๕. อรญฺญวคฺควณฺณนา
๕๓๖. สตฺตกํ วเนฯ อร คมเน, อญฺโญ, อรญฺญํฯ เกน ชเลน อนนํ ปาณมนสฺส กานนํ, ทา อวขณฺฑเน, ทา เฉทเน วาฯ อธิกรเณ โณ, ‘‘อาการนฺตานมาโย’’ติ อาโยฯ ทย ทานคติหึ สาทาเนสุ วา, โณ, คห อุปาทาเน [คาหู วิโลฬเน (?)], อธิกรเณ ยุฯ วป พีชนิกฺเขเป, อิโน, อสฺสิตฺตํฯ วน สมฺภตฺติสทฺเทสุ, กตฺตริ อ, วนํฯ อฎา อวยโว เสลา อตฺเรติ อฎวิ, อิ, อีมฺหิ อฎวีฯ
มหาปทุมลตาวนํ มหารญฺญํ, นทาทิ, อนนฺโต จ, อรญฺญานีฯ
๕๓๗. นครโต นาติทูรสฺมึ ฐาเน สนฺเตหิ อภิโรปิโต ตรุสณฺโฑ ปูคปนสาทิตรุสมูโห อตฺถิ, โส ‘‘อุปวน’’นฺติ โจจฺจเต, กิตฺติมวนเมตํฯ อารมนฺตฺยสฺมินฺติ อาราโม, โณฯ อุปคตํ, อุปโรปิตํ วา วนํ อุปวนํฯ
๕๓๘. สพฺพสาธารณํ สพฺพโลเกหิ สาธารโณปโภคํ รญฺญํ ราชูนํ อรญฺญํ ‘‘อุปวนํ, อุยฺยาน’’มิตฺยุจฺจเต, อุลฺโลเกนฺตา ยนฺติ ชนา เอตสฺมินฺติ อุยฺยานํ, ยุฯ อากีโฬปฺยตฺรฯ
ตเทว ราโชปวนเมว อุปการิกาสนฺนิหิตํ, ปุรสนฺนิหิตํ วา อนฺเตปุราจิตํ ปมทวนาขฺยํฯ ยตฺร อนฺเตปุรสหิโต เอว ราชา วิหรติ, นาญฺญชนปฺปเวโสฯ ปมทานํ อิตฺถีนํ วนํ ปมทวนํ, รสฺโสฯ
๕๓๙-๕๔๐. สานฺตราฬา ปนฺติ, ยถา – ตรุปนฺติ, ปาสาทปนฺติ, นิรนฺตราฬา ตุ ราชีติฯ ตตฺร ปญฺจกํ ปนฺติยํฯ ปน พฺยวหาเร, ถุติมฺหิ จ, ปนฺติฯ วี คมเน, ถิ, วีถิฯ วล สํวรเณ, อิ, อาวลิฯ อาลิปิ, อลธาตุมฺหา อิฯ สิ เสวายํ, ณิ, เสณิฯ ปา รกฺขเณ, ฬิ, ปาฬิ, โสคเตปิฯ ทฺเว สมาฯ ลิข เลขเน, อฯ ราช ทิตฺติยํ, อิฯ
ติปาทํ รุกฺขมตฺเตฯ ปาเทน มูเลน ปิวตีติ ปาทโป, โณฯ วิฎปโยคา วิฎปีฯ รุกฺข วรเณ, อ, รุห ชนเน วา, โข, หสฺส โกฯ น คจฺฉตีติ อโคฯ สล คมเน, โณ, สารวนฺตตาย วา สาโร, โส เอว สาโล, อญฺญตฺโรปจาราฯ มหิยํ รุหตีติ, อฯ ทุ คติยํ, โมฯ ตร ตรเณ, อุฯ กุโต ภูมิโต ชายตีติ กุโช, องฺคาเรปิฯ สาขาโยคโต สาขีฯ
คมุ คมเน, โณ, ‘‘คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู’’ติ จฺโฉฯ ขุทฺโท อวุฑฺฒิปฺปตฺโต ปาทโป ขุทฺทปาทโปฯ เย รุกฺขา ปุปฺผํ วินา อปุปฺผกา ผลนฺติ, เต อสฺสตฺโถทุมฺพรปนสาทโย ‘‘วนปฺปตี’’ติ วุจฺจนฺติ, วนานํ ปติ วนปฺปติฯ ปุปฺผโต ชาตผลา ปน อมฺพขชฺชูราทโย วานปฺปตโยฯ วนปฺปติมฺหิ ภวา วานปฺปตโยฯ
๕๔๑. โย ผลปากาวสาเน มรติ, โส กทลีธญฺญาทิโก โอสธิ นาม ภเว, โอโส ธียเต ยสฺสํ [โอโส คฺโลโส ทิตฺติพฺพา ธียเต’ตฺร พฺยาขฺยาสุธา ๒.๔.๖], สา โอสธิ, อิฯ สาสทฺโท โอสธิสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตฺตทีปโกฯ
ทฺวยํ อุตุปฺปตฺเตปิ ผลหีเนฯ วน ยาจเน, โฌ, วญฺฌา, วธติ ผลนฺติ วา วญฺฌา, วชาทินา โย, ฌสฺส โฌ, นิคฺคหีตาคโม จฯ น วิชฺชติ ผลเมติสฺสาติ อผลา, ทฺเว ตีสุฯ ติกํ วตฺตมานผเล รุกฺขาโทฯ ผลโยคา, อิโน, วนฺตุ, อี จฯ
๕๔๒. จตุกฺกํ วิกสิเตฯ ผุลฺล วิกสเน, กตฺตริ โต, สญฺชาตตฺเถ วา อิโต, ผล วิสรเณ วา, วิสรณํ วิกาโส, อสฺสุฯ กจ พนฺธเน, วิปุพฺโพ วิกสเน, กตฺตริ อ ฯ วิกจเต วิทลติ วิสิลิฎฺฐทโล ภวตีติ วา วิกโจ, อ, วิสทฺโท วิสิเลสโชตโกฯ กส คมเน, โตฯ ทลานํ อญฺญมญฺญํ วิสิเลสโต สมุทาโย ‘‘วิกสิโต’’ตฺยุจฺจเตฯ ผุโฎปฺยตฺรฯ ผุฎ วิกสเนฯ
