๔๔๕. ทฺวยํ เวสฺเสฯ วิส ปเวสเน, โสฯ อิยานปจฺจเย เวสิยาโนฯ อูรุโช, อริโยปฺยตฺรฯ
ปญฺจกํ กสิอาทิชีวิกายํฯ ชีว ปาณธารเณ, ยุฯ สพฺพตฺร ภาเว ปจฺจโย, กรเณตฺเยเกฯ วต วตฺตเน,ติ, อสฺสุ, ณฺวุมฺหิ ชีวิกาฯ วุตฺตีนํ สรูปปฺปกาเร ทสฺเสติฯ ทฺวยํ กสิกมฺเมฯ กสนํ กสิ, สา เอว กมฺมํ กสิกมฺมํฯ กส วิเลขเน, อิ, กสิฯ
๔๔๖. ทฺวยํ วาณิชฺเชฯ วณิชานํ กมฺมํ วาณิชฺชํ, วณิชฺชา จฯ ทฺวยํ ปสุโปสเนฯ คุนฺนํ รกฺขา โครกฺขาฯ ปสูนํ โคมหึสาทิกานํ ปาลนํ โปสนํ จิกิจฺฉาทิ ปสุปาลนํ วุตฺตํ สรูปํ, วุตฺตปฺปการา จ อิติ เวสฺสสฺส วุตฺติโย วุตฺติการณา ติสฺโส ภวนฺติ กสิกมฺมาทิปฺปกาเรนฯ
ติกํ คิหิมฺหิฯ คเห เคเห, ปญฺจกามคุเณ วา ภววเสน ติฎฺฐตีติ คหฏฺโฐฯ อคาเร เคเห วสตีติ อคาริโก, คหเมตสฺสตฺถีติ คิหิ, อสฺสิ, รสฺโส จฯ
๔๔๗. ทฺวยํ กสิพเลฯ เขตฺเตนาชีวติฯ กสตีติ กสฺสโก, ณฺวุฯ ทฺวยํ เขตฺเตฯ พีชานิ ขิปนฺตฺยสฺมินฺติ เขตฺตํ, ขิป เปรเณ, โต, ขิตฺตํ ตายตีติปิ เขตฺตํ, ขิ นิวาสคตีสุ วา, ต, ตฺรณ, เขตฺตํ, เขตฺรํฯ กฺเลท, กฺลิท อลฺลภาเว, ลโลโป, กฺเลทียตีติ เกทารํ, เก ชเล สติ ทาโร วิทารณมสฺสาติ วา เกทารํ, สญฺญาสทฺทตฺตา สตฺตมิยา น โลโป, วาโปปฺยตฺร, วปฺปเต ยสฺมินฺติ วาโป, โณฯ
ทฺวยํ มตฺติกาขณฺเฑฯ เลฑฺฑ สงฺฆาเต, อุ, เลฑฺฑุฯ ปุเม อุตฺโต กถิโตฯ ‘‘เลฑฺฑโว ปุเม’’ตฺย [อมร ๑๙.๑๒] มรโกเสฯ ทฺวยํ ขณิตฺติยํฯ ขญฺญเต ยาย, สา ขณิตฺติ, ขนุ อวทารเณ,ติ, ณตฺตํ, อุสฺสิฯ อวทารียเต เยน อวทารณํ, ทร วิทารเณ, ยุฯ
๔๔๘. ติกํ ทาตฺเตฯ ทนฺติ ลุนนฺตฺยเนนาติ ทาตฺตํ, ทา ลวเน, โตฯ ทาตฺรมฺปิฯ ลู เฉทเน, ลวิตฺตํ, อสุ เขปเนฯ อสิตํ, สพฺพตฺร กรเณ ปจฺจโยฯ
ติกํ ปาชนทณฺเฑฯ ตุท พฺยถเน, โณ, ปโตโทฯ ตปจฺจเย ตุตฺตํฯ อช เขปเน, คติมฺหิ จ, กรเณ ยุ, ปาชนํฯ วณฺณวิกาเร ปาจนํฯ โตทนํปฺยตฺรฯ
ติกํ รชฺชุยํฯ ยุช โยเค, โต, โยตฺตํฯ รุธ อาวรเณ, ชุ, อุสฺสตฺตํ, ปรรูปตฺตญฺจ, รชฺชุ ถิยํฯ รส อสฺสาทเน, มิ, อาพนฺโธปฺยตฺรฯ
ทฺวยํ ผาเลฯ ผาลยติ ปาฎยติ ภูมิ เยน ผาโล, โณฯ กส วิเลขเน, ณฺวุ, กสโกฯ ‘‘ผาลกสกา’’ติ [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๙.๑๓] รุทฺโทฯ นิรีสํ, กูฎกํ, หลมฺปิฯ อีสาย นิคฺคตํ นิรีสํฯ กุฎ เฉทเน, สกตฺเถ โก, กูฎกํ, ทีฆาทิฯ หล วิเลขเนฯ
๔๔๙. ติกํ นงฺคเลฯ ภูมีนงฺค’มนงฺคํ กโรนฺโต ลุนาตีติ นงฺคลํฯ สี พนฺธเน, โร, สีโรฯ ‘‘สีโร ติกฺขกเร หเล’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ โคทารณํปฺยตฺรฯ นงฺคลสฺส ทณฺฑเก อีสา, อีส อิสฺสริเย, อีสา นารีฯ ‘‘ปภุมฺหิ สงฺกเร อีโส, ถิยํ นงฺคลทณฺฑเก’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๙.๑๓-๔ พฺยาขฺยาสุธา ๒.๙.๑๔] รภโสฯ
ยุคกีลเก สมฺมาสทฺโท, สมนฺติ ยาย สมฺมา, สมุ สมเนฯ หลปทฺธติ นงฺคลเลขา สีตา นามฯ ‘‘สีตา นงฺคลเลขา จ, ทิวคงฺคา จ ชานกี’’ติ [ติกณฺฑเสส ๓.๓.๑๙๑] ติกณฺฑเสเสฯ สี สเย, โต, สีตา นารีฯ
๔๕๐-๔๕๑. มุคฺคาทิเก ธญฺญวิเสเส อปรนฺนสทฺโท, ปุพฺพนฺนโต อปรภาเค ปวตฺตํ อนฺนํ อปรนฺนํ, อปรณฺณญฺจฯ สาลิอาทิเก ปุพฺพนฺนสทฺโท, อปรนฺนสฺส ปุพฺเพ ปวตฺตํ อนฺนํ ปุพฺพนฺนํ, ปุพฺพณฺณญฺจฯ ปุพฺพาปรตฺตญฺจ เนสํ อาทิกปฺเป สมฺภวาสมฺภววเสน ทฎฺฐพฺพํฯ
สาลฺยาทโย สตฺต ธญฺญานิฯ ธานํ โปสนํ, ตตฺร สาธูนิ ธญฺญานิ, โย, รสฺโสฯ กลมา รตฺตสาลิ มหาสาลิสฎฺฐิกปฺปภุตโย สูกธญฺญวิเสสา สาลโย นามฯ สฎฺฐิทินานิ ปริปากมสฺส สฎฺฐิโกฯ สาล สิลาฆายํ, อิ, สาลิฯ วหติ, พฺรูเหติ วา สตฺตานํ ชีวิตนฺติ วีหิ, วห ปาปุเณ, พฺรูห วุฑฺฒิยญฺจ, อิ, อสฺสี, ปกฺเข รโลโป, วีหิ ฯ โกรํ รุธิรํ ทูสตีติ กุทฺรูโส, โควฑฺฒโน, อฯ วณฺณวิปริยโย, โอสฺสุ จฯ คุธ ปริเวธเน, อุโมฯ โคธุโมฯ ‘‘โคธูมสุมโน มิลกฺข, โภชนํ ปาวโฎ ยโว’’ติ รภโสฯ วร วรณสมฺภตฺตีสุ, ณฺวุ, วรโกฯ ยุ มิสฺสเน, อ, ยโวฯ กงฺคุ อติสุขุมสสฺเส ธญฺญวิเสเส, โสภนสีสตฺตา กมนียภาวํ คจฺฉตีติ กงฺคุ, อุฯ ‘‘สามา ปิยงฺคุ กงฺคุ ทฺเว’’ติ รุทฺโทฯ ตพฺเภทา เตสํ ธญฺญานํ เภทา วิเสสา นีวาราทโย วุจฺจนฺเตฯ นีวารานิ ติณธญฺญานิ, อาทินา สามากาทโยฯ
ทฺวยํ กฬาเยฯ จณ ทาเน, ณฺวุ, จณโก, หริมนฺถเกปิฯ กํ วาตํ ลาตีติ กฬาโย, ฬตฺตํ, กลายมฺปิฯ ทฺวยํ สาสปสามญฺเญฯ ‘‘สาสโป ตุ สริสโป, กฎุสฺเนโห จ ตนฺตุโภ’’ติ ติกณฺฑเสโส [๒.๘.๓]ฯ ‘‘ปุเม สุทฺโธทนสุเต, สิทฺธตฺโถ เสตสาสเป’’ติ รภโสฯ สิทฺธา อตฺถา อสฺมินฺติ สิทฺธตฺโถฯ สาส อนุสิฎฺฐิยํ, อโปฯ สาสปสฺสาปิ วีหิเภทตฺตา อิธ คหณํฯ
๔๕๒. ทฺวยํ กงฺคุยํฯ ปิยภาวํ องฺคตีติ ปิยงฺคุฯ ทฺวยํ อตสิยํฯ อว รกฺขเณ, โม, อวสฺสุ, ทฺวิตฺตํ, อุมฺมาฯ อต สาตจฺจคมเน, อโส, นทาทิฯ ขุมาปฺยตฺรฯ
จตุกฺกํ สสฺเสฯ กิฎ คติยํ, โฐ, กสิโต สมฺภูตํ วา กิฎฺฐํ, กิฎฺฐฎฺฐาเน อุปฺปนฺนสสฺสญฺหิ ‘‘กิฎฺฐ’’นฺติ วุจฺจติ ฐานูปจาเรน, โฐ, สิโลโป, อสฺสิฯ สส คติหึสาปาปุณเนสุ, โสฯ ถมฺโพ คุมฺโพ, ตํ กโรตีติ ถมฺพกริ, อิฯ ธญฺญํปฺยตฺรฯ ‘‘ธญฺญํ วีหีสุ ธญฺญเก, ธญฺโญ ปุญฺญวตีริโตฯ ธญฺญา วาตามลกีสู’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ
๔๕๓. ทฺวยํ สสฺสาทีนํ กณฺฑมตฺเตฯ กณ สทฺเท, โฑฯ นล คนฺเถ, โณ, นาลํฯ นาฬิปิฯ โส เอว สสฺสาทิกณฺโฑ นิปฺผโล เจ, ปลาลมุจฺจเตฯ ปล ลวนปวเนสุ, อโล, ปลาโลปิฯ
