๔๐๘. ทฺวิปาทํ พฺราหฺมเณ, พฺรหฺมุโน พนฺธุ, พฺรหฺมา พนฺธุ ยสฺส วา พฺรหฺมพนฺธุฯ กุลาจารพฺราหฺมณภาววเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ ชาตตฺตา ทฺวิโช, เอกเช ตูปจาราฯ วปิสฺมา โป, อสฺสิฯ พฺรหฺมุโน อปจฺจํ พฺรหฺมา, พฺราหฺมโณ จ, นาคโม, ณตฺตํ, ทีฆาทิฯ สุตายุตกถนตฺถํ ‘‘โภโภ’’ติ วจนํ วทติ สีเลน, ณีฯ
ทฺวยํ ฉนฺโทชฺเฌตริฯ พฺรหฺมสุตฺตํ อธีเต โสตฺติโย, ‘‘เนน นิทฺทิฎฺฐมนิจฺจ’’นฺติ [กาตนฺต ๑.๒.๑๘ นฆฎิตํ อนิจฺจํ (ปริภาเสนฺทุเสขร ๙๗)] วุตฺตตฺตา วุทฺธิ, ยทาทินา วา ฉนฺทสทฺทสฺส โสตฺติยาเทโส [ปาณินิ ๕.๒.๘๔]ฯ ฉนฺทํ อธีเต ฉนฺทโส, โส ปุลฺลิงฺโคฯ
ทฺวยํ สิสฺเสฯ โสตุํ อิจฺฉนฺตีติ สิสฺสา, สุ สวเน, โส, อุสฺสิฯ อาจริยสฺส อนฺเต สมีเป วสนสีโล, สญฺญาสทฺทตฺตา สตฺตมิยา อโลโปฯ
๔๐๙. พฺรหฺมจารีอาทโย เอเต จตุโร ชนา อสฺสมา นาม ภวนฺติ, อสฺสมสทฺโทยํ ปุนฺนปุํสเกฯ ตตฺร มุญฺชเมขลาทิยุตฺโต เวทชฺฌายโก พฺรหฺมจริยายํ ฐิโต พฺรหฺมจารีฯ เวทชฺฌยนํ พฺรหฺมจริยํ จรตีติ, ณีฯ ธมฺมตฺถกาเมสุ ฐิโต ปญฺจมหายญฺญการี คหฏฺโฐ, คหา ทารา ตตฺร ติฎฺฐนฺตีติ คหฏฺโฐฯ คหฏฺโฐ ปโร ตติยสฺสปิ วานปตฺโถฯ วนปตฺเถ วเนกเทเส, ทูรวเน วา ภโว วานปตฺโถ, อสฺส ภูมิเสยฺยาชฎาชินธารณวนวาโสนฺยหารโภชิตาทิ ธมฺโมฯ วานปตฺถสฺสเมว ตติยมายุโส ภาคํ เขปยิตฺวา คหิตกาสาวทณฺโฑ ภิกฺโข สพฺพภูเตสุ สโม ฌานายตนวโร ภิกฺขุฯ สมุ ตปสิ, เขเท จ, อาสมฺมนฺติ อตฺราติ, อกตฺตริ การเก สญฺญายํ โณฯ ‘‘อสฺสโม พฺรหฺมจริยาทิ- จตุกฺเกปิ มเฐปิ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ
๔๑๐. สีลาทโย ตโย สิกฺขาธมฺเม สห เอกโต จรนฺตา มิถุ อญฺญมญฺญํ สพฺรหฺมจาริโน นาม, พฺรหฺมจารีหิ สห จรนฺตีติ สพฺรหฺมจาริโนฯ ‘‘มิถู’’ติ อิมินา สพฺรหฺมจารีสทฺทสฺส ตคฺคุณสํวิญฺญาณตฺตํ ทีปิตํ, เตน พฺรหฺมจารีนมฺปิ สพฺรหฺมจาริตฺตมุปปนฺนํฯ
ทฺวยํ อุปสมฺปทาทายเกฯ มนสา อุเปจฺจ สิสฺสานํ วชฺชาวชฺชํ ฌายตีติ อุปชฺฌาโย, อุปชฺฌา จฯ เฌ จินฺตายํ, โณ, ปุพฺพตฺร เอ อย, ปกฺเข ราชาทิปกฺเขเปน อุปชฺฌา, ปรสมเย ปน เวทาทิปาฐยิตา ‘‘อุปชฺฌาโย, อุปชฺฌา’’ติ โจจฺจเต, อุเปจฺจ อธียเต อสฺมาติ กตฺวาฯ
ทฺวยํ นิสฺสยทายเกฯ สิสฺสานํ หิตํ อาจรตีติ อาจริโย, ณฺโยฯ นิสฺสยํ ททาตีติ, กมฺมาทิมฺหิ ณฺวุฯ
๔๑๑. สาสเน อาจริยํ ทสฺเสตฺวา ปรสมเยปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุปนีเย’’จฺจาทิฯ อถ วา โย ทฺวิโช พฺราหฺมโณ ยํกิญฺจิ พฺราหฺมณํ อุปนีย อตฺตโน สนฺติกํ อาเนตฺวา กปฺปาทิฉฬงฺคิกตฺตา สางฺคํ สคุยฺหตฺตา รหสฺสญฺจ เวทํ กมฺมภูตํ ปุพฺพํ ปฐมเมว เกนจิ อสิกฺขาปิเตเยว อชฺฌาปเย สิกฺขาเปยฺย, โส พฺราหฺมเณสุ ‘‘อาจริโย’’ติ วุจฺจติ, อาทิโต จาเรติ สิกฺขาเปตีติ อาจริโยติ กตฺวา, ณฺโยฯ ยถาวุตฺตา อญฺเญ อุปชฺฌายาฯ
๔๑๒. ปชฺชทฺธํ อุปเทสปรมฺปรายํฯ ปเร จ ปเร จ ปรมฺปรา, ปุพฺพาจริยาฯ ตโต อาภตํ ปารมฺปริยํฯ อิติหสทฺโท นิปาตสมุทาโยฯ ‘‘อิติห ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตมิท’’นฺติ กเถตพฺพํ วจนํ เอติหฺยํ, ณฺโยฯ ณมฺหิ เอติหํฯ อาจริยํ อุปคนฺตฺวา ทิสฺสติ อุจฺจารียตีติ อุปเทโส, ทิสี อุจฺจารเณ, โณฯ
ติกํ ยญฺเญฯ ยช เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสุ, ยชนํ ยาโค, โณฯ สคฺคตฺถิเกหิ กรียเตติ กตุ, ตุฯ ชสฺส ญฺญตฺเต ยญฺโญฯ ยาคตฺถํ มนฺตาทินา ปริกฺขตา ปริสงฺขตา ภู ภูมิ เวทิ นาม, อีปจฺจเย เวที จฯ วินฺทติ อสฺสํ ลาภสกฺการนฺติ เวทิ, วิท ลาเภ, อิณฯ