ปาโท รุกฺขคฺเคฯ ‘‘น นา’คฺคํ สิขรํ สิโร’’ติ โวปาลิตวจนโต ‘‘สิรโส อคฺค’’นฺติ น ฉฎฺฐีสมาโสฯ สิโร วุตฺโตฯ อช คมเน, โค, อคฺคํ, เสฏฺเฐ ตีสุฯ สี สเย, ขโร, สิขา วา จูฬา, สา วิย ชายตีติ สิขโรฯ ทฺวยํ สาขายํฯ สาข พฺยาปเน, อฯ ‘‘ลตา วลฺลี สมาขฺยาตา, ลตา สาขา จ สาขิน’’นฺติ ลตา นานตฺถาฯ ลา อาทาเน, โต, รสฺโสฯ
๕๔๓. ฉกฺกํ ปตฺเตฯ ทลติ วิกสตีติ ทลํ, อฯ ลส กนฺติยํ, ปกาเรน ลสตีติ ปลาโส, โณฯ ฉท สํวรเณ, ฉาทียเต เยน ฉทนํ, ยุฯ ปูรยตีติ ปณฺณํ, นิปาตนา, ปต อโธคมเน วา, ปตตฺยจิเรน ปณฺณํ, ปตฺตญฺจ, โต, ปุเมฯ สญฺญายํ ณมฺหิ ฉโทฯ
ทฺวยํ ปตฺตาทิสงฺฆาตวติ สาขาย ปพฺเพฯ ปลฺล คมเน, อโวฯ กิส คมเน, โย, ลาคโม มชฺเฌฯ ทฺวยํ องฺกุเรฯ นโว เอว อุพฺภิโต อุคฺคโต นวุพฺภินฺโนฯ องฺก ลกฺขเณ, อุโรฯ
๕๔๔. ปกฺกํ ยาว ปาเทน นามํฯ วิกาโส มุขปพุทฺธกลิกายํ มกุฬาทิทฺวยํฯ มุจ โมจเน, อุโล, อุสฺสตฺตํ, จสฺส โก, มกุฬํ, มกุโฬ วาฯ กุฎ เฉทเน, มโล, อสฺสุ, กุฎุมโล, กุตุมโลปิฯ ปุปฺผสฺส จ ผลสฺส จ ปกติภูเต ชาลปตฺเต ขารกาทิทฺวยํฯ ขุร วินาเสฯ ณฺวุฯ ชล ธญฺเญ, สกตฺเถ โกฯ ชาลกํ นปุํสเกฯ ทฺวยํ ชาลกโต ปวุทฺเธ ปุปฺเผ, ผเล จฯ กล สงฺขฺยาเน, ณฺวุ, กุร สทฺเท, ณฺวุฯ
ปุปฺผาทิพนฺธนํ ปุปฺผผลานํ พนฺธนํ วณฺฎํ นามฯ พนฺธียเต เยน วณฺฎํ, วชาทิฯ
๕๔๕. ติกํ ปุปฺเผฯ ปสุ ปาณิคพฺภวิโมจเน, โณฯ ขปณกภาสาย รุกฺโขปิ ปาณิ, วุทฺธาทิ, ปสโวฯ กุส อกฺโกเส, อุโม, กส คมเน วา, กาส ทิตฺติยํ วา, อุโม, รสฺโสฯ ปุปฺผ วิกสเน, ปุปฺผตีติ, อฯ ปุปฺผโช รโช ปุปฺผธูลี ปราโค นาม, รนฺช รงฺเค, โณฯ
มธุรปุปฺผรโส มกรนฺโท นามาติ มตํฯ มกฺขิกา รมนฺติ ยสฺมึ มกรนฺโท, วชาทิฯ ทฺวยํ กลิกาภิ อากิณฺเณ ปริณายวติฯ ถุ อภิตฺถเว, ณฺวุ, ถวโกฯ คุธ ปริเวธเน, ณฺวุ, ธสฺส โฉ, โคจฺฉโกฯ
๕๔๖-๕๔๗. อาเม อปกฺเก ผเล สลาฎุ อุตฺโต, สลาฎ พาลฺยปริภาสเนสุ, อุ, วิชฺชมานพาลฺยตาย สลาฎุ ฯ ปกฺกนฺตุ ผลํ นิปฺปริยาเยน ‘‘ผล’’มิตฺยุจฺจเต, เตน ‘‘อามสฺมึ ผลโวหาโร รูฬฺหิยา ปวตฺตตี’’ติ ญาตพฺโพ, ผล นิปฺผตฺติยํ, นิปฺผตฺติ จาตฺร สุปกฺกตฺตํ, สุกฺเข ตุ ผเล วาโนฯ ตตฺร สลาฎุ วานา ตีสุ, ยถา สลาฎุ ชมฺพู, สลาฎโว มาสา, สลาฎูนิ กุมฺภณฺฑานิ, วานา หรีฎกี, วาโน มุคฺโค, วานมมฺพํฯ
จมฺปกาทิ จมฺปกํ กรวีรํ กทมฺพกํ อโสกํ กณฺณิการํ จมฺปกาทีนํ ปุปฺผํ วิกาโร, อวยโว เจติ อญฺญตฺเถ โณ น ภวติ, ตทนฺตโต ปุปฺผสฺสุปฺปติตโต, เอวํ จมฺปกาทีนิ กุสุมนามานิ นปุํสเก วตฺตนฺติ, อมฺพาทิ ทาฬิมํ นารงฺคํ อามลกํ กุวลํ พทรนฺติ ปกตฺยนฺตรเมว ผเล วตฺตเต, อามลกิยา กุวลิยา พทริยา ผลํ วิกาโร, อวยโว เจติ อญฺญตฺเถ ตทฺธิโตปิ โนปฺปชฺชเต, ตทนฺตโต ผลสฺสุปฺปติตโต, เอวํ อมฺพาทีนิ ผลนามานิ นปุํสเก วตฺตนฺติฯ มลฺลิกาทโย กุสุเมปิ วตฺตมานา สลิงฺคา ปกติลิงฺคาอเภโทปจาเรน ปวตฺติยา, ยถา – มลฺลิกา ชาติ, วนมลฺลิกา อิจฺจาทิฯ วีหโยปฺยเภโทปจาเรน ผเลปิ สลิงฺคา, ยถา มาสสฺส ผลํ มาโส, มุคฺคสฺส ผลํ มุคฺโค, เอวํ ยโว, ติโล, อตสี, กงฺคุ, ธญฺญํฯ