ทฺวยํ อสาเร ตุจฺฉธญฺเญฯ ภส ภสฺมีกรเณ, อสฺสุ, ภุสํ อติสเยปิฯ ถุสมฺปิฯ ตุส อุสฺสคฺเคฯ เกน วาเตน อิงฺคตีติ กลิงฺคโร, ลาคโม, อโร จฯ ธญฺญานเมว ตเจ วกฺกเล ถุโส, ตุส ตุฎฺฐิมฺหิ, ตสฺส โถ, ถุโส ปุเมฯ ‘‘ธญฺญตฺตเจ ปุมา ถุโส’’ [อมร ๑๙.๒๒] ตฺยมรโกเสฯ
๔๕๔. ทฺวยํ สสฺสโรเคฯ เสตวณฺณกรณวเสน อฎติ หึสตีติ เสตฎฺฎิกา, สา เอว เสตฎฺฐิกาฯ ทฺวยํ ตณฺฑุลกเณฯ กณ นิมีลเน, กณ นิมีลนสทฺทคตีสุ วา, อ, กโณฯ กุณฺฑ ทาเห, สกตฺเถ โกฯ ทฺวยํ ธญฺญมทฺทนภูมิยํฯ ขล โสเจยฺเย, ธญฺญานิ กโรนฺติ มทฺทนฺติ อสฺมึ ธญฺญกรณํฯ ติณาทีนํ, สสฺสานญฺจ ถมฺโพ คุมฺโพ นาม, ถมฺพ เวกเลฺย, ถมฺพ ปฎิพนฺเธ วาฯ คุห สํวรเณ, โพ, หสฺส โมฯ
๔๕๕. ทฺวยํ มุสเลฯ อโย อคฺเคโกฎิยํ ยสฺสาติ อโยคฺคํฯ มุส ขณฺฑเน, อโลฯ ทฺวยํ สุปฺเปฯ กุจฺฉิตํ ลุนาตฺยปเนตีติ กุลฺโลฯ สุป มาเน, อ, สรตฺยเนเนติ วา สุปฺปํ, โป, อสฺสุฯ ปปฺโผฎนํปฺยตฺรฯ
ทฺวยํ อุทฺธเนฯ อุปริ ธียเต ถาลฺยาทิกมสฺมินฺติ อุทฺธนํ, อุทฺธานมฺปิ, ยุฯ จุลฺล หาวกรเณ, อิ, อีมฺหิ จุลฺลีฯ อธิสยนี, อนฺติกาปฺยตฺรฯ อติ อทิ พนฺธเน, อนฺตฺยเต ภิกฺขาทิกมสฺสนฺติ อนฺติกา, ณฺวุฯ ‘‘สนฺติเก สนฺนิธาเน จ, อุทฺธเน จาปิ อนฺติกา’’ตฺยชโยฯ
กาสาทิรจิโต กโฎ เยน มราโว พนฺธียเตฯ มราโว จ วีหฺยคารํ, ‘‘กุสูโล วีหฺยคารญฺจ, กนฺตโร จ มราวโก’’ติ รภโสฯ เกจิ มราวเมว กฎมาหุ, ตํ น, ‘‘กุสูโล จ มราโว จ, กิลญฺโช จ กโฎ ภเว’’ติ อมรมาลายํ ปาทนามปกรเณ เภเทน ปาฐาฯ กิล พนฺธเน, กิลนํ กิโล, ตทตฺถํ ชายตีติ กิลญฺโช, นิคฺคหีตาคโมฯ กฎ คติยํ, อฯ
๔๕๖. อฎฺฐกํ ถาลิยํฯ กามียตีติ กุมฺภี, กมุ อิจฺฉายํ, โภ, อสฺสุ, อี จ, กุยา ปถวิยา ภวตีติ วา กุมฺภี, เกน อคฺคินา ภณตีติ วา กุมฺภี, ภณ สทฺเท, ณโลโป, เกน ชเลน อุมฺภียติ ปูรียตีติ วา กุมฺภี, อุภ อุพฺภ อุมฺภ ปูรเณ, สพฺพตฺร นทาทิฯ ปิฐ หึสาสํกิเลเสสุ, อโรฯ กุณฺฑ ทาเหฯ ขล โสเจยฺเย, ฬตฺตํฯ อุข คมเน, อโล, นทาทิ, รสฺโสฯ อปจฺจเย อุขาฯ ถล ฐาเน, อิ, ถาลิ, อีมฺหิ ถาลีฯ เกน อคฺคินา ลปตีติ โกลมฺโพ, อสฺโสตฺตํ, นิคฺคหีตาคโม, พตฺตญฺจ, เก อคฺคิมฺหิ โอลมฺพตีติ วา โกลมฺโพฯ ลพิ อวสํสเนฯ
ติกํ มณิเกฯ มน ญาเณ, อิ, ณตฺตํ, มณิเยว มณิกํฯ ภณ สทฺเท, ณฺวุ, อรํ สีฆํ ชโร อสฺส อรญฺชโรฯ
๔๕๗. ทฺวิปาทํ ฆเฎฯ ฆฎ จลเน, อ, นทาทิมฺหิ ฆฎี, กุฎ โกฎิเลฺยฯ เกน ชเลน ลสติ สิลิสฺสตีติ กลโส, ลิส สิเลสเน, อ, อิสฺสตฺตํ, กลโส ตีสุฯ วร วารณสมฺภตฺตีสุ, ณฺวุฯ กลสสหจรณโต วารโกปิ ตีสุฯ ‘‘กลโส ตุ ตีสู’’ตฺยมรโกเส [อมร ๑๙.๓๑]ฯ
ภุญฺชิตพฺพนฺติ ภุญฺชนํ, อนฺนาทิ, ตสฺส ปตฺโต ภาชนํ สุวณฺณรชตาทินิมฺมิตมฺปิ กํโส นามฯ
‘‘กํโส รจฺฉนฺตเร มาเน, เตชเสปิ ภเว ตถา;
ปานปตฺเต จ กํสฺเย จ, โสภิกฺขาสุ จ กิตฺติสู’’ฯ –
ตฺยชเยน วุตฺตตฺตา ปานปตฺเตปิ กํโสฯ กน ทิตฺติคติกนฺตีสุ, โส, กํโสฯ อนิตฺถีฯ ติกํ ภาชนสามญฺเญฯ อม คติยํ, อตฺโต, อมตฺตํฯ ภาช ปุถกมฺมนิ, จุราทิ, ยุฯ
๔๕๘. ทฺวยํ ภาชนาทีนมาธาเรฯ อนฺตํ สมีปมาเธยฺยสฺส อุปคจฺฉตีติ อณฺฑุปกํ, นฺตสฺสณฺโฑ, คสฺส จ โกฯ จุมฺพ วทนสํโยเค, อโฎ, อสฺสุ, สกตฺเถ โกฯ ทฺวยํ สราเว, สรติ วุฑฺฒิํ คจฺฉตีติ สราโว, อโวฯ มลฺล ธารเณฯ ณฺวุฯ วฑฺฒมานโกปฺยตฺร, วฑฺฒติ วิตฺถิณฺณี ภวตีติ วฑฺฒมานโก, สกตฺเถ โกฯ
ทฺวยํ เภลพฺยญฺชนาทิฆฎฺฎโนปยุตฺตภณฺเฑฯ กฎ คติยํ, ฉุ, ทฺวิตฺตาทิฯ ทุ คติยํ, โพ, นทาทิ, ทพฺพี, รสฺเส ทพฺพิฯ ขชากาปิ, ขช มนฺถเน, อโก, ขชากา ถิยํฯ ทฺวยํ ธญฺญาทินิลเยฯ กุส สิเลสเน, อูโลฯ กุส อกฺโกเส, โฐฯ ทฺเวปิ ปุนฺนปุํสเกฯ
๔๕๙. ทฺวยํ มาสาทิสากมตฺเต, สา ตนุกรเณ, ณฺวุฯ ฑํส ขาทเน, ณฺวุฯ สโลโป, สิคฺคุ, หริตกมฺปิฯ หริตา สกตฺเถ โกฯ ‘‘ปุลฺลิงฺโค สากมตฺตสฺมึ, สิคฺคุ โสภญฺชเนปิ เจ’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๙.๓๔] รภโสฯ ทฺวยํ อทฺทเกฯ อาทฺทายํ ชาตํ อทฺทกํ, รสฺโสฯ สิงฺคมิว เวรํ วปุ ยสฺส ตเมว สิงฺคิเวรํฯ
ยทา สุกฺขํ, ตทา มโหสธาธฺยํ, ติกฺขรสตฺตา มหนฺตํ โอสธํฯ สุณฺฐี, นาครํ, วิสํ, วิสเภสชฺชมฺปิฯ สุฐิ โสสเน, อิ, สุณฺฐิ, อีปจฺจเย สุณฺฐีฯ
ทฺวยํ มรีเจฯ มร ปาณจาเค, โจฯ กุล สงฺขฺยาเน, ณฺวุฯ ‘‘มรีจํ โกลกํ กณฺหํ, อุสนํ ธมฺมปตฺตน’’นฺตฺยมรสีโหฯ
๔๖๐. ติปาทํ กญฺชิเกฯ สุวีรรฏฺเฐ ภวํ โสวีรํฯ เกน ชเลน อญฺชิยมภิพฺยตฺตํ อสฺส กญฺชิยํฯ อารานํ ภูมฺยกฺกชานํ วาเรสุ คหิเตน นาเรน ชเลน ชาตํ อารนาฬํ, ‘‘อาโร กฺขิติ สุเต’กฺกเช, นาโร ตณฺฑุลนีเรสู’’ติ หิ วุตฺตํ, รสฺส โฬฯ ถุสโต ชาตมุทกํ ถุโสทกํ, ถุโสทกโต วา ชาตํ ถุโสทกํฯ ธญฺญโต วีหิโต ชาตํ อมฺพิลํ ธญฺญมฺพิลํฯ วาตํ ลงฺกติ หีนํ กโรตีติ พิลงฺโก, วาตสฺส พิ, วิเสเสน ลงฺกตีติ วา พิลงฺโกฯ กุมฺมาโส, อภิสุตํ, อวนฺติโสมํ, กุญฺชลํ, กญฺชิกํ, มณฺโฑ, เชฎฺฐมฺพุ, ขทิกาปฺยตฺรฯ
ทฺวยํ ลวณมตฺเตฯ ลู เฉทเน, ยุ, โอสฺสา’นวาเทเส โลณํฯ