๔๑๓. อสฺสเมธาทโย ปญฺจ ‘‘มหายาคา’’ตฺยุจฺจนฺเตฯ โปราณกราชกาเล กิร สสฺสเมธํ ปุริสเมธํ สมฺมาปาสํ วาจาเปยฺยนฺติ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ อเหสุํ, เยหิ ราชาโน โลกํ สงฺคณฺหึสุ, ตตฺถ นิปฺผนฺนสสฺสโต ทสมภาคคฺคหณํ สสฺสเมธํ นาม, สสฺสสมฺปาทเน เมธาวิตา สสฺสเมธํ นามาตฺยตฺโถฯ มหาโยธานํ ฉมาสิกภตฺตเวตนานุปฺปทานํ ปุริสเมธํ นาม, ปุริสสฺส สงฺคณฺหเน เมธาวิตา ปุริสเมธํ นามาตฺยตฺโถฯ ทลิทฺทมนุสฺสานํ หตฺถโต เลขํ คเหตฺวา ตีณิ วสฺสานิ วินา วฑฺฒิยา สหสฺสทฺวิสหสฺสมตฺตธนานุปฺปทานํ สมฺมาปาสํ นามฯ ตญฺหิ สมฺมา มนุสฺเส ปาเสติ หทเย พนฺธิตา วิย ฐเปติ, ตสฺมา ‘‘สมฺมาปาส’’นฺติ วุจฺจติฯ ‘‘ตาต มาตุลา’’ตฺยาทินา ปน สณฺหวาจาย ภณนํ วาจาเปยฺยํ นาม, เปยฺเย วชฺชปิยวจนตาตฺยตฺโถฯ เอวํ จตูหิ วตฺถูหิ สงฺคหิตํ รฎฺฐํ อิทฺธญฺเจว โหติ ผีตญฺจ ปหูตนฺนปานํ เขมํ นิรพฺพุทํฯ มนุสฺสา มุทา ปโมทมานา อุเร ปุตฺเต นจฺเจนฺตา อปารุตฆรทฺวารา วิหรนฺติ, อิทํ ฆรทฺวาเรสุ อคฺคฬานํ อภาวโต นิรคฺคฬนฺติ วุจฺจติ, อยํ โปราณิกปเวณี, อปรภาเค ปน โอกฺกากราชกาเล พฺราหฺมณา อิมานิ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ, อิมญฺจ รฎฺฐสมฺปตฺติํ ปริวตฺเตนฺตา อุทฺธํ มูลํ กตฺวา ‘‘อสฺสเมธ’’นฺติอาทิเก ปญฺจ ยญฺเญ นาม อกํสุ, วุตฺตญฺเหตํ ภควตา พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺเต –
‘‘เตสํ อาสิ วิปลฺลาโส, ทิสฺวาน อณุนา อณุํ;
เต ตตฺถ มนฺเต คนฺเถตฺวา, โอกฺกากํ ตทุปาคมุ’’นฺติ [สุ. นิ. ๓๐๑, ๓๐๔]ฯ
อิทานิ เตหิ ปริวตฺเตตฺวา ฐปิตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสฺสเมโธ’’จฺจาทิมาหฯ ตตฺถ อสฺสํ เอตฺถ เมธนฺติ วธนฺตีติ อสฺสเมโธฯ ปุริสํ เอตฺถ เมธนฺติ วธนฺตีติ ปุริสเมโธฯ สมฺมา ยุคจฺฉิทฺเท ปกฺขิปิตพฺพทณฺฑกํ ปาเสนฺติ ขิเปนฺติ เอตฺถ สมฺมาปาโสฯ มนฺตปทาภิสงฺขตานํ สปฺปิมธูนํ ‘‘วาช’’นฺติ สมญฺญา, ตเมตฺถ ปิวยนฺตีติ วาชเปยฺโยฯ สพฺพสฺส อตฺตโน สาปเตยฺยสฺส อนิคูหิตฺวา นิรวเสสโต ทินฺนตฺตา นตฺถิ เอตฺถ อคฺคฬาติ นิรคฺคโฬ, อยํ ปาฬิยา อาคตกฺกมโต อตฺถวณฺณนา, อิธาคตกฺกเมน ปน อสฺสเมธปุริสเมธนิรคฺคฬสมฺมาปาสวาชเปยฺยานํ อตฺถวณฺณนา ลิขิตพฺพาฯ
๔๑๔. ติกํ ยาชเกฯ ยชนสีโล อิทิ, ยสฺสิ, ชสฺส โทฯ ยชตีติ อิโช, อฯ อถ วา อิตฺถิยา อุตุมฺหิ ชาเต ชายตีติ อิตฺถีตุโชฯ ‘‘นารีตฺวิโช’’ติปิ ปาโฐฯ ‘‘อุตุโช ยาชโก ตถา’’ติปิ ปาโฐ, สุนฺทโรฯ ปรสมยํ อมนสิ กตฺวา ปน อาจริเยน อิติทฺวิชสทฺโท อิทิตฺวิชสทฺโท จ สมานตฺถาติ มญฺญมาเนน ‘‘อิทิ ตฺวิโช’’ติ วุตฺตํ สิยา, ณฺวุมฺหิ ยาชโก [อมร ๑๗.๑๗ คาถา ปสฺสิตพฺพา]ฯ
ทฺวยํ ยาคสภายํ, อญฺญสภายญฺจารมฺภเกฯ สภายํ สาธุ สโภฺย, โยฯ สมาชํ ชนสงฺฆาตํ สมาวสนฺติ อาคนฺตฺวา เอกเทสี ภวนฺตีติ สมาชา, เตหิ สมํ เอกีภวตีติ สามาชิโก, ณิโกฯ สภาสโท, สภาตาโรปฺยตฺรฯ
ปญฺจกํ สภาสามญฺเญฯ ปริ สมนฺตโต เสนฺตฺยสฺสํ ปริสา, สิ เสวายํฯ สห ภาสนฺตฺยสฺสํ สภา, หโลโป, สพฺภิ ภาตีติ วา สภาฯ สมชฺชนฺติ สํคจฺฉนฺติ มิลนฺตฺยสฺสํ สมชฺชา, อช คมเนฯ สมยนฺติ มิลนฺตฺยสฺสํ สมิติ, อิ คติมฺหิ, อิตฺถิยนฺติฯ มิลนเมกีภาโวฯ สมนฺตโต สีทนฺตฺยสฺมึ สํสโท, อิตฺถินปุํสเกสุฯ โคฎฺฐี, อฎฺฐานีปฺยตฺรฯ คาโววาจา ติฎฺฐนฺติ ภวนฺตฺยสฺสํ โคฎฺฐีฯ อาคนฺตฺวา ติฎฺฐนฺตฺยสฺสํ อฎฺฐานี, ยุ, นทาทิ, รสฺสาทิฯ
