๕๐๓. ติกํ สุทฺเทฯ สท อสฺสาทเน, โท, อสฺสุฯ อนฺตวณฺโณ ลามกวณฺโณฯ วส เสจเน, วเสตพฺโพ อสุจิตตฺตา วสโล, อโลฯ ยตฺร ยตฺร วา มุตฺตํ กรีสํ สิญฺจตีติ วสโล, อโล, ชฆญฺญโชปฺยตฺรฯ พฺรหฺมุโน ชฆญฺญงฺเค ปาเท ชาโต ชฆญฺญโชฯ
มาคธาทโย สูตปริยนฺตา วิชาติยมาตาปิติกตฺตา อุภยวณฺโณปฺปตฺติยา สํกิณฺณชาติโย อิจฺจตฺโถ, ภินฺนชาติสํสคฺโค เอว หิ สงฺกโรฯ สุทฺเทน สมฺพนฺธาย ขตฺตาย ชาโต ปุตฺโต มาคโธฯ ถุติกฺริยาวุตฺติฯ สุทฺทาย สมฺพนฺเธน ขตฺติเยน ชาโต อุคฺโค, อุจ สมวาเย, โณฯ
๕๐๔. พฺราหฺมณิยา สมฺพนฺเธน ขตฺติเยน ชาโต สูโต, สุ อภิภเว, โต, ทีฆาทิฯ
สุทฺทาเวสฺสหิ กรโณ-มฺพฏฺโฐ เวสฺสาทฺวิชาติหิฯ มาหึโส เวสฺสาขตฺตโช, ขตฺตา ขตฺตาย สุทฺทโชฯ
พฺราหฺมณีขตฺตโช สูโต, ตสฺสํ เวเทหโก เวสฺเส;
รถกาโร ตุ มาหึสา, กรณฺยํ ยสฺส สมฺภโว;
จณฺฑาโล นาม ชนิโต, พฺราหฺมณีวสเลหิ โยฯ
ตตฺร กรโณ ลิปิเลขนวุตฺติ, อมฺพฏฺโฐ วิจิกิจฺฉาวุตฺติฯ
ทฺวยํ สิปฺปินิฯ กโรติ นิมฺมินาติ จิตฺรเลปฺยาทิกนฺติ การุ, ณุฯ สิปฺปมสฺสตฺถีติ สิปฺปิโกฯ สชาตีนํ เตสํ สิปฺปีนํ สงฺฆาโต ‘‘เสณี’’ตฺยุจฺจเตฯ สิ เสวายํ, ณิฯ
๕๐๕. ตจฺฉกาทโย อิเม ปญฺจ การโว สิปฺปิโน นาม สิยุํฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘ตจฺฉโก ตนฺตวาโย จ, รชโก จ นหาปิโต;
ปญฺจโม จมฺมกาโร จ, การโว สิปฺปิโน มตา’’ติฯ
๕๐๖. ปญฺจกํ ตจฺฉเกฯ ตจฺฉ ตนุกรเณฯ ตจฺฉติ ตนุํ กโรตีติ ตจฺฉโก, ณฺวุ, วทฺธยติ ฉินฺทตีติ วทฺธกี, วทฺธ เฉทเน, จุราทิ, ‘‘เฉทเน จาปิ วทฺธน’’นฺติ รตนมาลา, ณฺวุฯ สกตฺเถ อี, วทฺธกี, วฑฺฒกีปิฯ ปลาทฺยุมฺมานปฺปกาเรน คณฺฑติ ฉินฺทตีติ ปลคณฺโฑฯ คณฺฑ เฉทโนปเลปนสนฺนิจยวทเนกเทเสสุฯ ปลคณฺโฑ สุธาชีวินฺยปิฯ ฐา คตินิวตฺติยํ,ติ, ปการวณฺณาคโมฯ ฐาติสฺส โถปิฯ รถํ กโรตีติ, กมฺมนิ โณ, รถกาโร, จมฺมกาเรปิฯ ทฺวยํ สุวณฺณกาเรฯ นาฬิํ ธมติ มุเข วินาสยิตฺวา มุขวายุนา อคฺคิทีปนตฺถํ นาฬิํ สทฺทาปยตีติ นาฬิธโมฯ
๕๐๗. อโถปรํ ปุกฺกุสํยาวปาเทน นามํฯ เว ตนฺตสนฺตาเน, ตนฺตํ วายตีติ, โณฯ เปส เปรณปยตนคตีสุฯ เปสนํ เปโส, ตํ กโรตีติ, โณฯ กุวินฺโทปฺยตฺร , กุจฺฉิตํ วินฺทตีติ กุวินฺโทฯ มาลาสิปฺปโยคา, มาลาปนโยคา วา มาลิโก, อิโกฯ
กุํ ลลยติ อิจฺฉตีติ กุลาโล, ลล อิจฺฉายํ, โณฯ ทฺวยํ สูจิกมฺโมปชีวินิฯ สูจิวานกมฺมํ ทุวิธํ สูจนํ, ตุนฺนญฺจาติ, ตตฺร ตุนฺนวานกมฺเมน ปวตฺตินิมิตฺเตน ตุนฺนวาโย, สูจิวานสิปฺปโยคา โสจิโกฯ
๕๐๘. จมฺมํ กโรติ วิการมาปาทยตีติ, กมฺมนิ โณฯ ปาทุกโรปฺยตฺรฯ กปฺป เฉทเน, ณฺวุฯ นห โสเจยฺเย, ทิวาทิโต นิปาตนา ปการาคมาทิ, น หาเปตีติ วา นหาปิโต, หา ปริหาเน, ณาเป ปจฺจโย, โต, เอสฺสิตฺตํ, สญฺญาสทฺทตฺตา นสฺสปกติฯ ขุรี, มุณฺฑี, ทิวากิตฺติปฺยตฺรฯ ขุรวา ขุรี, มุณฺฑวา มุณฺฑี, มุณฺโฑ, มุณฺฑี, มุณฺฑโกติ ปสิทฺธิฯ ทิวา ทิวเส กิตฺติ พฺยาปาโร อสฺส ทิวากิตฺติฯ ‘‘จณฺฑาเล ตุ ทิวากิตฺติ, นหาปิโต’’ติ รุทฺโทฯ