ติกํ ชมฺพุยา ผเลฯ ตตฺร ยทา โลกโต ผเล วุตฺติ, ตทา ชมฺพุสทฺโท ปกตฺยนฺตรเมว ผเล วตฺตเต, ยทา น ผลวุตฺติ, ตทา วิกาเร อวยเว วาโน, ชม อทเน, พู, ชมฺพู, ปกตฺยนฺตราผเล วุตฺติฯ ชมฺพุยา ผลํ ชมฺพุวํฯ ชมฺพุ จฯ โลกโต เอว ผเลปิ วตฺตมานา หรีฎกฺยาทโย สภาวโต อิตฺถิยํ ภวนฺติ [อมร ๑๔.๑๘-๒๐]ฯ หรีฎกิยา ผลํ หรีฎกี, เอวํ โกสาตกี, สลฺลกี, ทกฺขา, กณฺฑการิกา, เสผาลิกา อิจฺจาทิ, ปุพฺเพ วิย วิการาวยวตฺเถสุ ปจฺจยาภาโว, อสฺสตฺถาทิกํ ฉกฺกเมว ตทฺธิตนฺตํ อสฺสตฺถาทีนํ ผเล วตฺตมานานํ นปุํสกํ สิยา รูปเภโท, ยถา – อสฺสตฺถสฺส ผลํ อสฺสตฺถํ, เวณุโน ผลํ เวณวํ, ปิลกฺขสฺส ผลํ ปิลกฺขํ, นิคฺโรธสฺส ผลํ นิคฺโรธํ, อิงฺคุทิยา ผลํ อิงฺคุทํ, พฺรหติยา ผลํ พฺราหตํ, วิทารี อํสุมตี คมฺภริยาทโย มูเล, ปุปฺเผปิ สลิงฺคา [อมร ๑๔.๑๘-๒๐]ฯ ปาฎลาสทฺโท ปน อเภทวตฺติจฺฉายํ มูเล ปุปฺเผปิ วตฺตมาโน สภาวโต อิตฺถิลิงฺโค, เภทวตฺติจฺฉายํ วิกาเร อวยเว วา ณมฺหิ ปาฎลํ [อมร ๑๔.๑๘-๒๐]ฯ ทฺวยํ สาขาปลฺลวาทิสมุทายลกฺขเณ อาโภเค, วิฎ เวธเน, วิฎ อกฺโกเส วา, อโป, ปสฺส ภตฺเต วิฎภี, นทาทิฯ
๕๔๘. มูลมารพฺภ มูลโต ปฎฺฐาย สาขนฺโต สาขาวธิ ตรุสฺส ภาโค ขนฺโธ นาม, โย ‘‘ปกณฺโฑ’’ติปิ วุจฺจติ, ขนุ อวทารเณ, โธ, ขนฺโธ, ขาท ภกฺขเน วา, โก, ‘‘ขาทามคมานํ ขนฺธนฺธคนฺธา’’ติ ขนฺธาเทโส, กโลโปฯ
รุกฺขจฺฉิทฺเท รุกฺขาทีนํ วิวเร โกฎโรฯ กุฎ เฉทเน, อโร, โกฎโร, นิกฺกุโหปิฯ ทฺเว สมาฯ กาส ทิตฺติยํ, กาสเต อคฺคินา ทิปฺปเตติ กฎฺฐํ, โต, ตสฺส ฏฺโฐ, รสฺโส จ, กส คมเน วา, โต, กฎฺฐํฯ ทร วิทารเณ, ณุฯ
๕๔๙. ติกํ มูเลฯ วุ สํวรเณ, โท, นิคฺคหีตาคโม, พุธ คมเน วา, อ, ธสฺส โทฯ มูล ปติฎฺฐายํ, โณ, ปาทสทฺเทน ตปฺปริยายา จรณตฺถา สพฺเพ สงฺคหิตา, ปาทสทิสตฺตา ปาโท, ทฺวยํ ฉินฺนสฺส ตรุกฺขนฺธสฺส ภูมิฎฺฐภาเคฯ สงฺก สงฺกายํ, อุ, สก สตฺติยํ วา, นิคฺคหีตาคโมฯ ขนุ อวทารเณ, ณุ, ขาณุฯ ธุโวปิ, ธุวติ ถิรายเตติ ธุโว, ธุ คติเถริเยสุ, อ, อุวาเทโสฯ
ทฺวยํ วิทาริยาทีนํ กนฺเทฯ กุยํ ปถวิยํ รุหตีติ กุรุหาฎํ, อโฎ, กนฺท อวฺหาเน, โรทเน จ, ‘‘กรหาโฎ’มฺพุชกนฺเท, ปุปฺผรุกฺขภีเตสุ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ ทฺวยํ หลาทีนํ กลีเรฯ กล สงฺขฺยาเน, อีโรฯ มส อามสเน, ถโก, มตฺถเก สีเส วา ชาโต มตฺถโกฯ
๕๕๐. ทฺเว สมาฯ อภินวนิคฺคตา อายตา สกุสุมา, กุสุมสุญฺญา จ มญฺชรี, วลฺลรี ตุ ตทญฺญาปิ, ยถา ตาลวลฺลรี, วล, วลฺล สํวรเณ, อโร, นทาทิฯ มุญฺชโยคโต มญฺชรี, โร, นทาทิ, อุสฺสตฺตญฺจ, ทฺเวปิ นารีฯ ทฺวยํ ลตายํฯ วลฺล สํวรเณ, นทาทิฯ ลตา วุตฺตา, ‘‘ลตา ปตานินี วลฺลี มตกีถา’’ติ หลายุโธฯ