๔๖๑. สามุทฺทาทโย เอเต ปญฺจ ลวณสฺส ปเภทา วิเสสาฯ สมุทฺทภูมิยมวฎฺฐิตํ ลทฺธํ โลโณทกํ สุกฺขสนฺตนํ สิตํ ยํ ภวติ, ตํ สามุทฺทลวณํฯ อกฺขิวํ, วสิรมฺปิฯ วสุ ถมฺเภ, อิโรฯ สินฺธุเทเส ภโว สินฺธโว, โณฯ สิตสิวํ [สีตสิวํ (สกฺกเต)], มาณิมนฺถํ, สินฺธุชมฺปิฯ สิตํ ธวลํ, สิวํ กลฺยาณํ, กมฺมธารยสมาโส ฯ สิตสิวนฺติ วา พนฺธนํฯ มณิมนฺโถ ปพฺพโต, ตตฺร ภโว, โณฯ กาฬโลโณ นาม โสวจฺจลวณานํ มชฺเฌ กาฬวณฺณํ ลวณํ [ตีณิ มธุรลวณสฺสลวณเภทสฺส (อมรโกส, มเหสฺวรฎีกา)], ‘‘ติลกํ ตตฺร เมจเก’’ติ [มทํ สนฺทเต ปิโสทราทิ (จินฺตามณิฎีกา ๑๙.๔๓) มทํ มุทํ วา สนฺทเต… วิโสทราทิ (พฺยาขฺยาสุธาฎีกา)] วุตฺตตฺตา ติลกมฺปิฯ อุพฺภิทํ นาม โรมกลวณํ, สมฺภริเทเส กิร รุมา นาม ลวณากโรฯ ตตฺร ปวิฎฺฐํ กฎฺฐมฺปิ อจิเรน วิลีย ลวณํ ภวติ, ตพฺภวํ โรมลวณํฯ วสุกมฺปิฯ กฎฺฐาทีนํ สยํ สภาววิชหนกรตฺตา ภินฺทิตุํ สกฺโกตีติ อุพฺภิทํ, สกฺยตฺเถ อุสทฺโทฯ พิลาลํ นาม สมุทฺทตีราสนฺนเทสภวํ มตฺติกํ ปาจยิตฺวา นิปฺผาทิตลวณํฯ สมุทฺทเวลาสนฺนเทเส ชาตํ พิลาลํ, เอสฺสิตฺตํ, โล, อถ วา อุพฺภิทํ นาม ยตฺถ กตฺถจิ ปเทเส ภูมิโต อุคฺคตํ ลวณมตฺติกํ ปาจยิตฺวา นิปฺผาทิตลวณํฯ พิลาลํ นาม ลวณภูมึ วิทารยิตฺวา นิปฺผาทิตลวณํฯ วิปุพฺโพ ทล วิทารเณฯ ทสฺส โลฯ อถ วา อุพฺภิทํ นาม ปากฺยํ ลวณํฯ พิลาลํ นาม วจฺจคนฺธํ กาฬลวณํฯ
๔๖๒. คุฬาทโย ปญฺจ อุจฺฉุโน วิการาฯ คุฬ รกฺขายํ, คุโฬ ปกฺกรโสฯ ผาณ คติยํ, โต, ผาณิตํ คุฬโต กิญฺจิ ถทฺธํฯ ขณฺฑ มนฺเถ, ขณฺโฑ ผาณิตโตปิ ถทฺโธฯ อุจฺฉุวิเสสสฺส รสปาเก ขณฺฑโยคฺยสารภูเต ยา คุฬิกาการา ชายเต, สา มจฺฉณฺฑี ขณฺฑสาลูกํฯ ‘‘มจฺฉณฺฑี ตุ ปุปฺผคุฬา, ถทฺธปตฺตนฺตุ ผาณิต’’นฺติ รภโส, ขณฺฑกกฺกํ ผาณิตมิจฺจญฺเญฯ สร หึสายํ, ขรปจฺจโย, สกฺขรา, ยา ‘‘สิตา’’ติปิ วุจฺจติ, สิโนติ พนฺธติ ตณฺหํ สิตาฯ สิตสกฺขเรตฺยตฺร ตุ สิโต ธวลตฺโถ, สกฺขราปมาณสณฺฐานตฺตา วา สกฺขราฯ อิเม จ คุฬาทโย ยถากฺกมํ ถทฺธตราฯ เอตฺถ จ มจฺฉณฺฑี ผาณิตา ขณฺฑวิการาปิฯ ทฺวยํ คุเฬฯ โรคาธิเกสุ วินาสกรตฺตา วิสญฺจ ตํ กณฺฎกญฺจฯ
๔๖๓. ทฺวยํ ภฎฺฐธญฺเญฯ ลาช ภสฺสเน, ภสฺสนํ ภชฺชนํ, อฯ น ขตํ อกฺขตํฯ ‘‘ตติยา ปกติ ลาเชสฺวกฺขตํ ตีสฺว’หึสิเต’’ติ รุทฺโทฯ
ภฎฺฐยเว ธานาสทฺโท สิยา, ‘‘พหุมฺหิ ภฎฺฐยเว ธานา, ถิยํ อภินโว’พฺภิเท’’ติ รภโสฯ ธา ธารเณ, ยุฯ
ทฺวยํ ยวาทิจุณฺเณฯ สจ สมวาเย, สจ เสจเน วา, ตุฯ มนฺถ วิโลฬเนฯ ติกํ สมํฯ ปูเรตีติ ปูโป, โปฯ อการยุตฺเต อปูโป, ยถา ‘‘ลาพุ, อลาพู’’ติฯ ตณฺฑุลาทีนํ ปิฎฺฐานํ วิกาโร ปิฎฺฐโก, สญฺญายํ โกฯ
๔๖๔. ฉกฺกํ สูเทฯ ภตฺตํ, สูปญฺจ กโรติ อกาสิ กริสฺสตีติ ภตฺตกาโร, สูปกาโร จฯ สุ ปคฺฆรเณฯ สวติ รสํ ปคฺฆราเปตีติ สูโท, โท, ทีฆาทิฯ สูท ปคฺฆรเณ วา, อฯ อฬาโร นาม สูปาทิวิกติ, ตํ กโรตีติ อาฬาริโกฯ โอทนํ ปจตีติ โอทนิโกฯ รสํ กโรตีติ รสโกฯ
ทฺวยํ สูเปฯ สุขตฺถาย ปาตพฺพตฺตา สูโป, ทีฆาทิฯ วิเสสโต ภตฺตํ อญฺชติ อนฺโต คจฺฉติ เยน, ตํ พฺยญฺชนํ, อญฺช คติยํ, ยุฯ
๔๖๕. ปญฺจกํ [ติปาทํ (ก.)] ภตฺเตฯ อุทิ สวนกฺเลทเนสุ, ยุฯ วากาโร โอทนสทฺทสฺส นปุํสกตฺตํ สมุจฺจิโนติฯ กุร สทฺเท, กร กรเณ วา, กโรติ พลนฺติ กุรํ, อสฺสุ, กิร วิกฺขิปเน วา, กิรติ พุภุกฺขนฺติ กุรํ, อิสฺสุ, กร หึสายํ วา, กุ สทฺเท วา, รปจฺจโยฯ ภชติ เยน, ภุญฺชิตพฺพนฺติ วา ภตฺตํ, ภช เสวายํ, โตฯ ภกฺขิตพฺพาติ ภิกฺขา, ภกฺข อทเน, อสฺสิ, ภิกฺข ยาจเน วา, ภิกฺขา นารีฯ อท ภกฺขเน, โตฯ ภิทาทิตฺตา อนฺนาเทโส, ทโลโปฯ
จตุกฺกํ โภชเน, อส ภกฺขเน, กมฺเม ยุฯ หร หรเณฯ อาหรติ พลายูนีติ อาหาโร, โณฯ ภุชธาตุมฺหา ยุ, โภชนํฯ ฆส อทเน, โณฯ อนฺโธปฺยตฺร, อทธาตุมฺหา ตปจฺจยสฺส อนฺธาเทโส นิปาตนาฯ
ทฺวยํ ยาคุยํฯ ตร ปฺลวนตรเณสุฯ ตรติ ปฺลวติ พฺยาปีภวตีติ ตรณํ, ยุฯ ตรลํ, ตรลาปิฯ ยา ปาปุเณ, คุ, ยุ มิสฺสเน วา, คุ, อุสฺสาฯ อุณฺหิกา, สาณา, วิเลปี จ ยาคุนามานิฯ สา ปาเก, ยุ, สาณาฯ
๔๖๖. ขชฺชาทโย จตฺตาโร อสนเภทาฯ ขาท ภกฺขเน, กมฺเม โต, ภุชาทิฯ ขชฺชํ มํสาทิฯ โภชฺชํ อนฺนาทิฯ ลิห อสฺสาทเน, ณฺโย, หสฺส โยฯ เลยฺยํ มธฺวาทิฯ ปาตพฺพนฺติ เปยฺยํ, ปา ปาเน, ณฺโย, อาสฺเส, เปยฺยํ สูปาทิฯ
ทฺวยํ ภตฺตมณฺเฑฯ สุ สวเน, วิสรุชปทาทิโต ณฯ จมุ อทเน, อาปุพฺพตฺตา ปาเน, กมฺเม โณฯ มาสโรปฺยตฺร, มสิ ปริมาเณ, อโรฯ ทฺวยํ อาโลเปฯ ลุป เฉทเน, อาปุพฺโพ สมฺปิณฺฑเน, กุ สทฺเทฯ กพิ วณฺเณ วา, อโล, ฬตฺตํ, เกน โตเยน พลมสฺสาติ วา กพโฬ, ปุเม, คาโสปิฯ
๔๖๗. รสานํ สพฺพรสานํ อคฺคมฺหิ รเส มณฺฑสทฺโท, มณฺฑ ภูสายํ, ‘‘สพฺพรสคฺเค มณฺฑมนิตฺถิย’’นฺตฺยมรสีโห [อมร ๑๙.๔๙]ฯ ทฺวยํ ภุตฺตโต เสเสฯ วิรูโป, กุจฺฉิโต วา ฆาโส วิฆาโสฯ ภุตฺตโต เสโส ภุตฺตเสโส, โสว ภุตฺตเสสโก, สกตฺเถ โกฯ
ทฺวยํ วิฆาสาเทฯ วิฆาสํ อทตีติ, อ, ทมุ ทมเน, ณฺวุฯ ทฺวยํ ปิปาสายํฯ ปาตุํ อิจฺฉา ปิปาสา, ปา ปาเน, โส, ทฺวิตฺตาทิฯ ตส ปิปาสายํ, ยุฯ
๔๖๘. ทฺวยํ ภุตฺตุมิจฺฉายํฯ ขุท พุภุกฺขายํ, โทฯ ฆสิตุมิจฺฉา ชิฆจฺฉา, ฆส อทเน, อิจฺฉตฺเถ โฉ, ทฺวิตฺตาทิฯ มํสสฺส รโส ปฎิจฺฉาทนียมุจฺจเตฯ ฉนฺท อิจฺฉายํฯ ปฎิจฺฉาเทตีติ ปฎิจฺฉาทนียํ, อนีโย, ฉท สํวรเณ วา, มํเสน ปฎิจฺฉาเทตพฺพตฺตา ปฎิจฺฉาทนียํฯ
ทฺวยํ อุคฺคาเร, เทกิ สทฺโทสฺสาเหสุ, อุทฺธํ เทกติ คนฺตุมุสฺสหตีติ อุทฺเรโก, เอกสฺส ทการสฺส โรฯ อุทฺเทโกปิฯ คิร นิคฺคิรเณ, อิสฺสา, อุคฺคาโรฯ ปาโท ติตฺติยํฯ สุหิโต ติตฺโต, ตสฺส ภาโว โสหิจฺจํฯ ติปิ ปีณเน,ติ, ภุชาทิฯ ยุปจฺจเย, อิสฺสตฺเต จ ตปฺปนํฯ
