๔. จตุพฺพณฺณวคฺควณฺณนา
๓๓๒. สนฺตติปริยนฺตํ วํเสฯ กุล สนฺตานพนฺธูสุ, ภูวาทิ, โณ, กุลํ, วน สมฺภตฺติยํ, โสฯ สํตนุ วิตฺถาเร, โณฯ อภิมุขํ ชเนตีติ อภิชโน, โณฯ โค วุจฺจติ อภิธานํ, พุทฺธิ จ, เต ตายตีติ โคตฺตํฯ โคตฺรมฺปิฯ ควํ สทฺทํ ตายตีติ วา โคตฺตํ, ตา ปาลเนฯ อนุปุพฺโพ อิ คติยํ, กรเณ อฯ ตโนติสฺมาติ, สนฺตติ, นโลโป, อิตฺถิยํฯ
สนฺตติ ปนฺติวิตฺถาร-โคตฺเตสุ กวิภี มตา;
ปรมฺปรา ภเว จาปิ, ปุตฺตกญฺญาสุ สนฺตติฯ
ขตฺติยาทโย ขตฺติยพฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทา จตฺตาโร วณฺณา กุลานิ ภวนฺติ, เอเต หิ อญฺญมญฺญมสงฺกรโต วณฺเณตพฺพโต ฐเปตพฺพโต วณฺณาติ วุจฺจนฺเตฯ วณฺณ ฐปเนฯ
๓๓๓-๓๓๔. ฉกฺกํ กุลีเนฯ กุลสฺสาปจฺจํ กุลิโน, อิโน อปจฺเจฯ โสภโน ชโน สชฺชโนฯ สปรตฺถํ สาเธตีติ สาธุ, สาธ สํสิทฺธิมฺหิ, อุฯ สภายํ สาธุ สโภฺยฯ สาธฺวตฺเถ โยฯ อย คติยํฯ อยิตพฺโพ อุปคนฺตพฺโพติ อยฺโย, กมฺมนิ โยฯ มหากุลสฺสาปจฺจํ มหากุโล, โณฯ
ภูภุชนฺตํ ราชสามญฺเญฯ อติเตชวนฺตตาย วิเสเสน ราชเต ทิพฺพเตติ ราชา, ราช ทิตฺติยํฯ ภุยา ภูมิยา ปติ ภูปติ, ภุํ ปาเลตีติ วา ภูปติ, ปา รกฺขเณ,ติ, รสฺโสฯ ปถวิยา อิสฺสโร ปตฺถิโว, โณ, ทฺวิตฺตํ, อิตฺตญฺจฯ ชคติํ ภูมึ ปาเลตีติ ชคติปาโล, กมฺมนิ โณฯ ทิสานํ ปติ ทิสมฺปติ, ทิสา, ทิสฏฺเฐ วา ปาเลตีติ ทิสมฺปติ, รสฺสตฺตํ, นิคฺคหีตาคโม จฯ ภุํ ภูมึ ภุญฺชตีติ ภูภุโช, ภุช ปาลนชฺโฌหรเณสุ, อิธ ปาลเน, รุธาทิฯ มหิขิโตปฺยตฺรฯ ขิ นิวาสคตีสุ, มหึ อขิ คตวา มหีขิโตฯ
๓๓๕. ปชฺชทฺธํ มุทฺธาภิสิตฺเต ชาติขตฺติเย, ‘‘ราชชจฺเจ จ ขตฺติเย’’ติ วจนโตฯ รญฺโญ ขตฺติยสฺสาปจฺจํ ราชญฺโญ, ญฺโญ อปจฺเจฯ ‘‘ขตฺติโย ตุ วิรา ขตฺตํ, ราชญฺญทฺวิชลิงฺคโน’’ติ รภส, รตนโกเสสุ ปริยายาฯ ขตฺตสฺสาปจฺจํ ขตฺติโย, อปจฺเจ อิยปจฺจโย ทิสฺสเต, เขตฺตานํ อธิปติภูตตฺตา วา ขตฺติโยติอาทิกปฺปิกราชา วุจฺจติ, ตปฺปภวตฺตา ปน มุทฺธาภิสิตฺเตสฺวปิ ตํสมญฺญา, เอสฺสตฺตํฯ ขตฺตสฺสาปจฺจํ ขตฺตํ, โณฯ รชฺชาโรปนสมเย ทกฺขิณาวฎฺฎสงฺโขทเกน คงฺคานีเตน มุทฺธนิ ขตฺติยกญฺญาทีหิ อภิสิตฺตตฺตา มุทฺธาภิสิตฺโต, ปฐมขตฺติโยฯ ตปฺปภวตาย ปน อนภิสิตฺตา จ มุทฺธาภิสิตฺตาขฺยา, ยถา – พฺรหฺมพาหุชสฺส วํเส ชาตสฺสาปิ พฺรหฺมพาหุโชฯ พฺรหฺมพาหุโต ชาตตฺตา พาหุโชติ หิ นิกายนฺตริกานํ ลทฺธิฯ ยสฺมึ ปน ราชินิ อเสสา สามนฺตา ปณมนฺติ, โส อธิสฺสราโขฺย [อมร ๑๘.๒]ฯ สํ สตฺโต ลคฺโค อนฺโต ยสฺสา สา สมนฺตา, สวิสยานนฺตรา ภูมิ, สมนฺตาย อิเม สามนฺตา, อนนฺตรราชาโนฯ
ทฺวยํ จกฺกวตฺตินิฯ สพฺพภูมิยา อิสฺสโร สพฺพภุมฺโม, ณฺโยฯ ปุญฺโญปนีเตน จกฺกรตเนน วตฺตเต อสาธุทมนิกาทิราชวตฺตํ อนุติฎฺฐตีติ จกฺกวตฺตี, ณี, จกฺกรตนํ วตฺเตติ อากาเส อตฺตโน ปุรโต คมยตีติ วา จกฺกวตฺตี, ปุญฺญจกฺกํ, จตุจกฺกํ วา สตฺเตสุ วตฺเตติ, เต วา อสฺมึ วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตี, จกฺกรตนุปฺปาทนตฺถํ ทฺวาทสวสฺสจริตํ ทสราชธมฺมํ วตฺตเมตสฺสตฺถีติ วา จกฺกวตฺตีฯ ตตฺถ อนฺโตชนสฺมึ พลกาเย ธมฺมิการกฺขาวรณคุตฺติยา สํวิธานํ, ขตฺติเยสุ, อนุยุตฺเตสุ, พฺราหฺมณคหปติเกสุ, เนคมชานปเทสุ, สมณพฺราหฺมเณสุ, มิคปกฺขีสุ, อธมฺมการปฎิกฺเขโป, อธนานํ ธนุปฺปาทนํ, สมณพฺราหฺมเณ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหปุจฺฉนนฺติ อิทํ ทสวิธํ จกฺกวตฺติวตฺตํ, อิทเมว จ คหปติเก, ปกฺขิชาเต จ วิสุํ กตฺวา คหณวเสน ทฺวาทสวิธมฺปิ ทีเปสุฯ จตูสฺวปิ ทีเปสุ อาณาธมฺมจกฺกานิ สตฺเตสุ ปวตฺเตตีติ วา จกฺกวตฺตีฯ อญฺโญ อสพฺพภุมฺโม อนวกาโส สามนฺโต ภูโป มณฺฑลิสฺสโร นามฯ สยมาณาปวตฺติฎฺฐานวเสน ปริจฺฉินฺนสฺเสว มณฺฑลสฺส อิสฺสโร, น สพฺพมณฺฑลสฺสาติ มณฺฑลิสฺสโรติปิฯ เอตฺถ จ ‘‘สพฺพภุมฺโม, จกฺกวตฺตี’’ติ ทฺวีหิ นาเมหิ จตุทีปิสฺสโร ราชา ทีปิโต, อิธานาคเตปิ สงฺคเหตฺวา กถิเตน อธิสฺสรปเทน เอกทีปิสฺสโร ราชา, มณฺฑลิสฺสรปเทน ปเทสิสฺสโร ราชา ทีปิโตฯ อถ วา มณฺฑลิสฺสรปเทน เอกทีปิสฺสโร ราชา, เสเสหิ ราชราชญฺญาทีหิ พาหุชปริยนฺเตหิ ปเทสิสฺสโร ทีปิโตฯ
๓๓๖. ทฺวยํ ราชเภเทฯ สุขุมตาย ลีนา อปากฎา ฉวิโย เยสํ เต ลิจฺฉวิโนฯ ลิจฺฉวี จ วชฺชี จาติ ทฺวนฺโทฯ ทฺวยํ สมฺมาสมฺพุทฺธกุเล ราชินิฯ ปุริมตรสมฺภูเต สกฺยกุเล สญฺชาตตฺตา สกฺโย, โณฯ สกฺโกปิฯ สกฺเย ภโว สากิโย, อิโย, ยโลโป, ทีโฆ จฯ
ปญฺจกํ พุทฺธปุตฺตสฺสายสฺมโต ราหุลสฺส มาตริฯ ภทฺท กลฺยาเณ, โสเขฺย จฯ กุลาจารรูปาทิวเสน กลฺยาณตฺตา ภทฺทาฯ กจฺจสฺสาปจฺจํ กจฺจานา, อปจฺจส ทฺโทยํ นิจฺจํ นปุํสเก ปุตฺเต, ปุตฺติยญฺจ ภวตีติฯ ‘‘ราหุ วิย จนฺทํ มม นิกฺขมนํ ลาตุกาโม จายํ เม ปุตฺโตติ ราหุโลติ นาเมน ภวิตพฺพ’’นฺติ มนสิ กตฺวา ‘‘ราหุ ชาโต, พนฺธนํ ชาต’’นฺติ ปิตรา วุตฺโต สิกฺขากาโม อายสฺมา ราหุโลเยเวตฺถ ราหุโล, ตสฺส มาตา ราหุลมาตา, พิมฺพํ วุจฺจติ สรีรํ, อติสยวณฺณสรีรยุตฺตตาย พิมฺพา, วมิธาตุมฺหา วา โพ, วสฺส พตฺตํฯ ยโส วุจฺจติ ปริวาโร, กิตฺติ จ, เต ธาเรตีติ ยโสธรา, มนาทิตฺตา อสฺโสฯ
๓๓๗-๓๓๙. เยสํ ขตฺติยานํ ธนํ สตํ โหติ, กีทิสํ ตํ ธนํ? นิธานคํ ปถวาทีสุ นิธานวเสน คตํ ปวตฺตํ, เตสํ ธนานํ สตํ กหาปณานํ, กิตฺตกปฺปมาณานํ? โกฎีนํ สตํฯ เกน ปริจฺเฉเทน? เหฎฺฐิมนฺเตน เหฎฺฐิมโกฎฺฐาเสน, เหฎฺฐิมปริจฺเฉเทน วา โกฎีนํ สตํ โหติฯ ทิวสวฬญฺโช ทิวเส ทิวเส วฬญฺชิตพฺโพ ปน กหาปโณ วีสตมฺพณมตฺตํ โหติ, เต ขตฺติยา ‘‘ขตฺติยมหาสาลา’’ตฺยุจฺจนฺเตฯ มหนฺโต ธนสาโร เยสนฺเต มหาสาลา, ลตฺตํ, อมฺพณมตฺร เอกาทสโทณมตฺตํฯ
เยสํ ทฺวิชานํ พฺราหฺมณานํ นิธานคานิ นิธานวเสน ปวตฺตานิ อสีติโกฎิธนานิ โหนฺติ, ทิวสวฬญฺโช ปน กหาปโณ ทสมฺพณมตฺตํ โหติ, เต ทฺวิชา ‘‘ทฺวิชมหาสาลา’’ตฺยุจฺจนฺเตฯ
นิธานเค, วฬญฺเช จ ธเน ตทุปเฑฺฒ เตสํ ทฺวิชมหาสาลานํ ธนสฺส อุปฑฺฒภาเค สติ คหปติมหาสาลา นาม สิยุํ, อุภยตฺราปิ เหฎฺฐิมนฺเตเนว ธนปริจฺเฉโทฯ
๓๔๐. โย น หีโน, น จุกฺกฏฺโฐ, มชฺฌิมาธิการพฺยวฎฺฐิโต ราชปุตฺตเสนาปติมหากณิตฺถราทิ, โส มหามตฺโตฯ มหตี มตฺตา ปริจฺเฉโท ยสฺส มหามตฺโต, รูปเภเทน ปฎฺฐานํ กฺลีวํฯ
‘‘ปกติยํ มหามตฺเต, ปญฺญายํ ปรมตฺตนิ;
นปุํสกํ ปธานํ ตํ, เอกตฺเต ตุ’ตฺตเม สทา’’ติฯ
รภโส จฯ ‘‘มหามตฺโต, ปฎฺฐาโน จา’’ติ ตุ ปุํสกณฺเฑ โวปาลิโตฯ ปกฏฺเฐ ติฎฺฐตีติ ปฎฺฐานํ, ยุ [อภิธานปฺปทีปิกา ฎีกา ๙๘๓, ๑๑๒๓ คาถาสุปิ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ
ปญฺจกํ มนฺตินิมฺหิฯ มติปฺปธาโน สจิโว สหาโยฯ อิติกตฺตพฺพตาวธารณํ มนฺโต, ตํโยคา มนฺตินีฯ อสฺสตฺถฺยตฺเถ อินี, อถ วา มนฺเตน นยตีติ มนฺตินี, อถ วา มนฺตโยคา มนฺติ, เนตีติ นี, มนฺติ จ นี จาติ มนฺตินีฯ ‘‘มติสจิวมนฺตินี’’ติปิ ปาโฐ, ตทา ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา ทฺวนฺโทฯ รญฺญา สห ชีวตีติ สชีโวฯ สจเต สมเวโต ภวตีติ สจิโวฯ สจ สมวาเย, โว, อิการาคโม จฯ สพฺพกิจฺเจสุ รญฺญา มนฺเตน อมา สห ภวตีติ อมจฺโจ, อมาสทฺโทยํ นิปาโต สหตฺเถ จฺจปจฺจโยฯ สชีวมตฺเต จามจฺจสทฺโท วตฺตติฯ ทฺวยํ เสนาปติมฺหิฯ เสนํ นยตีติ เสนานีฯ จมูนํ เสนานํ ปติ จมูปติฯ
๓๔๑. นฺยาสาทีนํ อิณาทานทายวิภาคาทีนํ วิวาทานํ โวหารานํ อุปทฎฺฐริ อุปทสฺสิเต อกฺขทสฺโส, อกฺเข โวหาเร ปสฺสตีติ อกฺขทสฺโส, โณ, ธมฺมาธิกรณิโยฯ ปุจฺฉาวิวาโก, ปญฺหวิวาโกปฺยตฺรฯ
ปชฺชฑฺฒํ ปฎิหาเรฯ ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก, ณิโก, โอการาคโมฯ ปฎิหรติ วิญฺญายติ เตนาติ ปฎิหาโร, โณฯ ทฺวาเร ติฎฺฐตีติ ทฺวารฏฺโฐ, สกตฺเถ โกฯ ทฺวารปาลโกฯ ทฺวารฎฺฐิโต, ทสฺสโกปฺยตฺรฯ
๓๔๒. ราชูนํ องฺครกฺขคโณ อนีกฏฺโฐติ มโตฯ ‘‘รกฺขิวคฺโค ตุ โย รญฺญํ, โส’นีกฏฺโฐ’ภิธียเต’’ติ อมรมาลายญฺจ, อนีเกน สมูเหน ติฎฺฐตีติ อนีกฏฺโฐ, โณฯ