อกฺขนฺโธ อปฺปกฺขณฺโฑ, พหุปตฺตตจทณฺฑิกาทิฯ โย วา ตนุปกณฺโฑ วํสนฬาทิ, โส ‘‘ถมฺโพ, คุมฺโพ’’ติ โจจฺจเต, ถก สํวรเณ, โพ, กสฺส โมฯ คุป รกฺขเณ, โพ, ปสฺส โมฯ ปตาโน สาขาปตฺตจโย, เตน ยุตฺตา โครกฺขา ตมฺพูลิ ธิวุสชีมูต คโฬฌาทิกา ลตา, สา วีรุ นาม, วิวิเธหิ รุหตีติ กตฺวา, กฺวิ, วีรุ, ทีฆาทิ, คุมฺพินีปิฯ
๕๕๑. ปชฺเช ปาเทน นามํฯ ยตฺร ทฺวยํ ‘‘โพธิรุกฺโข’’ติ สญฺญิเต พุทฺธสฺส ภควโต สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปฎิลาภฎฺฐานภูเต ทุมราเช, อญฺญตฺร ตูปจาราฯ อสฺสํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ติฎฺฐติ เอตฺถาติ อสฺสตฺโถ, ฐสฺส โถ, ทฺวิตฺตํ, มารวิชยสพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปฎิลาภาทิเกหิ ภควนฺตํ อสฺสาเสตีติ วา อสฺสตฺโถ, อาปุพฺโพ สาส อนุสิฎฺฐิยํ, โตสเน จ วตฺตติ, โต, รสฺโสฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ พุชฺฌติ เอตฺถาติ โพธิ, พุธ อวคมเน, อิ, โพธิ, ทฺวีสุฯ จลทโล, ปิปฺปโล, กุญฺชราสโนปิฯ ทฺวยํ พหุปาเทฯ อโธภาคํ รุนฺธตีติ นิคฺโรโธ, อุสฺโส, คาคโม จฯ วฎ เวธเน, วฎตีติ, อฯ
ทฺวยํ กพิฏฺเฐฯ กวิมฺหิ วานเร ติฎฺฐตีติ กพิฏฺโฐ [ปาเยน กปโย ติฎฺฐนฺติ อตฺร กปิตฺโถ (จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๒๑)] ‘‘วานเร ปณฺฑิเต กวี’’ติ โวปาลิโต, ตถา กปิตฺโถ, โต, ฐสฺส โถ จฯ ทธิตฺโถ, อมฺพิลผโลปิฯ ทฺวยํ อุทุมฺพเรฯ ยญฺญกมฺมานมงฺโค เอกงฺคตฺตา ยญฺญงฺโค, ทุพฺพี หึสายํ, อโร, นิคฺคหีตาคโม, เอกสฺส พสฺส โลโป จฯ ชนฺตุผโล เหมทุทฺโธปิฯ
๕๕๒. ทฺวยํ โกวิฬาเรฯ
‘‘สุกปทาจฺฉโร จมฺโป, โกวิฬาโร ตุ กญฺจโน;
ปุพฺโพ สิโต ปโร รตฺโต, ยุคปตฺตา อุโภปิเต’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๒๒]ฯ
หิ รตนโกโส, กญฺชนาลโกปฺยตฺรฯ ยุคํ ยมกํ ปตฺตมสฺสฯ
ติปาทํ อุทฺทาเลฯ วาตํ อุทฺทาลตีติ อุทฺทาโลฯ สิงฺคาราทีนํ สญฺญาวเสน รุกฺขานํ ราชา ราชรุกฺโข, วาตโรคหนเน ราชภูโต รุกฺโข วา ราชรุกฺโขฯ กตา มาลา อสฺส ปุปฺเผหีติ กตมาโล, สิงฺคารปฺปกาโสฯ อินฺทติ ปรมิสฺสริยํ กโรติ วาตหนเนติ อินฺทีวโร, อีวโร, อินฺทิยา สกฺกสฺส ภริยาย อิจฺฉิตพฺพตฺตา วา อินฺทีวโรฯ จตุรงฺคุโล, อาเรวโต, สุวณฺณโกปิฯ
๕๕๓. ทฺวยํ ชมฺภีเร, ยสฺส ผลมมฺพิลํ โหติฯ อมฺพิลตฺตา ทนฺตสฺส สโฐ ทนฺตสโฐฯ สฐ เกตวหึสาสํกิเลเสสุ, อฯ ชมุ อทเน, อีโร, ภนฺโต จ, ชมฺภ คตฺตวินาเม วา, ชมฺโภ, ชมฺภโล, ชมฺพีโรปิฯ ทฺวยํ วรเณฯ วร อิจฺฉายํ , ยุฯ กล สงฺขฺยาเน, อิโร, นทาทิ, รสฺสนฺโตฯ วรุโณ, ติตฺตสาโกปิฯ
ทฺวยํ ผลหเรฯ ‘‘โก อยํ, สุโก’’ติ วิมตุปฺปตฺติกรปตฺตกุสุมตาย กึสุโกฯ ปาริ สมุทฺโท, ตตฺร ภทฺโท ปาริภทฺโท, โส เอว ปาฬิภทฺโท, โกวิฬาโร, ตํสณฺฐานปตฺตกุสุมตาย ปาฬิภทฺโทฯ ทฺวยํ วิทุเล, โย อพฺภสมเย ปุปฺผติฯ วช คมเน, อุโลฯ วี ปชเน, อโส, โตนฺโต จ, วิปุพฺโพ อต สาตจฺจคมเน วา, อโสฯ วานีโรปิฯ