รญฺชเต สุตฺตํ รตฺตมาปชฺชเต ยสฺมึ, ส รงฺโคฯ หริตาลมโนสิลาทิ, ตมาชีวตีติ, กมฺมนิ โณฯ
ปุญฺชํ กสตีติ ปุกฺกุโส, นิปาตนา, อถ วา ‘‘ปุ’’อิติ ปุริสสฺส นามํ, ตํ กุเสติ อปเนตีติ ปุกฺกุโสฯ ปุปฺผํ วุจฺจติ กรีสํ, กุสุมํ วา, ตํ ฉเฑฺฑตีติ, ณฺวุฯ ฉฑฺฑ อปนยเนฯ
๕๐๙. เวนาทโย ตโย สมา ตุลฺยตฺถาฯ เวณุนา ชีวตีติ เวโนฯ ณสฺส นตฺตํฯ เวโณปิฯ เวณุเวตฺตาทีนํ วิกติ วิลีวา, เตหิ วิลีวํ กโรตีติ วิลีวกาโรฯ นโฬปิ เวณุเวตฺตาทีนํเยว วิกติ, ตํ กโรตีติ, กมฺมนิ โณฯ นเฬหิ วา วิลีวํ กโรตีติ นฬกาโรฯ
อิโต ปรํ โสณฺฑิกํ ยาว ปาเทน นามํฯ จุนฺท เฉทเน, สญฺโจทเน จฯ จุนฺท นิสามเน วาฯ ภมุ อนวฎฺฐาเน, ตํ กโรตีติ ภมกาโรฯ กร กรเณ, มาโร, กมฺมาโร, กมฺมนิ ณฺวุฯ โลหการโกฯ อากโรฎฺฐิตํ [อาฎโวฎฺฐิตํ (ก.)] โย โลหํ ธมิตฺวา สงฺขโรติ, ตตฺราปิ โลหการโกฯ
๕๑๐. รชกสฺส ทฺเว กมฺมานิ เจลโธวนํ, รชนญฺจฯ ตตฺร เจลโธวโน นินฺเนชโก, ณฺวุ, นิชิ สุทฺธิยํ, นิชิ โสเจยฺยโสจเนสุ วาฯ วตฺถรญฺชนา รชโกฯ รนฺช รงฺเค, ณฺวุฯ เนตีติ เนตฺติโกฯ สกตฺเถ โก, เนตฺติยํ อุทกนเยน นิยุตฺโตติ วา เนตฺติโก, เนตฺติยา มาติกาย เนตีติ วา เนตฺติโก, อิโกฯ อุทกํ หาเรตีติ อุทหารโกฯ กโลโป, ณฺวุฯ
วีณาวาทนสีลตฺตา วีณาวาทิฯ วีณาวาทนสิปฺปโยคา เวณิโกฯ อุสุมฺหิ, อุสุกาโร วา วฑฺฒกี อุสุวฑฺฒกี, เอเตน วฑฺฒกีสทฺทสฺส สพฺเพสมฺปิ สิปฺปิกานํ วาจกตา ทีปิตา, เตน สุวณฺณวฑฺฒกี, ตนฺตวฑฺฒกีตฺยาทโยปิ โยชฺชาฯ
๕๑๑. เวณุํ วํสํ ธมตีติ เวณุธโมฯ เวณุวาทนสิปฺปโยคา เวณวิโก, ณิโกฯ โย ปาณิเนว ปาณนฺตเร มุรชาทิสทฺทํ อุฎฺฐาปยติ, โส ปาณิวาโทฯ ปาณิํ หนฺตีติ ปาณิโฆฯ ปาณิโยปิฯ ปาณิวาทนสิปฺปโยคา ปาณิโย, โยฯ
ปูเปน ชีวตีติ ปูปิโย, ปูโป ปณิโย วิกฺเกยฺโย ยสฺสฯ ปานาคารํ สุณฺฑา, ตฎฺฐตฺตา สุรา โสณฺฑา, ตํ วิกฺกิณาตีติ โสณฺฑิโก, ‘‘เนนนิทฺทิฎฺฐมนิจฺจ’’นฺติ [กาตนฺต ๑.๒.๑๘ นฆฎีตํ อนิจฺจํ (ปริภาเสนฺทุเสขร ๙๗)] ปริภาสโต วุทฺธิฯ มชฺชํ วิกฺกิณาติ สีเลนฯ มณฺฑหาโรปฺยตฺร, มณฺฑํ สุราสมฺพนฺธมคฺคภาคํ หรติ อุทฺธรตีติ มณฺฑหาโรฯ
๕๑๒. ทฺวยํ อินฺทจาลเขฺย กปเฎฯ มเยน อสุเรน สุเร วญฺจยิตุํ [จลยิตุํ (ก.)] ปยุตฺตตฺตา มยสฺส อยํ มายา, มโย เอว สมฺพโร, ตสฺสายํ สมฺพรี, ณี, นทาทิฯ ทฺวยํ มายากาเรฯ อินฺทชาเล นิยุตฺโต อินฺทชาลิโกฯ ปาฎิหารโกปิฯ ปฎิหรติ นยนมเนนาติ ปาฎิหารโก, ณฺวุฯ
