีติ กุกฺกุโฎ, กุก, วก อาทาเน วา, อโฎฯ
๖๔๑. ทฺวยํ นิชฺชิเวฺหฯ นตฺถิ ชิวฺหา ยสฺส นิชฺชิโวฺหฯ ทฺวยํ โกญฺจาสกุเณฯ อิตฺถิลิงฺเคน มิถุนานํ นามานิฯ โกญฺจ โกฎิลฺยปฺปีภาเวสุ, อ, โกญฺจาฯ กนฺต เฉทเน, ยุ, นทาทิ, อสฺสุฯ กุณฺฑนีปิ, กุณฺฑ ทาเหฯ
ทฺวยํ จกฺกวาเกฯ จกฺเกน จกฺกสทฺเทน อุจฺจเต จกฺกวาโก, โณฯ วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, จกฺกมิจฺจาวฺหา ยสฺส, รถงฺคาวฺหยนามโกปิ, รถงฺคํ จกฺกํ, ตสฺส อวฺหโย รถงฺคาวฺหโย, โส นามํ อสฺส รถงฺคาวฺหยนามโก, เตน รถงฺคนาโม รถจรณสมาโน อวฺหโย โจจฺจเตฯ
ลกฺขิตลกฺขณา จาตฺร, ลกฺขโณปจริตวุตฺติยา, โคณมุขฺยาย วา วุตฺติยา ลกฺขิเตน อตฺเถน ยตฺร อตฺถนฺตรํ ลกฺขฺยเต, สา ลกฺขิตลกฺขณาฯ ยถา ‘‘รถาวยวายุโธ’’ อิจฺจตฺร รถาวยวสทฺเทน จกฺกํ ลกฺขฺยเต, น ตทากติ ตนฺนาโม จายุธวิเสโสฯ ‘‘ปนฺติรโถ’’อิจฺจตฺร ปนฺติสทฺเทน ทสกฺขรํ ฉนฺโท ลกฺขฺยเต, น ทสสทฺโท, เตหิ ตุ อายุธรถสทฺทสนฺนิเวโส ‘‘จกฺกาวยวายุโธ, ทสรโถ’’ อิติ เทววิเสโส, ราชวิเสโส จ ลกฺขฺยเต, ตถาตฺราปิ ‘‘รถงฺค’’นฺตฺยเนน รเถกเทโส ลกฺขียเต, ‘‘อวฺหายเต’’อิจฺจเนน จ ปริภาสนํ, น เตนาปิ วากสทฺโทฯ เตหิ จ อญฺญมญฺญสนฺนิเวโส จกฺกวาโกติ ปกฺขิวิเสโส ลกฺขียเตติ คุณโต สุกฺกาทีหิ เอวํคตา โคณี วุตฺติฯ
ทฺวยํ จาตเกฯ อยํ เมฆชลปายี, สร หึสายํ, สรณํ สาโร, ตํ คจฺฉตีติ สารงฺโคฯ ‘‘จาตเก หริเณ ปุเม, สารงฺโค สพเล ติสู’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๒๓.๒๓] รภโสฯ จต ยาจเน, ณฺวุ, โถกโกปิ, โถกํ กํ ชลํ อีหนียฏฺเฐน อสฺสตฺถิ โถกโกฯ
๖๔๒. ทฺวยํ ปกฺขิพิฬาเลฯ ตุล อุมฺมาเน, อิโยฯ ปกฺขยุตฺโต พิฬาโล, ‘‘สู’’ฯ
ทฺวยํ รุกฺขกีฎขาทเกฯ สตํ ปตฺตานิ อสฺสฯ สรติ กีเฎติ สารโส, โส, ‘‘ขาว สา’’ฯ
ทฺวยํ กาเกหิ สทฺธึ นีฬํ กตฺวา วสนเก สุกฺกสกุเณฯ วก อาทาเน, อฯ เสตวณฺณตาย สุกฺโก จ โส กาเกหิ สทฺธึ นิวาสนโต, กากสณฺฐานตฺตา วา กาโก เจติ สุกฺกกาโกฯ