ทฺวยํ มหลฺลเกฯ กญฺจุกํ โจฬํ, ตํโยคา กญฺจุกีฯ โสกํ วินฺทตีติ โสวิทลฺโลฯ วิท โลเภ, โล, กโลโปฯ ถาปติ, โสวิโทปฺยตฺรฯ ทฺวยํ เสวเกฯ ปภุโน ปจฺฉา ชีวตีติ อนุชีวี, ณีฯ เสว เสวเน, ภู, ณฺวุฯ อตฺถีปฺยตฺรฯ อตฺถ ยาจนายํฯ อตฺถนมตฺโถ, อาสีโส, ตํโยคา อตฺถีฯ
๓๔๓. ทฺวยํ อธิกมตฺเตฯ คาเมสุ อธิกตฺตา อธิกา อิกฺขา อนุภวนเมตสฺส อชฺฌกฺโข, อิสฺสตฺตํฯ อธิกํ กโรตีติ อธิกโตฯ อิทํ ทฺวยํ ถายุกโคปานํ ทฺวินฺนมฺปิ นามํฯ ตตฺร เอกคาเม อธิกโต ถายุโก, พหูสุ คาเมสฺวธิกโต โคโปฯ วุตฺตญฺจามรโกเส ‘‘ถายุโกธิกโต คาเม, โคโป คาเมสุ ภูริสู’’ติฯ [อมร ๑๘.๗] รุทฺเทนาปิ วุตฺตํ ‘‘คาเมสฺวธิกเต โคโป, โคฎฺฐชฺฌกฺเขปิ วลฺลโภ’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๘.๗]ฯ
ทฺวยํ สุวณฺณรชตชฺฌกฺขานํ ทฺวินฺนมฺปิ นามํฯ หิรญฺญํ วุจฺจติ อกตสุวณฺณาทิ, ตตฺร นิยุตฺโต เหรญฺญิโกฯ กน ทิตฺติคติกนฺตีสุ, นิปุพฺโพ, โข, นิกฺโข, สุวณฺณาทิวิกาโร, ตตฺร นิโยโค นิกฺขิโกฯ วิเสสโต ปน สุวณฺณชฺฌกฺเข โภริโกฯ ภูริสทฺโท สุวณฺเณ, ตํโยคา โภริโกฯ รูปฺยาชฺฌกฺเขนิกฺขิโก, ตสฺมา’ย’มุภยตฺราปิ เหรญฺญิโกติ สามญฺญสฺมึเยวฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘โภริโก กนกาชฺฌกฺโข,
รูปฺยา’ชฺฌกฺโข ตุ นิกฺขิโก’’ติ [อมร ๑๘.๗]ฯ
สสฺส อตฺตโน วิชิคีสภูตสฺส เทสานนฺตโร สมนฺตโต มณฺฑลีภูโต ราชา สตฺตุรุจฺจเต เอกตฺถาภินิเวสิตตฺตาฯ ตโต ปรํ วิชิคีสภูมฺเยกนฺตริโก มิตฺโต เอกตฺถการิตฺตโนปการตฺตาฯ อริวิชิคีสมิตฺตานํ ปน มณฺฑลานํ พหิภูโต ทูรมณฺฑลฏฺโฐ วิชิคีสภูมิยา อจฺจนฺตพฺยวหิโต พลาธิโกปิ โย นาปกโรตฺยุปกาโรติ วา, ส อุทาสีโน ทูรมณฺฑลตฺเตโนปการตฺตาฯ ทูรมณฺฑเล อาสตีติ อุทาสีโน, อุปุพฺโพ อาส อุปเสวเน, ยุ, อสฺสิ, ทาคโม จฯ สตฺตุมภิยุญฺชมานสฺส วิชิคีสสฺส สตฺตุหิตาย โย ปณฺหึ คณฺหติ ปิฎฺฐิโต วตฺตติ, โส ปณฺหิคฺคาโหฯ ‘‘ปณฺหิ ปจฺฉา ปทํ วิชิคีสสฺสา’’ติ รตนโกเสฯ ‘‘ปณฺหิปาเท พฺยูหปิฏฺเฐ’’ติ [ติกณฺฑเสส ๓.๓.๑๓๔] ติกณฺฑเสโสฯ ‘‘ปณฺหิ ปจฺฉิมภาเค จ, ปาทมูโลมทิฎฺฐิสุฯ เสนาปิฏฺเฐ กุมฺภิยญฺเจ’’ติ ตุ นานตฺถสงฺคเหฯ
๓๔๔-๓๔๕. ทิฎฺฐนฺตํ ริปุมฺหิฯ มิตฺตปฎิปกฺขตฺตา อมิตฺโต, รปตฺยวณฺณํ รชเตติ ริปุ, อุ, อิตฺตํ, รป, ลป, ชป, ชปฺป วจเน วาฯ เวรํ วิโรโธ ยสฺสตฺถีติ เวรี, อี, ทุกฺขเหตุตฺตา สปตฺติ อิว สปตฺโต, อิวตฺเถ อการปจฺจโยฯ อร คมเน,ติ, ภูวาทิตฺตา อาคโมฯ สท สาทเน, ตุ, ภูวาทิ, สตฺตุ, ยวาทิจุณฺเณปิฯ อร คมเน, เวรมรตีติ อริ, รสฺสนฺโต อิฯ สปตฺตาทีนํ จตุนฺนํ ทฺวนฺโท, ‘‘พฺยญฺชโน จ วิสํโยโค’’ติ สุตฺเต จคฺคหเณน เอกตการสฺส โลโป จฯ ปติยมตฺถนํ ปจฺจตฺโถ, ตํโยคา ปจฺจตฺถิโก, ปติยํ วิปรีตคมนํฯ ปนฺถ คติยํ, จุราทิฯ ปริปนฺโถ ปริสฺสวฎฺฐานํ, ตํโยคา ปริปนฺถีฯ ปฎิวิรุทฺโธ ปกฺโข สหาโย ปฎิปกฺโข, ตถา วิปกฺโขฯ น หิโต อหิโตฯ หึสายํ รมตีติ [ปรตีติ (?)] ปโร, กฺวิฯ ปฎิปกฺขภาเวน อมติ คจฺฉตีติ ปจฺจามิตฺโต, อม คมเน, โต, ทฺวิตฺตํฯ นตฺถิ เอตสฺมา อีติ อุปทฺทโวติ อนีโต , มิตฺโต, ตปฺปฎิปกฺโข ปจฺจนีโต, โส เอว ปจฺจนีโก, ตสฺส โก, ยถา นิยโกฯ วิโรโธสฺสตฺถีติ วิโรธี, อีฯ ทิส, ทุส อปฺปีติยํ, ทิวาทิฯ วิทุสฺสนสีลตาย วิทฺเทสี, ทฺวิตฺตํ, อิสฺเสตฺตํฯ ทุสฺสตีติ ทิโส, อฯ ตปจฺจเย ทิฏฺโฐ, ธาตฺวนฺเตน สห ฎฺฐาเทโสฯ ทฺเวสโณ, ทุหทโย, ทสฺสุ, สาตฺตโว, อภิฆาตีปฺยตฺรฯ
ทฺวยํ อนุกูลเนฯ อนุโรธนํ อนุโรโธ, โณฯ รุธ อาวรเณฯ อนุรูปํ ปวตฺตนํ อนุวตฺตนํ, วตุ วตฺตเน, ภู, ยุฯ
๓๔๖. ปญฺจกํ มิตฺตสามญฺเญฯ มิท สฺเนเห, ภูวาทิ, โต, วยสา ตุลฺโย วยโส, มูลวโยสทฺเทหิ สญฺญายํ สปจฺจโย [ยปจฺจโย (?) ปาณินิ ๔.๔.๙๑ สุตฺตํ ปสฺสิตพฺพํ], สพฺพการิเยสุ สห วยตีติ วา วยโส, วย คมเน, สหสฺส โส วณฺณวิปริยโยฯ สห อยติ กิจฺเจสูติ สหาโย, อย คมเน, สหสฺส สาภาโว, ยถา สหธมฺมิโกฯ สห วา หานิ, อโย วา วุฑฺฒิ ยสฺส สหาโย, ติปทพหุพฺพีหิ, ยถา ปรกฺกมาธิคตสมฺปทาฯ อถ วา หานิ จ อาโย จ หายา, นิโลโป, เต ยสฺส อตฺถิ, โส สหาโย, ‘‘สปกฺขโก, สโลมโก’’ตฺยาทีสุ วิย สสทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถตฺตาฯ สุนฺทรํ หทยเมตสฺสาติ สุหทโย, อโลโป, ทฺยสฺส โช, โสว สุหชฺโชฯ สห ปริสหเนฯ ปริสหนํ อทุสฺสนํ, โข, หโลโป, สขา, ราชาทิ, สมาโน ขฺยาโต ปตีโต วา สขา, ยโลโป, สมานสฺส จ สภาโวฯ สินิทฺโธ, สฺนิทฺโธ, สวโยปฺยตฺรฯ สขฺยสตฺตปทินา ปน เมตฺติยํ วตฺตนฺติฯ สขิมฺหิ ภวํ สขฺยํฯ สตฺตหิ ปเทหิ อวคมฺยเตติ สตฺตปทินํ [สตฺตปทีน (อมร ๑๘.๑๒)], อิโนฯ
ทฺวยํ อเภชฺชมิตฺเตฯ สพฺพกาลํ ภชตีติ สมฺภตฺโต, ภช เสวายํ, ภูวาทิฯ ทฬฺโห ถิโร มิตฺโต ทฬฺหมิตฺโตฯ ทฺวยํ ทิฎฺฐมตฺตมิตฺเตฯ กิญฺจิ กาลํ ปสฺสิตพฺโพติ สนฺทิฏฺโฐฯ สํสทฺโทยมปฺปตฺโถฯ ทิส เปกฺขเน, ทสฺสนํ ทิฎฺฐํ, ตํ มตฺตา ปมาณเมตสฺส ทิฎฺฐมตฺตโก, สกตฺเถ โกฯ
๓๔๗. ทฺวยํ จรปุริเส ตาปสาทิรูเปน จรมตฺเตฯ จรติ ชานาติ ปรจกฺกนฺติ จโร, อ, จาโรปิ, โณฯ คุฬฺหปุริโส คุตฺตปุริโสฯ ยถารหวณฺโณ, ปณิธิ, อปฺปสโป, ผสฺโสปฺยตฺรฯ ตตฺราทิทฺวยํ วาณิชกสิพลลิงฺคภิกฺขุกจฺจายนาทิเลเสน ถายินิจเรฯ อิตเร อิธาคตสทิสตฺเถฯ วณฺโณ ปกาโร, ยถารหวณฺโณ ยถารหปฺปกาโรฯ เยน ปรจกฺกํ สกฺกา ญาตุํ ตปฺปการวา อิจฺจตฺโถฯ ปณิธิยฺยเต เญยฺยมสฺมึ ปณิธิ, อิฯ อปกฎฺฐํ สปฺปติ จรตีติ อปสปฺโป, อฯ ผุส พาธนผุสเนสุ, อ, ผสฺโสฯ
ติกํ ปถิเกฯ ปเถ คจฺฉตีติ ปถาวี, วี, ทีโฆฯ อิโก, ปถิโกฯ อทฺธนิ มคฺเค คจฺฉติ สีเลนาติ อทฺธคูฯ อทฺธโคปฺยตฺรฯ
ทฺวยํ ทูเตฯ ทุ ปริตาเป, โตฯ สนฺเทสํ วาจิกํ หรตฺยเนเนติ [หรตีติ (?)]ฯ
ทฺวยํ โชติสิเกฯ คณยตีติ คณโก, ณฺวุฯ มุหุตฺตํ กาลวิเสสํ ชานาตีติ มุหุตฺติโก, วาคฺคหเณน น วุทฺธิฯ สํวจฺฉโร, โชติสิโก, เทวญฺญู, โมหุตฺโต, ญาณิโก, กาตนฺติโกปฺยตฺรฯ กตนฺโต เทวมตฺตํ, ตํ ชานาตีติ กาตนฺติโกฯ
๓๔๘. ทฺวยํ เลขเกฯ ลิข เลขเน, ภู, ณฺวุฯ ลิเปน มสฺโยปเทเสน ภวตีติ ลิปิ, อิ, วณฺณสณฺฐาโน, ตํ กโรตีติ ลิปิกาโรฯ อกฺขรจโณ, อกฺขรจุญฺจุปฺยตฺรฯ จน ทาเน, ภูฯ จญฺจุ คติยํฯ
เมลานนฺทา มสิมณิ, เมลนฺธุ วณฺณกูปิกา;
มสิชลนฺตุ เมลา จ, ปตฺตญฺชนํ มสิ ทฺวิสุฯ
เลขนี วณฺณตูลี จ, วณฺณกกฺขรตูลิกา;
วณฺณทูโต โสตฺถิมุโข, เลโข วาจิกหารโกฯ
กาจนกิตลิโก จ, กาจนํ ตนฺนิพนฺธนํ;
เลขฺยฎฺฐานํ คนฺถกุฎิ, มุทฺทา ปจฺจยการินี [ติกณฺฑเสส ๒.๘.๒๗, ๒๘, ๒๙]ฯ
ทฺวยํ วณฺเณฯ วณฺณียติ ปกาสียติ อตฺโถ เยน, โส วณฺโณ, วณฺณ ปกาสเนฯ น ขรติ น ขียตีติ อกฺขโร, ขร วินาเส, ขิ ขเย วา, ตทา อโรฯ ลิขนํ, ลิปิ, ลิขิ อิเม วณฺณสณฺฐาเน วตฺตนฺติฯ ลิปิลิขิโย อิตฺถิยํฯ
เภทาทโย อิเม จตุโร อุปายา สตฺตุวิชยการณานิฯ สตฺตุวิชยมุปคจฺฉนฺติ เอเตหีติ อุปายาฯ ปรสฺมา วิสิเลสนํ เภโทฯ
สฺเนหราคาปนยนํ , สํหาโสปฺปาทนํ ตถา;
สนฺตชฺชนญฺจ เภโทยํ, วิญฺญูหิ ติวิโธ มโต [กามนฺทกียนีติสาร ๑๗.๘]ฯ
ตตฺรายํ ตวานุคฺคเตน ปวุทฺโธ ปาสาทตรโว วิย อตฺตานญฺโจจฺฉินฺทิสฺสตีติ สงฺกายํ ชนิตายํ สฺเนหภตฺติญฺจาปนยติฯ อภิภวนญฺโจปาทยติ [ปทฺธญฺโจปาทยติ (ก.)]ฯ อญฺญสฺส จ ปริยปจฺจามิตฺตานุคฺคหณสฺส มรณเมวนฺโต ภวิสฺสตีตฺเยวํปการมภิภยนํ สนฺตชฺชนํฯ
วโธตฺถคฺคหณญฺเจว, ปริกฺเลโส ตเถว จ;
อิติ ทณฺฑวิธญฺญูหิ, ทณฺโฑปิ ติวิโธ มโต [กามนฺทกียนีติสาร ๑๗.๙]ฯ
ปริกฺเลโส พนฺธนตาฬนาทิฯ
อญฺญมญฺโญปการานํ, ทสฺสนํ คุณกิตฺตนํ;
สมฺพนฺธสฺส สมกฺขานํ, อายติํ สมฺปกาสนํฯ
วาจา เปสลยา สาธุ, ตวาหมิติ จปฺปณํ;
อิติ สามวิธญฺญูหิ, สามํ ปญฺจวิธํ มตํ [กามนฺทกียนีติสาร ๑๗.๔-๕]ฯ
‘‘อสฺมึ เอวํ กเต อิทํ อมฺหากํ ภวิสฺสตี’’ติ อาสาทสฺสนํ อายติสมฺปกาสนํฯ อปฺปณมิตฺยงฺคสฺส ทานํฯ