๔๖๙. ยถิจฺฉิตนฺตํ ยถิจฺฉิเตฯ กฺริยาวิเสสนตาย เจเต นปุํสเก, กฺริยาพฺยยานญฺหิ สติปฺเยกตฺเต ตพฺพิเสสนานิ นปุํสเก ภวนฺติ เอกตฺเตปิ, ตถา หิ กฺริยานมพฺยยานญฺจ สตฺตาภูตตฺตา ลิงฺคสงฺขฺยาวิเสโสปาทานํ นตฺถีติ ตพฺพิเสสนานมฺปิ สามญฺญลิงฺคา นปุํสกตฺตํ, สามญฺญสงฺขฺยา เจกตฺตํ ยุตฺตนฺติ, ตํ ยถา – มุทุํ ปจนฺติ, สาทุํ ปจนฺติฯ พหุวจนนฺเตปิ กฺริยาสทฺเท ตพฺพิเสสนสฺเสกตฺตเมว กฺริยาวิเสสนานํ กมฺมนิ ทุติยา, สพฺโพ หิ ธาตฺวตฺโถ กโรตฺยตฺเถน พฺยาปิโต, มุทุํ ปจนฺติ มุทุํ ปจนํ กุพฺพนฺตีตฺยตฺโถ, เตน มุทาทีนญฺจ ตพฺพิเสสนานํ กมฺมตฺตํฯ อญฺโญ ปนาห ‘‘สพฺเพ ธาตฺวตฺถา ภวตฺยตฺถานุคตา, ภวติกฺริยา กตฺวตฺถมนุภวนฺตีตฺยตฺโถฯ ‘ปจติ เทวทตฺโต’ติ เทวทตฺตปยุตฺโต ปาโก ภวติ, คจฺฉติ คมนํ ภวติ, ปฐติ ปาโฐ ภวตี’’ติ, ตมฺมเตน ปฐมา, มุทุปจนํ ยถา ภวติ, ตถา ปจตีตฺยตฺโถฯ รมณียํ ปาโต, วิมลํ ปาโต, อิทมุปกุมฺภํฯ กมุ กนฺติยํ, กมฺมนิ โณ, กามํ, นิกามญฺจฯ อิสุ อิจฺฉายํ, โต, ‘‘สาทิสนฺตปุจฺเฉ’’ตฺยาทินา อนฺเตน สห ตสฺส ฏฺโฐ, อิฎฺฐํฯ ปริปุพฺโพ อาป ปาปุณเน, โต, ภุชาทิ, รสฺโส, ยาคโม จฯ ‘‘สตฺตฺยํ นิวารเณ ติตฺติยํ, ปริยตฺตํ ยถิจฺฉิเต’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๙.๕๗] รภโสฯ อิจฺฉิตสฺส อนติกฺกโม ยถิจฺฉิตํ, ยถาตฺเถ อพฺยยีภาโวฯ ปกามํปฺยตฺรฯ
ทฺวิปาทํ วณิชเกฯ กยวิกฺกเยหิ ชีวตีติ, อิโกฯ สตฺถํ วาณิชฺโชปชีวีนํ สงฺฆาตํ วหติ เทสนฺตรํ ปาปยตีติ, กมฺมาทิมฺหิ โณฯ สตฺถวาโห วณิชนายโก, ตํโยคา สตฺถวาโห, โณฯ อาปโณ กยวิกฺกยโวหาโร, ตํโยคา อาปณิโก, ณิโกฯ วณ สทฺเท, อิโชฯ เวทหโก, เนคโม, ปณฺยาชีโว, วณิโชปฺยตฺรฯ
๔๗๐. วิกฺกโย นาม ปุพฺพเมว อตฺตโน ธนสฺส ปรสฺส ทานํฯ กี ทพฺพวินิมเย, ตตฺร นิยุตฺโต วิกฺกยิโกฯ วิกฺกิณาตีติ วิกฺเกตา, ริตุฯ กโย นาม ปรสฺส ธนํ คเหตฺวา อตฺตโน ธนสฺส ทานํฯ กเยน ชีวตีติ กยิโกฯ กินาตีติ, ณฺวุฯ
ทฺวยํ ธนปฺปโยตฺตริฯ อิเณ อุตฺตโม อุตฺตมณฺโณ, อภิธานา ปุพฺพนิปาโต, อิสฺสตฺตํ, ทฺวิตฺตญฺจฯ ธนํ วุฑฺฒตฺถํ ปโยเชตีติ ธนิโกฯ ทฺวยํ ธนคาหเกฯ อิเณ อธโม อธมณฺโณฯ อิณํ คณฺหาตีติ อิณายิโก, อายิโกฯ อิณํ อายติ ปวตฺเตตีติ วา อิณายโก, ณฺวุฯ
๔๗๑-๔๗๒. ทฺวยํ อิเณฯ อุทฺธรียเต คยฺหเตติ อุทฺธาโร, อุปุพฺโพ ธรติ คหเณ, โณฯ เอติ วุฑฺฒิํ คจฺฉตีติ อิณํ, ยุ, ณตฺตํฯ ปริยุทญฺจนมฺปิ, ปริโต อุทญฺฌเต คยฺหเตติ, ยุฯ วุตฺตนฺติ กฺริยาปทํฯ ยตฺตเกน ธเนน ลาโภ ลพฺภเต, ตตฺร มูลธเน มูลาทิทฺวยํฯ มูล ปติฎฺฐายํฯ ปฐมเมว อาภตํ ปาภตํฯ
ทฺวยํ ปฎิปาเทฯ ‘‘อวสฺสมสฺสิทํ กยิตพฺพ’’มิติ สจฺจสฺสาขฺยาปนํ, กรณํ วา สจฺจาปนํ, สจฺจสฺส กรญฺจิตฺตภรณมิจฺจตฺโถ, สจฺจสทฺทา ธาตุรูปา ยุ, มชฺเฌ อปาคโม, สจฺจสฺส วา อาปุณนํ สจฺจาปนํ, อปธาตุมฺหา ยุฯ ‘‘สจฺจาปนา สจฺจากติ’’ริติ ติกณฺฑเสเส [ถีกณฺเฑ (?)] โวปาลิโตฯ สจฺจํ กโรติ, สจฺจสฺส วา กรณํ สจฺจกาโรฯ สจฺจํกาโรปิฯ ‘‘กฺลิเว สจฺจาปนํ สจฺจ-งฺกาโร สจฺจากติตฺถิย’’นฺตฺยมรโกเส [อมร ๑๙.๘๒]ฯ ทฺวยํ วิกฺกนียทพฺเพฯ วิกฺกินิตพฺพนฺติ วิกฺเกยฺยํ, ณฺโยฯ ปณ พฺยวหาเร, ณฺโย, ทฺเวปิ ตีสุฯ
ทฺวยํ นฺยาสสฺสปฺปเน [นฺยาสมฺปนฺเน (ก.)]ฯ นฺยาสสฺส อปฺปนํ [สมฺปนฺนํ (ก.)] ปฎิทานํฯ ปติปุพฺโพ ททาติ นฺยาสสมฺปนฺนตฺโถ, ตถา ปริปุพฺโพ วตฺตติฯ ปริทานํปฺยตฺรฯ
ทฺวยํ นฺยาเสฯ อสุ เขปเนฯ นฺยสฺสเต นิกฺขิปียเตติ, โณฯ อุปนิธิยฺยเตติ อุปนิธิ, อิ, อุปนิธิ ปุเมฯ ‘‘ปุเม อุปนิธินฺยาโส’’ติ [อมร ๑๙.๘๑] อมรโกเสฯ
๔๗๓. เอกาทโย อฎฺฐารสปริยนฺตา สงฺขฺยาสทฺทา สงฺเขฺยยฺเย ทพฺเพ วตฺตนฺติ ตีสุ จ ลิงฺเคสุฯ สงฺเขฺยยฺเยกตฺเต จ ‘‘เอโก พฺราหฺมโณ, อฎฺฐารส พฺราหฺมณา’’ติ สมานาธิกรณํ ภวติ, น ตุ ภินฺนาธิกรณํ ‘‘พฺราหฺมณานํ เอกาทส เจ’’ติฯ ตีสูตฺยเนน ‘‘น เกวลํ เอกสทฺโทว สลิงฺโค, อถ โข อฎฺฐารสปริย นฺตาปี’’ติ ทสฺเสติ, เตน กตฺถจิ เตสํ อลิงฺคตาวจนํ ลิงฺควิเสสาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน สามญฺญลิงฺคาภาวนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ อิมินา นเยน ‘‘อติลิงฺคํ ทฺวิวจนํ, ตทาขฺยาตนฺติ วุจฺจตี’’ตฺยาทีสุปิ ทฎฺฐพฺพํ, เตน ‘‘ปุริโส คจฺฉติ, อิตฺถี คจฺฉติ, จิตฺตํ คจฺฉตี’’ตฺยาทีสุ คจฺฉติสทฺทสฺส ตํตํลิงฺควิเสสวจนตา, ‘‘คจฺฉตี’’ตฺยาทีสุ สามญฺญลิงฺควจนตา จ ทฎฺฐพฺพาฯ วีสตฺยาทโย สงฺขฺยาสทฺทา สงฺขฺยาเน, สงฺเขฺยยฺเย จ วตฺตนฺติ ‘‘วีสติ คาโว, ควํ วีสตี’’ติฯ เอกตฺเตติ ยทา ปเนตา สงฺเขฺยยฺเย เอกตฺตวิสิฎฺฐเมว วคฺคตฺตํ สภาวโต ปฎิปาทยนฺติฯ ตทา ภินฺนสงฺเขฺยนาปิ สมานาธิกรเณ เอกวจเนเยว สพฺพกาลํ วตฺตเต ‘‘วีสติ คาโว’’ติฯ ยทฺเยกตฺเต, กถํ? ทฺเววีสติโย, ติสฺโส วีสติโย, ปญฺจสตานิจฺจาทโย ปโยคา อิจฺจาห ‘‘วคฺคเภเท พหุตฺเตปี’’ติ ฯ วีสตฺยาทีนํ วคฺคานํ เภเท วตฺตุมิจฺฉิเต สติ พหุตฺเตปิ พหุวจเนปิ ภวนฺติฯ อมรโกเส ปน ‘‘สงฺขฺยนฺตรสฺสตฺเถ อภิเธยฺเยวีสตฺยาทโย ตํสมานาธิกรณโต พหุวจนานิปิ ภวนฺตี’’ติ [อมร ๑๙.๘๓-๔] วุตฺตํ, สงฺขฺยนฺตรมิห วคฺคเภโท, เตน ทฺวินฺนมฺปิ โวหารมตฺตนานตฺตํ, น อตฺถนานตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ อานวุติ นวุติสทฺทมภิพฺยาเปตฺวา ตา วีสตฺยาทโย ภินฺนลิงฺเคนาปิ สมานาธิกรเณ นาริยํ อิตฺถิยํ, ยถา วีสติ กุณฺฑานิฯ วีสตฺยาทโย วิกตสมาหารทฺวนฺทาฯ ลิงฺคสฺส โลกาสยตฺตา ทฺวนฺเทกตฺตนฺติ นปุํสกตฺตนฺติ วีสตฺยาทโย อพฺยุปฺปนฺนา ปรมเตน, กจฺจายนมเตน ปน พฺยุปฺปนฺนาฯ