ทฺวยํ วิสกณฺฐิกายํฯ พล ปาณเน, ณฺวุ, ทีโฆ, อาโก วาฯ วิสสทิโส กาฬวณฺโณ กณฺโฐ ยสฺสา สา วิสกณฺฐิกา, เอติสฺสา ปุโม นาม น วิชฺชติฯ วุตฺตญฺจ อปทาเน –
‘‘ยถา พลากโยนิมฺหิ, น วิชฺชติ ปุโม สทา;
เมเฆสุ คชฺชมาเนสุ, คพฺภํ คณฺหนฺติ ตา ตทา’’ติ [อป. เถร. ๑.๑.๕๑๑]ฯ
๖๔๓. ทฺวยํ กงฺเกฯ โลหสทิโส ปิฎฺฐิ ยสฺส โลหปิฏฺโฐฯ กงฺก โลเลฺย, อ, กงฺโกฯ
ทฺวยํ ปตฺตกณฺเฐฯ ขญฺโช วิย จรตีติ ขญฺชรีโฎ, อีโฎฯ ปสฺสนฺตานํ ขํ สุขํ ชเนตีติ ขญฺชโนฯ ขญฺช คติเวกเลฺย วา, ยุฯ
ทฺวยํ คามจาฎเก, จาฎกมตฺเต วาฯ กลหํ รวตีติ กลวิงฺโก, ยทาทิฯ กํ สุขํ ลุนาตีติ วา กลวิงฺโก, อิโก, นิคฺคหีตาคโม จฯ จฎ เภเท, ณฺวุ, จาฎโกฯ
ทฺวยํ เวฬุริยจฺฉวิโลเม จิตฺรปกฺเข ‘‘สุวณฺณจูเฬ’’ติ ขฺยาเตฯ ทิภ สนฺถมฺเภ, ทฺวิตฺตํ, พินฺทาคโม จฯ ‘‘กิ’’อิติ สทฺทํ กโรตีติ กิกี, ณี, จาโส, ทิวิปิ [จาโส กิกีทิวิ (อมร ๑๕.๑๖)]ฯ
๖๔๔. ทฺวยํ เมฆสาเม ‘‘ฎี-ฎौ’’อิติ ขฺยาเตฯ กทมฺพโยคา กาทมฺโพฯ กาฬวณฺโณ หํโส กาฬหํโส, กาลหํโสปิฯ
ทฺวยํ ‘‘งเห-โฑ’’อิติ ขฺยาเต สกุเณฯ สกุนฺโต วุตฺโต, ‘‘สกุนฺโต ปกฺขิเภทสฺมึ, ภาสปกฺขีขเคสุ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ สุนฺทรากาเรน ปกฺเขน ยุตฺโต สกุโณ ภาสปกฺขี, ‘‘ภาสนฺโต สุนฺทรากาเร, ภาสนฺโต ภาสปกฺขินี’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ
ทฺวยํ ‘‘นฺวา-มี-สฺเว’’อิติ ขฺยาเต นีลปกฺขินิฯ ธูมฺยํ ธูมํ อฎติ สหตีติ ธูมฺยาโฎ, โณฯ กาฬวณฺณตาย กุจฺฉิตํ ลิงฺคํ ยสฺสฯ ภิงฺโคปิฯ
ทฺวยํ ชลกุกฺกุเฎฯ ทา ลวเน,ติ, ทาติ อูหติ อุสฺสหตีติ ทาตฺยูโห, ขณฺฑิตทฺธนิอิจฺจตฺโถฯ กาเล สสฺสมุตุมฺหิ กณฺโฐ กณฺฑทฺธนิ ยสฺส กาฬกณฺฐโก, สมาสนฺเต โกฯ
๖๔๕. ขุทฺทาทิ มธุจฺฉิฎฺฐกราทิโก กมฺมภูโต ‘‘มกฺขิกาเภโท’’ตฺยุจฺจเต, มกฺขิ สงฺฆาเต, ณฺวุ, มกฺขิกา, ตาสํ เภโท มกฺขิกาเภโทฯ ปิงฺคลมกฺขิกายํ ‘‘มฺหณ’’อิติ ขฺยาตายํ ทฺวยํฯ ฑํส ฑํสเน, ฑํโสฯ ทํโสปิ, ฑํส ขาทเน วา, ปิงฺคลมกฺขิกาติวณฺณนามํฯ