๔๑๕-๔๑๖. ภิกฺขุอาทิกา อิมา จตสฺโส ปริสา นามฯ ภิกฺขนสีลตาทีหิ ภิกฺขุฯ ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฎฺฐนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’’ติ [ชา. ๑.๗.๕๙] หิ วุตฺตํฯ ภิกฺข ยาจเน, รูฯ โยมฺหิ ภิกฺขูฯ อินีปจฺจเย ภิกฺขุนี, โยสฺส โลโปฯ รตนตฺตยมุปคนฺตฺวา อาสยนฺตีติ อุปาสกา, ณฺวุ, อาส อุปเวสเนฯ อิตฺเต อุปาสิกาโยฯ เอตฺถ จ ปพฺพชฺชาสามญฺญโต, ลิงฺคสามญฺญโต จ สามเณรา ภิกฺขูสุ, สามเณริยาทโย, จ ภิกฺขุนีสุ สงฺคหิตา, ตโต, อวเสสา ปน สพฺเพปิ เทวมนุสฺสาทโย อิตฺถิปุริสวเสน ทฺเว โกฎฺฐาเส กตฺวา ลิงฺคสภาควเสน ทฺวีสุ สงฺคหิตา, พฺรหฺมาโน ปน ลิงฺคาภาเวปิ ปุริสสณฺฐานตฺตา ปุริเสสุ สงฺคหิตา, ตถา ปณฺฑกาปิ, อุภโตพฺยญฺชเนสุ ปน ปุริสอุภโตพฺยญฺชนํ ปุริเสสุ, อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนํ อิตฺถีสุ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ
เอวํ จตูหิ โกฎฺฐาเสหิ ปริสํ ทสฺเสตฺวา อฎฺฐหิปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘อถเว’’จฺจาทิฯ ตสฺสตฺโถ – ปริสา นาม อฎฺฐ สิยุํ, เกสํ วเสนา’ฎฺฐ สิยุํ? ตาวติํสานํ ทฺวิชานํ พฺราหฺมณานํ ขตฺตานํ ขตฺติยานํ มารสฺส คหปติสฺส สมณานํ จาตุมหาราชิกานํ พฺรหฺมูนญฺจ วเสนาติ อิมา จา’ฎฺฐปริสา ปากฎวเสน, เสฎฺฐวเสน จ วุตฺตาติ น เอตฺถ ปุพฺเพ วิย สพฺพา สงฺคหิตา, ตาวติํสาทิกา หิ ปากฎวเสน วุตฺตา, สมณา ปน ปากฎวเสน, เสฎฺฐวเสน จ วุตฺตาฯ
๔๑๗. คายตฺติ นาม ยสฺส จตูสุ ปาเทสุ ปฎิปาทํ ฉฬกฺขรานิ สนฺติ, สา ปมุขมาทิ ยสฺส อุตฺถาทีนํ ปาเยนานุปโยคตฺตา คายตฺติปมุขํ ฉนฺทํ นามฯ คายเตติ คายตฺติ, เค สทฺเท, ตฺติ, เอ อยฯ วชฺชํ ฉาทยตีติ ฉนฺทํ, ฉท สํวรเณ, วุตฺตญฺหิ ปชฺชวิเวเก พุทฺธคุตฺเตน ภิกฺขุนา –
‘‘อุตฺถ’มจฺจุตฺถกํ มชฺฌํ, ปติฎฺฐา สุปฺปติฎฺฐกา;
ปาโย ปโยคพาหฺยตฺถา, อภพฺพตฺตา จ เนริตา’’ติฯ
ยํ ปน จตุวีสกฺขรวนฺตํ, เวทานํ อาทิภูตญฺจ คายตฺติ วิย ฉนฺทานํ นาปิ จตุปฺปทํ, อถ โข ติปทเมว สิยา, สา สาวิตฺติ นาม, สาวิตฺติสทฺโท คายตฺติปริยาโยปฺยตฺถิ, ‘‘สาวิตฺติ ฉนฺทโส มุขํ’’ [ม. นิ. ๒.๔๐๐; สุ. นิ. ๕๗๓], ‘‘คายตฺติ ตุ จ สาวิตฺตี’’ติ จ วุตฺตตฺตาฯ อิธ ปน เภเทน วุตฺตํ, ยถา ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ, ธมฺมํ สรณํ คจฺฉามิ, สงฺฆํ สรณํ คจฺฉามี’’ติฯ สวิตุสฺส อิสิโน อยํ วาจา สาวิตฺติ, อิณฯ
๔๑๘. หพฺยํ เทวตาตฺถมนฺนํ, ตสฺส ปาเก ตทาธาเร ถาลฺยาทิมฺหิ จรุ, ตตฺถ ฐิตตฺตา อุปจาเรน หพฺยมฺปิ จรุ, จรติสฺมา อุ, จรุ ปุเมฯ ‘‘หพฺยปาเก จรุ ปุมา’’ติ [อมร ๑๗.๒๒] หฺยมรโกเสฯ โหมทพฺพิยํ โหมกมฺมนิ หพฺยนฺนาทีนมุทฺธรณตฺถํ กตายํ กฎจฺฉุยํ สุชา, อิตฺถี, หพฺยนฺนาทีนํ สุขคฺคหณตฺถํ ชายตีติ สุชาฯ
ทฺวยํ ขีรนฺเน, เทวนฺนตฺตา ปรมํ อนฺนํฯ ปาตพฺพสฺส, อสิตพฺพสฺส จาติ ทฺวินฺนมฺปิ ภาวานํ สมฺภวโต ปายาโส, อาการนฺตานมาโยฯ ปายโสปฺยตฺรฯ ทฺวยํ เทวนฺเนฯ หุ ทาเน, ณฺโยฯ อิมฺหิ หวิ, นปุํสเกฯ