ทานญฺจ ปญฺจธา สารสฺสาสารสฺส จ ทพฺพสฺส คหิตสฺส สมปฺปณํ, ตถาคหิตสฺสานุโมทนํ, ตถา อปุพฺพทานํ, ตถา ‘‘อมุสฺส ทพฺพํ คณฺหาหิ, ตเถว ภวิสฺสตี’’ติ ปรเสสุ สยํ คาหปฺปวตฺตนํ, ตถา อิณปฺปโมจนญฺเจติฯ ยถาห –
‘‘โย สมฺปตฺตธโนสฺสคฺโค, อุตฺตมมชฺฌิมาธโม;
ปติทานํ ตถา ตสฺส, คหิตสฺสานุโมทนํฯ
ทพฺพทาน’มปุพฺพญฺจ , สยํ คาหปฺปวตฺตนํ;
เทยฺยสฺส ปฎิโมกฺโข จ, ทานํ ปญฺจวิธํ มต’’นฺติ [กามนฺทกียนีติสาร ๑๗.๖-๗]ฯ
เอเต จตฺตาโร อุปายา มายาทีสฺเววนฺโตคธา, ตถา หิ มาโยเปกฺขา จ ทณฺฑนฺโตคธาฯ อินฺทชาลญฺจ เภเท อนฺโตคธํฯ เกจิ ปนาหุ
‘‘สามํ ทานญฺจ เภโท จ, ทณฺโฑ เจติ จตุกฺกกํ;
มาโยเปกฺขินฺทชาลญฺจ, สตฺโตปายา ปกิตฺติตา’’ติ [กามนฺทกียนีติสาร ๑๗.๓]ฯ
๓๔๙. นามมตฺเตน วุตฺตานํ เภทาทีนมิทานิ ปริยายานฺยาหฯ ตตฺร ทฺวยํ เภเทฯ ชป มานเส จ [ชโป จินฺตนวาจาสุ (ธาตฺวตฺถสงฺคห, ๑๓๕ คาถา)], ภู, โณฯ ภิทิ ทฺวิธากรเณ, โณฯ
ติกํ ทณฺเฑฯ ทณฺฑ นิปาตเน, จุราทิฯ สโห วุจฺจติ พลํ, ตพฺภวํ สาหสํฯ ทมนํ ทโม, ทีฆปฎิเสโธฯ
๓๕๐. สามํ สุทฺทวคฺเค, ทานญฺจ พฺราหฺมณวคฺเค กเถสฺสติฯ สามฺยาทโย สตฺตเรวาจริยมเตฯ ปรมฺปโรปการิตฺตา รชฺชสฺสงฺคานิฯ ปกฎฺฐมุปกุพฺพนฺติ รชฺชนฺติ ปกติโยติ โจจฺจนฺเตฯ วุตฺตญฺจ กามนฺทกีเย –
‘‘สามฺย’มจฺจญฺจ รฎฺฐญฺจ, ทุคฺคํ โกโส พลํ สขา;
ปรมฺปโรปการีทํ, สตฺตงฺคํ รชฺชมุจฺจเต [กามนฺทกียนีติสาร ๔.๑]ฯ
อมจฺจรฎฺฐทุคฺคานิ , โกโส ทณฺโฑ จ ปญฺจโม;
เอตา ปกติโย วุตฺตา, วิชิคีสสฺส ราชิโนฯ
เอตา ปญฺจ ตถา มิตฺตํ, สตฺตโม ปถวีปติ;
สตฺตปฺปกติกํ รชฺชํ, อิจฺจาห สูรปูชิโต’’ติฯ
ตตฺร โปรเสณีนํ ปธานภาเวปิ สติ รฎฺฐคฺคหเณน, พลคฺคหเณน วา คหณสิทฺธนฺติ เนห วิสุํ คหณํ กตํ, อมรโกเส ปน ทฺวีหิ คหเณ สิทฺเธปิ ปธานตฺตาขฺยาปนตฺถํ วิสุํ คหิตาฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺร –
‘‘สามฺย’มจฺโจ สขา โกโส, รชฺชทุคฺคพลานิ จ;
รชฺชงฺคานิ ปกตโย, โปรานํ เสณิโยปิ เจ’’ติ [อมร ๑๘.๑๗]ฯ
เอสญฺจ สามฺยมจฺจรฎฺฐทุคฺคโกสพลสขีนํ ปุพฺพตรสฺส ครุตฺตํ วิญฺเญยฺยํ, อิห ตุ นามลิงฺคานุสาสเน อภิธานสตฺเถ อนุปโยคโต ยถากฺกมํ ครุตฺตํ น วตฺตุมิจฺฉตีติ พฺยติกฺกเมโนปญฺญาโส กโตฯ
สุวณฺณาทิมยภณฺฑาคารํ โกโส, ปพฺพโตทกรุกฺขาทีหิ ทุคฺคมํ ปุรํ ทุคฺคํ, วิชิตํ ชนปทวตี ภูมิ, พลํ จกฺกํ, ตญฺจ โมลภตเสณิสหายามิตฺตาฎวิกเภเทน ฉพฺพิธํฯ ตตฺร กมาคตํ โมลํ, เวตนสมฺพนฺธํ ภตํ, โปรํ พลํ เสณี, สหายภูตํ สหาโย, อมิตฺตภูตํ อมิตฺตํ, อฎวิกํ อฎวิสหาโย มิตฺตํฯ ตทปิ สหชฺชํ, ปากตํ, กิตฺติมญฺเจติ ติวิธํฯ ‘‘ลิงฺเค สภาเว ปกติ, โปรามจฺจาทิโยนิสุฯ ติลิงฺคํ คุณสามฺเยปี’’ติ [พฺยาขฺยาสุธา ๑.๔.๒๙] รุทฺโทฯ
๓๕๑. ปภาวาทีนํ วสา สตฺติโย นาม ติสฺโส ภวนฺติฯ สก สตฺติยํ,ติฯ ตตฺร ยํ สนฺธาทีนํ, เภทาทีนญฺจ ยาถาวโต อวฎฺฐาปนํ, ตํ ญาณพลํ มนฺตสตฺติ, สกสมฺปตฺตุปฺปตฺติยํ โกสทณฺฑา ปภูสตฺติ, เตสํเยว ปภุตฺตสมฺปาทเน สามตฺถิยโตฯ วุตฺตญฺจ ‘‘โกสทณฺฑพลํ ปภูสตฺติ’’ริติ [จินฺตามณิฎีกายมฺปิ]ฯ พลวตี อุสฺสาหเจฎฺฐา อุสฺสาหสตฺติฯ วุตฺตญฺจ ‘‘วิกฺกมพลมุสฺสาหสตฺติ’’ริติ [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๘.๑๙ จินฺตามณิฎีกายมฺปิ]ฯ
ปภาวาทีนํ สการณํ สรูปํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปภาโว’’จฺ จาทิฯ ทมนํ ทณฺโฑ, ตทตฺถิยา พลมฺปิ ทณฺโฑฯ ตโต ชาตํ ยํ เตโช, ตํ ปภาโวฯ ตโต ชาโต โย เตโช, โส ‘‘ปภาโว’’ติปิ ปุลฺลิงฺเคน โยชนียํฯ ปภวนฺติ เตชสฺสิโน อเนเนติ ปภาโว, โณฯ ปกฏฺโฐ วา ภาโว ปภาโวฯ โกโส ธนํ, ตโต ชาโต โย เตโช, โส ปภาโว นามฯ ตถา โกสโช เตโช ธเนน สตฺตูนมุปกรณํฯ ปตปนฺติ เตชสฺสิโน ภวนฺตฺยเนเนติ ปตาโป, โณฯ
๓๕๒. ทฺวยํ มนฺเตฯ มนฺตา วุจฺจติ ปญฺญา, สา เอตสฺมึ วิชฺชติ ตาย นิปฺผาเทตพฺพตฺตาติ มนฺโต, อถ วา มนฺต คุตฺตภาสเน, ภาเว โณฯ อิตรตฺร ภาเว ยุฯ
โส มนฺโต ทฺวิโคจโร ทฺวินฺนํ ชนานํ วิสยภูโต จตุกฺกณฺโณ นามฯ จตฺตาโร กณฺณา เอตฺถ จตุกฺกณฺโณฯ โส มนฺโต ติโคจโร ติณฺณํ ชนานํ วิสยภูโต ฉกฺกณฺโณ นามฯ มนฺโต นาม จตุกฺกณฺโณ วา ฉกฺกณฺโณ วา กตฺตพฺโพ, น ตโต ปรนฺติ ทฺวินฺนเมเวตฺถ คหณํฯ อมรโกเส ปน ฉกฺกณฺโณปิ ปฎิกฺขิตฺโตฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘อฉกฺกณฺโณ, โย ตติยาทฺยโคจโร’’ติ [อมร ๑๘.๒๒]ฯ
สพฺพปาริสทตฺตา [สพฺพปาฐิปทตฺตา (ก.)] พฺยากรณสฺส โสตูนํ สมยนฺตเรสฺวปิ ปฎุภาวชนนตฺถํ อิธานาคตาปิ ฉคฺคุณาทโย อาเนตฺวา กเถตพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ –
‘‘สพฺพปาริสทํ [สพฺพปาฎิปทํ (ก.)] หิทํ, สพฺพสตฺถ’มโต มตํ;
นิสฺสียเต กฺวจิ กิญฺจิ, สพฺเพส’มตฺร วาทิน’’นฺติฯ
ยถา ฉคฺคุณา สนฺธิ วิคฺคหยานาสนทฺเวธาสยา [อมร ๑๘.๑๘-๙]ฯ ตตฺร สนฺธิ อุปหารลกฺขโณ ติวิโธ โกสทณฺฑภูมิปฺปทานเหตุโกฯ อปหารลกฺขโณ วิคฺคโห, โสปิ ติวิโธ ปกาสยุทฺธํ กูฎยุทฺธํ ตุณฺหิยุทฺธนฺติฯ
ปรพฺยสนตาสปตฺติเทสกาลาตฺยุทยาวาปยานมตฺเตน สาทฺเธ ปรสฺมึ กตาจรสฺส คุณานุรตฺตปกติสฺส วิชิคีสสฺส ยาตฺรา ยานํ [กามนฺทกียนีติสาเร ๑๑ สคฺเค ปสฺสิตพฺพํ], ตญฺจ วิคฺคยฺหยานํ สนฺธายยานํ สมฺภูยยานํ ปสงฺคยานํ อุเปกฺขิยยานมิติ ปญฺจวิธํฯ ปติคฺคาหีนํ นิคฺคยฺห, สนฺธาย, อุเปกฺขิย วา ยํ ยานํ, ตํ วิคฺคยฺหยานาทิฯ ยทา น สกฺโกติ, ตทา สามนฺเตหิ สเหกีภูย ยานํ สมฺภูยยานํฯ อญฺญตฺร คนฺตพฺเพ อญฺญสฺมึ ปสงฺคโต คมนํ ปสงฺคยานํฯ
‘‘น มํ ปโร หนฺตุํ สมตฺโถ, นาหมฺปิ ปร’’มิติ กาลาทิเก ปริกฺขิตฺวา วิชิคีสสฺส ทุคฺคาทีนิ วฑฺฒยโต ฐิติ อาสนํ, ตทปิ วิคฺคยฺหาสนสนฺธายาสนาทิเภเทน ปญฺจวิธํฯ พลีนํ สตฺตูนํ มชฺเฌ กากกฺขิวา’ลกฺขิตสฺโส’ภยตฺร วจเนนตฺตโน สมปฺปณํ ทฺเวธํฯ อญฺญตเรน วา พลวตเรน สนฺธิ, อญฺญตเรน อพเลน วิคฺคโห ทฺเวธํฯ สตฺตุโน วา ปกตีหิ สนฺธาย โย เตน วิคฺคโห, สตฺตุเนว วา โย สนฺธิวิคฺคหสมุทายเหตุโก [สตฺตุโนว วา สนฺธิวิคฺคหสมุทายเหตุโน (พฺยาขฺยาสุธา ๑.๘.๑๘)] ทุคฺคาสยสฺส พฺยาปาโร, โสปิ ทฺเวธํฯ ปรสนฺตานมปฺโยภยเวทนานํ อุภยโต วุตฺติ ทฺเวธมุจฺจเตฯ
‘‘อุจฺฉิชฺชมาโน ริปุนา นิรุปาย ปติกฺริโยฯ สตฺติหีโน สมาสิยเต’’ติ [พฺยาขฺยาสุธา ๑.๘.๑๘] หีเนนาญฺญสฺส พลวตรสฺส ธมฺมวิชยิโน สมาสยนํ [พลวตา อรินา อุจฺฉิชฺชมานสฺส หีนสตฺติโน ยํ พลวธมฺมวิชยิสมาสยนํ (พฺยาขฺยาสุธา ๑.๘.๑๘)], ตสฺเสว วา พลิโน สตฺตุโน โกสาทิปฺปทาเนน อาสยนํ อาสโย วุจฺจเตฯ เอเต ฉคฺคุณาฯ
ยสฺมิญฺจ คุเณ ฐิโต วิชิคีโส สกฺโกตฺยตฺตโน อฎฺฐวคฺคิยกมฺมานิ ปวตฺตยิตุํ, ปรสฺส เจตานฺยุปหนฺตุํ, คุณมาธิฏฺเฐยฺย, สา วุฑฺฒิฯ
กสิ วณิชฺชํ ปโถ ทุคฺคํ, เสตุ กุญฺชรพนฺธนํ;
ขนฺยากรธนาทานํ, สุญฺญานญฺจ นิเวสนํ [กามนฺทกียนีติสาร ๕.๗๘]ฯ
อิตฺเยโส อฎฺฐวคฺโคฯ
ยสฺมึ วา คุเณ ฐิโต สกมฺมานํ วุฑฺฒิ, ขยํ วา นาภิปสฺสติ, ตํ ฐานํ, ยสฺมึ วา คุเณ ฐิโต สกมฺมานมุปฆาตํ ปสฺสติ, ตสฺมึ น ติฏฺเฐยฺย, โส ขโย, อยํ นีติเวทีนํ ติวคฺโค [อมร ๑๘.๑๙]ฯ อิตเรสํ ธมฺมตฺถกามา ติวคฺโคฯ
ทฺวยํ คุยฺเหฯ รหสิ ภวํ รหสฺสํ, โส, รเห วา ภวํ รหสฺสํฯ คุห สํวรเณ, กมฺมนิ โยฯ อิทํ ทฺวยํ ตีสุฯ รหสฺโส มนฺโต, รหสฺสา วาจา, รหสฺสํ มนฺตนํฯ
๓๕๓. ปญฺจกํ วิชเนฯ วิชิ ปุถภาเว, ภู, โต จฯ วิจิ วิเวจเน, ปุถุภาเว จ วาฯ ‘‘วิวิตฺตํ ตีสุ วิชเน, อสํปกฺกปวิตฺเตสู’’ติ รุทฺโทฯ วิคโต ชโน อสฺมาติ วิชโนฯ ฉาเทตีติ ฉนฺโนฯ ฉท สํวรเณฯ วิตฺตมรหตีติ รโห, รห จาเค, รมนฺเต อสฺมินฺติ วา รโห, วณฺณวิกาโรฯ ‘‘รโห นิธุวเน จาปิ, รโห คุยฺเห นปุํสก’’นฺติ [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๘.๒๒] รภโสฯ ทุติโย รโหสทฺโท อพฺยยํฯ นิสฺสลากา, อุปาสุปฺยตฺรฯ นิสฺสลากา ถี, อุปาสุ อพฺยยํฯ
ทฺวยํ วิสฺสาเสฯ สส ปาลเน, โณฯ สมฺภ วิสฺสาเสฯ ‘‘วิสฺสมฺโภ เกลิกลเห, วิสฺสาเส’ปณเยปิ เจ’’ติ [จินฺตามณิฎีกายมฺปิ] รุทฺโทฯ