๕๕๔. ทฺวยํ ปีตเน, ยสฺส ปตฺตผลานิ อมฺพิลานิ, ปูคผลปฺปมาณญฺจ ผลํ, สลฺลกีรุกฺขสณฺฐาโน จ, โส รุกฺโขฯ อมฺพ สทฺเท, อโฎ, สกตฺเถ โกฯ ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, ตโน, ปีติํ วา ตโนตีติ ปีตโน, สกตฺเถ โกฯ ทฺวยํ คุฬปุปฺเผฯ มน ญาเณ, โก, มธฺวาเทโส จฯ มธุนาโม ทุโม มธุทฺทุโมฯ ทฺวยํ ‘‘ลมฺพู’’ติ ขฺยาเตฯ คุโฬ วิย สาเตน ผลมสฺส คุฬผโลฯ ปีล ปติตฺถมฺเภ, อุฯ ทฺวยํ ติกฺขคนฺเธฯ โสภํ ชเนตีติ โสภญฺชโน, โสภํ วิสญฺชนเมเตน เหตุภูเตนาติ วา โสภญฺชโนฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘สิรีสปุปฺผสฺส รเสน ภาวิตํ,
สหสฺสวารํ มรีจํ สิตวฺหยํ;
เอเตน สมนฺติ วิสาหิ สมฺภวา,
กตญฺชนสฺเนหนปาทนตฺถุโต’’ติฯ
สิ เสวายํ, วิทฺธวินาสนตฺถํ เสวีเตติ สิคฺคุ, คุ, ถีฯ จิตฺตหารี, ปภญฺชโน, วิทฺธวินาสโนปิฯ
๕๕๕. ทฺวยํ วิสาลตเจ, โย สรเท ปุปฺผติ ปุปฺผํฯ สตฺตปณฺณานฺยสฺส สตฺตปณฺณี ปุเมฯ ฉตฺตมิว ปณฺณมสฺส ฉตฺตปณฺโณฯ วิสมจฺฉโทปิ, สตฺตปณฺณตฺตา วิสมจฺฉโทฯ ทฺวยํ รถทฺทุเมฯ รถํ ตโนติ เยน ตินิโส, อิโสฯ อติปมุจฺจติ ทาหปิตฺตมเนเนติ อติมุตฺตโกฯ จิตฺตกิปิฯ
ทฺวยํ วาตโปเถ, ปํ วาตํ ลุนาตีติ ปลาโส, อโสฯ ‘‘ปตฺเต ปลาสํ โส รุกฺเข, ปีตหริตกึ สุเก’’ติ หิ รุทฺโทฯ วาตโปโถปิ, วาตสฺส โปโถ วาตโปโถ, ปุถ หึสายํฯ
ทฺวยํ ‘‘ปุตีติ’’ ขฺยาเตฯ หตชนฺตุปโมหสงฺขาตาริผลตาย อริฏฺโฐ, นิปาตนา หนฺติสฺส ฏฺโฐ, ตํโรคาริวนฺตชเนหิ อิจฺฉิตพฺพผลตฺตา วา อริฏฺโฐ, อิสุ อิจฺฉายํฯ ผณ คติยํ, อิโล, อสฺเสฯ
๕๕๖. ติกํ สิริผเลฯ มล ธารเณ, อูโรฯ พิล เภทเน, ณุโว, เพลุโวฯ ลปจฺจเย พิลฺโลฯ สณฺฑิลฺโย, เสลุโสปิฯ ‘‘มุนิปฺปเภเท มาลูเร, สณฺฑิลฺโย ปาทปนฺตเร, นเฎ พิเลฺล จ เสลุโส’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๓๒] รภโสฯ
ทฺวยํ ตุงฺเคฯ ปุมนาโม นาโค รุกฺโข ปุนฺนาโคฯ ‘‘ปุนฺนาเค ปุริโส ตุงฺโค, เกสโร เทววลฺลโภ’’ติ [อมร ๑๔.๒๕] หฺยมรสีโห, ทีโฆ, ‘‘ปุมสฺส ลิงฺคาทีสุ สมาเสสู’’ติ อการโลโป จฯ อติสยปุปฺผเกสรวนฺตตาย เกสโร, กิส ตนุกรเณ วา, อโร, ปุปฺผเกสยุตฺตตาย วา เกสโร, โรฯ
ทฺวยํ โลทฺทมตฺเตฯ สล คมนตฺโถ, อโวฯ รตฺตกผปิตฺตโสเต ลุนาตีติ โลทฺโท, ทฺโทฯ ติริโฎ, สาวโรปิฯ ‘‘สาวโร อปราเธ จ, โลทฺเท ปาเป จ กถฺยเต’’ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๓๓] ตฺยชโยฯ ทฺวยํ ธนุปฏฺเฎ ผลินิฯ ปี ปาเน, อโล, อีสฺส อิยาเทโสฯ สนฺนกา ตาปสา, เตสํ ทุ ทุโม สนฺนกทฺทุ, ‘‘สนฺนกทฺทุ จาปปฎา, วรโณ ตาปสปฺปิโย’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๓๕] หิ โกสนฺตเรฯ
๕๕๗. ทฺวยํ ‘‘มฺหนกู’’อิติ ขฺยาเตฯ ลิกุโจ นาม ฑหุรุกฺโข, ตคฺคุณตฺตา ลิโกจโก, สญฺญายํ โกฯ องฺก ลกฺขเณ, โอโล, องฺโกโลฯ ทฺวยํ กุมฺเภฯ โรคหรเณ ครุโนปิ เวชฺชสฺส ครุ คุคฺคุลุ, นิปาตนาฯ กุส เฉทเน, ณฺวุฯ กุมฺโภ, ปุโรปิฯ
‘‘ราสิเภเท คชมุทฺธํเส, กุมฺภกณฺณสุเก ฆเฎ;
กามุเก วารนาริยญฺจ, กุมฺโภ กฺลีวนฺตุ วคฺคุลุมฺหี’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๓๔]ฯ