๕๑๓. อริยาสามญฺญํ โอรพฺภิกาทีนํ จตุนฺนมตฺเถฯ เย อุรพฺภํ เอฬกํ หนฺตฺวา ชีวนฺตีติ โอรพฺภิกาฯ สูกเร หนฺตฺวา ชีวนฺติ สูกริกา, ตถา มคํ หนฺตฺวา ชีวนฺติ มาควิกาฯ สกุเณ ปกฺขิโน หนฺตฺวา ชีวนฺติ สากุณิกา, อิติ กมโต ภวนฺติฯ
๕๑๔. ทฺวยํ ชาลิเกฯ วาคุรา มิคพนฺธนชาลํ, ตาย จรตีติ วาคุริโก, วากริโกปิฯ วก อาทาเน, อโร, อา, วากรา, ตาย จรตีติ วากริโก, ปุพฺพปกฺเข กสฺส โค, อสฺสุ จ, วาคุริโกฯ ทฺวยํ ภารวาเหฯ ภารํ วหตีติ, กมฺมนิ โณฯ ภารํ วหตีติ ภาริโกฯ
ติกํ เวตโนปชีวินิ กิงฺกเรฯ เวตเนน ชีวตีติ เวตนิโกฯ ภโต เวตเนน กีโต, โส เอว ภตโก, สญฺญายํ วา โกฯ ภติํ เวตนํ ภุญฺชตีติ วา ภตโก, โก, อิสฺสตฺตํฯ กมฺมํ กโรตีติ กมฺมกโร, กมฺมกาโรปิฯ
ฉกฺกํ ทาเสฯ กิญฺจิ กโรตีติ กิงฺกโร, ‘‘อหมชฺช กึ กริสฺสามี’’ติ ภตฺตุ กตฺตพฺพกิจฺจยาจนตฺตา วา กิงฺกโรฯ ทาส ทาเหฯ ทาสนฺเตตสฺสาติ ทาโส, อฯ จิฎ เปสนีเย, เปสียเต สามินาติ เจโฎ, โณ, สกตฺเถ โก, เจฎโกฯ ปิส เปสนีเย, โณ, สสฺส ทฺวิตฺตํฯ ภร ธารณโปสเนสุ, ภรียตีติ ภจฺโจ, ‘‘ริจฺจา’’ติโยควิภาเคน ภราทิโตปิ ริจฺจปจฺจโย, ‘‘รมฺหิ รนฺโต ราทิโน’’ติ รโลโป จ, ภจฺโจฯ ปริจรติ สามีนนฺติ ปริจาริโกฯ ทาเสโร, ทาเสยฺโย, โคปฺปโก, นิโยชฺโช, อภุชิสฺโสปฺยตฺรฯ
๕๑๕. เต จ ทาสา อนฺโตชาตาทิวเสน จตุธา สิยุํฯ อนฺโตเคเห ทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ชาโต อนฺโตชาโต, ธเนน กีโต ธนํ ทตฺวา ทาสภาวํ คโต ธนกฺกีโต, สยเมว ทาสพฺโยปคโต ภยนิวารณาทฺยตฺถํ ทาสภาวมุปคโต จ กรมรภาเวน อานีโต กรมรานีโต จ, อิจฺเจวํ เต ทาสา จตุธา สิยุนฺติ ปกตํฯ
๕๑๖. ทฺวยํ ภุชิสฺเสฯ ภุช ปาลนชฺโฌหาเรสุ, อิโส, ทฺวิตฺตํฯ ติกํ นีเจฯ นิหีนํ จิโนตีติ นีโจ, โณ, รสฺสสฺส ทีฆตาฯ ชม อทเน, โมฯ นิจฺฉเยน หานิํ คจฺฉตีติ นิหีนโก, หา ปริหาเน, อิ คติยํ, ยุ, สกตฺเถ โกฯ
‘‘วิวณฺโณ ปาปโร นีโจ, ปากิโต จ ปุถุชฺชโน;
นิหีโน’ปสโท ชมฺโม, ขุลฺลโก อิตโร จ โส’’ฯ –
ตฺยมรโกเส [อมร ๒๐.๑๖]ฯ วิคโต วณฺโณ อสฺสโม ยสฺส วิวณฺโณฯ ‘‘อสฺสโม พฺรหฺมจาริยาทิ, จตุกฺเกปิ มเฐปิ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ ปาปํ ราตีติ ปาปโรฯ ปกติยํ ยถาชาตภาเว ภโว วิชฺชมาโน, น ตุ พฺยาปาโรติ ปากิโต, โณฯ สชฺชเนหิ ปุถุภูโต ชโน ปุถุชฺชโนฯ อปกฎฺฐํ สทติ คจฺฉตีติ อปสโทฯ ขุทํ ลาตีติ ขุลฺโล, ทสฺส โล, ขุลฺโล เอว ขุลฺลโกฯ อิตํ กมฺปิตํ ราตีติ อิตโรฯ
ทฺวยํ อนาลเสฯ กุสีตสฺส ภาโว โกสชฺชํ, ตํ ยสฺส นตฺถีติ นิกฺโกสชฺโชฯ ลส กนฺติยํ, อปฺปํ ลสตีติ กิลาสุ, ณุ, น กิลาสุ อกิลาสุฯ มนฺท สุปเน, อฯ น ลสติ กีฬตีติ อลโสฯ
๕๑๗. จตุกฺกํ จณฺฑาเลฯ สํ สุนขํ ปจตีติ สปาโกฯ จณฺฑ จณฺฑิกฺเก, อาโลฯ มตงฺคสฺส อปจฺจํ มาตงฺโคฯ จุ จวเน, ณฺวุ, จวโกฯ ‘‘ปฺลวโก’’ติปิ ปาโฐ, ปฺลว คติยํ, ณฺวุฯ