๔๑๙. ถูณายํ ยญฺญถมฺเภ ยูโปฯ เพลุโว วา ขาทิโร วาฯ อาลมฺพปสุพนฺธเนยฎฺฐิ, สมตฺตยญฺเญ วา ยํ ยฎฺฐิมาโรปยติ, ส ยูโป [ยูป… ยญฺญียปสุพนฺธนกฎฺฐเภเท… ยาคสมตฺติจิหฺนตฺเถ ถมฺเภ จ (วาจปฺปติ)], ยุ มิสฺสเน, โป, ทีฆาทิฯ ถุ อภิตฺถเว, โณ, ทีฆาทิฯ ยํ กฎฺฐํ กฎฺฐนฺตเรนา’คฺคินิปฺผาทนตฺถํ ฆํสเต, ตสฺมึ นิมฺมนฺถฺยทารุมฺหิ อรณี, อร คมเน, อณิ, อีมฺหิ อรณีฯ
คาหปจฺจาทโย ตโย อคฺคโยฯ คหปตินา สํยุตฺโต คาหปจฺโจ, อคฺคิ, ณฺโยฯ ตํโยนิยํเรวาหวนีโย หุตพฺพคฺคิอาหวนมรหตีติ อาหวนีโยฯ ทกฺขิณคฺคิ ปน ตํโยนิ อญฺญโยนิปิฯ ทกฺขิณํ เทยฺยธมฺมํ อคฺคนฺติ วิสฺสชฺชนฺตฺยสฺมินฺติ ทกฺขิณคฺคิ, อคฺค ทาเน, ทานํ อคฺคียติ ทียตฺยสฺมินฺติ ทานคฺคํ, ‘‘ปริเวสนฎฺฐาน’’นฺติ [อ. นิ. ฎี. ๓.๙.๒๐] หิ องฺคุตฺตรนิกายฎีกาฯ เอตฺถ จ คาหปจฺจคฺคาทีนํ ติณฺณํ วิปฺปฎิปชฺชนฺตานํ วินาสเหตุภาวโต อคฺคิตา ทฎฺฐพฺพาฯ สตฺตกนิปาตองฺคุตฺตรนิกายฎฺฐกถายํ ปน –
อาหุนํ วุจฺจติ สกฺกาโร, อาหุนํ อรหนฺตีติ อาหุเนยฺยา, มาตาปิตโร, มาตาปิตโร หิ ปุตฺตานํ พหูปการตาย อาหุนํ อรหนฺติ, เตสุ วิปฺปฎิปชฺชมานา ปุตฺตา นิรยาทีสุ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา กิญฺจาปิ มาตาปิตโร นานุทหนฺติ, อนุทหมานสฺส ปน ปจฺจโย โหตีติ อนุทหนฏฺเฐเนว ‘‘อาหุเนยฺยคฺคี’’ติ วุจฺจติฯ โย มาตุคามสฺส สยนวตฺถาลงฺการาทิอนุปฺปทาเนน พหูปกาโร, ตํ อติจรนฺโต มาตุคาโม นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตติ, ตสฺมา โสปิ ปุริมนเยเนว อนุทหนฏฺเฐน ‘‘คหปตคฺคี’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘ทกฺขิเณยฺยคฺคี’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘ทกฺขิณา’’ติ จตฺตาโร ปจฺจยา, ภิกฺขุสงฺโฆ ทกฺขิเณยฺโย, โส คิหีนํ ตีสุ สรเณสุ, ปญฺจสุ สีเลสุ, ทสสุ สีเลสุ, มาตาปิตุปฎฺฐาเน, ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณูปฎฺฐาเนติ เอวมาทีสุ กลฺยาณธมฺเมสุ นิโยชเนน พหูปกาโร, ตสฺมึ มิจฺฉาปฎิปนฺโน คิหี ภิกฺขุสงฺฆํ อกฺโกสิตฺวา นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตติ, ตสฺมา โสปิ ปุริมนเยเนว อนุทหนฏฺเฐน
‘‘ทกฺขิเณยฺยคฺคี’’ติ วุตฺโตฯ กฎฺฐโต นิพฺพตฺโต ปากติโกว อคฺคิ กฎฺฐคฺคิ นามาติ [อ. นิ. อฎฺฐ. ๓.๗.๔๖] วุตฺโตฯ
๔๒๐. สิโลโก ทาเนฯ หา จาเค, โณ, ทฺวิตฺตจตฺตคตฺตานิ, จช หานิมฺหิ วาฯ สช วิสคฺเค, วิสคฺโค ทานํ, อุปุพฺโพ สช วิสชฺเช, โณ, ปุพฺเพ วาคโม, โวสคฺโคฯ ทิส อติสชฺชเน, อติสชฺชนํ ทานํ, ปโพธนญฺจ, อิห ทานํ ปเทสนํฯ สณ ทาเน, ยุฯ ตร ปฺลวนตรเณสุ, มจฺเฉรโสตาติกฺกมนเมตฺถ ตรณํฯ หา จาเค, จุราทิ, โต, ยาโลโป, ภูวาทิมฺหิ ปน ‘‘อาการนฺตานมาโย’’ติ อาโย, วิหายิตํฯ วชฺช วชฺชเน, สพฺพตฺร ภาวสาธนํฯ อุปสคฺควิเสเสเนเต ทานตฺถาภิธายิโนฯ ผสฺสนํ, ปติปาทนํปฺยตฺรฯ
๔๒๑. เสฎฺฐธนสฺส, ปุตฺตานํ, ทารานํ, รชฺชสฺส, องฺคานญฺจ วเสน ปญฺจมหาปริจฺจาโค วุตฺโตฯ ตตฺร เสฎฺฐธนํ เสตหตฺถาทิรตนํฯ ปุตฺตา โอรสา, อถ วา ปุตฺตธีตโรฯ ทาโร ปติพฺพตา ปิยภริยาฯ รชฺชํ ปกติรชฺชํ, ตทุฎฺฐิโต วา อาโยฯ องฺคํ จกฺขาทิฯ มหนฺเตหิ อุตฺตมปุริเสเหว กโต, มหนฺตานํ วา ปริจฺจาโค มหาปริจฺจาโค, มหตฺถํ วา พุทฺธภาวตฺถํ กโต ปริจฺจาโค มหาปริจฺจาโค, กาปุริเสหิ ทุกฺกรตฺตา มหนฺโต วา เสฏฺโฐ ปริจฺจาโค มหาปริจฺจาโคฯ