รภโสฯ ปุร อคฺคคมเน, โณ, ปุโรฯ
ทฺวยํ อมฺเพฯ อม คติยํ, โพ, อมฺพ สทฺเท วา, อฯ จุติ อาเสจเน, รกฺขเณ จ, อ, จุ จวเน วา, โต, ทีฆาทิฯ รสาโลปิ, รสํ ลาตีติ รสาโล, ทีโฆฯ เอโส อมฺโพ สุคนฺธวา อติสยคนฺธยุตฺโต สมาโน ‘‘สโห, สหกาโร’’ติ โจจฺจเตฯ สห สตฺติยํ, สุคนฺธํ กตฺตุํ สหตีติ สโห, อฯ สหนํ สโห, ตํ กโรตีติ สหกาโร, หา วา ปมุทา, ตาย สห วตฺตตีติ สโห, สหํ สมุทํ กโรตีติ สหกาโรฯ
๕๕๘. ทฺวยํ เสตมฺเพฯ ปุณฺฑ ปุณฺฑเนฯ ปุณฺฑ ขณฺฑเนตฺเยเก, ณฺวุ, อสฺสี, อราคโม จฯ เสตวณฺโณ อมฺโพ เสตมฺโพฯ ทฺวยํ พหุวารเก, ยสฺส ผลานิ อติปิจฺฉิลานิฯ สิ พนฺธเน, ลุ, สล คมนตฺโถ วา, อุ, อสฺเสฯ ปิจฺฉิลตฺตา พหูนิ วารีนิ ยสฺมึ พหุวารโก, สญฺญายํ โกฯ สีโต, อุทฺทาโล, กผโลปิฯ
ทฺวยํ กาสฺมริยํฯ สิริมนฺตานิ ปณฺณานิ ยสฺสา เสปณฺณี, นทาทิ, สิรีสทฺทสฺส เสฯ กสฺมีรเทสชตฺตา กาสฺมรี, กาส ทิตฺติยํ วา, มโร, นทาทิฯ มธุปณฺณี, ภทฺทปณฺณีปิฯ ทฺวยํ สกณฺฎกมฺพิลผลรุกฺเขฯ สกณฺฎกตฺตา กุจฺฉิตํ ลาตีติ โกลี, นทาทิฯ วท เถริเย, อโร, นทาทิฯ กุวลี, กกฺกนฺธูปิฯ
๕๕๙. ทฺวยํ ตสฺสา โกลิยา ผเลฯ โกลิยา ผลํ โกลํฯ พทริยา อยํ อวยโว พทโรฯ กุวลํ, เผนิลํ, โสวีรมฺปิฯ ‘‘โสตญฺชเน ตุ โสวีรํ, กญฺชิเก พทเรปิ เจ’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๓๖] รภโสฯ ทฺวยํ อสฺสตฺถกุลสมฺภูเต รุกฺขปาสาณาทีสุ สญฺชาตรุกฺเขฯ ปิลํ ปรํ นิสฺสยภูตํ กสตีติ ปิลกฺโข, กส วิเลขเน, สสฺส ขตฺตาทิ นิปาตนาฯ อขาทนียผลตาย วิรูปํ ผลมสฺสตฺถีติ ปิปฺผลี, อี, นทาทิ, วิสฺสปิ จฯ
ทฺวยํ โตยาทิวาปินิยํ, ยสฺสา มูลํ มหาปญฺจมูเล ปวิฎฺฐํฯ ปฎ คมเน, อโล, นทาทิ, ปาฎลี, ปาฎลาปิฯ กณฺหํ ปุปฺผวณฺฎํ ยสฺสา สา กณฺหวณฺฎา, กาสฺมริยมฺปิฯ อลิปฺปิยํ, ตมฺพปุปฺผิปฺยตฺรฯ ทฺวยํ คนฺธิเลฯ สาทุผลตาย สาทุ จ โส กณฺฎสหิตตาย กณฺโฎ เจติ สาทุกณฺโฎฯ สกณฺฎกตาย อตฺตานํ วิรูปํ กโรตีติ วิกงฺกโต, ทฺวิตฺตํ, นิคฺคหีตาคโม จฯ
๕๖๐. จตุกฺกํ ตินฺทุเกฯ ตนุ วิตฺถาเร, อุโก, ทนฺโต จฯ ติทิ หึสายํ วา, อุ, สญฺญายํ โกฯ กาโฬ ขนฺโธ ปกณฺโฑ ยสฺสาติฯ ติม อทฺทภาเว, อูโส, สกตฺเถ โก, วรนฺโต จฯ อุปจฺจเย ติมฺพรุฯ
ทฺวยํ ตมฺพผเลฯ อิราวตี นที, ปฐมกาเล ตสฺสา ตีเร ชาโต เอราวโตฯ นารํ วุจฺจติ นีรํ, ตํ คจฺฉตีติ นารงฺโคฯ ทฺวยํ มกฺกฎตินฺทุเกฯ กุล สงฺขฺยาเน, ณฺวุฯ กาเกนฺทุ, กากลุโกปิฯ
๕๖๑. ติกํ กทมฺเพฯ กํ วาตํ ทเมตีติ กทมฺโพ, โพฯ ปิเนตีติ ปิยโก, ณฺวุ, อิยาเทโสฯ นยติ มุทํ นีโป, โปฯ ทฺวยํ, วิทรุกฺเข, ยสฺส นิยฺยาเสน เปฬาทโย ลิมฺปนฺติฯ ภล, ภลฺล ปริภาสนหึสาทาเนสุ, นทาทิ, อญฺญตฺร โต, กนฺโต จ, ภลฺลาตโก, ตีสฺวยํฯ อรุกโร, อคฺคิมุโขปิฯ
ทฺวยํ ‘‘ปาวุสา’’อิติ ขฺยาเตฯ ฌป ทาเห, ณฺวุฯ ปสฺส โวฯ ปจ ปาเก, อุโลฯ ทฺวยํ สิริมติ, ยสฺส ผลานิ มรีจปฺปมาณานิ, อมฺพิลานิ จฯ ติล คมเน, ณฺวุฯ ขุร เฉทเน, ณฺวุฯ