‘‘จณฺฑาลปฺลวมาตงฺคา , ทิวากิตฺติชนงฺคมา;
นิสาทสปจาอนฺเต-วาสี จณฺฑาลปุกฺกุสา’’ฯ –
ตฺยมรโกเส [อมร ๒๐.๑๙-๒๐]ฯ
มิลกฺขชาตฺยาทโย มหารญฺญนิวาสิโน ตพฺเภทา ตสฺส จณฺฑาลสฺส วิเสสาฯ
โคมํสภกฺขโก โย ตุ, โลกพาหฺยญฺจ ภาสเต;
สพฺพาจารวิหีโน’ยํ, มิลกฺขชาติ วุจฺจเต [จินฺตามณิฎีกา ๒๐.๒๐]ฯ
มิลกฺข อพฺยตฺตสทฺเทฯ มิลกฺขนฺเต อพฺยตฺตํ ภาสนฺเตติ มิลกฺขา, เตสํ ชาติ โยนิ มิลกฺขชาติฯ มยูรปิญฺฉาทิปริธาโน กิราโต, กิร วิกิรเณ, อโต, กิรตีติ กิราโตฯ กิรโตปิฯ ปตฺตปริธาโน สวโรฯ สว คติยํ, อโรฯ อาทินา ปุลินฺโท, ปุล มหตฺเถ, โท, ปุลินฺโท, สภาสา พฺยวหารี เทสนฺตรภาสานภิญฺโญ, ปุลินฺโท สวรปริยาโยติ เกจิฯ
๕๑๘-๕๑๙. ติกํ ลุทฺทมตฺเต, อยมฺปิ มิลกฺขปฺปกาโรฯ มิคมจฺฉาทีนํ นิสาทนโต มารณโต เนสาโทฯ ลุธ อุปฆาเต , โท, ธสฺส โท, ลู เฉทเน วา, โท, อุภยตฺราปิ สกตฺเถ โกฯ วิชฺฌตีติ พฺยาโธ, รสฺสสฺส ทีฆตาฯ ทฺวยํ มิคลุทฺเทฯ มิเค หนฺตีติ มิคโว, โวฯ มิเค วิชฺฌตีติ มิคพฺยโธฯ
สิโลโก สุนเขฯ สรมา สุนี, ตสฺสาปจฺจํ สารเมยฺโย, เณยฺโยฯ สุนฺทรํ นขเมตสฺส สุนโข, สุนสฺส วา ปาฎิปทิกสฺส อุนโข, สุน คติยํ วา, โข, เอวํ สพฺพตฺร ปาฎิปทิกวเสน วา ธาตุวเสน วา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ สุน คติยํ, สุนสฺส วา อุโนฯ โสณ วณฺณคตีสุ, สุน คติยํ วา, โณ, ณตฺตํ, สุนสฺส วา โอโณฯ กุก อาทาเน, อุโร, กุกฺกุโรฯ สุน คติยํ, อุสฺส วาเทเส สฺวาโน, อุวาเทเส สุวาโนฯ มิเค สรติ หึสตีติ สาฬูโร, อูโร, รสฺส โฬฯ ทีฆาทิมฺหิ สูโนฯ อุสฺสาตฺเต สาโนฯ นโลเป อุสฺสาตฺเต สา, อยํ ปุเม, โกเลยฺโย, มิคทํสโก, ภสโกปฺยตฺร, กุเล เคเห ภโว โกเลยฺโยฯ มิคํ ทํสตีติ มิคทํสโกฯ ภสติ พุกฺกตีติ ภสโก, ภส ภณเนฯ
เภสชฺชาทิโยเคน, นิสฺสคฺเคน วา อุมฺมตฺตาทิภาวมาปนฺโน สุนโข ‘‘อฬกฺโก, อติสุโน’’ติ จ วุจฺจเตฯ อล นิวารเณ, กมฺมนิ ณฺวุ, ทฺวิตฺตฬตฺตานิ, อฬกฺโกฯ อลกฺโกปิฯ ปกติํ อติกฺกนฺโต สุโน อติสุโนฯ
๕๒๐. สาทิพนฺธนํ สุนขาทิพนฺธนํ รชฺชาทิ คทฺทูโล นามฯ คทฺท สทฺเท, อุโล, ทีโฆฯ ทฺวยํ ทีปเกฯ ทีป ทิตฺติยํ, ณฺวุ, จิฎ เปสนีเย, ลุทฺเทน จิฎฺยเตติ เจฎโก, โณ, สกตฺเถ โก, ณฺวุปจฺจเยน วา สิทฺธํฯ
ติกํ ปาเสฯ พนฺธ พนฺธเน, กตฺตริ ยุฯ คนฺถ คนฺถเน, คนฺถ โกฎิเลฺย วา, นฺถสฺส ณฺโฐฯ ปส พาธนผุสเนสุ, กตฺตริ โณฯ ทฺวยํ วากรายํ, ยา สาณตจาทีหิ มิคาทีนํ พนฺธนตฺถํ กตาฯ วก อาทาเน, อโร, อิตฺถิยมโต อาฯ มิเค คนฺถติ พนฺธตีติ มิคคนฺถนี, ‘‘มิคพนฺธนี’’ติปิ ปาโฐฯ