ทฺวยํ นฺยาเยฯ ยุช สมาธิมฺหิ, สมาธิ อภฺยุปคโม, โตฯ อุปคนฺตพฺพตฺตา อุปายิกํฯ อุปายา สกตฺเถ อิโก, โอปายิกํ, โอปยิกมฺปิ [ปาณินิ ๕.๔.๓๔ (คณ)], ลพฺภํ, ภชมานํ, อภินีตํ, นฺยายํ, ญายํปฺยตฺรฯ
๓๕๔. สิโลกํ โอวาเทฯ อวปุพฺโพ วท วิยตฺติยํ วาจายํ, ภาเว โณฯ สาส อนุสิฎฺฐิมฺหิ,ติ, อาสฺสิ, อนุสิฎฺฐิ ฯ อนุสาสเต อนุสาสนํฯ ปุมวชฺเช อิตฺถิยํ, นปุํสเก จฯ เอตฺถ จ เอกสฺเสวตฺถสฺส ภินฺนลิงฺเคหิ ตีหิ นาเมหิ กถนํ น เกวลํ วาจฺจลิงฺโคเยว สทฺโท, อถ โข วาจกลิงฺโคปฺยตฺถีติ ทีปนตฺถํฯ
ทฺวยํ อาณายํฯ อาณ เปสเน, ภาเว อ, อาณา, อิตฺถีฯ อววาโท, นิทฺเทโส, สิฎฺฐิปฺยตฺรฯ ทฺวยํ พนฺธเนฯ ทา ทาเน, ภาเว ยุ, ทา อวขณฺฑเน วา, วิโยคทานโต อุทฺทานํฯ
๓๕๕-๓๕๖. ทฺวยํ อปราเธฯ อปคจฺฉนฺตฺยเนนาติ อาคุ, ณุ, ปโลโป, รสฺสสฺส ทีฆตา, นปุํสเก อาคุฯ อปคโต ราโธ เยน อปราโธ, ราธ สํสิทฺธิมฺหิฯ ทฺวยํ ราชคยฺเหฯ กิร วิกิรเณ, กตฺตริ อ, อตฺตํฯ พล ปาณเน, อิฯ กรสาหจริยโต พลิ ปุลฺลิงฺเคฯ ภาคเธยฺโยปฺยตฺรฯ ภาคาสกตฺเถ เธยฺโย [ปาณินิ ๕.๔.๓๖ (วา.)], ภาคตฺเตน ติฎฺฐตีติ วา ภาคเธยฺโย, อิโยฯ
ทฺวยํ ตุฎฺฐิทาเยฯ มโนรถปุณฺณตฺตา ปตฺตพฺโพ ภาโค ปุณฺณปตฺโตฯ ตุสฺสนํ ตุฏฺโฐ, โสสฺสตฺถีติ ตุฎฺฐี, เตน ทาตพฺโพ ทาโย ตุฎฺฐิทาโย, อาการนฺตานมาโยฯ
ฉกฺกํ ปาภเตฯ ตถา หิ –
‘‘เหมํ สีหาสนํ เวสํ, วุตฺตํ ภทฺทาสนํ ตถา;
อุปายน’มุปคฺคยฺหํ, ปาภตญฺโจ’ปทา ถิย’’นฺติฯ
สิโลกาทฺธํ นาม อมรมาลาฯ
อุปคนฺตฺวาทาตพฺพาติ อุปทา, อ, อิตฺถี, ตํ ตมตฺถํ ปตฺเถนฺเตหิ อาภรียเต อานียเตติ ปาภตํ, ปตฺถนตฺถโชตโกยํ ปสทฺโทฯ อุเปยฺยเตติ อุปายนํ, อิโต ยุ, อุปคจฺฉติ เยนาติ วา อุปายนํฯ กุจ สงฺโกจเน, โณ, วิคโต โกโจ เยน อุกฺโกโจฯ ปณฺเณน สตฺถปณฺเณน สทฺธึ อากรียเต อานียเตติ ปณฺณากาโร, อญฺญตฺร อุปจาราฯ ปหิณนฺตฺยเนเนติ ปเหณกํ, หิ คติยํ, ยุ, สกตฺเถ โกฯ ปเทสนํ, อุปคฺคยฺหํ, อุปหาโรปฺยตฺรฯ
คุมฺพาทิเทยฺโย คุมฺพฆฎาทิโก [คุมฺพฆฎาทิโต (?)] เทยฺโยสุงฺกํ, อนิตฺถี, คุมฺโพ นาม ชลถลมคฺคาทีสุ ลทฺธพฺพภาโค, ตถา ฆฏฺโฎปิ, สมานตฺถา เหเตฯ อาทินา ปาภตมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ สุงฺก คมเน, สุงฺกติ เยน, ตํ สุงฺกํฯ คมุ คมเน, โพ, อสฺสุ, คุมฺโพฯ ทฺวยํ คามชนปทาทิโต ลทฺธพฺพภาเคฯ อย คมเน, โณ, อาโยฯ อปจฺจเย อโยฯ ธนานํ สมฺปตฺตกาเล อาคโม ธนาคโมฯ
๓๕๗. ทฺวยํ ฉตฺตสามญฺเญฯ อาตปโต สูริยาโลกโต ตายตีติ อาตปตฺตํ, โตฯ ฉาทยตีติ ฉตฺตํ, ฉท อปวารเณ, โต, ตฺรณปจฺจเย ฉตฺรํ, เหมํ สุวณฺณขจิตํ รญฺญํ ราชูนํ อาสนํ สีหาสนาขฺยํฯ สีหากติปฺปธานตฺตา สีหากติปฺปธานํ อาสนนฺติ วิคฺคโหฯ
ทฺวยํ จามเรฯ วาเลน กตา พีชนี วาลพีชนีฯ จมโร มิโค ตสฺเสทํ จามรีฯ ‘‘จามรา จามรํ โรมํ, คุจฺฉกญฺจาวจูลก’’นฺติ [ติกณฺฑเสส ๒.๘.๔๐๖] ติกณฺฑเสโสฯ ปกิณฺณกํปฺยตฺรฯ ปกรียเต วิกฺขิปเต ปกิณฺณกํ, สกตฺเถ โกฯ
๓๕๘. ขคฺคาทโย อิเม ปญฺจ ราชูนํ กกุธภณฺฑานิ ภวนฺติฯ กุก อาทาเน, โธ, วณฺณวิปริยโยฯ รญฺโญ คมนกาเล สทา อาทาตพฺพโต กกุธานิ จ ตานิ ราชธนตฺตา ภณฺฑานิ เจติ กกุธภณฺฑานิฯ
๓๕๙. ทฺวยํ ปุณฺณฆเฎฯ ชลปุณฺณตฺตา ภทฺโท กลฺยาโณ กุมฺโภ ภทฺทกุมฺโภฯ ทฺวยํ เหมภาชเนฯ ภร ภรเณ, ภรณํ ธารณํ โปสนญฺจ, ธารณตฺถสฺส ภรติสฺส ภิงฺคาเทโส, ภรติ ทธาติ อุทกนฺติ ภิงฺคาโร, อาโรฯ กรโก, กุณฺฑิกาปฺยตฺรฯ
หตฺถี จ อสฺโส จ รโถ จ ปตฺติ จ, เตสํ สมูโห หตฺถิสฺสรถปตฺติ จตุรงฺคินี เสนาตฺยุจฺจเต, เสนงฺคตฺตา สมาหารทฺวนฺโทยํฯ จตฺตาริ องฺคานิ ยสฺสํ สํวิชฺชนฺติ, สา จตุรงฺคินี, อี, อินีฯ
๓๖๐. ทนฺตฺยนฺตํ หตฺถินิฯ กุญฺโช หนุ, ทนฺโต จ, ตํโยคา กุญฺชโร, อติสเย โร, กุํ ปถวึ ชราเปตีติ วา กุญฺชโร, อลุตฺตสมาโส, กุญฺเช วา คิริกูเฎ รมติ, โกญฺจนาทํ นทนฺโต วา จรติ, กุํ วา ปถวึ ตทาฆาเตน ชรยตีติ กุญฺชโรฯ วารยติ ปรพลํ วารโณ, นนฺทาทีหิ ยุฯ หตฺถโยคา หตฺถีฯ มตงฺคสฺส อิสิโน อปจฺจํ มาตงฺโค, มหนฺตํ องฺคํ สรีรเมตสฺสาติ วา มาตงฺโค, ห นโลโป, อสฺสากาโร จฯ ทฺเว รทา ทนฺตา ยสฺส ทฺวิรโท, ‘‘รท วิเลขเน ทนฺเต’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ คช สทฺเท, คชตีติ, อฯ นโค ปพฺพโต, โส วิย ทิสฺสตีติ นาโค, โณฯ กเรน, มุเขน จาติ ทฺวีหิ ปิวตีติ ทฺวิโปฯ อิ คมเน, โภฯ ทนฺตโยคา ทนฺตีฯ สฎฺฐิหายโน, ทนฺตาวโล, อเนกโป, มตงฺคโช, กรี, ถมฺเภรโม, ปทฺมี, มหามิโค, ปีลุ, สินฺธุโร, ทีฆมารุโต, ราชีโว, ชลกกฺโข, นิลฺลุโร, กรฎี, วรงฺโค, สุปฺปกณฺโณ อิจฺจาทีนิปิ หตฺถิโน นามานิฯ สฎฺฐิวสฺสิกตฺตา, ชาติยา สฎฺฐิวสฺสกาเล ถาเมน หายนโต วา สฎฺฐิหายโนฯ
วนกรีนํ โย ยูถเชฏฺโฐ, โส สยูถานํ เชฎฺฐตฺตา ยูถเชฏฺโฐฯ สยูเถ ปาติ รกฺขตีติ ยูถโปติ โจจฺจเตฯ
๓๖๑. กาฬาวกาทีนิ เอตานิ หตฺถิราชานํ กุลานิฯ กลมฺพเต สทฺทายเตติ กาฬาวโก, ณฺวุ, มโลโปฯ คงฺคายํ ชาโต คงฺเคยฺโย, ฐานวเสน สา สญฺญาฯ ปณฺฑรวณฺณตาย ปณฺฑโรฯ วณฺณวเสน ตมฺพวณฺณตาย ตมฺโพฯ ปิงฺคลวณฺณตาย ปิงฺคโลฯ คนฺธยุตฺตตาย คนฺโธฯ มงฺค คมนตฺโถ, โสภนคมนยุตฺตตาย มงฺคโล, อติสายเน, ปสํสายํ วา โลฯ เหมวณฺณตาย เหโมฯ อุโปสถกุเล ชาตตฺตา อุโปสโถ, อุปคนฺตฺวา อรโย อุสตีติ วา อุโปสโถ, โถ, อุส ทาเห, อุปปุพฺโพ วส นิวาเส วา, วสฺโส, อุโปสโถ, ติถีวิเสโส จฯ ฉพฺพณฺณทนฺตตาย ฉทฺทนฺโตฯ เอเตสญฺจ กาฬาวโก ทสนฺนํ ปุริสานํ พลํ ธาเรติ, คงฺเคยฺโย ทสนฺนํ กาฬาวกานํ, เอวํ ยาวฉทฺทนฺตา เนตพฺโพ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ พลํ ธาเรติ, เตเนว ภควา กาฬาวกหตฺถิคณนาย โกฎิสหสฺสพลํ ธาเรติ, ปุริสคณนาย ทสนฺนํ ปุริสโกฎิสหสฺสานํ พลํฯ
๓๖๒. ปาโท กริโปเตฯ ปญฺจวสฺสานิ ยาว กลโภ, กล สงฺขฺยาเน, อโภ, กลโภ, ฬตฺเต กฬโภ, มาตาปิตูหิ ภริตพฺพตฺตา ภิงฺโก, ภรติสฺส ภิงฺโกฯ กริสาวโกปฺยตฺรฯ ปาโท มตฺตมาตงฺเคฯ ทานํ ปภินฺโน ยสฺส ปภินฺโนฯ มชฺชตีติ มตฺโต, มท อุมฺมาเทฯ คเช ชายตีติ คชฺโช, ณฺโย, มโทฯ โส สญฺชาโต ยสฺส คชฺชิโตฯ
ทฺวยํ หตฺถิสมูเหฯ หตฺถีนํ สมูโห หตฺถิฆฎาฯ คชานํ สมูโห คชตา, คามชนพนฺธุสหายาทีหิ ตาฯ ปาโท หตฺถินิยํฯ หตฺถโยคา หตฺถินี, อี, อินีฯ กณ สทฺเท, อิรุ, สกตฺเถ โกฯ กเรณุกาติปิ, ตทา กรโยคา กเรณุกา, อิณุฯ กริณี, เธนุกา, วสา, กเรณุปฺยตฺรฯ
๓๖๓. หตฺถิสิโรปิณฺฑา หตฺถิโน สิรสิ ทฺเว ปิณฺฑา กุมฺภาขฺยาฯ เก สิรสิ ภวตีติ กุมฺโภ, อสฺสุ, นิคฺคหีตาคโม จฯ ทฺวินฺนํ ปน กุมฺภานํ มชฺฌิมํ วิทุ นาม [อมร ๑๘.๓๗]ฯ องฺกุสสงฺฆาตํ วินฺทตฺยสฺมินฺติ วิทุ, ปุเม, อุฯ ทฺวยํ กณฺณมูเลฯ จูฬ นิมชฺชเน, ณฺวุ, จูฬิกา, จุท สญฺโจทเน วา, โจเทนฺติ เอตฺถ องฺกุสาทีหิ อทนฺตนฺติ จูฬิกา, ทสฺส โฬ, ณฺวุฯ
อาสเต อสฺมินฺติ อาสนํ, ขนฺธเทโสฯ ขนฺโธ เอว เทโส ขนฺธเทโส, ตสฺมึฯ ทฺวยํ ปุจฺฉมูเลฯ ปุจฺฉสฺส มูลํ เหฎฺฐิมภาโคฯ
๓๖๔. ติกํ คชพนฺธนถมฺเภฯ อาลนฺตฺยสฺมึ, อเนน วา พนฺธนฺติ อาลานํ, ยุฯ อาปุพฺโพ พนฺธนตฺโถ ลาธาตุฯ อาหนนฺติ พนฺธนฺตฺยสฺมึ, อเนน วา อาฬฺหโก, หนธาตุ, นสฺส โฬ, วณฺณวิปริยโย จ, ณฺวุฯ ถมฺภ ปฎิพนฺธเนฯ พนฺโธปฺยตฺรฯ
ติกํ สงฺขเลฯ อนิตฺถี ตูติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํฯ คล เสจเนฯ นิคฬติ พนฺธติ เยนาติ นิคโฬ, อ, กตฺตุสาธนํ วาฯ อทิ พนฺธเน, อนฺทตีติ อนฺทุโกฯ ณฺวุ, อสฺสุฯ ภุสํ ขลตฺยเนน สงฺขลํ, กฎิ วตฺถพนฺธเนปิ, ‘‘ถีกฎีวตฺถพนฺเธปิ, นิคเฬ สงฺขลํ ติสู’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๘.๔๑] รภโสฯ สงฺขลิกาปฺยตฺรฯ
ทฺวยํ คชคณฺเฑฯ คณฺฑ วทเนกเทเส, อธาตูนมฺปิ ธาตูสุ ปาโฐ, ธาตุ หิ กฺริยตฺโถฯ คณฺโฑ กโปลสามญฺเญปิฯ กฎ วสฺสาวรเณสุ, อฯ ทฺวยํ กริมทชเลฯ ทียเตติ ทานํฯ มท อุมฺมาเท, กรเณ อฯ