๔๗๔-๔๗๖. สตาทีนิ อสงฺเขฺยยฺยปริยนฺตานิ จตุวีสติ ฐานานิ คณนเภทานิฯ ตตฺถ ทสทสสทฺเทหิ นิปฺผาทิโต สตสทฺโท, ตถา สตทสสทฺเทหิ สหสฺสสทฺโทฯ ยุช โยเค, นิยุตํ, อยุตมฺปิฯ ยุ มิสฺสเน วา, โตฯ ลกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, ลกฺขํ, สตสหสฺสมฺปิฯ กุฎ เฉทเน, ทสคุณํ กุฎตีติ โกฎิฯ อุปสคฺเคน วิเสเสตฺวา เอโก คณนวิเสโส ปโกฎีติ วุจฺจติ, ทฺเวปิ มิสฺเสตฺวา เอโก โกฎิปโกฎีติฯ นห พนฺธเน, โตฯ อาคมสฺสุฯ วิท ลาเภ, อุ, นิคฺคหีตาคโมฯ อพ หึสายํ, คติมฺหิ จ, โท, อาคมสฺสุฯ อหิ คติมฺหิ, หปจฺจโยฯ อว รกฺขเณ, โว ฯ อฎ คมเน, โฎฯ โสคนฺธิกนฺติ กมลวิเสสนาเมน เอโก คณนวิเสโส วุจฺจติ, ตโถปฺปลาทินาเมหิ เอเกโก คณนวิเสโสฯ กถ วากฺยปฺปพนฺเธ, ยุ, สงฺขฺยาตุมสกฺกุเณยฺยตาย อสงฺเขฺยยฺยํฯ
นนุ สงฺขฺยาตุมสกฺกุเณยฺยตฺเต สติ เอเกน ภวิตพฺพํ, อถ กถเมโก อสงฺเขฺยยฺโย, ทฺเว อสงฺเขฺยยฺยานิจฺจาทีนิ เภทานิ วุตฺตานีติ? นายํ โทโส, เตสํ กาลเทสาทิวเสน ภินฺนานมฺปิ สมฺภวโตฯ เอตาสุ สงฺขฺยาสุ กมา กเมน สตาทิลกฺขปริยนฺตํ ทสคุณํ ทสหิ คุณิตํ ภวติฯ โกฎฺยาทิกํ อสงฺเขฺยยฺยปริยนฺตํ สตลกฺขคุณํ สตลกฺเขหิ คุณิตํ ภวติ, ตสฺมา เอกา เลขา ทฺวิสุญฺญสหิตา สตํ ภวติ, ตถา ติสุญฺญสหิตา สหสฺสํ, จตุสุญฺญสหิตา นิยุตํ, ปญฺจสุญฺญสหิตา เอกา เลขา ลกฺขํ ภวติ, เอกา ปน เลขา สตฺตสุญฺญสหิตา โกฎิ, ตถา จุทฺทสสุญฺญสหิตา ปโกฎิ, อิมินา นเยน ยาวาสงฺเขฺยยฺยํ เนตพฺพํ, อยเมกจฺจานมาจริยานํ มติฯ
อถ วา สตาทโย อสงฺเขฺยยฺยปริยนฺตา สพฺเพปิ ทสคุณิตา กาตพฺพา, อยํ กจฺจายนสฺส มติ, เตน หิ ‘‘ยาว ตทุตฺตริ ทสคุณิตญฺเจ’’ติ สุตฺตมาหฯ อถ วา สตาทโย ลกฺขนฺตา ทสทสคุณิตา, เตน เอกา เลขา ทฺวิพินฺทุสหิตา สตํ ภวติ, ตถา จตุปญฺจาทิพินฺทุสหิตา สหสฺสาทิกํ ภวติ, เอกา เลขา ปน ทฺวาทสพินฺทุสหิตา โกฎิ, ตถา เอกูนวีสติพินฺทุสหิตา ปโกฎีติ ยาว อสงฺเขฺยยฺยา เอเกกสฺมึ สตฺต สตฺต พินฺทูนิ กตฺวา คณนา กาตพฺพา, ตสฺมา อสงฺเขฺยยฺยคณนวิเสเส ปญฺจจตฺตาลีสาธิกานิ สตพินฺทูนิ ภวนฺติ, อยมมฺหากํ มติฯ
อมรโกเส [อมร ๑๙.๘๔] ปน ‘‘ปนฺตฺยา สตสหสฺสาทิ, กมา ทสคุโณตฺตร’’มิตฺยุตฺตํ, ตสฺสตฺโถ – ทสสงฺขฺยา ปนฺตีตฺยุจฺจเต , ตโต อารพฺภ ทสคุโณตฺตรํ สตสหสฺสาทิกํ กมา วิญฺเญยฺยํ, ตํ ยถา – ทสสงฺขฺยาย ทสคุโณตฺตรํ สตํ, สตา ทสคุโณตฺตรํ สหสฺสํ, สหสฺสา ทสคุโณตฺตรํ อยุตํ, อยุตา ทสคุโณตฺตรํ ลกฺขํ, ลกฺขา ทสคุโณตฺตรํ ปยุตํ, ปยุตา ทสคุโณตฺตรํ โกฎิ, เอวํ โกฎิยา อพฺพุทํ, อพฺพุทา ปทุมํ, ปทุมา ขพฺโพ, ขพฺพา มหากโถ, ตโตปิ มหาปทุมํ, ตโตปิ สงฺกุ, สงฺกุโต สมุทฺโท, ตโต อนฺตฺยํ, อนฺตฺยา มชฺฌํ, มชฺฌา ปรทฺธํ, ปรทฺธา อมตํ, อมตา ทสคุโณตฺตรํ สงฺขฺยํ, สงฺขฺยญฺจ วีสติมํ ฐานํ, อสงฺเขฺยยฺยมิโต ปรนฺติฯ สพฺพปาริสทตฺตา หิ พฺยากรณสฺส สพฺเพสํปฺยตฺร วาทา ทสฺสิตาฯ
๔๗๗-๔๗๘. สาธิเกน ทฺเวปาเทน ‘‘อเฑฺฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุโฑฺฒ, อเฑฺฒน ตติโย อฑฺฒติโย, อฑฺฒเตยฺโย จา’’ติ อิมํ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ อฑฺฒูปปเทน สห จตุตฺถาทิสทฺทานํ อฑฺฒุฑฺฒาทฺยาเทโสฯ สาธิกปาเทน ‘‘อเฑฺฒน ทุติโย ทิยโฑฺฒ, ทิวโฑฺฒ จา’’ติ อิมํ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ อนฺตริตสฺสาปิ อเฑฺฒนสทฺทสฺส อิธานุวตฺตนตา อธิปฺเปตา อภิธานนฺตราภาวา, สพฺพตฺเรวํฯ
๔๗๙-๔๘๐. มียเต ปริจฺฉินฺทียเต เยน, ตํ มานํฯ ตญฺจ ตุลาปตฺถงฺคุลิวสา ติธา มานิยทพฺพสฺส ภวติฯ ตุล อุมฺมาเน , จุราทิ, ตุลา อิตฺถีฯ ปท คติยํ, โถฯ องฺค คมเน, อุโล, องฺคุลํ, ‘‘องฺคุลี’’ติปิ ปาโฐ, กรสาขาฯ
จตฺตาโร วีหโย สมฺปิณฺฑิตา เอกาว คุญฺชา สมครุกา, ตถา ทฺเว คุญฺชา เอโกว มาสโก สมครุโกติ สพฺพตฺร นโย เนตพฺโพฯ ทฺเว มาสกา อกฺโข นาม, วิภีฎโกติ วุตฺโต, อกฺขผลสมานครุกตฺตา วา อกฺโขฯ กริโสปฺยตฺร, กส วิเลขเน, อ, ริมชฺโฌ, อนิตฺถีฯ อกฺขานํ ปญฺจ ธรณํ นาม, ธรติธาตุยา ยุฯ อกฺขานมฎฺฐกํ สุวณฺโณ นามฯ ปญฺจธรณํ นิกฺขํ นามฯ เต นิกฺขา ปญฺจ ปาโท นามฯ โส ปาโท จตุตฺเถ ภาเค วตฺตตีตฺเยกจฺจานํ มติฯ ยถาวุตฺตาเยว จตฺตาโร วีหโย คุญฺชา นามฯ ทฺเว คุญฺชา มาสโก นามฯ ทฺเว ปญฺจมาสกา ทสมาสกา อกฺโข นามฯ อกฺขานํ อฎฺฐกํ ธรณํ นามฯ ปญฺจธรณํ สุวณฺโณ นามฯ เต ปญฺจสุวณฺณา นิกฺขํ นามาตฺยมฺหากํ มติฯ กน ทิตฺติคติกนฺตีสุ, นิปุพฺโพ, นสฺส โข, นิกฺโข, สุวณฺณวิกาเรปิฯ ยสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน จตุตฺเถ ภาเค ปาโทฯ ทส ธรณานิ ปลํ นาม, ปล ปเถ จ คติมฺหิฯ
๔๘๑. ยสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน ปลสตํ ตุลาฯ ตุล อุมฺมาเน, ตุลา นารีฯ
เคหานํ ทารุพนฺธาย, ปิฐิกายํ ตุลา ถิยํ;
มานภณฺเฑ จ สาทิเส, ราสิปลสเตสุ จฯ
ตา ตุลา วีสติ ภาโร นามฯ ภร ธารณโปสเนสุ, โณฯ ‘‘ภาโร ตุ ทฺวิสหสฺเสสุ, ปลานมปิ วิวเธ’’ตฺยชโย [พฺยาขฺยาสุธาฎีกายมฺปิ]ฯ วิวโธ ภารเภโทฯ