๕๖๒. ทฺวยํ อมฺพิลิกายํฯ จิ จยเน, โจ, จิจ อาทานสํวรเณสุ วาฯ ตนุ วิตฺถาเร, อมฺพิลรสํ ตโนตีติ ตินฺติณี, ทฺวิตฺตมิตฺตํ, ณตฺตญฺจ, นทาทิฯ ทฺวยํ อมฺพิลงฺกุรผเล เสตรุกฺเขฯ คทฺรภณฺฑปฺปมาณผลตฺตา คทฺทภณฺโฑ, รโลโปฯ กปิ จลเน, ตโน, ทีโฆ อาคมสฺสฯ กนฺทราโล, ปิลกฺโขปิฯ
ติกํ สาลรุกฺเขฯ สล คมเน, โณ, สารวนฺตตาย วา สาโลฯ อสฺสกณฺณสทิสปณฺณตาย อสฺสกณฺโณฯ สนฺช สงฺเค, อ, สชฺช อทเน วา, อฯ ทฺวยํ นทีสชฺเชฯ อชฺช อชฺชเน, อุโนฯ กก โลเลฺย, อุโธฯ วีรตรุ, อินฺททุโมปิฯ
๕๖๓. ติกํ มุจลินฺเทฯ จุล นิมุชฺชเนฯ มุจล สงฺคาเต, อินฺโทฯ นีโป กทมฺเพปิฯ ติกํ ปีตสาเลฯ ปิยโก กทมฺเพปิฯ อส ภกฺขเน, ยุ, ปีตปุปฺโผ สาโล รุกฺโข ปีตสาโลฯ พนฺธูกปุปฺโผ, ชีวโกปิฯ
ทฺวยํ ฌาฎลิยํฯ คาโว ลิหนฺตีติ โคลีโส, หสฺส โสฯ ฌฎ สงฺฆาเต, อโลฯ ฌาฎโล, ปาฎลิปุปฺผากาโร ทีฆผโล รุกฺโขฯ ปโมกฺโขปิฯ
๕๖๔. ทฺวยํ ราชายตเน, ขีรวนฺตตาย ขีริกาฯ เทวราชสฺส นิวาสนฎฺฐานภูตตฺตา ราชายตนํ, ปิยาเลปิฯ ทฺวยํ กปฺผเลฯ กุจฺฉิเตน ผเลน อุมฺภติ ปูรตีติ กุมฺโภฯ กุจฺฉิเตน โมทตีติ กุมุทิกา, ณฺวุฯ
ทฺวยํ คุวากรุกฺเข, ยสฺส ผเลน ตมฺพูลนามํ ชายติฯ ปูช ปูชายํ, โณ, ชสฺส โคฯ กมุ อิจฺฉายํ, เหตุกตฺตริ ณฺวุฯ ขปุโรปิฯ ทฺวยํ โลหิตโลทฺเทฯ ปฎฺฎิอิตฺยาขฺยา ยสฺส ปฎฺฎิ ฯ ‘‘ปทฺธี’’ติปิ ปาโฐฯ อสฺมึ ปกฺขิตฺเต ลาขา รตฺตา ภวตีติ ลาขาปสาทโนฯ กมุโกปิฯ
๕๖๕. ทฺวยํ อิงฺคุทิยํ, อยญฺจ กณฺฎกี พาหุเลฺยน มชฺฌิมเทเส ชายเตฯ อิงฺค คมนตฺโถ, อิโท, อิสฺสุ, นทาทิฯ ตาปโส ปยุชฺชมานผลกตาย ตาปสตรุฯ ทฺวยํ ‘‘ภุชปตฺโต’’อิติขฺยาเต สุนฺทรตเจ รุกฺเข, ยสฺส ตเจ มนฺตกฺขรานิ ลิขนฺติฯ ภุโช ปาณิ, ตํสทิสปตฺตตาย ภุชปตฺโตฯ มนฺตเลขเกหิ อาภุชิตตจวนฺตตาย อาภุชีฯ ภูโช, จมฺมี, มุทุตฺตโจปิฯ
ทฺวยํ สิมฺพลิยํฯ ปิจฺฉาโยคา ปิจฺฉิลา, อิโลฯ สมฺพ มณฺฑเล, อลิ, อสฺสิฯ ‘‘ปิจฺฉิลา ปูรณี โมจา, ถิรายุ สิมฺพลี ทฺวิสู’’ติ [อมร ๑๔.๔๖] อมรโกโสฯ ทฺวยํ ปิจฺฉิลากาเร กณฺฎกสหิเต รุกฺเขฯ รุจ ทิตฺติยํ, เหตุกตฺตริ ยุ, กุฎ โกฎิเลฺย, กตฺตริ โณ, โกโฎ อสิมฺพลิ สมาโนปิ สิมฺพลิสทิสาการทสฺสนโต โกฎสิมฺพลิ, ปุเมฯ กสมฺพโลปิฯ
๕๖๖. ทฺวยํ ‘‘กณฺฎกรญฺช’’อิติ ขฺยาเต กณฺฎกินิ กรญฺชคุมฺเพ, ยํ โลเก ‘‘กลิโน’’ติ วุจฺจติฯ กร หึสายํ, กรโต ริริยาฯ ปู ปวเน, อิโก, โตนฺโต จฯ ปูติกรโช, กลิมารโกปิ, กลิโนฯ ทฺวยํ ทาลิมปุปฺผากาเร ปีตนาสกรุกฺเขฯ รุห ชนเน, ณีฯ โลหิตปุปฺผตาย โรหิตโกฯ
ทฺวยํ เอรณฺเฑฯ เอรฑิ หึสายํฯ วาตํ เอรณฺฑตีติ เอรณฺโฑ, โณฯ มณฺฑ ภูสเน, อีสํปสนฺนเตลตาย วา อามณฺโฑ, อามํ วา วาตํ, ตํ ทายตีติ อามณฺโฑฯ ทา อวขณฺฑเน, ทาสฺส โฑฯ จิตฺตโก, จญฺจุปิฯ
‘‘อคฺคิสญฺเญปิ จิตฺตโก, ปุเม เอรณฺฑเก จญฺจุฯ
ปกฺขิตุณฺเฑ ถิยํ มโต’’ฯ
ทฺวยํ สิวารุกฺเขฯ สตฺตุยุตฺตผลตาย สตฺตุผลาฯ คณฺฑํ สเมตีติ สมี, อ, นทาทิ, ปาริภทฺทเกปิฯ ครุทารุ, ปูติกฎฺฐมฺปิฯ