๓๖๕. ทฺวยํ หตฺถิกเรฯ โสณ วณฺณคตีสุ, โฑ, โสฑ คพฺเพ วา, นิคฺคหีตาคโม, โณ จฯ ทฺวีสุ ทฺเวปิฯ
ทฺวยํ โสณฺฑคฺเคฯ กรสฺส โสณฺฑสฺส อคฺคํฯ ปุส โปสเนฯ ขโร, สสฺส โก, อุสฺโสตฺตํ, ปุส วุฑฺฒิมฺหิ วา, ภู, ปุส สฺเนหเสจนปูรเณสุ วา, กิยาทิ, ปุส ธารเณ วา, จุราทิฯ
หตฺถิสฺส กายมชฺฌมฺหิ พนฺธนรชฺชุ กจฺฉา นามฯ กจ พนฺธเน, โฉฯ ทูสา, วรตฺราปฺยตฺรฯ กุโถ นาม หตฺถิปิฎฺฐตฺถริตจิตฺรกมฺพลํ, โส อาทิ เยสนฺเต กุถาทโยฯ กุถาทโย เอว กปฺปโน นาม ภวนฺติฯ กปฺป สามตฺถิเย, สชฺชนายญฺจ , กรเณ ยุฯ กปฺปนาปิฯ กจ สชฺชนายํ, โถ, กุโถ, ตีสุฯ ‘‘นปุํสกมตฺถรณํ, ถี ปเวณี กุถํ ติสู’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๘.๔๒] หิ โวปาลิโตฯ ปเวณี, อตฺถรณํ, วณฺโณ, ปริตฺโถโมติ เอเต กุถปริยายาฯ
๓๖๖. ทฺวยํ ราชารเห หตฺถินิฯ ราชานมุปคนฺตฺวา วหิตุมรหตีติ โอปวยฺโห, อรหตฺเถ ณฺโยฯ ราชานํ วหิตุํ อรหตีติ ราชวยฺโห, ณฺโยฯ ทฺวยํ กปฺปิตหตฺถินิฯ สชฺชา สชฺชนา สญฺชาตา ยสฺมึ สชฺชิโตฯ กปฺปา กปฺปนา สญฺชาตา ยสฺมึ กปฺปิโตฯ เอตสฺมาเยว ปาฐา สชฺชกปฺปา สชฺชนากปฺปนานํ ปริยายาติ เญยฺยาฯ
หตฺถิโน ปาเท วิชฺฌนกณฺฎโก ‘‘โตมโร’’ตฺยุจฺจเตฯ ตุชฺชเตเนเนติ โตมโร, ตุท พฺยถเน, อโร, ทสฺส โม, โอตฺตํฯ เวณุกํปฺยตฺร [โกตฺรํ เวณุกมาลานํ (อมร ๑๘.๔๑)], กฺวจิ เวฬุกนฺติปิ ปาโฐฯ
๓๖๗. หตฺถิโน กณฺณมูลมฺหิ วิชฺฌนกณฺฎโก ‘‘ตุตฺต’’มิตฺยุจฺจเตฯ ตุชฺชเตเนเนติ ตุตฺตํ, โตฯ หตฺถิโน มตฺถกมฺหิ วิชฺฌนกณฺฎโก ‘‘องฺกุโส’’ตฺยุจฺจเตฯ องฺกเต อเนเนติ องฺกุโส, องฺก ลกฺขเณ, โส, อสฺสุฯ
ปชฺชทฺธํ หตฺถาโรเหฯ มฑิ ภูสายํ, หตฺถิํ มณฺฑยติ รกฺขตีติ หตฺถิมณฺโฑ, โสว หตฺถิเมณฺโฑ, มิ หึสายํ วา, โฑ, นิคฺคหีตาคโมฯ หตฺถิํ ปาติ รกฺขตีติ หตฺถิโป, กมฺมนิ โณฯ หตฺถิํ โคปยติ รกฺขตีติ หตฺถิโคปโกฯ คุป รกฺขเณ, สกตฺเถ โกฯ อาโธรโณ, นิสาทิโนปฺยตฺรฯ
๓๖๘. มาตงฺคหยาทีนํ คมนาทิกฺริยาสิกฺขาปโก อาจริโย ‘‘คามณีโย’’ตฺยุจฺจเตฯ คมนํ คาโม, ภาเว โณฯ หตฺถาทีนํ คมนกฺริยา คาโม, ตํ เนติ สิกฺขาเปตีติ คามณีโย, อญฺญกฺริยาสิกฺขาปเนตูปจารา, คามํ วา หตฺถาทิสมูหํ เนตีติ คามณีโย, คมนํ วา สิกฺขาเปตีติ คามณีโย, สพฺพตฺร นสฺส ณตฺตํฯ
ปาททฺวยํ อสฺเสฯ หย คติยํ, อฯ ตุรํ สีฆํ คจฺฉตีติ ตุรงฺโค, กฺวิ, พินฺทาโลโป, โลเป สติ ตุรโคฯ วาห ปยตเน, อฯ อส ภกฺขเน, อฯ สินฺธูนมทูรภโว ชนปโทปิ สินฺธโว, ตตฺร ภโว สินฺธโว, สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิฯ โฆฎโก, ปีติ, ตุรงฺคโม, วาชี, คนฺธพฺโพ, สตฺติริจฺจาทีนิปิ อสฺเสฯ ฆุฎ ปริวตฺตเน, ณฺวุฯ ปา ปาเน,ติฯ ‘‘ปาเน ถี ปีติ อสฺเส โส’’ติ รุทฺโทฯ วาชโยคา วาชี, อีฯ ‘‘เอสญฺจ ปุพฺพํ ปกฺโข อาสิ, ส ตุ เทเวตฺยตฺยตฺถิเตน สาลีภูตมุนินา สกฺกํ ปโยเชตฺวา วชิรเฉทิโต’’ติ นิกายนฺตริยาฯ สป สมวาเย,ติ, สตฺติ, สามตฺถิเยปิฯ
๓๖๙. ตสฺส อสฺสสฺส เภโท วิเสโส อสฺสตโร, อสฺสํ ตรตีติ อสฺสตโร, ตร อติกฺกมเน, ตรปจฺจเยนาปิ สิทฺธํฯ ปธานสฺสภูมิภโว สุชาติโก อวิการี กุลีนโก อสฺโส อาชานีโย นาม, อา ภุโส การณาการณํ ชานาตีติ อาชานีโย, อนีโย, ณฺยปจฺจเยน วา สิทฺธํ, ตทา ‘‘กิยาทิโต นา’’ติ นาคโม, อีการาคโม จ [จินฺตามณิฎีกา ๑๘.๔๔ คาถายมฺปิ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ กุเล สมฺภูโต กุลีนโก, อีโน, สกตฺเถ โกฯ สงฺคาเม ครุสตฺถปฺปหาเรน นิหโต สนฺโต ปิโย สามิกํ น ชหติ สุขํ วหนสีโล โย อสฺโส, โส วินีตสทฺเทโนจฺจเตฯ วิเสเสน ทมฺมตํ เนติ ยนฺติ วินีโตฯ
ทฺวยํ อสฺสโปเตฯ กส คมเน, โอโร, อสฺสิ, กิญฺจิ สรตีติ วา กิโสโร, พินฺทุโลโป, อสฺโส จ, หโย เอว พาลตฺตา หยโปตโก, อปฺปตฺเถ โกฯ
๓๗๐. ทฺวยํ อถามสฺเสฯ ฆุฎ ปริวตฺตเน, ณฺวุ, โฆฎโก, อสฺสสามญฺเญปฺยยํ, ขรํ คจฺฉตีติ ขลุงฺโค, โส เอว ขฬุงฺโก, คการสฺส กการํ กตฺวา, รสฺส โล, ฬตฺตมุตฺตญฺจ, ขฬุโกติปิฯ ชเวน สพฺเพสมธิโก อสฺโส ชวโน, ยุฯ
ทฺวยํ กวีติขฺยาเต มุขพนฺธเนฯ มุขมาติฎฺฐตีติ มุขาฐานํฯ เข มุขวิวเร ลีโน ขลีโนฯ ‘‘กวิกา ตุ ขลีโนติ [ขลีเน ถี (?)], กวิยํ กถนํตฺยปี’’ติ รภโสฯ กวิ, กวิกาปฺยตฺรฯ กุ สทฺเทฯ อิ, อี จ, สกตฺเถ โกฯ วาสทฺเทน นปุํสกตฺตํ สมุจฺจิโนติฯ วุตฺตญฺจ อมรโกเส ‘‘กวิกา ตุ ขลีโน’นิตฺถี’’ติ [อมร ๑๘.๔๙]ฯ
อสฺสาภิตาฬินี เวตฺตวิกตาทิ กสา นามฯ กส คมเน, อ, กรณสาธนํฯ
๓๗๑. อสฺสสฺส นาสาคตรชฺชุมฺหิ กุสา, กุส สิเลสเนฯ ทฺวยํ อสฺสายํฯ วล สํวรเณ, โว, ฬตฺตํ, อา, วฬวาฯ อสตีติ อสฺสา, ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อ, อา จ, อสฺสาฯ วามีปฺยตฺรฯ ทฺวยํ ขุเรฯ ขุร เฉทเนฯ สํ สุขํ ผรตฺยเนน สผํ, เนรุตฺโตฯ ‘‘สผํ กฺลีเว ขุโร ปุมา’’ติ [อมร ๑๘.๔๙] อมรโกโสฯ
ทฺวยํ ปุจฺฉมตฺเตฯ ปุจฺฉ ปมาเทฯ น คจฺฉตีติ นงฺคุฏฺโฐ, องฺค คมเน, โฐ, อสฺสุ, ทฺเวปิ อนิตฺถิยํฯ ลูมํปฺยตฺรฯ ทฺวยํ เกสวติ นงฺคุฎฺฐมตฺเต, น ตุ หตฺถิโน เอวฯ วาลสมูหโยคา วาลหตฺโถ, ยถา เกสหตฺโถ จเย, ตถาตฺราปิฯ วาโล ธิยฺยเต อสฺมินฺติ วาลธิ, อิฯ
เอตฺถานาคตาปิ อสฺสสฺส ธาราขฺยา [ธาวาขฺยา (ก.)] ปญฺจ คติโย กเถตพฺพาฯ ยถา –
อกฺกนฺทิตํ โธริตกํ, เรจิตํ วคฺคิตํ ปฺลุตํ;
คติโยเม ปญฺจ ธารา [ธาวา (ก.)], อสฺสานํ วิญฺญุนา มตา [อมร ๑๘.๔๘-๙]ฯ
ตตฺถ วิตฺถมฺภา สมาวคติ อกฺกนฺทิตํ, กนฺทิ คติโสสเนสุ, โตฯ ตโต อธิกา จตุราคติ โธริตกํ, โธร คติจาตุริเย, โต, สกตฺเถ โกฯ มณฺฑลิกายาเนน คมนํ เรจิตํ, ริจ วิโยชนสมฺพชฺฌเนสุ, สมฺพชฺฌนํ มิสฺสนํฯ เวเคน ปริกฺขิตฺโต ปริจรณํ วคฺคิตํ, วคฺค คมนตฺโถฯ ตุรํ สเมน คมนํ ปฺลุตํ, ปฺลุ คติยํฯ ต’ทุตฺต’มสฺสสตฺเถ ‘‘สโม’ธิโก ลโย เวคี, ตุริตสฺโส ภเว กมา’’ติฯ
๓๗๒. ทฺวยํ ยุทฺธตฺเถ จกฺกยุตฺตยาเนฯ สนฺท คมเน, สนฺทเต คมฺยเตเนเนติ สนฺทโน, ยุฯ รมเตเนเนติ รโถ, โถ, มโลโปฯ สตงฺโคปฺยตฺรฯ สตมงฺคานฺยสฺสฯ
ยํ น รณาย ยุทฺธตฺถํ จกฺกยุตฺตํ ยานํ, อปิ ตุ กีฬาภมนาทฺยตฺถํ, โส ปุสฺสรโถฯ วุตฺตญฺจ อมรโกเส ‘‘อยํ ปุสฺสรโถ จกฺก-ยานํ น สมราย ย’’นฺติ [อมร ๑๘.๕๑]ฯ ปุส ปาสเน, โส, ปุสนามเกน ผลวิเสเสน ยุตฺโต รโถ ปุสฺสรโถ, ปุสฺสนกฺขตฺเตน กโต, สชฺชิโต วา รโถติ ปุสฺสรโถฯ
พฺยคฺฆสฺส จมฺมาวุโต ปริกฺขิตฺโต รโถ เวยฺยคฺโฆ นาม, พฺยคฺฆสฺส วิกาโร จมฺมํ เวยฺยคฺฆํ, โณ, เตน ปริวุโต รโถ เวยฺยคฺโฆ, โณ, อุภยตฺราปิ วุฑฺฒาคโมฯ ‘‘ปจฺจตฺตํ [ปจฺจตฺถํ (ก.)] อยนฺติ คจฺฉนฺตีติ ปจฺจยา’’ติ วจนตฺถโต ปจฺจตฺตเมว [ปจฺจตฺถเมว (?)] ปจฺจยา ภวนฺติ, ยถา การิตนฺตสฺมาปิ ปโยชกวเสน อเนกการิตปจฺจยาฯ ทีปิโน จมฺมาวุโต รโถ ทีโป นาม, ทีปิโน วิกาโร จมฺมํ ทีปํ, โณ, เตน ปริวุโต รโถ ทีโป, โณฯ
๓๗๓. ทฺวยํ ปุริสยุตฺตยาเนฯ สิ เสวายํฯ สุขตฺถิเกหิ เสวียเตติ สิวิกา, ณฺวุ, วาคโม, อิตฺตํ, กิตปจฺจยา หิ เยภุยฺเยน กมฺมาทีสุปิ วตฺตนฺติ, กิจฺจปจฺจยา จ กตฺตริปิ, ยถา ‘‘วินโย, นิสฺสโย, ตปนียา ธมฺมา’’ตฺยาทีสุ, มหาปเทเสน วา กิตกิจฺจปจฺจยานํ กตฺตุกมฺมาทีสฺวปิ ปวตฺติ เวทิตพฺพา, สิวํ กโรตีติ วา สิวิกา, อิโกฯ ยาปฺเยหิ อธเมหิ ยายเต นิยฺยเตติ ยาปฺยยานํฯ ‘‘ยาปฺย ปานียเก นินฺเทฺย’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ
ทฺวยํ สกเฎฯ อนิตฺถี ตูติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํฯ สก สตฺติยํ, อโฎฯ อน ปาณเน, กรณสาธนํ, นตฺถิ นาสา ยสฺสาติ วา อนํ, สาโลโป, รสฺโส จฯ กฺลีเว’นํ, สกโฎ, นิตฺถีตฺยมรโกโส [อมร ๑๘.๕๒]ฯ
ทฺวยํ จกฺเกฯ กโรติ คมนมเนเนติ จกฺกํ, ทฺวิตฺตํ, จกฺกาทิฯ รถสฺส องฺคํ รถงฺคํฯ ตสฺส จกฺกสฺส อนฺโต อวสานํ เนมิ, สา นาริยํ อิตฺถิยํฯ นยติ จกฺกํ เนมิฯ ยา ภูมึ ผุสติ, นี นเย, มิ, อีปจฺจเย เนมี จฯ ปธิปฺยตฺรฯ