๔๒๒. ทานปารมีอาทิกานํ ติสฺสนฺนํ ปารมีนํ วเสน อสาธารณทานวตฺถุํ ทสฺเสตฺวา สาธารณทานวตฺถุํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อนฺนํ ปาน’’มิจฺจาทิฯ ตตฺร อนฺนํ ปานวชฺชิตํ ยํ กิญฺจิ ขาทนียาทิกํฯ ปานํ ปาตพฺพํ อุทกาทิฯ ยานํ หตฺถฺยาทิ อนฺตมโส อุปาหนํ อุปาทาย คมนสาธนํฯ มาลา มาลฺยํ, ปุปฺผญฺจฯ วิเลปนํ ฉวิราคกรณํ, วิภูโต สุคนฺโธ วาฯ คนฺโธ ตทญฺญคนฺโธฯ เสยฺยา มญฺจาทิ, เสยฺยาคฺคหเณน เจตฺถ อาสนมฺปิ คหิตํฯ ปทีเปยฺยํ ปทีปสฺส หิตํ ยํ กิญฺจิ เตลาทิ, อิเม ทส ทานวตฺถู นาม สิยุํฯ ทียนฺเต ยายาติ ทานํฯ ตสฺส วตฺถุ การณํ, ตทุปฺปตฺติยา อุปฺปชฺชนโตติ ทานวตฺถุ, ทาตพฺพํ วา ทานํ, อนฺนาทิ, ตเทว วตฺถุฯ เอตานิ ปน ทส ทานวตฺถูนิ สุตฺตนฺตนเยน กถิตานิฯ วินยาภิธมฺมนยวเสนาปิ ปน กเถตพฺพานิ, รูปาทิฉฬารมฺมณทานวเสน หิ อภิธมฺเม ฉ ทานวตฺถูนิ อาคตานิ, วินเย จีวรปิณฺฑปาตเภสชฺชเสนาสนวเสน จตฺตาริ อาคตานิฯ ตตฺเถวมาจริยา วทนฺติ ‘‘สุตฺตนฺตนยทานโต วินยทานเมว มหปฺผลํ, กสฺมา? อนฺนาทิทานมตฺตวเสเนว ยสฺส กสฺสจิ ทุสฺสีลาทิกสฺส ทาตพฺพนฺติ อนุชานิตฺวา ปิณฺฑปาตาทิกปฺปิยโวหารวเสน สีลวนฺตาทิกสฺเสว จ ทาตพฺพนฺติ อนุญฺญาตตฺตาฯ สามญฺญทานโต หิ วิเสสทานเมว มหปฺผลํ, ตโตปิ อภิธมฺมนยทานเมว มหปฺผลํ, กสฺมา? รูปาทีสุ ปรมตฺถวเสเนว อภินิวิสิตฺวา ทานวเสน ตโตปิ อติสยทานตฺตา’’ติฯ มยํ ปน สุตฺตนฺตนยทานํ วา โหตุ วินยาภิธมฺมนยทานํ วา, ยํ เขตฺตาทิติวิธสมฺปทายุตฺตํ, ตเมว มหปฺผลํ กโรตีติ วทามฯ
๔๒๓. ตทเห มตทิวเส มตตฺถํ ยํ ปิณฺฑปาตชลาญฺชลฺยาทิทานํ, เอตํ ทานํ เทหา อุทฺเธ ภวํ อุทฺธเทหิกํ นามฯ ปิตรํ อุทฺทิสฺส ชลาญฺชลิสุวณฺณาทิทานํ นิวาโป, วป พีชสนฺตาเน, โณฯ กาลปตฺตาทินิยเมน ราชมตฺตณฺฑวิโสตฺตราทิสตฺถโต วิหิตํ, ตํว ตเมว ปิตุทานํ สมณพฺราหฺมณโภชนาทิ สทฺธํ นาม, สทฺธา อสฺส ทานสฺสตฺถีติ, โณฯ สตฺถโตติ เหตุมฺหิ อวธฺยตฺถวตฺติจฺฉาย ปญฺจมีฯ
๔๒๔. จตุกฺกํ เคหาคเตฯ อต สาตจฺจคมเน, อิถิ, อติถิ, ‘‘อติถิ ทฺวีสู’’ติ ติกณฺฑเสเส [ติกณฺฑเสส ๒.๗.๙]ฯ อิตฺถิยํ อติถี จฯ อาคจฺฉตีติ อาคนฺตุ, ตุฯ อาหุนํ วุจฺจติ เคหาคตานํ ทาตพฺพภตฺตาทิ, ตํ ปฎิคฺคณฺหิตุํ อรหตีติ ปาหุโนฯ วิส ปเวสเน, อาเวสนํ อาเวโส, ตมรหตีติ อาเวสิโกฯ อตฺยาคโตปฺยตฺรฯ คนฺตุมิจฺฉตีติ คมิโก, อิโกฯ ทฺวยํ ปูชิตปุปฺผทพฺพกฺขตาทิมฺหิฯ อคฺฆ ปูชายํ, อฯ ณฺยมฺหิ อคฺฆิยํ, อคฺฆยมฺปิฯ อคฺฆโต วา ตทตฺถิเย อิโยฯ
๔๒๕. ปาทตฺเถ [ปาททฺเธ (ก.)] อุทกาทิมฺหิ ปชฺชํฯ ปทสฺส หิตํ ปชฺชํฯ อาคนฺตฺวาทโย ปชฺชปริยนฺตา สตฺต สทฺทา ตีสุ ลิงฺเคสุฯ
ฉกฺกํ ปูชายํฯ จิ จเย,ติฯ อจฺจ ปูชายํ, ยุฯ ปูช ปูชายํ, อิตฺถิยมติ อฯ หร หรเณ, อุปปุพฺโพ หร ปูชายํ, โณ, อุปหาโร, ปุเมฯ พล ปาณนปูชาสํวรเณสุ, อิ, พลิ ทฺวีสุฯ มาน ปูชายํ, ยุฯ นมสฺสาปฺยตฺร, นมสฺส ปูชายํ, อิตฺถิยํ อฯ
๔๒๖. จตุกฺกํ วนฺทนายํฯ นมสฺส วนฺทเน, ปุพฺเพว, นมุ นมเน วา, สฺสปจฺจโยฯ นโม กรณํ นมกฺกาโร, โณฯ นโมโต ฉฎฺฐีโลโป, ‘‘โลปญฺจ ตตฺรากาโร’’ติ โอการโลเป อการาคโม, อถ วา นมนํ นโม, ตสฺส กรณํ นมกฺกาโร, รโหสทฺโท วิย หิ นโมสทฺโทตฺร ทฺวิธา วตฺตติฯ เอโก อการนฺโต สลิงฺโค, เอโก อลิงฺโค โอการนฺโตติฯ วนฺท อภิวาทนถุตีสุ, ยุ, วนฺทนา, นโลเป, ทีเฆ จ อภิวาทนํฯ
ติกํ ปตฺถนามตฺเตฯ อตฺถ ยาจนายํ, ยุ, ปตฺถนาฯ อตฺถนาปิฯ ฐา คตินิวตฺติมฺหิฯ ปนิทฺวยปุพฺโพ ปตฺถนายํ, ยุ, ณตฺตํ, ธตฺตํฯ อิมฺหิ ปณิธิฯ อยํ ปุริเส ปุลฺลิงฺเคฯ ยาจนาปฺยตฺรฯ