๕๒๑. ทฺวยํ กุมีเนฯ ยตฺร มจฺฉา ปวิสนฺเตว, น นิสฺสรนฺติ, กุจฺฉิตา เวณี อสฺสา กุเวณี, นทาทิฯ วชฺฌปฺปตฺตตาย กุจฺฉิตา มีนา ยสฺมึ กุมีนํ, กมุ ปทวิกฺเขเป วา, อิโน, มจฺฉาธานีปฺยตฺร, มจฺฉา อาธียนฺเต ยสฺสํ มจฺฉาธานี, ยุ, นทาทิฯ ทฺวยํ ชาเลฯ อานียนฺเตเนนาติ อานโย, โณ, อีสฺเส, เอ อยฯ ชเล หิตํ ชาลํ, ณฯ
ทฺวยํ วธฎฺฐาเนฯ อาคนฺตฺวา หนนฺติ ยสฺมึ อาฆาตนํ, ยุ, หนสฺส ฆาโตฯ วธสฺส มารณสฺส ฐานํ วธฎฺฐานํฯ ทฺวยํ อธิโกฎฺฎเนฯ สทา อาโกฎฺฎนตฺตา สห อูเนนาติ สูนา, สุน คติยํ วา, อิตฺถิยมติ อ, ทีฆาทิฯ กุฎ เฉทเน, อธิโกเฎนฺติ ยสฺมึ อธิโกฎฺฎนํฯ
๕๒๒. ทฺวิปาทํ โจเรฯ ตํ กโรตีติ ตกฺกโร, เถยฺยตฺถํ วา ตกฺกยตีติ ตกฺกโรฯ ตกฺก วิตกฺเก, อโรฯ มุส เถยฺเย, กตฺตริ ณฺวุฯ จุร เถยฺเย, โณ, จุรา เถยฺยสีลมสฺเสติ วา โจโร, โณฯ เถน โจริเย, จุราทิ, อฯ เอกํ อสหายํ อคารํ เคหํ เอกาคารํ, ตํ ปโยชนํ ยสฺส เอกาคาริโก, อิโกฯ โมสตฺถิโน เหฺยกาคารํ ปโยชนํฯ สมาติ ตุลฺยตฺถาฯ ทสฺสุปฺยตฺรฯ ทํส ทํสเน, สุ, นิคฺคหีตโลโปฯ
ติกํ เถยฺยกฺริยายํฯ เถนสฺส กมฺมํ เถยฺยํ, โจรสฺส กมฺมํ โจริกาฯ มุสนํ โมโส, ภาเว โณฯ เว ตนฺตสนฺตาเน, เวโม, อนิตฺถีฯ วายนตฺโถ ทณฺฑโก วายนทณฺฑโก, วาสรทณฺฑโกปิฯ
๕๒๓. ติกํ สุตฺเตฯ สุจ คติยํ, โตฯ ตนุ วิตฺถาเร, ตุ, ตนฺตุ ปุเม, ตนฺตปโยชนตฺตา ตนฺตํฯ เลปฺยาทิกมฺมนิ เลปนาทิกฺริยายํ โปตฺถสทฺโท วตฺตติฯ อาทินา โปตฺถลิกาทิลิขนกมฺมํ คยฺหเต, ปุส สฺเนหเสจนปูรเณสุ, ภาเว โถฯ อถ วา เลปฺยาทิกมฺมนิ กมฺมการกภูเต เลปิตพฺพาทิมฺหิ โปตฺถสทฺโท, ตทา กมฺมนิ โถ, โปตฺถํฯ
วตฺถทนฺตกฎฺฐสิงฺคาทิโปตฺถลิกายํ ปญฺจาลิกาทิทฺวยํฯ ปญฺจงฺคานิ ยสฺสา สนฺติ สชีวสฺเสวาติ ปญฺจาลิกา, อิโกฯ มชฺเฌ ลการาคโมฯ โปตฺเถน วตฺเถน อลงฺกริยตฺตา โปตฺถลิกาฯ อล ภูสเน, ณฺวุฯ ‘‘จตุโร ชนา โปตฺถกมคฺคเหสุ’’นฺติ เอตฺถ โปตฺถกสทฺเทน วตฺถํ วุตฺตํ, โปตฺถสทฺโทเยว หิ สกตฺเถ กปจฺจเยน ‘‘โปตฺถโก’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘ปุตฺตลิกา’’ติปิ ปาโฐ, ปุตฺโต วิย อลงฺกรียเตติ ปุตฺตลิกา, ปุตฺติกาปฺยตฺรฯ
๕๒๔. ยํ กูปโต อาวาฎโต อมฺพุโน ชลสฺส อุพฺพาหนํ อุทฺธารณํ ภเว, ตํ ‘‘อุคฺฆาฎนํ, ฆฎียนฺต’’มิติ โจจฺจเตฯ อุทฺธํ ฆฎียติ อุทกนฺติ อุคฺฆาฎนํ, ยุฯ ฆฎ เจตายํ, ฆฎีเยว อุทฺธาโธคมนวเสน คมนโต ฆฎียนฺตํ, ยา คติปาปุณเนสุ, อนฺโต, โต วาฯ
ทฺวยํ มญฺชุสายํ, ยา กฏฺเฐหิ กรียติฯ มน ญาเณ, โส, ชุมชฺโฌ [มนิสฺส ชูก (ณฺวาทิ ๒๑๕) อุณาทิวุตฺติยํ ๔.๗๗ สุตฺเต จ ปสฺสิตพฺพํ], เปล คติยํ, เป ปาลเน วา, โล, ฬตฺตํ, เปฬา, ปล รกฺขเณ วา, กตฺตริ อ, อสฺเส, เปฬาฯ ติกํ ปจฺฉิยํฯ ปิฎ สงฺฆาเต, ณฺวุ, ปิฎโก, วุทฺธิมฺหิ เปฎโกฯ ปส ปาลเน, ฉิ, ปจฺฉิ, อิตฺถิยํฯ