รูปิยสฺส กริเสน กโต สํโวหารปทตฺโถ กหาปโณ นามฯ กริสปฺปมาเณน รูปิเยน กโต ปโณ ปณิโย ทพฺพเภโท กหาปโณฯ ริสสฺส หาเทโสฯ อหาเทเส กริสาปโณ, เอเต ทฺเว รูปวิกาโร, อญฺญตฺรูปจาราฯ อิติ ตุลามานํ วุตฺตํฯ
๔๘๒. ปตฺถมานํ ทสฺเสตุมาห ‘‘กุฑุโว’’จฺจาทิฯ เอโก ปสโต กุฑุโว นามฯ สร คติยํ, โต, รโลโป, กฑิ เภเท, โว, กฑิสฺส กุฑุ, เต กุฑุวา จตฺตาโร ปตฺโถฯ จตุปตฺถา อาฬฺหโก, อห ปูชายํ, ณฺวุ, ฬตฺตาทิ ทสงฺคุลํ, ทฺวาทสงฺคุลํ วาสพฺพโต มานมฺปิ อาฬฺหโกฯ จตุโร อาฬฺหกา โทณํ นาม, ‘‘จตุราฬฺหก’’นฺติปิ ปาโฐ, ทุ คมเน, โณ, ทุณ คติยํ, หึสายญฺจ วา, โทณํฯ วากาเรน โทโณฯ
๔๘๓. จตุโร โทณา มานิกา, มาน ปูชายํ, สกตฺเถ โก, อสฺสิฯ จตุมานิกํ จตสฺสนฺนํ มานิกานํ สมูโห จตุมานิกํ ขารี นาม, ขร วินาเส, โณ, นทาทิฯ ทสมฺพณํ ทสาธิกสตโทณมตฺตํ กุมฺโภติ ฆฎนาเมน เอโก ปตฺถมานวิเสโส ทสฺสิโต, ‘‘อมฺพณ’’นฺติปิ ปาโฐฯ
๔๘๔. ปตฺถมานวิเสสานํ ลพฺภมานปริยาเย ทสฺเสตุมาห ‘‘อาฬฺหโก’’จฺจาทิฯ ตุมฺพ กมฺปเน, อฯ ทฺวยํ ปตฺเถฯ ปตฺถสทฺโทยํ สามญฺญเภทมาเนสุ ปวตฺตติ, อิธ ปน วิเสสมานวาจโก อธิปฺเปโตฯ นล คนฺเถ, อิณฯ
ทฺวยํ วาเหฯ วหตีติ วาโห, วห ปาปุณเน, โณฯ
อมฺพณมานํ, ปริยายํ วา ทสฺเสตุมาห ‘‘เอกาทส โทเณ’’จฺจาทิฯ อมฺพ คมเน, ยุ, อมฺพ สทฺเท วา, อิติ ปตฺถมานํ วุตฺตํ, องฺคุลมานํ ปน อณฺวาทฺยาภิธานาวสเร ภูมิวคฺเค อภิหิตํฯ
๔๘๕. จตุกฺกํ ภาเคฯ วิส ปเวสเน, ทีฆาทิ, โกฎฺฐํ วุจฺจติ สรีรํ, ตตฺถ เสตีติ โกฎฺฐาโสฯ อาตฺตํฯ อน ปาณเน, อม คมเน วา, โสฯ ภชียเต เสวียเตติ ภาโคฯ โณฯ วณฺฎโกปฺยตฺรฯ วฎิ วิภาชเน, ณฺวุ, ณนฺตา วา สกตฺเถ โกฯ
วิภวนฺตํ ธเนฯ ธน ธญฺเญ, อฯ สสฺส อตฺตโน อยํ โส, สมฺปิฯ ทุอิว ทพฺพํ, สารมิจฺจตฺโถ, อิวตฺเถ โว, วิท ลาเภ, โต ฯ สสฺส ธนสฺส ปติ สปติ, ตสฺมึ สาธุ สาปเตยฺยํ, เณยฺโยฯ วส นิวาเส, อุฯ อร คมเน, โถฯ รสฺส โตฯ วิภวนฺติ ปภวนฺตฺยเนนาติ วิภโว, อฯ หิรญฺญํ, โกโสปฺยตฺรฯ
๔๘๖. กตากตํ กญฺจนํ, รูปิยญฺจ มิสฺสิตํ [มิลิตํ (ก.), มิลิตํ ปจฺเจกญฺจ (อมร ขีรสฺวาธีฎีกา)] โกสาทิทฺวยวาจฺจํ, ตตฺร ปิณฺฑีกตํ อาภรณีกตํ, กมฺมีภาวมาปาทิตํ วา กตํฯ อากโรตฺถํ อชาตกมฺมํ จุณฺณาทิรูปํ อกตํ, ตทญฺญํ เตหิ กญฺจนรูปิเยหิ อญฺญํ เตชสํ ทพฺพํ ตมฺพํฯ อาทินา กํสรีติสีสกาทิ, ยญฺจาเตชสํ ราชปฎฺฎทารุวิสาทิก’มสารํ ทพฺพํ, ตํ สพฺพํ กุปฺปํ, คุป รกฺขเณ, คุปฺปเตติ, โป, กตฺตญฺจ คสฺสฯ
ทฺวยํ กญฺจนํ รูปิยญฺจาหตมุฎฺฐาปิตหยวราหปุริสาทิ รูปํ นิคฺฆาติกาย ตาฬิตํ ทีนาราทิกํ รูปิยาขฺยํฯ อสฺสาทิรูปมสฺสาหตมตฺถีติ รูปิยํฯ รูป อาหตปสํสาสุ, อิโยฯ
๔๘๗-๔๘๘. หิรญฺญนฺตํ สุวณฺเณฯ โสภโน วณฺโณ ยสฺส สุวณฺณํฯ กน ทิตฺติยํ, ณฺวุ, ชนนํ ชาตํ, ปกฎฺฐํ ชาตํ ชาตรูปํ, ปกฎฺฐตฺเถ รูปปจฺจโย [ปสํสายํ รูปปจฺจโย อิติ สุภู (จินฺตามณิฎีกา) ปสํสายํ รูปํ (ปาณินิ ๕.๓.๖๖)]ฯ ชาตํ รูปมสฺสาติ วา ชาตรูปํฯ อิณ คติยํ, ทิตฺติยญฺจ อเนกตฺถตฺตาฯ สุฎฺฐุ ทิปฺปเต ทิตฺติยา ยุชฺชเตติ โสณฺณํ, อุสฺโส, ‘‘วา ปโร อสรูปา’’ติ อิโลโป, ทฺวิตฺตํฯ กญฺจ ทิตฺติยํ, ยุฯ สตฺถุ วณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺสฯ จิตฺตมตฺตานํ หรตีติ หริฯ อิ, กมุ อิจฺฉายํ, พุฯ จรติ เอตฺถ จิตฺตํ จารุ, ณุฯ หิ คติยํ, โมฯ หฎ ทิตฺติยํ, ณฺวุฯ ตปนํ ทาหมรหตีติ ตปนิโย, อิโยฯ หร หรเณ, อญฺโญ, อสฺสิฯ หา จาเค, หา คติยํ วา, อญฺโญ, หิราเทโส จฯ
จามีกราทโย จตฺตาโร ตพฺเภทา ตสฺส สุวณฺณสฺส วิเสสาฯ จามี นาม เอกา ปุปฺผชาติ, ตํกรตฺตา จามีกโร, อถ วา จามี นาม อคฺคิฯ จมุ อทเน, ณี, ตกฺกรตฺตา จามีกโรฯ สตกุมฺภํ ปทฺธเกสรวณฺณํ, ตพฺพณฺณสทิสตฺตา สาตกุมฺภํฯ เทวรุกฺขภูตาย มหาชมฺพุยา ปติฎฺฐิตฎฺฐาเน นที ชมฺพุนที, ตสฺสํ ปติเตหิ มหาคชปฺปมาณานํ, กุมฺภปฺปมาณานํ วา ผลานํ พีเชหิ ชาตํ สุวณฺณํ ชมฺพุนทํ, อิทํ ปน สุวณฺณํ อนลปฺปภํ เทวาลงฺการมตุลํ ชายเตฯ ตํ ปนานลมิติ วิเสสตฺเถปิ อมรสีโห สุวณฺณสามญฺเญว ปฐติฯ สิงฺคี นาม เอกา มจฺฉชาติ, ตพฺพณฺณตายฯ ขณิยํ วา ตํสณฺฐานสิลาขณฺเฑหิ ชาตตาย สิงฺคี, อมรโกเส ปน จามีกราทีนิปิ สุวณฺณสามญฺเญ ปฐติ, สิงฺคี ปน วิเสเสฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘อลงฺการสุวณฺณํ ยํ, สิงฺคีกนกมิจฺจย’’นฺติ [อมร ๑๙.๙๖]ฯ ตสฺสตฺโถ – กฎกกุณฺฑลาทิโน อลงฺการสุวณฺณสฺส ‘‘สิงฺคี’’ติ นามนฺติฯ ‘‘สิงฺคีมณฺฑนโสณฺณ’’นฺติ รตนโกโสฯ สุวณฺณตาย สิงฺคี ‘‘กนก’’มิตฺยุจฺจเตฯ
๔๘๙. ปญฺจกํ รชเตฯ รูปยุตฺตตาย รูปิยํฯ รญฺช ราเค, อโตฯ สญฺช สงฺเค, ฌุ, ญโลโป, สชฺฌุฯ รูปยุตฺตตาย รูปี, สญฺช สงฺเค, โฌ, ญโลโป, สชฺฌํ, ‘‘รูปิยชฺฌ’’นฺติปิ ปาโฐฯ ตทา อิยชฺฌปจฺจเยน สิทฺธํฯ ทุพฺพณฺณํ, ขชฺชูรํ, เสตมฺปิฯ
อาหตโสณฺณรชเต, รชเต รูปิยํ มตํ;
รชเต จ ขเลกฺลิวํ, ขชฺชูโร ปาทปนฺตเร;
เสตา จ ภติกายํ ถ, กฺลิวํ สชฺเฌ สิเต ติสุฯ
อสฺมชาติยํ ปุปฺผราคาทิมฺหิ, มุตฺตาวชิราทิมฺหิ จ วสฺวาทิตฺตยํฯ วส นิวาเส, อุฯ รติํ ตโนตีติ รตนํ, กมฺมาทิมฺหิ โณ, ติโลโปฯ ‘‘รตฺนํ สชาติเสฏฺเฐปี’’ตฺยมรโกเส [อมร ๒๓.๑๒๖], เตน คชเสฏฺโฐ คชรตนํ, อิตฺถิเสฏฺโฐ อิตฺถิรตนนฺติฯ มนสทฺทโต อิ, อีปจฺจเย มณี จฯ ปุปฺผราคาทโย วกฺขมานา ตพฺภิทา ตสฺส มณิโน วิเสสาฯ ภาสนฺโต รญฺเชตีติ ปุปฺผราโค, ภาสสฺส ปุปฺโผฯ