๔๒๗. สกฺการปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ครุอาทีนํ อาราธนียานํ กฺวจิ อตฺเถ นิโยชนํ ปตฺถนาวิเสโส อชฺเฌสนา, อิส คเวสเน, อิส คติหึสาวทาเนสุวา, ยุ, อชฺเฌสนา, ยถา ‘‘เทเสตุ ภควา ธมฺมํ, เทเสตุ สุคโต ธมฺม’’นฺติ [มหาว. ๘]ฯ
๔๒๘. จตุกฺกํ อนุสฺสรเณฯ เอส คเวสเน, ยาคเม ปริเยสนาฯ ติมฺหิ ปริเยฎฺฐิฯ คเวส มคฺคเนฯ
ติกํ อาราธนียสฺส จิตฺตานุกูเลฯ อาส อุปเวสเน, ยุ, อุปาสนํฯ สุ สวเนฯ โสตุมิจฺฉา สุสฺสูสา, ‘‘ภุชฆสหรสุปาทีหิ ตุมิจฺฉตฺเถสู’’ติ สปจฺจโย, ทฺวิตฺตาทิ, สุสฺสูสา, สา อิตฺถีฯ จรติโต ภาเว ณฺโย, ปาริจริยาฯ
๔๒๙. ติกํ ตุณฺหีภาเวฯ มุนิโน กมฺมํ โมนํ, โณฯ ตุห อทเน, ณฺหปจฺจโย, หโลโป จ, ตุณฺโห โมนเมตสฺสตฺถีติ ตุณฺหี, ตสฺส ภาโว ตุณฺหีภาโว, อตุณฺหสฺส วา ตุณฺหีภวนํ ตุณฺหีภาโว, อถ วา โตหตีติ ตุณฺหี, ตุห อทเน, อทนํ หึสา, ณีปจฺจโย, วณฺณวิปริยโย, ตุณฺหิโน ภาโว ตุณฺหีภาโวฯ
ปญฺจกํ อนุกฺกเมฯ ปติรูเปน ปตนํ ปฎิปาฎิ, ปต คมเน, อุภยตฺราปิ ตสฺส โฎ, อิฯ สา อิตฺถีฯ อนุรูโป กโม, กโม เอว วา อนุกฺกโมฯ ปริ อนติกฺกเมน อยนํ ปวตฺตนํ ปริยาโยฯ ปุพฺพสฺสานุรูปา อนุปุพฺพี, นทาทิฯ อยํ อปุเมฯ อนุปุพฺพมฺปิฯ กมุ อิจฺฉากนฺตีสุ, โณฯ
๔๓๐. ติกํ สีเลฯ ตป สนฺตาเปฯ กิเลเส ตาเปตีติ ตโป, อฯ ยมุ อุปรเม, อุปรโม วิรมณํ, ภาเว โณ ฯ สิ พนฺธเน, สิโนติ จิตฺตเมเตนาติ สีลํ, โล, สีล สมาธาเน วา, สมาธานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อธิฎฺฐานภาโวฯ สีล สมาธิมฺหิ วา, สมาธิรตฺร กุสลานํ ธมฺมานํ อภฺยุปคโม, อญฺญตฺร สีเล ตุปจารา, อถ วา อตฺตานํ, ปรญฺจ นิรยาทีสุ ตาเปตีติ ตโปฯ กุสลธมฺมโต สํยมนํ วิรมณํ สํยโม, สมาธานญฺจาตฺรากุสลธมฺมวเสเนวาติ อยํ อญฺญตฺร สีเล นิพฺพจนํฯ
สตฺถวิหิโต นิยโม วตํฯ ‘‘มนฺตนายํ ปฎิญฺญายํ, นิยโม นิจฺฉเย วเต’’ติ รภโสฯ ตญฺจ วตํ อุปวาสาทิลกฺขณํ ปุญฺญมุจฺจเตฯ ‘‘สีลํ จาริตฺตํ วาริตฺตมุปวาสาทิปุญฺญก’’นฺตฺยมรมาลาฯ อาทินา อกฺขารลวณาสนาทิ [อขาทนาโภชนาทิ (ก.)]ฯ เอตฺถ จ ตปาทโย มุขฺยวเสน กุสลสีเล วตฺตนฺติ, รูฬฺหีวเสน อกุสลสีเลปิฯ นิยมาทโย มุขฺยวเสน อกุสลสีเล วตฺตนฺติ, รูฬฺหีวเสน กุสลสีเลติ อยํ สีลพฺพตานํ วิเสโสฯ ยมุ อุปรเมฯ วตุ วตฺตเน, วตฺตนญฺจาตฺร จรณํ, สมาธานํ วาฯ วา ปุลฺลิงฺเคปิฯ
ทฺวยํ มริยาทาติกฺกเมฯ กมุ ปทวิกฺเขเป, วิรูโป อติกฺก โม วีติกฺกโมฯ มริยาทาติกฺกโม อาจาโร อชฺฌาจาโรฯ กายวิเวกาทโย ตโย เอตฺถ วิเวโกฯ วิจ วิเวจเน, ปุถภาเว จ, ภาเว โณ, ทฺวิตฺตาทิฯ ปุถุ วิสุํภูโต คณาทีหิ อตฺตา สรีรํ มโน สภาโว จ เอเตสนฺติ ปุถุคตฺตา, เตสํ ภาโว ปุถุคตฺตตา [ปุถคตฺตตา (ก.)] กายวิเวกาทโย, มชฺเฌ คาค โมฯ ‘‘เอวํสรูโปยํ ปุริโส, เอวํสรูปา วา อมฺเหปิ เนสํ ปกติ’’ริติ ปกติปุริสานํ วิภาเคน ญาณวิเวโกฯ อตฺตา พุทฺธิ, โส ปุถุภาเวน ยสฺส, ตพฺภาโว ปุถุคตฺตตาตฺยญฺเญฯ อญฺญโต วิลกฺขณสฺส ภาโว ปุถุคตฺตตาตฺยญฺเญฯ
๔๓๑. ขุทฺทานุขุทฺทกํ จูฬวตฺตํ, มหาวตฺตญฺจ, วตฺตปฎิปตฺติ วา ‘‘อาภิสมาจาริก’’มิตฺยุจฺจเต, อภิสมาจาเร อุตฺตมสมาจาเร ภวํ อาภิสมาจาริกนฺติ กตฺวา, ตทญฺญํ ขุทฺทานุขุทฺทกโต อญฺญํ ปาติโมกฺขสํวรสีลาทิกํ สีลํ พฺรหฺมจริยสฺสาริยมคฺคสฺส อาทิมฺหิ ตทตฺถาย จริตพฺพตฺตา อาทิพฺรหฺมจริยมิตฺยุจฺจเตฯ