๕๒๕. ทฺวยํ กาเชฯ วิวิธํ ภารมาภญฺชนฺติ โอลมฺพนฺติ ยสฺสํ พฺยาภงฺคีฯ กชฺช พฺยธเน, กตฺตริ โณ, เอกสฺส ชสฺส โลโป, กจ พนฺธเน วา, อธิกรเณ โณ, จสฺส โช, กาโช, กาโจปิฯ อตฺร กาเช อวลมฺพนํ เวตฺตาทิวิกติ สิกฺกา นามฯ สก สตฺติยํ, กตฺตริ โก, อุปานฺตสฺสิ, สิกฺกา, กาโชปิฯ
ทฺวยํ อุปาหเนฯ อุปนยฺหเต พนฺธียเตติ อุปาหโน, วณฺณวิปริยโย, รสฺสสฺส ทีฆตา, วากาเรน อุปาหนํฯ ปชฺชเต ยาย ปาทุ, อุ, ปาทุ อิตฺถี, ‘‘ปนฺนทฺธี ปาทุกา ปาณิหิตา ปทรถี’’ติปิ ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส ๒.๑๐.๑๓] ฯ ตพฺเภทา ตสฺสุปาหนสฺส เภทา วิเสสา ปาทุกา นาม, ปท คมเน, ณุโก, ปาทุกา, พหุปฎลา จมฺมมยา กฎฺฐมยาตฺเยเกฯ
๕๒๖. ติกํ จมฺมรชฺชุยํฯ วร อิจฺฉายํ, วร สํวรเณ วา, ฉทาทีหิ ตตฺรณฯ วรตฺตา, วรตฺตํ, วรตฺรา, วรตฺรมฺปิฯ วทฺธ วทฺธิยํ, สกตฺเถ โก, วทฺธิกาฯ นยฺหเต พนฺธียเต ยาย นทฺธี, นห พนฺธเน, โต, นทาทิฯ
ทฺวยํ อคฺคิทีปเนฯ ภส ภาสทิตฺตีสุ, ทิพฺพเต อคฺคิ ยาย ภสฺตา, โต, ตฺรณมฺหิ ภสฺตฺรา, นทาทิโน อากติคณตฺตา อีปจฺจยาภาโวฯ จมฺมมยํ ปสิพฺพกํ จมฺมปสิพฺพกํ, จมฺมปสิพฺพกาปิฯ
เตชเส สุวณฺณาทิเก อาวตฺยเต ยตฺร, สา โสณฺณาทฺยาวตฺตนี มูสา นาม, มุส เถยฺเย, อ, มูสา, ทีฆาทิฯ กลาทิกํ ยาว ปาเทน นามํฯ กุฎ เฉทเน, กรณสาธนํ, กูฎํ, ทีฆาทิ, วากาเรน กูโฎฯ อยโส, อโยมโย วา ฆโน อโยฆโนฯ
๕๒๗. กมฺมารานํ ภณฺฑํ กมฺมารภณฺฑํฯ สงฺคมฺม ฑํสตีติ สณฺฑาโส, โณ, นิคฺคหีตโลโป, สณฺฑาโส, เยนาทิตฺตโลหาทิ คยฺหเตฯ ทฺวยํ อโธภาคฏฺเฐ อโยฆเนฯ มุท สํสคฺเค, ถิ, มุฎฺฐิ, อิตฺถีฯ อธิกโรติ ยสฺสํ อธิกรณี, ยุ, นทาทิฯ
ตพฺภสฺตา เตสํ กมฺมารานํ ภสฺตา อคฺคิทีปนี คคฺครี นาม, ยา ‘‘อุกฺกา’’ติปิ วุจฺจติ, สา จ นารี, ‘‘คคฺค’’อิติ สทฺทํ ราตีติ คคฺครี, มนฺถนิยมฺปิฯ ทฺวยํ ขุทฺทกสตฺเถฯ สส หึสายํ, โถฯ ปิยมฺปิ ผาเลตีติ ปิปฺผลํ, ผล วิทารเณฯ
๕๒๘. ทฺวยํ นิกเสฯ สา ตนุกรเณ, ยุ, ณตฺตํ, นิกสเต ปริกฺขฺยเต สุวณฺณนฺติ นิกโสฯ กโสปิฯ สูจิยา นาสาวิชฺฌนํ อารา, อร คมเน, อา, อารา, จมฺมการานํ จมฺมเวธเนปิ อารา, ‘‘ติกํ สูจิย’’นฺติ เกจิฯ
ทฺวยํ ขรปตฺเตฯ ขรสมฺผสฺสตาย ขโรฯ ‘‘ก’’อิติ กจติ ปาฎยติ กกโจ, อนิตฺถี, ‘‘กกจํ ขรปตฺตญฺเจ’’ตฺยมรมาลายํ นปุํสกกณฺฑํฯ วจฺฉายนสตฺเถ วุตฺตา คีตวชฺชาทิกา วิชฺชา จตุสฎฺฐิกฺริยา, ตถา อาลิงฺคนจุมฺพนาทิกา จ อพฺภนฺตรา จตุสฎฺฐิกฺริยา กลาสทฺเทโนจฺจเตฯ อาทินา ยํ ตตฺร วุตฺตํ การุกมฺมํ, ตํ คยฺหเต, ตํ สพฺพมฺปิ กลาทิกํ กมฺมํ กฺริยา สิปฺปํ นาม, สี สเย, โป, สปฺป คมเน วา, อุปานฺตสฺสิ, สิปฺปํฯ
๕๒๙-๕๓๐. ปติสทิสํ ยํ สิลาทินา ปติรูปกํ กรียเต, ตตฺร ปฎิมาทิจตุกฺกํฯ มา มาเน, มานมตฺร สทิสีกรณํ, กตฺตริ, กรเณ วา อ, ปฎิมา, นารีฯ วมุ อุคฺคิรเณ, โพ, อิตฺตํ, ปฎิพิมฺพํฯ ธา ธารเณ, อิ, ปฎินิธิ, ทฺวีสุฯ ปฎิมานํ, ปฎิยาตนา, ปฎิจฺฉายา, ปฎิกติปฺยตฺรฯ