๔๙๐. สุวณฺณาทโย อิเม สตฺต รตนานฺยาหุฯ มณิ รตฺตมณิฯ
๔๙๑. สตฺตรตนานํ ลพฺภมานปริยาเย ทสฺเสตุมาห ‘‘โลหิตงฺโค’’จฺจาทิฯ โลหิตงฺคาทิตฺตยํ รตฺตมณิยํ ฯ โลหิตวณฺเณน องฺคียเตติ โลหิตงฺโค, โลหิตํ องฺคํ สรีรเมตสฺส วา โลหิตงฺโคฯ ปทุมญฺจาตฺร โกกนทํ, ตพฺพณฺณสทิโส มณิ ปทุมราโคฯ โสณรตนํ, โลหิตโกปฺยตฺรฯ
ทฺวยํ เวฬุริเยฯ วํโส ตจสาโร, ตพฺพณฺโณ มณิ วํสวณฺโณฯ เวฬุ วิย ทิสฺสตีติ เวฬุริโย, อิวตฺเถ อิโย, ราคโม จฯ ทฺวยํ ปวาเฬฯ วล สํวรเณ, โณ, ฬตฺตํ, วากาเรน ปวาโฬปิฯ ทุ คมเน, ทุ อุปตาเป วา, โม, ทฺวิตฺตํฯ
๔๙๒. ทฺวยํ กพรมณิมฺหิฯ มสารคิริมฺหิ ชาตํ มสารคลฺลํ, โล, รสฺส โลฯ กพโร สพโล มณิฯ ทฺวยํ มุตฺตายํฯ มุจ โมจเน, โถ, มุตฺตา เอว มุตฺติกํ, สกตฺเถ อิโกฯ สตฺถิกา ปกติโต ลิงฺควจนานฺยติวตฺตนฺเตติ นปุํสกตฺตํฯ เอตฺถ จ รตนปริยายานํ อุปฺปฎิปาฎิยา กถนํ สตฺตนฺนํ รตนานํ อุปฺปตฺติกฺกมปณีตกฺกมาทิโน อภาวทีปนตฺถํฯ
ทฺวยํ ปิตฺตเลฯ รี คมเน, ริฯ รีติปิฯ ‘‘รีติ ปจาเร สนฺเท จ, โลหกิฎฺฎารกูเฎสู’’ติ รุทฺโทฯ อารสฺเสว กูโฎ, ยสฺสฯ ทพฺพสทฺโทปฺยตฺรฯ ทฺวยํ อพฺภเกฯ อม คมเน, อโลฯ อพฺภํ อากาโส, เมโฆ จ, ตํสญฺญกตฺตา อพฺภกํ, สญฺญายํ โกฯ ‘‘เมฆมฺพราภิธานญฺจ, โคริ พีชญฺจ อพฺภก’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ คิริชตุ, สิลาชตุปฺยตฺรฯ
๔๙๓. ติกํ โลเหฯ ลู เฉทเน, โหฯ อย คมเน, มโนคณาทิฯ กาฬญฺจ ตํ อยสญฺเจติ กาฬายสํฯ สตฺถกํ, ติกฺขณํ, ปิณฺฑํ, อยสํ, อสฺมสาโรปฺยตฺรฯ ‘‘สตฺถมายุธโลเหสู’’ติ อเนกตฺโถฯ ‘‘สามุทฺทลวเณติกฺขํ, วิสโลหาชิมุกฺกเก’’ติ รภโสฯ ปณฺฑ คมเน, อฯ อสฺมสฺส สาโรฯ ‘‘กาฬายส’มโย โลหํ, อสฺมสารญฺจ สตฺถก’’นฺติ ตฺวมรมาลายํ กฺลีวกณฺฑํฯ
ทฺวยํ จปเลฯ ปาร สามตฺถิเย, โท, ปารยติ สกฺโกติ สพฺพโลหํ กญฺจนํ กาตุนฺติ ปารโทฯ รส สทฺเท, อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺเต รสตีติ รโส, มธุราทีสุ จ รโสฯ จปโล, สูโตปฺยตฺรฯ
‘‘จญฺจลาทิมฺหิ จปโล’’ฯ
‘‘สารถิมฺหิ รเส สูโต, ปสูเต เปริเต ติสุ’’;
‘‘รเสนฺโท ปารโท วุตฺโต, ปารโตปิ นิคทฺยเต’’ติฯ –
ตารปาโลฯ
‘‘ปารโท สิทฺธธาตุ จ, วรพีชญฺจ สูตก’’นฺติฯ –
ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส ๒.๙.๓๔]ฯ
ติกํ นาเคฯ ติปุ ปีฬเน, อุฯ ติปุสทฺทสฺส เสเตปิ ปวตฺตนโต กาฬสทฺเทน วิเสเสตฺวา กาฬติปูติ วุตฺโต, เตน ติปุสทฺทสฺสทฺวินฺนมฺปิ วาจกตาทฎฺฐพฺพาตฺเยเก, ตํ ‘‘นาโค สีสกโยคิฎฺฐ-วปฺปาณิ ติปุ ปิจฺจฎ’’นฺติ [อมร ๑๙.๑๐๕] อมรโกเส, ‘‘ติปุ สีสกรงฺเคสู’’ติ จ ติกณฺฑเสส นานตฺถสงฺคหาทีสุ วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพํ, เตน กาโฬ จ ติปุ จาติ ทฺเวเยวตฺถาภิธานานิฯ กาฬวณฺณตาย กาโฬฯ ติปุ ยถาวุตฺตตฺโถวฯ ตป สนฺตาเป วา, อุ, อสฺสิตฺตํฯ สี สเย, สิ พนฺธเน วา, โสฯ ‘‘เสฎฺฐภกทฺทุโช นาโค, กฺลิวํ สีสกรงฺเคสู’’ติ รภโสฯ ‘‘โยคิฎฺฐ’’มิตฺเยกํ นามํ สีสสฺสฯ ‘‘วปฺโป โส สีสมตฺตก’’นฺติ ตฺวมรมาลาฯ
‘‘อารกูโฎสี รีติ จ, สีสกํ ติปุ วทฺธกํ;
นาคํ มหามลญฺเจว, โยคิฎฺฐก’’นฺติฯ –
พฺยาฑิฯ
‘‘สีสมตฺตํ พหุมลํ, โยคิฎฺฐํ ปิฎฺฐปิจฺจฎา;
สุวณฺณาทิสมาลุก-มปิ สินฺทูรสมฺภว’’นฺติฯ –
ตนฺตาตนฺตรํฯ
เสเต ตุ รงฺควงฺคา, เต คตฺยตฺถาฯ
‘‘รงฺคํสุเรภํ มุทงฺคํ, กุสุมฺภํ คามฺยกุงฺกุม’’นฺติฯ –
ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส ๒.๙.๓๔]ฯ
ทฺวยํ หริตาเลฯ หริตวณฺณํ อลํ หริตาลํ, พฺยุปฺปตฺติมตฺตเมตํฯ รูฬฺหีสทฺโท ตฺวยํฯ ปีติํ เนตีติ ปีตนํฯ ‘‘ปิญฺชรํ ปีตนํ ตาล-มาลญฺจ หริตาลเก’’ตฺยมรสีโห [อมร ๑๙.๑๐๓] ฯ ปิญฺช วณฺเณ, อโรฯ อล ภูสเน, อลนฺตฺยเนเนติ, โณ, ‘‘หริตาลมลํ ตาล-วณฺณกํ นฎภูสน’’นฺติ ตุ มาธโวฯ ‘‘หริตาเล ตุ กปฺปูรํ, โคทนฺโต นฎสญฺญโก’’ติ ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส ๒.๙.๓๕]ฯ
๔๙๔. ทฺวยํ สินฺทูเรฯ ปิฏฺเฐน นาเคน ชาตํ ปิฎฺฐํฯ จีนเทสปฺปวตฺตํ ปิฎฺฐํ จีนปิฎฺฐนฺติ ปุพฺพปเท อุตฺตรปทโลโปฯ สนฺท สวเน, อูโร, อสฺสิฯ ‘‘สินฺทูรํ นาคสมฺภว’’นฺตฺยมรสีโห [อมร ๑๙.๑๐๕]ฯ วสนฺตสฺสโว, รตฺตจุณฺณํ, รตฺตวาลุกํปฺยตฺรฯ ทฺวยํ ตูเลฯ ตุล นิกเส, อฯ ปิจุ มทฺทเน, อุฯ ปิจุ ตุโลติ สมุทิตญฺจสฺส นามํฯ ‘‘ตูโล ปิจุ ปิจุตูโล, มกฺกฎิสุตฺตํ ตกฺโกฎี’’ติ หิ รภโสฯ
มธุสทฺเทน ขุทฺทชนฺตุ, ขุทฺทญฺโจจฺจเตฯ ขุทฺทชนฺตโว ภมราทโยฯ ตตฺร ภมรกตํ ขุทฺทํ ภามรํ, มกฺขิกากตํ มกฺขิกํ, สรฆญฺโจจฺจเตฯ วรฎา กตํ วารฎํฯ ปุตฺติกา กตํ ปุตฺติกนฺติ สพฺพตฺรญฺญตฺเถ โณฯ มธุ อุนฺเท, อุฯ ขุ สทฺเท, โท, ขุท ปิปาสายํ วา, โทฯ
ทฺวยํ สิตฺเถฯ มธูหิ ขุทฺทชนฺตูหิ อุจฺฉิฎฺฐํ สชฺชิตนฺติ มธุจฺฉิฎฺฐํฯ สชฺช วิสชฺชนาลิงฺคนนิมฺมาเนสุฯ นิมฺมานํ สมฺปิณฺฑีกรณํ, โต, ชตานํ ฐาเทโส, สสฺส โฉ, ทฺวิตฺตํ, อิตฺตญฺจฯ สิจ ปคฺฆรเณ, โถฯ สิตฺถเมว สิตฺถกํฯ มทโนปฺยตฺรฯ
๔๙๕. ติกํ โคปาเลฯ คาโว ปาเลติ, ปาติ จาติ โคปาโล, โคโป จ, กมฺมนิ โณฯ คาโว สงฺขฺยายตีติ โคสงฺโขฺย, สํปุพฺโพ ขฺยา คณเนฯ โคทุโห, อาภิโร, วลฺลโวปฺยตฺรฯ ทฺวยํ โคมิเกฯ คาโว อสฺส สนฺตีติ โคมา, มนฺตุฯ อิกปจฺจเย, มาคเม จ โคมิโกฯ