๔๓๒. ปาเปหิ อกุสลธมฺเมหิ อุปาวตฺโต [อุปาวุโต (ก.)] อนาวุโต วิคโต สพฺพนฺนปานโภคาทีหิ วิวชฺชิโตว หุตฺวา คุเณหิ สีลาทีหิ สทฺธึ โย วาโส วสนํ ถมฺภนมตฺถิ, โส ‘‘อุปวาโส’’ติ วิชานิตพฺโพฯ วสุ ถมฺเภ, ทิวาทิ, อุปวสนํ อุปวาโส, โณ, วิคโต, อุเปโต จ วาโสติ วา อุปวาโสฯ
๔๓๓. ปชฺชทฺธํ ภิกฺขุมฺหิฯ ตโป กมฺมมสฺสตฺถีติ ตปสฺสี, ตปาทิโต สี, ทฺวิตฺตํฯ ภยทสฺสนสีโล ภิกฺขุ, รู, รสฺโสฯ สเมตีติ สมโณ, ยุฯ ปพฺพชา สญฺชาตา ยสฺสาติ ปพฺพชิโต, สญฺชาตตฺเถ อิโต, เสฎฺฐตฺตํ วชตีติ วา ปพฺพชิโต, วช คมเน, โตฯ ตโปกมฺมํ ธนํ ยสฺสาติ ตโปธโนฯ
ทฺวยํ โมนพฺพเตฯ วาจโต ยมตีติ วาจํยโม, นิคฺคหีตาคโม, รสฺโส จฯ โมนมสฺสตฺถีติ มุนิ, รสฺโส, โอสฺสุฯ ทฺวยํ อาภุโสปวาสนพฺรหฺมจริยาทิยุตฺเตฯ ตโปโยคา ตาปโส, สณฯ อิส คเวสเน, อิ, อิสิ, อิส คติยํ วา, ญาณสฺส, สํสารสฺส วา ปารํ คมนโต อิสิ, อิฯ ปาริกงฺขีปฺยตฺร, ปารมสฺสตฺถีติ ปารี, พฺรหฺมญาณํ, ตํ กงฺขตีติ ปาริกงฺขีฯ
๔๓๔. ทฺวยํ ชิตินฺทฺริยคเณฯ เยสํ สํยตา อินฺทฺริยานํ คณา, เต ยติโน, วสิโน จ นามฯ ยตํ อินฺทฺริยสํยโม นิจฺจเมเตสมตฺถีติ ยติโน, อีฯ ยตโยปิ, ยต ปยตเน, อิฯ วส ปาคุณฺเย, วโส เยสมตฺถีติ วสิโน, อีฯ
ติกํ ธมฺมเสนาปติมฺหิฯ สารี นาม พฺราหฺมณี, ตสฺสา ปุตฺโต สาริปุตฺโตฯ ตุสฺสนฺตฺยสฺมึ อตฺถสิทฺธิโตติ ติสฺโส, โส, ตุสฺสิ จฯ ปูชิโต ติสฺโส อุปติสฺโส, อถ วา ‘‘ติสฺโส’’ติ วา ‘‘ผุสฺโส’’ติ วา ‘‘อุปติสฺโส’’ติ วา ทหรกาเล มาตาปิตูหิ ยทิจฺฉาย คหิตํ นามํ, ‘‘สาริปุตฺโต’’ติ มาตุวเสน, ‘‘ธมฺมเสนาปตี’’ติ ปน อริยภาวปฺปตฺเต สมฺมาสมฺพุทฺเธน คหิตํ นามํฯ กุสลธมฺมาวุเธหิ กามาทิกา อกุสลธมฺมเสนา ชิตา เยสํ ธมฺมเสนา, อเนกโกฎิสตสหสฺสสงฺขฺยา ภควโต สาวกสงฺฆา, เตสํ ปติ นายกฏฺเฐน ธมฺมเสนาปติฯ
๔๓๕. ทฺวยํ ภควโต วามปสฺสฏฺเฐ มหาโมคฺคลฺลาเนฯ กุเล ชายตีติ โกลิโก, โส เอว โกลิโตฯ โมคฺคลฺลิพฺราหฺมณิยา อปจฺจํ โมคฺคลฺลาโน, ณาโนฯ ทฺวยํ อริยสามญฺเญฯ กิเลสารโย หนตีติ อรโห, โส เอว อริโย, อร คมเน วา, อรติ อธิคจฺฉติ มคฺคผลธมฺเมติ อริโย, ณฺโยฯ อธิคจฺฉิตฺถาติ อธิคโต, โตฯ
อเสกฺขสฺส คหิตตฺตา ‘‘โสตาปนฺนาทิกา’’ติ เอตฺถาทินา ฉเฬว ปุคฺคลา สงฺคหิตา, เตน โสตาปตฺติมคฺคฎฺฐาทโย สตฺต เสกฺขา, เอโก อรหา อเสกฺขาติ สิทฺธํฯ ตีหิ สิกฺขาหิ ยุตฺตตาย เสกฺขา, กการโลเปน ‘‘เสขา, อเสขา’’ติปฺยตฺถิฯ ทฺวยํ อนธิคเตฯ อริเยหิ ปุถุ วิสุํภูโต ชโน ปุถุชฺชโน, ปุถุ วา นานากิเลเส ชเนตีติ ปุถุชฺชโนฯ
๔๓๖. ทฺวยํ อคฺคผเลฯ ปฐมมคฺคาทีหิ ทิฎฺฐมริยาทมนติกฺกมิตฺวา ชานิตฺถาติ อญฺญา, รสฺโส, รูปราคาทีนํ วา ปญฺจุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ โอธิวเสน มารณโต อญฺญา, มริยาทตฺโถ เจตฺถ อากาโร, ญา มารณโตสนนิสาเนสุ, อิตฺถิยมติ อฯ อรหโต ภาโว อรหตฺตํ, ภาเว ตฺโต, ภาโวตฺร อภิธานพุทฺธีนํ ปวตฺติยา นิมิตฺตํ , ตญฺจ ทุวิธํ พฺยุปฺปตฺติปวตฺตินิมิตฺตวเสนฯ ตตฺร วิเสเสหิ กฺริยาปกติปจฺจยาทีหิ อุปฺปชฺชตีติ พฺยุปฺปตฺติ, โคอาทิสทฺทสรูปํ, ตสฺสา นิมิตฺตํ พฺยุปฺปตฺตินิมิตฺตํ, กฺริยาปกติปจฺจยาทโย, วิวิธํ วา โคอาทิสทฺทสรูปํ อุปฺปาเทตีติ พฺยุปฺปตฺติ, สา เอว นิมิตฺตํ, ยถาวุตฺตา กฺริยาทโยเยวฯ ปวตฺตยติ ตตฺถ ตตฺถ อตฺเถ ปโยชยตีติ ปวตฺติ, โคอาทิโก สทฺโท, ตสฺส นิมิตฺตํ ปวตฺตินิมิตฺตํ, ชาติกฺริยาคุณทพฺพนามานิฯ ตตฺร พฺยุปฺปตฺตินิมิตฺตํ สทฺทสรูปุปฺปตฺติยา การณํ, ปวตฺตินิมิตฺตํ ปน สทฺทปฺปโยชนสฺส การณนฺติ อยเมเตสํ สงฺเขปโต ลกฺขณวิเสโสฯ