ปชฺชํ สทิเส, ตตฺร สมาทโย เกวลา อปิ ตีสุ, สทิสตฺเถ จ วตฺตนฺติ, สนฺนิกาโส, ปน อนฺเต ตโย จ อุตฺตรปทีภูตา, ตํ ยถา – เตน สโม’ยํ [ตํสโม’ยํ (?)], ตํสมมิทํ, ตํสนฺนิกาโส อิจฺจาทิ [อมู นิภาทโย อุตฺตรปทฎฺฐา เอว สทิสวจนา วาจฺจลิงฺคา สิยุํ ยถา ‘‘ปิตุนิโภ ปุตฺโต, มาตุนิภา กญฺญา, เทวนิภม- ปจฺจ’’มิติ, พฺยาขฺยาสุธา ๒.๑๐.๓๗]ฯ สม เวลมฺเพ, อฯ ปติรูปกํ ภชตีติ ปฎิภาโค, โณ, กาส ทิตฺติยํ, อ, สนฺนิกาโสฯ สมานมิว นํ ทิสฺสตีติ สริกฺขโก, สมานสฺส โส, ทิสฺส ริ, สสฺส กฺโข, สกตฺเถ โก, สริกฺขโกฯ สม เวลมฺเพ, ยุ, สมาโน, สห มาเนนาติ วา สมาโนฯ สมานํ กตฺวา นํ ปสฺสตีติ สทิโส, สมานสฺส โสฯ ปริจฺเฉทสธมฺมา ตุลฺยาธิฎฺฐิตาย สมฺมิโต ปริจฺฉินฺโน ตุลฺโย, สมฺมิตตฺเถ โย, อปจฺจเย ตุโลปิฯ ภา ทิตฺติยํ , สนฺนิโภ, นิโภ จฯ ภูต รูปาทโยปฺยตฺร, ยถา ปิตุภูโต, มาตุรูโปฯ
ติกํ อุปมาเนฯ อุปมียเต เยน โอปมฺมํ, มน, อุปปุพฺโพ มา มาเน, ยุปจฺจเย อุปมานํ, อิตฺถิยมติ อ, อุปมา, อุปมาโนปเมยฺยานํ สธมฺมตฺเตปฺยยํ, วุตฺตญฺจ ‘‘อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโยปมา’’ติ [สุโพธาลงฺการ ๑๗๖ คาถา]ฯ ‘‘เยโนปมียเต, ยา โจปมียเต, เตสฺวปิ โอปมฺมาทิตฺตย’’นฺตฺยมรสีโห [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๑๐.๓๖]ฯ
๕๓๑. จตุกฺกํ เวตเนฯ ภรติ กมฺมกเร ยาย, สา ภติ,ติฯ วิส เปรเณ, เปรณํ คมนาทีสุ นิโยชนํ, กรเณ โณ, นิพฺเพโส, นิเวโสปิฯ วี คมเน, ตโนฯ มูเลน สมิตํ มูลฺยํ, มูล ปติฎฺฐายํ วา, กรเณ โยฯ
‘‘กมฺมญฺญา ตุ วิธา ภจฺจา, ภตโย ภมฺมเวตนํ;
ภรณฺยํ ภรณํ มูลฺยํ, นิพฺเพโส ปณมิจฺจปี’’ฯ –
ตฺยมรสีโห [อมร ๒๐.๓๘-๙]ฯ
ทฺวยํ ชูเตฯ ชุ คติชวเนสุ, โต, ทีฆาทิ, ชูตํ, ชุต ทิตฺติยํ วา, กรเณ อฯ กิตวสฺส ชูตการสฺส กมฺมํ เกตวํ, โณฯ อกฺขวตี, ปโณปฺยตฺรฯ อกฺขา ปาสกา อุปายตฺเถน อสฺสํ สนฺตีติ, วนฺตุ, สภาวโต อิตฺถิตฺตํฯ ปโณ อฏฺโฎ, ตํโยคา ปโณฯ
ปญฺจกํ ชูตกาเรฯ ธาวนฺตี อตฺติ ธุตฺติ, นิปาตนา, ตํโยคา ธุตฺโต, โณ, ธู กมฺปเน วา, โต, รสฺโส, ธุตฺโต, สพฺพกีฬาทิปสุเตปฺยยํฯ อกฺเขสุ ธุตฺโต อกฺขธุตฺโตฯ มริยาทมติกฺกมฺม กีฬาทิปสุโต หิ ‘‘ธุตฺโต’’ติ วุจฺจติฯ กิตวํ อสฺสตฺถีติ กิตโว, นิปาตนา, กิต นิวาเส วา, อโวฯ อกฺเขหิ ชูเตหิ ทิพฺพตีติ อกฺขเทวี, ณีฯ
๕๓๒. ทฺวยํ ปาฎิโภเค, ปฎิภุญฺชติ ปาลยตีติ ปาฎิโภโค, ภุช ปาลเน, โณฯ ปฎิภวตีติ ปฎิภูฯ ทฺวยํ จตุวีสติปาสเก, เยน ชูตการา ทิพฺพนฺติฯ อก กุฎิลายํ คติยํ, โข, อกฺโขฯ ปส พาธนผุสเนสุ, ณฺวุฯ เทวโนปฺยตฺรฯ ทิพฺพนฺติ เยน เทวโน, ทิวุ กีฬายํ, ยุฯ