๓๗๔. ตมฺมชฺเฌ ตสฺส รถสฺส, จกฺกสฺส วา มชฺเฌ จกฺกากาโร ปิณฺฑิกา, ยสฺสํ สพฺพานิ กฎฺฐานิ อาสชฺชนฺเตฯ ปิณฺฑิกาสาหจริยา นาภิ อิตฺถี, อีปจฺจเย นาภี จฯ สพฺพานิ กฎฺฐานิ ปิณฺเฑตีติ ปิณฺฑิกา, ปิณฺฑ สงฺฆาเต, อ, สกตฺเถ โกฯ ปิณฺฑีปิ, นาภิ วิยาติ นาภิฯ
รถสฺส ยุคกฎฺฐํ ยตฺร อาสชฺชเต, ส ยุคนฺธโรฯ กุํ ปถวึ วุโณติ อจฺฉาทยตีติ กุพฺพโร, วุ สํวรเณ, โร, อุสฺสตฺตํฯ ยุคํ ธาเรตีติ ยุคนฺธโร, สญฺญายํ อ, อภิธานา รสฺโสฯ
อกฺโข สกฎํ, ตทวยโว วา, ตถา จาหาชยาจริโย –
‘‘อกฺโข วิภีฎเก นิมฺเพ, สกเฎ จ พฺยวหาเร;
รถสฺสาวยเว กสฺเส, ปาสเกปฺย’กฺข’มินฺทฺริเย’’ติฯ
ตสฺสคฺคคเต กีเล อาณี, อิตฺถีฯ อณิปิ, ‘‘สีมาสฺสิกฺขคฺคกีเลสุ, อณี อาณี อิเม ทฺวิสู’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๘.๕๖] หิ รุทฺโท ทฺวิธา ปฐติฯ ‘‘อณี อาณี จ อกฺขคฺคกีเล สีมาสฺสิสุ มตา’’ติ จ นานตฺถสงฺคโหปิฯ อสฺสิ โกโณฯ อณ สทฺเท, ณิฯ ปุพฺพปกฺเข น วุฑฺฒิ, อน ปาณเน วา, ณตฺตํฯ กณฺฑกาทิสตฺเถหิ ปริรกฺขณตฺถํ กโต รถาวรโณ วรุโถ, โย ‘‘รถคุตฺตี’’ติ ขฺยาโตฯ วร วรเณ, วรณเมตฺถาวรณํ, ยถา รถํ ถิรตฺถํ ตฎฺฐญฺจ โคปตีติ รถคุตฺติ, อิตฺถี, ‘‘คุตฺติ การาคาเร วุตฺตา, ภูคเต รกฺขเณ ยเม’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ
๓๗๕. รถาทีนํ ปุโรภาคสงฺขาเต มุเข ธุโรฯ ธร ธารเณ, อสฺสุ, ยานมุขํปฺยตฺรฯ อกฺโขปกฺขราทโย รถสฺส องฺคา นามฯ อก คมเน, โข, อกฺโข, ทฺวินฺนํ รถจกฺกานํ อนฺตรคโต กฎฺฐวิเสโสฯ อุปริ กรียเตติ อุปกฺขโร, อกฺขสฺโสปริ กฎฺฐวิเสโสฯ อมรโกเส ปน อุปกฺขรสทฺทสฺส สพฺพรถาวยววาจกตฺตํ วุตฺตํ ‘‘รถงฺคนฺตุ อุปกฺขโร’’ติ [อมร ๑๘.๕๕]ฯ ‘‘อปกฺขโร’’ติปิ ปาโฐฯ
สพฺพสฺมึ หตฺถาทิเก วาหเน ยานาทิตฺตยํ, สพฺพตฺร กรณสาธนํฯ โยชนียํ ยุชฺชเตเนนาติ โยคฺคํ, ณฺโยฯ ปตฺตํ โธรณญฺจาตฺรฯ ปต คติยํฯ โธร คติจาตุริเย, เอตฺถาปิ กรณสาธนํฯ
๓๗๖. จตุกฺกํ สารถิมฺหิฯ รเถน จรติ สีเลนาติ รถจารีฯ สวติ เปรยตีติ สูโต, สู เปรเณ, โตฯ อช คมเนฯ ปาเชตีติ ปาชิตา, ริตุ, ทีฆาทิฯ สร คติยํ, ถิ, รเถน สห คจฺฉตีติ วา สารถิ, อิณ, อญฺญตฺโรปจาราฯ นิยนฺตา, ยนฺตา, ขตฺตา, สพฺยฏฺโฐ, ทกฺขิณตฺโถ, รถกุฎุมฺพีปฺยตฺรฯ
‘‘นิยนฺตา ปาชิตา ยนฺตา, สูโต ขตฺตา จ สารถิ;
สพฺยฏฺโฐ ทกฺขิณตฺโถ จ, สญฺญา รถกุฎุมฺพิโน’’ติ [อมร ๑๘.๕๖-๖๐]ฯ –
วุตฺตํ ฯ อตฺถโต สารถิโน รถกุฎุมฺพี จ นามํฯ รถนายเก ตุ ‘‘รถาโรโห จ รถิโก รถี’’ติ ปจฺฉา วกฺขติฯ ขุทิ สํเปสเน, ตุ, ทสฺส โต, อุสฺสตฺตญฺจ, ขตฺตาฯ
ติกํ รเถ ปาชิตตรา อญฺเญ โยธา, อตฺร เย ‘‘รถนายกา’’ติปฺยุจฺจนฺเตฯ รถมาโรหตีติ รถิโก, รถี จฯ รเถน ยุชฺชตีติ วา รถิโก, รถี จฯ รถิโน, สนฺทนาโรโหปฺยตฺรฯ ทฺวยํ โยเธฯ ยุธ สมฺปหาเร, โณฯ ภฎติ ยุชฺชตีติ ภโฎ, อฯ กฺวจิ โยทฺโธปิฯ
๓๗๗-๓๗๙. จตุกฺกํ ปทาติเกฯ ปเทหิ อตติ อชตีติ ปทาติ, อต สาตจฺจคมเน, อิฯ ปท คมเนฯ ปทตีติ ปตฺติ, อิ, ทฺวิตฺตํฯ ปเทน อทตีติ วา ปตฺติ, อโลโป, ทสฺส โต, อิเม ทฺเว, วกฺขมานา ทฺเว จ ปุเมฯ ปเทหิ คจฺฉตีติ ปทโค, ปทิโกฯ ปาทาติโก, ปทาชโยปฺยตฺร [ปาเทหิ อชติ อี, รสฺโส จ ปทาชิํ (จินฺตามณิฎีกา ๑๘.๖๖)]ฯ
ฉกฺกํ กวเจฯ นห พนฺธเน, กรเณ โณฯ กงฺก คตฺยตฺโถ, อโฎฯ วรียเต ตนฺติ วมฺมํ, วร วรเณ, วร อิจฺฉายํ วา, โม, รสฺส โมฯ กจ พนฺธเน, อ, วการวณฺณาคโมฯ อุโร ฉาทยนฺตฺยเนนาติ อุรจฺฉโทฯ วาสทฺโท ทฺวินฺนํ ปุนฺนปุํสกตฺตํ สมฺปิณฺเฑติฯ ชล ทิตฺติยํ, ณฺวุฯ ตนุตฺตํ, ทํสนํ, ชคโรปฺยตฺรฯ ‘‘ชคโร กงฺกโฎ โยโค, สนฺนาโห จ อุรจฺฉโท’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๘.๖๔ พฺยาขฺยาสุธา ๒.๘.๖๔] โวปาลิโตฯ
ติกํ กตสนฺนาเหฯ จมฺเมน สมฺมา นทฺธวาติ สนฺนทฺโธ, โธฯ สชฺชุ คติยํ, อฯ วมฺเมน นทฺธวา วมฺมิโกฯ ทํสิโต, อุรจฺฉทิโก, พฺยูฬฺหกงฺกโฎ, ชคริโกปฺยตฺรฯ
ทฺวยํ ปริทหิเต วตฺถาโทฯ อาปติปุพฺโพ มุจธาตุ ปริทหเน, อุภยตฺถ โต, ภูชาทิฯ ปกฺเข ‘‘สุสปจสกโต กฺขกฺกา เจ’’ติ สุตฺเต จกาเรน ตปจฺจยสฺส กฺโก, ธาตฺวนฺตโลโป จฯ ปินทฺโธ, อปินทฺโธปฺยตฺรฯ ปุพฺพปกฺเข อปิสฺสาการโลโปฯ
จตุกฺกํ อภิจารปทาติมฺหิฯ ปุเร จรณสีโล, สตฺตมิยา อโลโป อุภยตฺราปิฯ ปุพฺเพ ณีฯ ปรปกฺเข อ, ปุพฺพํ, ปุพฺเพ วา คจฺฉตีติ ปุพฺพงฺคโม, ทุติยายาโลโปฯ ปุโรโค, อคฺเคสโร, ปฏฺโฐ, อคฺคโตสโร, ปุรสฺสโร, ปุโรคโมปฺยตฺรฯ
ทฺวยํ อสีฆคามินิฯ มนฺทํ คจฺฉติ สีเลนาติ มนฺทคามี, ณีฯ มนฺถ วิโลฬเน, อเนกตฺถตฺตา สํกิเลเส จฯ สํกิลิสฺสเตติ มนฺถโร, อโรฯ
ติกํ เวคินิฯ ตุรเมติ คจฺฉตีติ ตุริโต, อิ คติยํ, โตฯ ตุรสฺสิ, ปชวี, ชโวปฺยตฺรฯ ทฺวยํ เชตุโยคฺคตามตฺเตฯ ชิ ชเย, ตพฺโพ, เชตพฺพํ, ณฺยปจฺจเย เชยฺยํฯ
๓๘๐. ติกํ สูเรฯ สุร วีร วิกฺกนฺเตติ จุราทิธาตุฯ สุรยติ, วีรยตีติ สูโร, วีโร จ, อ, ทีฆาทิ, กนฺต เฉทเนฯ วิกฺกนฺโตฯ ทฺวยํ สหายมตฺเตฯ สห เอติ คจฺฉตีติ สหาโย, สพฺพตฺร กตฺตริ จ อฯ อนุสทฺโท ปจฺฉาตฺโถฯ สมาติ เอเต ทฺเว ตุลฺยตฺถาฯ อนุปฺลโป, อภิสโรปิฯ สนฺนทฺธปฺปภุตี สนฺนทฺธสทฺทาทโย อนุจรนฺตา ตีสุฯ
ปาเถยฺยํ นาม ราชาทีนํ ยาตฺราสฺเวว พหุลํ ปวตฺตตีติ อิธ ตํ วุตฺตํ, ปเถ หิตํ ปาเถยฺยํ, เอยฺโยฯ สมฺพ มณฺฑเล, อโล, สเมติ อทฺธานปริสฺสมเมเตนาติ วา สมฺพลํ, อโล, พาคโม จฯ
๓๘๑. จตุกฺกํ เสนายํฯ วาหโยคา วาหินีฯ ธชโยคา ธชินีฯ สิ พนฺธเน, โน, เสนาฯ จมุ อทเน, อูฯ จมติ ภีรุนฺติ จมูฯ ปุตนา, อนีกินี, วรูถินีปฺยตฺรฯ เอตฺถ จ ปุตนา อนีกินี วาหินี จมู เสนาเภเทปิฯ ‘‘ปุตนา’นีกินี จมู, เสนา เสนานฺตเรปิ เจ’’ติ รุทฺโท, ‘‘เสนาปเภเท เสนายํ, สวนฺตฺยมปิ วาหินี’’ติ รภโส จฯ จกฺกาทิติกํ สามญฺเญน เสนายํ, เสนงฺเค จฯ จาณกฺเย ตุ เสนาวิเสเส อนีโก วุตฺโต ‘‘ตีณิ ติกานฺยนีก’’นฺติฯ
อสฺเสว กามนฺทกีเย วิวรณํ, ยถา –
‘‘อสฺสสฺส ปตฺติโยธา เย, ภเวยฺยุํ ปุริสา ตโย;
อิติ กปฺปา ตุ ปญฺจสฺสา, วิเธยฺยา กุญฺชรสฺส ตุ;
ปาทงฺโค ปาชิตาวนฺโต, ปุริสา ทส ปญฺจ จ;
วิธานมิติ นาคสฺส, จตุกฺกํ สนฺทนสฺส จ;
อนีกมิติ วิญฺเญยฺย-มิติ กปฺปา นว ทฺวิปา’’ติฯ
กรียเต วิคฺคโห เยเนติ จกฺกํฯ พล สํวรเณ, อฯ อณ สทฺเท, อิโกฯ วากาโร นปุํสกตฺตํ สมุจฺจิโนติฯ
จตุรงฺคพลาย สุสนฺนทฺธาย เสนาย ยุทฺธตฺถํ เทสวิเทเส วินฺยาโส วิภชิตฺวา นฺยสนํ ฐปนํ พฺยูโห กถฺยเตฯ วิภชิตฺวา อูหนํ ฐปนํ พฺยูโหฯ ตพฺเภทา ทณฺฑโภคมณฺฑลาสํหตา จตฺตาโร ปกติพฺยูหาฯ ตตฺร อนีกานํ ติริยโต วุตฺติ ทณฺโฑฯ สมตฺถานมนีกานมนฺวาวุตฺติ อญฺโญญฺญโต วุตฺติ โภโคฯ มณฺฑลรจนาย สรนฺตานมนีกานํ สพฺพโต วุตฺติ สปฺปสรีรมิว มณฺฑโลฯ ฐิตานมิตเรตราสํ หตานํ วิสิลิฎฺฐตรานํ อนีกานํ ปุถุวุตฺติ อสํหโตฯ ตทุตฺตํ กามนฺทเกน –
‘‘ติริยโต วุตฺติ ทณฺฑาขฺยา, โภโคนฺวาวุตฺติเรว จ;
มณฺฑโล สพฺพโตวุตฺติ, ปุถุวุตฺติ อสํหโต’’ติฯ
พฺยูหสมเวโต เอว พฺยูหสฺเสกเทโส ปจฺฉาภาโค พฺยูหปณฺหิ, พฺยูหสฺส ปจฺฉา, พฺยูหนฺตรเมว วาฯ ยตฺร ฐิโต ราชา สเสนํ ปฎิคฺคณฺหติ, ตํ เสนาย ปจฺฉา ธนุสตทฺวยนฺตเรน ฐิตปริสสหิตํ อนีกํ ‘‘ปฎิคฺคโห’’ตฺยุจฺจเตฯ
๓๘๒-๓๘๓. เอโก หตฺถี ทฺวาทสปุริสสหิโต ‘‘เอโก หตฺถี’’ตฺยุจฺจเต, เอเตน ลกฺขเณน อธมนฺตโต เหฎฺฐิมปริจฺเฉเทน ตโย หตฺถิโน หตฺถานีกํ นาม, ตถา เอโก ตุรงฺโค ติปุริสสหิโต, เอโก จ รโถ จตุปุริสสหิโต เอโก หโย, เอโก รโถติ เอเตน ลกฺขเณน อธมนฺตโต ตโย หยา จ ตโย รถา จ หยานีกํ, รถานีกํ นาม, เตนาห ‘‘ตโย ตโย คชาทโย’’ติฯ สสตฺถา ขคฺคาทิสตฺถหตฺถา จตุชฺชนา จตฺตาโร ปุริสา ปตฺตานีกํ นาม วุตฺตาฯ เหฎฺฐิมนฺตโตเยเวตฺถาปิ ปริจฺเฉโทฯ อมรโกเส ตฺวญฺญถา กถิตา –
‘‘เอกเกภรถา ตฺยสฺสา, ปตฺติ ปญฺจปทาติกา;
ปตฺยงฺเคหิ ติคุเณหิ, กมา สญฺญา ยโถตฺตรํฯ
เสนามุขํ คุมฺพคณา, วาหินี ปุตนา จมู;
อนีกินี จ ตาสนฺตุ, ทส อกฺโขภินี มต’’นฺติ [อมร ๑๘.๘๐-๑]ฯ