ทฺวยํ เจติเยฯ ถุ อภิตฺถเว, โป, ทีฆาทิฯ จิต ปูชายํ, เจติตพฺพํ ปูเชตพฺพนฺติ, ณฺโย, เจติยํฯ เอตฺถ จ ถูปสทฺโท สมุเขปิ, เจติยสทฺโท ปน มุขรหิเตเยว วตฺตติฯ ‘‘เจติยมายตเน พุทฺธ-พิมฺเพ โจทฺทิสฺสปาทเป’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๒.๗ พฺยาขฺยาสุธา ๒.๒.๗] รุทฺโทฯ
ทฺวยํ อานนฺเทฯ ธมฺโม ปริยตฺติ, โสว ภณฺฑํ ธนํ สุขทายกโต, ตสฺส อคารํ ฐปนฎฺฐานํ เคหํ, ตพฺภาเว ติฎฺฐตีติ ธมฺมภณฺฑาคาริโก, อิโกฯ นนฺท สมิทฺธิยํฯ อิเม ทฺเว สทฺทา สมา สมานตฺถาฯ
๔๓๗. ทฺวยํ วิสาขายํ เสฎฺฐิธีตริฯ วิวิธา พหุกา ปุตฺตนตฺตปนตฺตาทิกา สาขา ยสฺสา สา วิสาขาฯ มิคารสฺส เสฎฺฐิโน มาตุฎฺฐานิยตฺตา มิคารมาตาฯ
ทฺวยํ อนาถปิณฺฑิกเสฎฺฐิมฺหิฯ สุนฺทโร อตฺตา ยสฺส สุทตฺโต, สุนฺทรํ ทตฺตํ ทานมสฺส วา สุทตฺโต, อิทมสฺส ทหรกาเล ปวตฺตํ นามํฯ อนาถานํ ปิณฺฑํ ททาตีติ อนาถปิณฺฑิโก, อิทมสฺส กฺริยานามํฯ
๔๓๘-๔๓๙. ภิกฺขุอาทโย เอเต ปญฺจ สหธมฺมิกาฯ สห เอกโต ธมฺมํ จรนฺตีติ สหธมฺมิกาฯ
ปตฺตาทโย อฎฺฐ ปริกฺขารา อุกฺกฎฺฐวเสน วุตฺตา, มชฺฌิมวเสน ปน กตฺตรทณฺโฑปิ เตลนาฬิปีติ ทส ปริกฺขารา วตฺตพฺพา, โอมกวเสน ฉตฺตมฺปิ อุปาหนาปีติ ทฺวาทส ปริกฺขารา จ วตฺตพฺพาฯ
๔๔๐. ทฺวยํ สามเณเรฯ สมณสฺสาปจฺจํ สามเณโรฯ สมณลิงฺคาจารตฺตา ‘‘สมโณย’’นฺติ อุทฺทิสิตพฺโพติ สมณุทฺเทโสฯ ทิสี อุจฺจารเณฯ
ติกํ อเจลเกฯ ทิสา เอว อมฺพรํ วตฺถํ, น ปกติวตฺถเมตสฺส ทิคมฺพโร, สสฺส โคฯ นตฺถิ เจลํ วตฺถเมตสฺส, สมาสนฺเต โกฯ จตูหิ คนฺเถหิ พนฺธนียตฺตา นิคนฺโถ, นิสทฺโท พนฺธเนฯ ทฺวยํ ชฎาวติฯ ชฎํ ยสฺสตฺถิ ชฎิโล, อิโลฯ ชฎํ ธาเรตีติ ชฎาธโรฯ
๔๔๑. กุฎิสกาทิกา จตุตฺติํส ลทฺธิโย ปรสมยานมาคมโต คเหตพฺพา, ตถา ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิโย พฺรหฺมชาลสุตฺตนฺตโตฯ อิตีติ ปริสมาปนตฺโถฯ เอเตติ นิทสฺสนตฺโถฯ เอเต ฉนฺนวุติลทฺธิโย ตณฺหาปาสํ, ทิฎฺฐิปาสญฺจ เฑนฺติ ปวตฺเตนฺตีติ ปาสณฺฑาติ สมฺปกาสิตา กถิตาฯ ‘‘อิติ ฉนฺนวุติ เอตา’’ติปิ ปาโฐฯ
๔๔๒. ติกํ สุจิมฺหิฯ ปุ ปวเน, โตฯ ทฺวิตฺตาทิฯ ยต ปยตเน, โตฯ ทีฆาทิฯ ทฺวยํ จมฺมนิฯ จริตํ ตนฺติ จมฺมํ, จรติมฺหา มน, จมุ อทเน วา, มนฯ อช คมเน, ยุ, อิโน วาฯ
ทฺวยํ ทนฺตกฏฺเฐฯ ทนฺเต ปุนาติ โสเธติ เยนาติ ทนฺตโปโน, ยุฯ ทนฺตโปโณปิฯ ทนฺตโสธนตฺถํ กฎฺฐํ ทนฺตกฎฺฐํฯ ทฺวยํ รุกฺขตฺตเจฯ วกฺก ตเจ, อโลฯ ตร ตรเณ, อิโต, สกตฺเถ โกฯ
๔๔๓. ทฺวยํ ภาชนสามญฺเญฯ ปตติ ยตฺถ โส ปตฺโต, ปต คติยํ, โตฯ ปา รกฺขเณ,ติฯ
ทฺวยํ กุณฺฑิกายํฯ กสฺส ชลสฺส มณฺโฑ ปสนฺนภาโว กมณฺโฑ, ตํ ลาตีติ กมณฺฑลุ, อุฯ กุฑิ รกฺขเณ, สกตฺเถ โกฯ กตฺตรสฺส ชิณฺณสฺส อาลมฺพนยฎฺฐิฯ
๔๔๔. ยํ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติอาทิ พฺรหฺมจริยกมฺมํ นิจฺจํ ยาวชีวมวสฺสมฺภาเวน, ตํ เทหสาธนาเปกฺขํ สรีเรเนว สาธนมเปกฺขเต, น พาหิเรน สาธนํ, อยํ ยโม นาม, ยมุ อุปรเมฯ
‘‘สรีรสาธนาเปกฺข-นิจฺจกมฺมมเย ยเม;
สํยเม ยมราเช จ, ยมเก ตุ ยมํ ติสู’’ติ [อมร ๑๗.๓๘]ฯ
รุทฺโทฯ
ยํ ปนาคนฺตุนา สุกฺกปกฺขาทิวเสน อนิจฺจํ นิยมิตกาลมุปวาสาทิกํ กมฺมํ, อยํ นิยโม, กาลาทิวเสน นิยมิตพฺโพติ นิยโม, ยมุ อุปรเมฯ ‘‘มนฺตนายํ ปฎิญฺญายํ, นิยโม นิจฺฉเย วเต’’ติ รุทฺโทฯ
พฺราหฺมณวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