สารผลเก อฎฺฐาปทํ, ปุเม, นปุํสเก วา, อฎฺฐปทานฺยสฺส อฎฺฐาปทํฯ เทสนฺตเร หิ จตุรงฺคสฺเสว ปฎฺฎิกายํ ปาสกชูตมฺปิ วตฺตเต, สญฺญายํ อฎฺฐสทฺทสฺส อุตฺตรปเท รสฺสสฺส ทีฆตา [ปาณินิ ๖.๓.๑๒๕]ฯ อฎฺฐปทมฺปิฯ ปฏฺเฎ อิโต จิโต จ สรนฺติ ปริวตฺตนฺตีติ สาริโน, เตสํ ผลกํ สาริผลกํ, สกตฺเถ โกฯ
ทฺวยํ อพฺภุเต, เยน สตาทิลาภชานิวเสน ชูตการาทีนํ ชยปราชยา โหนฺติฯ ปณ พฺยวหาเร, อ, ปโณ, ปโนปิฯ อพฺภ คมเน, โต, อภิ สทฺเท วา, โต, อสรูปทฺวิตฺตํ, อพฺภโตปิฯ
๕๓๓. นานาทพฺพกเต มทิราพีเช สุราพีเช กิณฺณา, กิรนฺติ นานาทพฺพานิ มิสฺสีภวนฺตฺยสฺสํ กิณฺณา, โตฯ มธฺวาสเว มธุกปุปฺผกเต มชฺเช มธุ มตํ, มธุกปุปฺผํ มธุ, ตปฺปกตตฺตา มธุ, มธุกเตปิ มชฺเช มธุ มธฺวาสวา วุตฺตา, มาธวโก, มาธฺวิกมฺปิ, อทฺวีสฺวิทํฯ
สุรานฺตํ มชฺเชฯ มท อุมฺมาเท, กรเณ อิโรฯ วรุโณ นาม เอโก ชโน, เตเนว ปฐมํ ทิฎฺฐตฺตา วรุณโต ชายตีติ วารุณี, ณี, วร ปตฺถนายํ วา, กมฺเม ยุ, อสฺสุ, นทาทิฯ มชฺชนฺเต เยน มชฺชํ, วชาทินา โย, ทฺยสฺส ชฺโช จฯ สุ อภิสเว, โร, สุ สวเน วา, สุราฯ หลิปฺปิยา, หาลา, คนฺโธตฺตมา, ปสนฺนา, อิรา, กาทมฺพรีปฺยตฺรฯ หลิโน พลภทฺทสฺส ปิยา รุจฺจา หลิปฺปิยาฯ หล วิเลขเน, โณ, หาลาฯ อิ คมเน, โร, อิราฯ ปฐม’มยํ โคมนฺถ ปพฺพเต กทมฺพโกฎเร ภวา กาทมฺพรี, ตถา จาคโม ‘‘กทมฺพโกฎเร ชาตา, เตน กาทมฺพรี มตา’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๒๐.๓๙]ฯ
ทฺวยํ ตาลาทิรสเชฯ อาสวนฺติ มานปุริสมทาทโย เยนาติ อาสโวฯ มทํ ชเนตีติ เมรยํ, เณยฺโย, อสฺเส, ทสฺส โร จฯ สีธุปฺยตฺรฯ มชฺชวิเสเสปิ ตยมิทํ วทนฺติ, วุตฺตญฺจ –
‘‘สีธุอุจฺฉุรเส ปกฺเก, อปกฺเก อาสโว ภเว;
เมรยํ ธาตกีปุปฺผ-คุฬธญฺญมฺพิโลฎฺฐิต’’นฺติ [จินฺตามณิฎีกา ๒๐.๔๒ พฺยาขฺยาสุธา ๒.๑๐.๔๑]ฯ
๕๓๔. ทฺวยํ ปานปตฺเตฯ สร คติยํ, ณฺวุฯ สร คติหึสาจินฺตาสุ วาฯ จส ภกฺขเน, ณฺวุ, ทฺวยํปฺยนิตฺถีฯ สีธุมฺหิ จ สรโกฯ
ทฺวยํ ปานมณฺฑเลฯ อาปิวนฺติ สํภูย ปิวนฺตฺยสฺมึ อาปานํ, ยุฯ ปานสฺส มณฺฑลํ โกฎฺฐํ ปานมณฺฑลํฯ
๕๓๕. สมตฺตลิงฺคาสงฺคหโต อสมฺปุณฺณตํ ปริหรติฯ อตฺร อสฺมึ วคฺเค เย โยคิกา สทฺทาเวณิกมายาการโจรอกฺขเทวิปฺปภุตโย ปุเม ภูริปฺปโยคตฺตา ปจุรปฺปโยคทสฺสนโต เอกสฺมึ ลิงฺเค ปุเม อีริตา กถิตา, เต ตทฺธมฺมตฺตา ตํโยควสา เอกกฺริยาการิตฺตา อญฺญวุตฺติยํ ตโต อญฺญตฺร อิตฺถาทีสุ วุตฺติยํ สตฺยํ ลิงฺคนฺตเรปิ อิตฺถิลิงฺคาโทปิ เนยฺยา อุปนียา, ตํ ยถา – มายาการี อิตฺถี, มายาการมิทํ กุลมิจฺจาทิฯ เย ตฺวโยคิกา มาคธมาลิกกุมฺภการาทโย, เต ชาติวจนตฺตา สุทฺทาทโย วิย ทฺวีสูติฯ
สุทฺทวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
จตุพฺพณฺณวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