ตสฺสตฺโถ – ตีหิ อสฺเสหิ คเชเนเกน รเถน จ ปทาตีภิ จ ปญฺจหิ ปตฺติ นาม เสนนฺตรํฯ ปตฺยงฺเคหิ สพฺเพหิ คชาทีหิ ยถาปุพฺพํ คุเณหิ ยโถตฺตรํ กเมน เสนามุขาทิกา สญฺญา ภวติฯ ยโถตฺตรนฺ ติ วจเนน ยถาปุพฺพมิตฺยตฺถมาห, เตเนทํ วุตฺตํ ‘‘ภวติ ตโย ปตฺติโน เสนามุขํฯ ตีหิ เสนามุเขหิ คุมฺโพฯ คุมฺพตฺตเยน คโณฯ คณตฺตยํ วาหินีฯ วาหินิตฺตยํ ปุตนาฯ ปุตนตฺตยํ จมูฯ จมุตฺตยํ อนีกินีฯ ตาสํ อนีกินีนํ ทส อกฺโขภินี’’ติฯ
ตตฺร รถานํ สงฺขฺยา สตฺตติสหิเตหิ อฎฺฐสเตหาธิกานฺเยกวีสติสหสฺสานิ, เอวเมว คชานมฺปิ สงฺขฺยา, ตถา จ –
ปญฺจสฎฺฐิสหสฺสานิ, ฉสตานิ ทเสว ตุ;
สงฺขฺยา ตา ตุรงฺคานญฺหิ, วินา รเถ ตุรงฺคเมฯ
นรานํ สตสหสฺสํ, สหสฺสานิ นเวว จ;
สตานิ ตีณิ จ’ญฺญานิ, ปญฺญาสญฺจ ปทาตโยติ [พฺยาขฺยาสุธา ๒.๘.๘๐]ฯ
๓๘๔. เหฎฺฐิมปริจฺเฉเทน เสนํ ทสฺเสตฺวา อุกฺกฎฺฐปริจฺเฉเทน ทสฺเสตุมาห ‘‘สฎฺฐิ…เป.… ยนฺติ’’จฺจาทิฯ ยนฺติยา ยานํ กุพฺพนฺติยา เสนาย กตฺตุภูตาย ธูลีกเตสุ สนฺเตสุฯ เกสุ? สฎฺฐิวํสกลาเปสุฯ กิตฺตกปฺปมาเณสุ? ปจฺเจกํ สฎฺฐิทณฺฑวนฺเตสุ, เอสา อกฺโขภินี นาม เสนา อุกฺกฎฺฐปริจฺเฉเทนฯ เกนจิ โขเภตุมสกฺกุเณยฺยตาย อกฺโขภินี, ยุ, นทาทิฯ ขุภ จลเนฯ
๓๘๕. จตุกฺกํ สมฺปตฺติยํฯ ธนุกฺกํโส สมฺปตฺติฯ ปท คมเน, ภาเวติฯ ยุปกฺเข ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อฯ ลกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, อี, ลกฺขี, สิรี จ ปุพฺเพ เทวตาวเสน วุตฺตา, อิธ ธนุกฺกํสวเสนฯ
ทฺวยํ สมฺปตฺติวิปรีตายํฯ วิรูปํ ปชฺชตีติ วิปตฺติ, ปทิมฺหา กตฺตริติฯ วิรูปํ ปชฺชนํ วา วิปตฺติ, ภาเวติฯ อาปทาสหจรณโต วิปตฺติ ถิยํฯ
จตุกฺกํ สตฺถมตฺเตฯ อาทาย ยุชฺฌนฺเต ยนฺติ อาวุธํ, ยสฺส โวฯ อายุธํ วาฯ หร หรเณฯ หรติ ชีวิตนฺติ เหติ,ติ, อสฺเส, รโลโป, หนติวเสน วา สิทฺธํฯ สส หึสายํ, โถฯ อตฺถํปฺยตฺรฯ อสุ เขปเนฯ
๓๘๖-๓๘๗. สงฺเขเปนายุธํ ทสฺเสตุมาหฯ มุตฺตามุตฺตญฺจ อมุตฺตญฺจ ปาณิโต มุตฺตญฺจ ยนฺตมุตฺตญฺเจติ สกลํ ตํ อายุธํ จตุพฺพิธํ พหูนมฺปิ ตพฺเภทานติวตฺตนโตฯ
จตุนฺนํ สรูปมาห ‘‘มุตฺตามุตฺตญฺจา’’ทิฯ ยฎฺฐิ นาม สตฺถวิเสโส, น กตฺตรทณฺโฑฯ
‘‘ยฎฺฐิ หารลตาสตฺถ-เภเทสุ ธนุทณฺฑเก’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ
ตทาทิ อายุธํ มุตฺตญฺจ ตํ อมุตฺตญฺเจติ มุตฺตามุตฺตํ, กมฺมธารโย, ยถา กตากตํฯ ฉุริกา อสิปุตฺติ, ตทาทิกํ อมุตฺตํฯ ยนฺต สงฺโกจเน, ยนฺตํ, ธนฺวาทิฯ
๓๘๘-๓๘๙. ปญฺจกํ ธนุมฺหิฯ อุสุํ อสติ ขิปตีติ, กมฺมนิ โณ, อุสฺสิฯ ธน ธญฺเญ, อุ, หน หึสายํ วา, อุ, หสฺส โธ, ธนุฯ ‘‘ธนุ วํสวิสุทฺโธปิ, นิคฺคุโณ กึ กริสฺสตี’’ติ [หิโตปเทส กถามุข ๒๓] ปุเม ปโยโคฯ ‘‘สรา วาโป ธนุ อิตฺถี, ตุณตา ติณตาปิเจ’’ติ [ติกณฺฑเสส ๒.๘.๕๑] ติกณฺฑเสโสฯ กึ นาเมน ทณฺฑยตีติ โกทณฺฑํ, ทณฺฑ นิปาตเน, กึ นาเมน ทมฺยตีติ วา โกทณฺฑํ, ทมุธาตุมฺหา โฑ, กึ นาเมน ทุโนตีติ วา โกทณฺฑํ, ทุ ปริตาเป, โฑ นิปาติโต, กุฎิลตฺตา วา กุจฺฉิโต ทณฺโฑ ยสฺสตฺถีติ โกทณฺฑํฯ จป สนฺตาเป, อ, จโป, วํสเภโท, ตพฺพิกาโร จาโป, โณฯ สรมสติ ขิปตีติ สราสนํฯ กมฺมุกมฺปิฯ กมฺมาย ปภวตีติ กมฺมุกํฯ
ติกํ คุเณฯ คจฺฉติ สโร เยนาติ คุโณ, มสฺส โณ, อสฺสุ, คุ สทฺเท วา, ควติ เอเตนาติ คุโณ, ยุ, ณตฺตํฯ ชร วโยหานิมฺหิ, อ, ชิยาเทโสฯ ปกฺเข อิการโลโป, ชยาฯ ‘‘ชิยา จาถา’’ติปิ ปาโฐ, ตทา ทฺวยํ คุเณฯ มุพฺพี, สิญฺชินีปฺยตฺรฯ มุพฺพวิกาโร มุพฺพีฯ สิญฺช อพฺยตฺตสทฺเท, อินีฯ
ติปาโท กณฺเฑฯ สร หึสายํฯ สรนฺตฺยเนนาติ, ปุเม, สญฺญายํ โณฯ ปตฺตํ วาโช, ตํโยคา ปตฺตี, อีฯ สา ตนุกรณาวสาเนสุ, ทิวาทิ, ณฺวุ, ยสฺสาโลโปฯ วณฺยเต สทฺทายเตเนเนติ วาโณ, โณ, วณ สทฺเทฯ กณฺยเตเนเนติ กณฺฑํ, กณ สทฺเท, โฑ, กณฺฑ เภเท วาฯ อิส คมเน, อุ, อิสฺสุ, อุส ทาเห วาฯ ขุร เฉทเน, อโป, อถ วา เข อรติ คจฺฉตีติ ขุโร, อสฺสุ, ตํ ปาตีติ ขุรปฺโปฯ ติช นิสาเน, ยุฯ อส ขิปเน, กมฺเม ยุฯ วิสิโข, อชิมฺหโค, ขโค, อาสุโค, กลมฺโพ, มคฺคโณ, โรโปปฺยตฺรฯ วิสนฺโต ขณตีติ วิสิโขฯ กล มเท, อมฺโพฯ มคฺค อนฺเวสเน, ยุฯ รุป วิโมหเน, ทิวาทิ, อ, โรโปฯ ‘‘ถูลเขโฑ วิปาโฎ จ, จิตฺรปุงฺโข สโรปิ เจ’’ติ [ติกณฺฑเสส ๒.๘.๕๒] ติกณฺฑเสเสฯ
ปญฺจกํ กลาเปฯ ตูณ ปูรเณ, จุราทิ, นทาทิฯ ‘‘ตูโณ นิสงฺโค ตูณิโร, อุปาสงฺโค จ วาณธิ’’ริติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๘.๘๘] อมรมาลายํ ปุํสกณฺเฑฯ ‘‘ตูณา’’ติปิ อิตฺถิลิงฺคปฺปกรเณ วุตฺโต, อิธ ปน ‘‘ตุณี, ตูโณ’’ติ ทฺวีสุ, สรสมูหานํ ฐานตฺตา กลาโปฯ อิรปจฺจเย ตูณิโรฯ วาณา สรา ธิยนฺเตตฺเรติ วาณธิฯ ‘‘ตูโณ ปสงฺค ตูณิร-นิสงฺคา วาณธิ ทฺวิสู’’ตฺยมรสีเหฯ
๓๙๐. ทฺวยํ วาเช, ยํ ‘‘กณฺฑปตฺต’’มิตฺยุจฺจเตฯ ปต คมเน, กรเณ โข, ตสฺส โก, ปกฺเขน กตตฺตา วา ปกฺโข ฯ วชตฺยเนนาติ วาโช, โณฯ วิสมปิวิตฺถาติ วิสปฺปีโต สโร ทิทฺโธ นามฯ ทิส อปฺปีติยํ, โตฯ ลิตฺโตปฺยตฺรฯ
ติกํ วิชฺฌิตพฺเพฯ วิชฺฌนตฺถํ ลกฺขฺยเตติ ลกฺขํฯ วิชฺฌิตพฺพนฺติ เวชฺฌํ, ณฺโย, ฌสฺส ชฺโฌ, อิสฺเสฯ สโร วยติ คจฺฉติ ยสฺมึ สรพฺยํ, วสฺสาการโลโปฯ นิจฺจํ สรานมภฺยาสนํ วสีกรณํ สราภฺยาโสฯ ‘‘พฺยาเธปฺยุปาสนายญฺจ, วาณาภฺยาเสปฺยุปาสน’’นฺติ รุทฺโทฯ ลกฺขมุปคนฺตฺวา อสนํ ขิปนํ อุปาสนํฯ
๓๙๑. ปญฺจกํ ขคฺเคฯ มณฺฑลํ อคฺคํ ยสฺสฯ นิคฺคโต ติํสโต’งฺคุลิโต เนตฺติํโสฯ อส เขปเน, อสเต ขิปฺปเตติ อสิ, อิฯ ขคฺค ขณฺฑเภเทฯ สายโก สเรปิฯ จนฺทหาโส, ริฎฺฐิ, กกฺขลโก, กรวาโลปฺยตฺรฯ ตสฺส ขคฺคสฺส ปิธาเน โกสิ, อิตฺถีฯ กุส สิเลสเน, อิ, โกสิ, รสฺสนฺโตฯ ขคฺคฉุริกาทีนํ มุฎฺฐิยํ ถรุสทฺโทฯ ถร สตฺถคติยํ, อุฯ
๓๙๒. ติกํ ขคฺคาทีนํ สตฺถานํ วารณผลเกฯ เขฎ ภกฺขเน, ณฺวุฯ ผล วิสารเณ, ณฺวุฯ ผลตีติ ผลกํ, อนิตฺถีฯ จร คติภกฺขเนสุ, โม, จมุ อทเน วา, อฯ ผลมฺปิฯ
วณฺฎานิหารสฺสาขคฺคากติ หตฺถกุณฺฑาทิ อิลฺลี, อิลีปิ, อิล คติยํ, นทาทิฯ กรํ ปาลยตีติ กรปาลิกา, ณฺวุฯ
ทฺวยํ อสิปุตฺติยํฯ ฉุร เฉทเน, ณฺวุฯ สสุ หึสายํ,ติ, นทาทิฯ อสิโน ปุตฺตี, อสิเธนุกาปิฯ
ทฺวยํ วฑฺฒกีนํ มุคฺคเรหิ สมานาการายุธเภเทฯ ลค สงฺเค, อโล, อสฺสุ, ฬตฺตญฺจฯ มุรํ คิรตีติ มุคฺคโร, รสฺส โค, คิร นิคฺคิรเณ, มุจฺจตีติ วา มุคฺคโร, อโรฯ ทุฆโณ, ฆโนปิฯ
๓๙๓. ทฺวยํ สเลฺลฯ สล อาสุคติยํ, อ, สร หึสายํ วา, โล, รสฺส โลฯ สงฺก สงฺกายํ, อุฯ สูลมฺปิฯ สูล รุชายํฯ
ทฺวยํ วาสิยํฯ วส เฉทนสฺเนหาวหารเณสุ, ณีฯ ตจฺฉ ตนุกรเณ, ยุ, นทาทิฯ
ทฺวยํ ผรสุมฺหิฯ เฉทกตฺตา กุจฺฉิตา ธารา ยสฺสาติ กุธารีฯ กุธาโรปิฯ ปรํ สสติ หึสตีติ ผรสุฯ อุ, ปสฺส โผ, สโลโป จฯ ปรสุปิ, โส ปรสุสทฺโท นปุํสโกฯ ปรสุโธปฺยตฺรฯ
ทฺวยํ ปาสาณวิทารเณฯ ฎงฺก พนฺธเนฯ ทร วิทารเณฯ ปาสาณํ ทารยตีติ ปาสาณทารโณ, ยุฯ ปาสาณทารโกปิฯ
๓๙๔. ทฺวยํ หตฺถปฺปมาเณ กณเย [กณฺเฑ (จินฺตามณิฎีกา)]ฯ จกฺกปูรณาทิวายุวเสน ขิปฺปเตฯ กณ สทฺเท, อโยฯ ภินฺทนสีลตาย ภินฺที, วาติ คจฺฉติ เตนาติ วาโล, อโล, ภินฺที จ โส วาโล จาติ ภินฺทิวาโล, ฬตฺเต ภินฺทิวาโฬ, รสฺโสฯ
จกฺกาทโย สตฺถเภทาฯ ตตฺร จกฺกากาโร อายุธวิเสโส จกฺกํฯ กนฺต เฉทเน, อสฺสุ, กุนฺโต ทีฆทณฺโฑฯ คทา, สตฺติ จ ปสิทฺธาฯ
ติกํ โกณภาเคฯ กุณ สทฺโทปกรเณสุ, กุณ สงฺโกจเน วา, โณฯ สิ เสวายํ, อ, รสฺโส, อสฺโสฯ กุฎ โกฎิเลฺล, อิณฯ
๓๙๕. ทฺวิปาทํ วิชิคีสสฺส ยาตฺรายํ, สพฺพตฺร ภาวสาธนํฯ ยา ปาปุเณ, นิกฺขมิตฺวา ยายเต นิยฺยานํ, ยุฯ ‘‘ฉทาทีหิ ตตฺรณ’’ติ ตฺรณฯ ยาตฺรา, อาฯ นทาทิโน อากติคณตฺตา อีปจฺจยาภาโวฯ ฐา คตินิวตฺติยํ, ปปุพฺโพ ยาเน, ยุ, ปติฎฺฐียเต ปฎฺฐานํ, ปุเรจาริมฺหิ ปฏฺโฐฯ
ปญฺจกํ ธูลีมตฺเตฯ ตถา จ ‘‘ปํสุ โขโท มโต เรณุ, จุณฺโณ ธูลิ’ตฺถิยํ ภเว’’ตฺยมรมาลาฯ จุณฺณ ปิสเน, จุณฺณ สญฺจุณฺณเน วาฯ ปํส นาสเน, อุฯ รนฺช ราเค, รโช, มโนคโณปิ นปุํสเก, ตํสหจรณโต ปํสุปิฯ ‘‘กฺลิวํ’ปราเธ เรณุมฺหี’’ติ รภโสฯ อถ วา จุณฺณรโชสหจรณโต ปํสุ นปุํสเกฯ ธู วิธุนเน, ธู กมฺปเน วา, ลิ, นทาทิฯ ริ คติยํ, ณุ, อิสฺเสฯ