ทฺวิปาทํ พลีพทฺเทฯ อุส ทาเห, อโภฯ พลํ วทฺธยตีติ พลีพทฺโท, นิปาตนาฯ คจฺฉตีติ โคโณ, ยุ, มโลโป, อสฺโส, ณตฺตํฯ คจฺฉตีติ โค, คมุ คมเน, โรฯ
‘‘สคฺเค กเร จ วชิเร, พลีพทฺเท จ โค ปุมา;
ถี โสรเภยฺยิเนตฺตมฺพุ-ทิสาวจนภูมิสู’’ติฯ –
รุทฺโทฯ วส นิวาเส, อโภฯ วสฺสตีติ วุโส, วสฺส เสจเน, โณ, อสฺสุ, สํโยคโลโป จฯ อุกฺโข, ภทฺโท, อนวาโห, โสรเภยฺโยปฺยตฺรฯ อุกฺข เสจเนฯ อนํ สกฎํ วหตีติ อนวาโห, โณฯ สุรภิ โค, ตสฺสาปจฺจํ โสรเภยฺโย, เณยฺโยฯ
๔๙๖. โส โค วุทฺโธ ชรคฺคโว นามฯ ชรํ ปตฺโต โค ชรคฺคโว, สิมฺหิ โอสฺส อโวฯ ทฺวยํ มิสพาลฺยยุตฺเต กิญฺจิผุฎฺฐตารุญฺเญ อสมฺปตฺตพลีพทฺทภาเว วจฺเฉฯ ‘‘วจฺโฉ วุทฺโธ วจฺฉตโร’’ติ นามมาลาฯ ทมนารโห ทมฺโม, โมฯ วส นิวาเส, โฉ, วจฺฉสฺสาเยว คาวิยา ตนุตฺเถ นิปาตนา ตโร [ปาณินิ ๕.๓.๙๑ สุตฺตํ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ สมาติ เอเต ทฺเว ตุลฺยตฺถาฯ
ทฺวยํ ธุรวาเหฯ ธุรํ วหติ สีเลนาติ ธุรวาหี, ณีฯ ธุรํ วหิตุมรหตีติ โธรยฺโห, โณ, วสฺส โยฯ
ควํ คุนฺนํ อธิกโต ชโน โควินฺโท, ควํ อินฺโท โควินฺโท, ควํ วินฺทตีติ วา โควินฺโทฯ
๔๙๗. วหตฺยเนน วโห, อฯ กุก อาทาเน, อุโท, อุสฺสตฺตํ, ทสฺส โธ วา, กกุโท, กกุโธ จฯ ทฺวยํ สิงฺเคฯ วิส ปเวสเน, ยุฯ สี สเย, โค, นิคฺคหีตาคโม, รสฺสตฺตญฺจฯ โลหิตวณฺณตาย โรหิณี, ตสฺส โณ, นทาทิฯ
๔๙๘. ติกํ คาวีสามญฺเญฯ ปุเมปิ คาวี, ตทา โยสฺส อีฯ สิงฺคยุตฺตตาย สิงฺคินี, ตทฺธิตนฺตา อินีฯ ทฺวยํ อปุตฺติกายํฯ หนติสฺมา อิตฺถิยํ อ, หนติสฺส วโธ, นิคฺคหีตาคโม, ธสฺส โฌ จ, พนฺธ พนฺธเน วา, วญฺฌาฯ วส กนฺติยํ, อฯ
นวปฺปสูติกา ปจฺจคฺฆปสูตา โค เธนุ นาม, เธ ปาเน, นุฯ ทฺวยํ ปิยปุตฺตายํฯ วจฺฉํ กามยตีติ วจฺฉกามาฯ วจฺฉํ ลาตีติ วจฺฉลาฯ สวจฺฉกายมปิ ทฺวยมิทํ วทนฺติฯ
๔๙๙. ทฺวยํ มนฺถนกุมฺภิกายํฯ ‘‘คคฺค’’นฺติ สทฺทํราตีติ คคฺครี, นทาทิฯ มนฺถติ ยสฺส มนฺถนีฯ มนฺถ วิโลฬเน, ยุ, นทาทิ, ทฺเวปิ อิตฺถีฯ ยตฺเรกสฺมึ พหุปคฺคหยุตฺเต อเนเก พนฺธียนฺเต, ตตฺร สนฺทานาทิทฺวยํฯ สํปุพฺโพ ทา ทาเน สํยมนตฺโถ, กรเณ ยุฯ ทา ทาเน, โม, ทามํฯ
ทฺวยํ โควจฺเจฯ มิห เสจเน, โลฯ ควํ มีฬฺโห วจฺโจ โคมีฬฺโหฯ โคโต นิพฺพตฺโต โคมโย, ทฺเวปฺยนิตฺถีฯ ทฺวยํ ฆเตฯ สปฺป คมเน, อิ, สปฺปิ นปุํสเกฯ ฆร เสจเน, โตฯ หวิปฺยตฺรฯ
๕๐๐. ตํทิวสิยา ทธิโต, ทุทฺธา วา สมุพฺภตํ ฆตํ ตปฺปกติ จ นวนีตํฯ นวทธฺยาทีหิ นีตํ ปวตฺตํ โนนีตํ, วสฺโสฯ นวนีตมฺปิฯ ทฺวยํ ทธิสาเรฯ ทธิโน มณฺฑํ สาโร ทธิมณฺฑํฯ มส ปริมาเณ, ถุ, สสฺส โต, มตฺถุ นปุํสเกฯ
จตุกฺกํ ขีเร, ขิ ขเย, อีโรฯ ทุหฺยเตติ ทุทฺธํ, ทุห ปปูรเณ, โตฯ ปา ปาเน, ปาตพฺพนฺติ ปโย, ณฺโย, อาสฺสตฺตํฯ ถนโต สมฺภูตํ ถญฺญํฯ
ทฺวยํ ตกฺเกฯ ตีณิ กานิ ชลภาคานิ เอตฺถ สนฺตีติ ตกฺกํ, อิสฺสตฺตํ, ทฺวิตฺตญฺจฯ มถ วิโลฬเน, โต, ‘‘ยถาคมมิกาโร’’ติ อิการาคโม, อญฺญตฺร ปน –
‘‘อทฺโธทกสมายุตฺตํ, อุทสฺสิตมุทีริตํ;
ตกฺกํ ติภาคสํยุตฺตํ, มถิตนฺติ คโตทก’’นฺติฯ –
ตกฺกมถิตา เภเทนุตฺตา, คโตทกมิติ นิชฺชลํฯ
‘‘นิชฺชลํ มถิตํ สินิทฺธํ, ตกฺกนฺตุ ชลปาทิกํ;
อุทสฺสิตํ ชลทฺธญฺจ, โสตขฺยนฺตุ สโมทก’’นฺติฯ –
รตนมาลาฯ
๕๐๑. ขีราทโย ปญฺจ โคโต สญฺชาตรสาฯ ขีรํ นวํ, ทธิ ขีรโต ชาตํฯ ‘‘ขีรชํ ทธิมงฺคล’’นฺติ หิ รตนามาลาฯ ธา ธารเณฯ อิ, ทฺวิตฺตํ, นิปาตนาฯ ทธิโต วา ฆตํ, โนนีตญฺจฯ สพฺพเสโส ตกฺกํ, ขีรโตเยว วาฯ
ฉกฺกํ เอฬเกฯ พาธิยมาโนปิ น รวตีติ อุรพฺโภฯ รุ สทฺเท, โภฯ เมณฺฑ กุฎิลตฺเถ, โกฯ มิสติ ปทฺธเต อญฺญมญฺญํ เมโสฯ ‘‘สํหสเน เมโส, ปทฺธาย’มสมุนฺนตี’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ น รณตีติ อุรโณ, รณ สทฺเทฯ อว รกฺขเณ, อิฯ อวิ, ‘‘อวโย เสลเมสกฺกา’’ตฺยมรสีโห [อมร ๒๓.๒๐๗]ฯ ‘‘อชี’’ติปิ ปาโฐฯ อิล คติยํ, ณฺวุฯ อุณฺณายุปฺยตฺร, อุณฺณาโยคา อุณฺณายุ, ยุ, ลุหุ อุเภ อุโลมสสทฺทา จ รภเสน วุตฺตาฯ
๕๐๒. ติกํ อเชฯ วส นิวาเสฯ โต, วสฺโต, วตฺโตปิฯ อญฺเญ ตุ ‘‘วส คนฺธอทเน’’ติ จุราทิมาหุ, อช คมเน, น ชายตีติ วา อโชฯ ฉินฺทนฺโต คจฺฉตีติ ฉคลโก, โฉ เฉทเน, คมุ คมเน, โณ, มสฺส โล, โอสฺสตฺตํ, สกตฺเถ โก, ฉกลโกปิฯ ฉาโคปฺยตฺรฯ ทฺวยํ กรเภฯ วส กนฺติมฺหิ, โต, วสฺโสตฺตํ, อุส ทาเห วา, โอตฺตาทิ, โอฏฺโฐ, ทนฺตจฺฉเทปิฯ กร กรเณ, อโภฯ ‘‘ขรโภ’’ตฺเยเก ปฐนฺติฯ กเมลโก, มโย, มหางฺโคปฺยตฺรฯ
ทฺวยํ คทฺรเภฯ คทติสฺมา รโภ, คทฺรโภฯ ขํ กณฺฐวิวรํ มหนฺตมสฺสตฺถีติ ขโร, โรฯ จกฺกวา, พาเลยฺโย, ราสโภปฺยตฺรฯ จกฺกโยคา, วนฺตุฯ พลยุตฺตตฺตา พาเลยฺโยฯ รส สทฺเท, อโภฯ ทฺวยํ อวิยํฯ อุรณสฺส อยํ อุรณีฯ อวิโน เอสา อวีฯ อชาสทฺโท เอโก ฉาคิยํฯ อญฺเญ ตุ ‘‘อุรณี ตุ อชี อชา’’ติปิ ปาฐํ วตฺวา ติณฺณมฺปิ อุรณีปริยายตฺตํ วทนฺติ, เตสํ มเต อชีอชาสทฺทาปิ อุรณีปริยายา อตฺถีติ ทฎฺฐพฺพาฯ อถ วา ติกํ อชิยํฯ อุรณสทฺทสฺสาปิ อชปริยายสฺส สมฺภวโต ‘‘อุรณี ตุ อชี อชา’’ติ วุตฺตํ, วกฺขติ หิ อเนกตฺถวคฺเค ‘‘อุมฺมาเร เอฬโก อเช’’ติ [อภิธาน ๑๑๒๔ คาถา], อุรณปริยาโย เหตฺถ เอฬโกฯ
เวสฺสวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