มกฺขิกาย อณฺฑํ อาสาฎิกา นาม, สฎ อวยเว, ณฺวุฯ ทฺวยํ ‘‘นฺหํ’’อิติ ขฺยาเตฯ ปฎํ คจฺฉตีติ ปฎงฺโค, ปตงฺโคปิ, สรติ หึสตีติ สลโภ, อโภ, ลตฺตํ, สล คมเน วาฯ
๖๔๖. ทฺวยํ ‘‘เฉํ’’อิติ ขฺยาเต, มก ปาเณ, อโส, มกโสฯ ทฺวยํ นิทาเฆ นุหาทีสุ วรณกมกฺขิกายํฯ ‘‘จีรี’’ติ สทฺทายตีติ จีรี, จิริ หึสายํ วา, นทาทิ, ทีฆาทิฯ ฌลฺล สทฺเท, ณฺวุ, ฌลฺลิกาฯ
ทฺวยํ ตาลปตฺตาทฺยนฺตเรสุ นิลีนายํ จมฺมปตฺตายํฯ ชตุ วิย ชตุกา, อุปมาเน โก, ‘‘รามเฐ ชตุกํ จมฺม-ปตฺตชตุกเรสุ ถี’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๙.๔๐] หิ รภโสฯ อชินํ จมฺมํ ปตฺตํ ยสฺสา อชินปตฺตาฯ ทฺวยํ หํสสามญฺเญฯ หนฺติ อทฺธานํ หํโสฯ เสโต ฉโท ปตฺตํ ยสฺสฯ ยถากถญฺจิ พฺยุปฺปตฺตีติ วุตฺตตฺตา อเสตจฺฉเทปิ, จกฺกงฺโค, มานโสโกปิ, จกฺกสฺส จกฺกวากสฺเสว องฺคานิ ยสฺสฯ มานสํ สโร โอโก ยสฺสฯ
๖๔๗. เย รตฺเตหิ โลหิเตหิ ปาทตุณฺเฑหิ จรณจญฺจูหิ วิสิฎฺฐา สิตา จ สรีเร, เต ราชหํสา นาม, หํสานํ ราชาโน ราชหํสาฯ
มลีเนหิ ปาทตุณฺเฑหิ วิสิฎฺฐา เย เต มลฺลิกาขฺยา, มล, มลฺล ธารเณ, อิ, สญฺญายํ โก, ‘‘มลฺลิโก หํสเภเท จ, ติณสูเล จ มลฺลิเก’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๕.๒๔] รุทฺโทฯ อาขฺยาสทฺเทน พหุพฺพีหิฯ อสิเตหิ กณฺเหหิ ปาทตุณฺเฑหิ วิสิฎฺฐา เย, เต ธตรฎฺฐา, ธตรฎฺฐานํ อปจฺจานิ ธตรฎฺฐาติ, โณฯ
๖๔๘. ติกํ ติรจฺฉาเนฯ ติริยํ อญฺจยตีติ ติรจฺโฉ, ติริยสฺส ติโร, อญฺจติสฺส จฺโฉฯ ยุมฺหิ ติรจฺฉาโน, ติรจฺฉาโนเยว ติรจฺฉานคตํ, ตพฺภาวํ วา คตํ ปตฺตํ, เตสุ วา คตํ อนฺโตคธนฺติ ติรจฺฉานคตํ, สิยาติ ปกตฺยานเปกฺขกฺริยาปทํ, ภวตฺยตฺโถ วา หิ กโรตฺยตฺโถ วา กทาจิ ปกตฺยานเปกฺโข ภวติ, น ปน วิกตฺยานเปกฺโขฯ ตถา กทาจิ อุภยาเปกฺโขปิ ภวติ, น ปนุภยานเปกฺโขติ สพฺพตฺเรวํฯ สีหาทิวคฺโคฯ
อรญฺญาทิวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