๓๙๖. วํสกฺกมเวทีวํสถุติํ โย กุพฺพติ, โส มาคโธฯ ตสฺมึ มธุโก วุตฺโตฯ โส จ ขตฺติยาเวสฺสสมฺภโว ภวติ, วํสมคฺคํ ถวตีติ มาคโธ, ถสฺส โธฯ มคฺคํ ธวตีติ มธุโก, ณฺวุ, คฺคโลโปฯ
วีริยาทิถุติํ สีเลน โย ปฐติ, โส วนฺที, ตสฺสีลาทีสุ ณีฯ
โย นิสาวสานํ วิภาเวนฺโต โพธยติ, โส เวตาฬิโก, วิภาเวนฺโต ตาฬสทฺเทน โพธยตีติ เวตาฬิโก, ณิโกฯ
จกฺเกน จรนฺโต พหูหิ ปีเฬตฺวา โย ปฐติ, โส จกฺกิโก, อุภยตฺร จรตฺยตฺเถ อิโกฯ ฆณฺฎ ภาสตฺโถ, จุราทิฯ
๓๙๗. ปญฺจกํ ธเชฯ กิต นิวาเส, โรคาปนยเน จ, อุ, กิตติ อปเนติ เอเตนาติ เกตุฯ ธช คมเน, อฯ อุปฺปตตีติ ปฎากา, อาโก, ปฎ คติยํ วา, ปฎากาฯ เกน วาเตน ทลียเต วิทารียเตติ กทลี, นทาทิ, ฉินฺนภินฺนตฺตา กุจฺฉิตํ ทลํ ปตฺตเมติสฺสาตฺถีติ วา กทลี, ปฎากา สหจรณโต อิตฺถิยํฯ กทลี โมเจปิฯ ยุมฺหิ เกตนํฯ เอตฺถ จ ธชสหจรณโต เกตุ ปุนฺนปุํสเกฯ ‘‘ปฎากา เวชยนฺตี จ, เกตนํ ธช’มนิตฺถี’’ตฺย [อมร ๑๘.๙๙] มรโกเสฯ
อญฺญมญฺญสฺเสติ เอกมเปกฺขิตฺวา อปรสฺสาปรํ อเปกฺขิตฺวา อญฺญสฺสฯ โย อหํกาโร อภิมาโน, โส ‘‘อหํ อห’’มิติ กโรตีติ อหมหมิกา ภเวฯ ‘‘อหํ อคฺโค ภวามิ, อหํ อคฺโค ภวามี’’ติ อญฺญมญฺญมติกฺกมฺม โยธานํ สมคฺเค ธาวนํ, ตตฺร ตุ อหํปุพฺพิกาฯ อหํสทฺโท วิภตฺติปติรูปโก นิปาโต, สกตฺเถ กปจฺจเย กเต วิจฺฉายํ คมฺยมานตฺตา ทฺวิตฺตาภาโวฯ
๓๙๘. จตุกฺกํ พเลฯ พล ปาณเน, กรเณ อฯ ธา คตินิวตฺติยํ, กรเณ โม, ธสฺส โถฯ สหเตเนนาติ สหํ, สโหปิฯ สก สตฺติยํ,ติฯ ทฺรวิณํ, ตโร, ปรกฺกโม, ปาโณปิฯ
อติสูรตา วิกฺกโม นามฯ
ชเย ชิเต สติ, การณภูเต วา กตํ ปานํ ชยปานํฯ อมรโกเส ปน ‘‘วีรปานํ ตุ ยํ ปานํ, ชาเต ภาวินิ วา รเณ’’ติ [อมร ๑๘.๑๐๓] วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – ภวิสฺสติรเณ ชีวิตสํสยา สํหาสุปฺปาทนตฺถํ, เทวตายาจนปุพฺพกํ สชาติเยหิ สห สมฺภูย โยธานํ ยํ ปานํ ชาเต จ รเณ วิชยสฺส สนฺทสฺสนตฺถํ, ตํ วีรปานมุจฺจเตฯ
๓๙๙-๔๐๐. สาฑฺฒปชฺชํ ยุทฺเธฯ สงฺคาม ยุทฺเธ, จุราทิ, อฯ หร หรเณ, ปสยฺหกรเณ จฯ อร คมเน, อฯ สมรํฯ รณ สทฺเท, ทฺเวปฺยนิตฺถิยํฯ อช คมเน, ณิ, อาชิ, รสฺสนฺโตฯ อาหุยฺยนฺเต อสฺมึโยธา, หุ สทฺเท, อฯ ยุธ สมฺปหาเร, โตฯ อาทาย ยุชฺฌนฺเตตฺร อาโยธนํ, ยุฯ ยุช โยเค, สํยุคํ, สํยุตฺตมฺปิฯ ภณฺฑ ปริภาสเน, ยุฯ วิคฺคยฺหนฺติ ยุชฺฌนฺตฺยสฺมึ วิคฺคโหฯ กลหนฺตฺยสฺมึ กลโหฯ เมธ เมธาหึสาสงฺคเมสุ, ณฺวุฯ ชญฺญํ, ปวิทารณํ, อกฺกนฺทนํ, สงฺขฺยํ, สมีกํ, สมฺปรายกํ, อนีกํ, อภิสมฺปาโต, กลิสํ, โผโฎ, อตฺยามทฺโทอิจฺจาทโยปิ ยุทฺเธฯ เกจิ ปน ‘‘ภณฺฑนาทิปญฺจกํ กลเห, น ยุทฺเธ’’ติ วทนฺติ, ตํ ‘‘ภณฺฑนํ กวเจ ยุทฺเธ, ขลิกาเรปิ วตฺตเต’’ติ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพํฯ
ทฺวยํ มุจฺฉายํฯ มุจฺฉ โมหสมุสฺสเยสุฯ มุห เวจิตฺเตฯ ติกํ พลกฺกาเรฯ ปสหนํ ปสยฺโห, สห สตฺติยํ, ณฺโยฯ พลิโน, พเลน วา กรณํ พลกฺกาโรฯ หฐ พลกฺกาเร, โณฯ ปสงฺโคปิฯ
๔๐๑. สุภาสุภานํ ผลานํ สูจิกา ปกาสกา ยา ภูตสฺส วตฺถุโน วิกติ อญฺญถา อุปฺปตฺติ, สา อุปฺปาโตฯ สุภาสุภผลํ ปกาเสนฺโต ปตติ คจฺฉตีติ อุปฺปาโตฯ อุปฺปาโทปิฯ ตส ทฺโท’ยํ ปุพฺพปทสฺส, อปรปทสฺส วา ลิงฺคมาทตฺเตฯ ‘‘อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย, วิคฺคโห จ ตํ วากฺยญฺเจติ วิคฺคหวากฺย’’นฺตฺยาทีสุ, อิธ ปน ปุพฺพปทสฺส ลิงฺคมาทตฺเตฯ อุปฺปาตสฺส ตตฺร ยุทฺธปกฺกเมนาภิธานํฯ
จตุกฺกํ อุปฺปาตสฺส ปริยาเยฯ อิ คมเน,ติ, ทีฆาทิฯ สพฺพกาลํ น ชายตีติ อชญฺญํ, ณฺโย, ผลํ น ชเนตีติ วา อชญฺญํ, ตญฺหิ ธูโม วิย อคฺคิสฺส กมฺมผลสฺส ปกาสนมตฺตเมว กโรติ, น ตํ ชเนตีติ อชญฺญํ นามฯ อุปคนฺตฺวา สชฺชติ ปกาเสตีติ อุปสคฺโค, โณฯ อุปคนฺตฺวา ทุโนตีติ อุปทฺทโว, ทุ ปริตาเป, อฯ เอตฺถ จ อีตฺยาทโย ชนเกปิ วตฺตนฺติ, ยถา ชราทีนมุปทฺทวาฯ
๔๐๒. มลฺลยุทฺธมฺหิ พาหุยุทฺธมฺหิ นิพฺพุทฺธํฯ อโธภาคํ พนฺธนํ วา กตฺวา ยุชฺฌนฺตฺยตฺร นิพฺพุทฺธํ, ยสฺส โพ, อญฺญมญฺญสฺส เวธํ นิพฺเพเธนฺตฺยตฺเรติ วา นิพฺพุทฺธํฯ เวธ เวธเน, โต, เอสฺสุ, อญฺญตฺโรปจาราฯ ทฺวยํ ชยกฺริยายํฯ ชิ ชเย, ‘‘ภาเว จา’’ติ โณฯ รเณ ยุทฺเธ โย ภงฺโค, โส ปราชโยฯ ปราปุพฺโพ ชิ ยุทฺธภงฺเคฯ ทฺวยํ ปลายนมตฺเต, น ตุ สงฺคามโตเยว ปลายเนฯ ปริวชฺเชตฺวา อยนํ คมนํ ปลายนํฯ อปวชฺเชตฺวา คมนํ อปกฺกโมฯ ปทาโว, ทาโว, สนฺทาโว, วิทฺทโว, ทโว, อปยานํปฺยตฺรฯ
๔๐๓. ปชฺชํ มารเณฯ มร ปาณจาเค, สพฺพตฺถ ภาวสาธนํฯ มารียเต มารณํ, ยุฯ หน หึสายํ, ณมฺหิ ‘‘หนสฺส ฆาโต’’ติ ฆาตาเทโสฯ นส อทสฺสเนฯ สูท ธารเณฯ หึส หึสายํฯ สร หึสายํ, อิตฺถิยมาปจฺจโย, หึสาฯ ณมฺหิ หนสฺส วธาเทโสฯ สส หึสายํฯ ยุมฺหิ หนสฺส ฆาโต, ฆาตนํ, นิพฺพรหนํ, นิการณํ, ปวาสนํ, สญฺญาปนํ, ปมถนํ, กถนํ, อุชฺชาสนํ, อารมฺโภ, ปิญฺโชปฺยตฺรฯ วรห พาธานฺยปริภาสนหึสาทาเนสุฯ กร หึสายํฯ วส นิวาเส, ปปุพฺโพ หึสตฺโถฯ ญา มารณโตสนนิสามเนสุ, ปาคโม, สญฺญาปนํฯ มถ วิโลฬเนฯ กถ หึสตฺโถฯ ชสุ หึสายํ, ชสิ ตาฬเน วา, จุราทิฯ อาปุพฺโพ รภิ มารเณฯ ปิญฺช หึสาพลทานนิเกตเนสุฯ เอเต ยถากฺกมมิธานาคตานํ ธาตโวฯ
๔๐๔. ปชฺชํ มรเณฯ กาโล อตีตาทิ, ตสฺส กิริยา, ‘‘กาโล ฆสติ ภูตานี’’ติ [ชา. ๑.๒.๑๙๐] หิ วุตฺตํฯ มรติโต จุ, มจฺจุ, วชาทินา วา ตฺยุฯ ตโต มจฺจุสทิโส ทฺวีสุฯ อติกฺกมิตฺวา อยนํ อจฺจโยฯ ธน ธญฺเญฯ กาลสฺส กิริยตฺตา กาโล, อตฺตภาวสฺส อนฺตํ กโรตีติ วา กาโล, โณฯ อมติ คจฺฉตีติ อนฺโตฯ จุ จวเนฯ
๔๐๕. ติกํ มเตฯ ปรํ โลกํ เอติ คจฺฉตีติ เปโต, ปเรโต จ, โต, ปุพฺเพ รโลโปฯ มรตีติ มโตฯ ปราสุ, ปตฺตปญฺจตฺโตปฺยตฺรฯ ทฺวยํ มตทหนกฎฺฐราสิมฺหิ, ยา ‘‘ผุลฺลี’’ติ วุจฺจติฯ จียเต ยตฺถาติ จิตโก, จิโต จ, โตฯ ปุพฺพตฺร สกตฺเถ โกฯ จิตา, จิตฺยา, จิติปฺยตฺรฯ
ทฺวยํ สุสาเน, อาคนฺตฺวา ทหนฺติ อตฺร อาฬหนํฯ ทห ภสฺมีกรเณ, ยุ, ทสฺส โฬฯ อาฬาหนมฺปิฯ ฉวสฺส สยนฎฺฐานํ สุสานํ, ฉวสฺส สุ, สยนสฺส จ สาโน, อถ วา เสนฺติ อตฺราติ สานํ, ยุ, ฉวสฺส สานํ สุสานํฯ ฉวสฺส สุฯ ปิตุวนมฺปิฯ ทฺวยํ มตสรีเร, กุณป ปูติคนฺธตฺเถฯ กุจฺฉิตํ เนตีติ วา กุณโป, อโป, ณตฺตํฯ ฉว คติยํ, อฯ
๔๐๖. อสีสกตฺตา สิโรสุญฺโญ นจฺจนาทิกฺริยาสหิตตฺตา สหกฺริโย เทโห กาโย กพนฺโธ [‘‘ยุทฺเธ โยเธสุ สูเรสุ สหสฺสํ กตฺต (ขณฺฑ) มุทฺธสุ ตทาเวสา กพนฺโธ ตุ เอโก’มุทฺธา กฺริยานฺธิโต’’ติ กพนฺธลกฺขณํ], ยุทฺเธ สหสฺสปูรโณ กพนฺโธฯ ‘‘นจฺจตี’’ติ วุตฺตตฺตา นจฺจนาทิกฺริยารหิเต ตูปจาโรฯ อวิชฺชมาเนน เกน สิรสา อนฺโธ กพนฺโธ, วการมชฺโฌฯ อวิชฺชมานสฺสาปิ หิ การณภาโว โลเก ทิฏฺโฐ, ยถา วสฺเสน กโต สุภิกฺโข, ทุพฺภิกฺโข จ, ยถา โลเก, ตถา สาสเนปิ, ยถา อนนฺตรปจฺจยาทีนิฯ
อามเกหิ กุจฺฉิเตหิ อปูติคตมตสรีเรหิ สมฺปุณฺเณ อามเก สุสานสฺมึ สิวถิกา วุตฺตา, อตฺถปฺปธานนิทฺเทเสน เจตฺถ สทฺโท นิทฺทิฏฺโฐ, ยถา ‘‘สโต สมฺปชาโน’’ติ ปุคฺคลปฺปธานนิทฺเทเสน ธมฺโมติฯ ฉวา ธิยฺยนฺเตตฺร สิวถิกา, ณฺวุ, ฉสฺส โส, ถตฺตํ, อิตฺตญฺจฯ ฉวถิกาปิฯ
๔๐๗. ทฺวยํ อากฑฺฒิตมนุสฺสควาโทฯ มุญฺจนสญฺญาย วนฺทตีติ วนฺทีฯ วนฺท อภิวาทนถุตีสุ, อี, รสฺโสปิ, วนฺทิฯ สตฺตูนํ กเรน หตฺเถน มริตพฺพตฺตา กรมโรฯ ปคฺคโห, อุปคฺคโหปิฯ ทฺวยํ ชีวิเต, อน ปาณเน, ปาณนฺติ อเนนาติ ปาโณ, โณฯ ภวติ เยนาติ อสุฯ อส ภุวิ, อุ, อาสุปิ, อสุ ขุภเน วาฯ
พนฺธนาคารํ พนฺธนเคหํ การา นามฯ กโรนฺติ หึสนฺติ อตฺร การา, อฯ กร หึสายํฯ พนฺธนาลโยปิฯ กร หึสายํ, ยต นิยฺยาตเนฯ การณา, ยตนา จฯ ติพฺพเวทนาปฺยตฺรฯ
ขตฺติยวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