๕๖๗. ทฺวยํ กรญฺเชฯ นตฺตํ รตฺตา มาลา ยสฺสฯ กํ รญฺชยตีติ กรญฺโช, โณฯ จิลฺลวิลฺโล, กรโชปิฯ ทฺวยํ ขทิเรฯ ขท หึสายํ, เถริเย จฯ ขทนฺติ ทนฺตา เยนาติ ขทิโร, อิโรฯ ทนฺตา ธาวนฺติ เยน นิโรคตฺตาติ ทนฺตธาวโน, ยุ, ธาว คติสุทฺธิยํฯ คายตฺตี, พาลตนโยปิฯ ‘‘คายตฺตี ขทิเร อิตฺถี, ฉนฺทสิปิ ฉฬกฺขเร’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๔๙ พฺยาขฺยาสุธา ๒.๔.๕๐] รภโสฯ พาโล สุขุโม ปตฺตสญฺญิโต ตนโย ยสฺส พาลตนโยฯ ทฺวยํ ปีตสาเร ขทิเรฯ ขทิราทิกนฺตุ ปีตสาเรฯ เสตวณฺณตาย โสโม กปฺปูรสทิโส วกฺโก วกฺกลเมตสฺส โสมวกฺโกฯ ‘‘โสโม กุเวเร ปิตุเทวตายํ, วสุปฺปเภเท วสุธากเร จฯ ทิพฺโพสธี โสมลตา สมีรเณ, กปฺปูรนีเรสุ จ วานเร จา’’ติ นานตฺถสงฺคโหฯ อีสํ ขุทฺทกํ ทลเมตสฺส กทโร, ลสฺส โรฯ ทฺวยํ ปิณฺฑีตเกฯ สล คมเน, โลฯ มท อุมฺมาเท, ยุฯ ‘‘ปิณฺฑีตโก มรวโก, สสโน กรหาฎโก’’ตฺยมรโกเส [อมร ๑๔.๕๒]ฯ
๕๖๘. ติกํ อินฺทสาเลฯ สาลานํ รุกฺขานํ อินฺโท ราชา อินฺทสาโล, ทาสาทีสุ สิริวฑฺฒกาทิสทฺโท วิย อธิวจนมตฺตมิทํฯ อินฺทสฺส สกฺกสฺส สาโลติปิ อินฺทสาโลฯ สลฺลโต ณฺวุ, นทาทิ, สลฺลกีฯ ขร เฉทนวินาสเนสุ, ณฺวุฯ
ทฺวยํ เทวทารุมฺหิฯ เทวานํ ทารุฯ ภทฺทตฺตา ภทฺททารุฯ สกฺกปาทโป, ปาริภทฺทโก, ปีตทารุ, ทารุ, ปูติกฎฺฐมฺปิฯ ทฺวยํ เหมปุปฺผเกฯ ปฐมกาเล จมฺปานคเร ชาโต จมฺเปยฺโย, เณยฺโยฯ กปจฺจเย จมฺปโกฯ
๕๖๙. ทฺวยํ ปนเสฯ ปน พฺยวหาเร, ถุติมฺหิ จ, อโสฯ กณฺฎกยุตฺตํ ผลมสฺส กณฺฎกิผโลฯ ทฺวยํ สิวายํฯ น วิชฺชเต โรคภยํ, โรคพฺยโถ โจปยุชฺชมานายมสฺสนฺติ อภยาฯ โรคภยํ หรติ อปเนตีติ หรีตกี, โต, สกตฺเถ โก, นทาทิฯ หริตฺตกีปิฯ อพฺยถา, ปุตนา, อมตา, เหมวตี, เจตกี, สิวาปิฯ
ทฺวยํ กริสผเลฯ โรคํ อสติ ภกฺขตีติ อกฺโข, โข, สสฺส โกฯ โรคํ วิภูตํ กโรตีติ วิภีตโก, วิภีฎโกปิฯ ภูตาวาโส, กลิทฺทุโมปิ, กลิสฺส อาสยภูโต ทุโม กลิทฺทุโมฯ ทฺวยํ ปุสฺสผเลฯ นตฺถิ มตเมติสฺสํ เหตุภูตายํ อมตาฯ มล ธารเณ, ณฺวุ, นทาทิ, อามลกีฯ วยฎฺฐาปิฯ วโย ติฎฺฐติ ถิรีภวตฺเยตายาติ วยฎฺฐาฯ
๕๗๐. ทฺวยํ ฑหุรุกฺเขฯ ลพุนามเก ปพฺพเต ชายตีติ ลพุโชฯ ขุทฺทกตฺตา ลีนํ อปากฎํ กุจสงฺขาตํ ผลเมตสฺส ลิกุโจ, นิปาตนาฯ ทฺวยํ ปีตปุปฺเผฯ อคนฺธปุปฺผตาย อตฺตานํ กณิฎฺฐํ กโรตีติ กณิกาโร, ฎฺฐโลโป, ปทุมปฺปมาณปุปฺผทุมตาย ทุมุปฺปโลฯ
ติกํ หิงฺคุนิยฺยาเสฯ นี นเย, โพ, โมนฺโต จฯ ติตฺตรสตฺตา อริภาเว ติฎฺฐตีติ อริฏฺโฐฯ ปุจิํ กุฎฺฐํ มทฺทตีติ ปุจิมนฺโท, อิตฺตํ, พินฺทาคโมฯ ธมฺมเสโน, มาลโกปิฯ มลเต โรคํ มาลโก, ณฺวุฯ ทฺวยํ รตฺตปุปฺเผฯ กโรติสฺมา ณฺวุฯ ทล วิทารเณ, โม, อิการาคโมฯ ทาฬิโมปิฯ
๕๗๑. ทฺวยํ ปีตทฺทุเมฯ สรติ กาลนฺตรํ สรโล, อโลฯ ปูติเยว กฎฺฐํ ปูติกฎฺฐํ, ปูติมุตฺตนฺติ ยถาฯ ทฺวยํ ปิจฺฉิลายํฯ กปิ จลเน, อิโลฯ สาส อนุสิฎฺฐิยํ, สิส อิจฺฉายํ วา, อโป, นิคฺคหีตาคโม, สิํสปาฯ อคุรุปิฯ
ติกํ ผลินิยํฯ สา ตนุกรเณ, โมฯ ปิยภาวํ คจฺฉตีติ ปิยงฺคุ, อุฯ กมนียภาวํ คจฺฉตีติ กงฺคุ, อุ, นิปาตนาฯ มหิลาวฺหยา, ลตา, คุนฺทา, คนฺธผลี, การมฺภาปิฯ ทฺวยํ สิรีเสฯ สรติ โรคํ หึสตีติ สิรีโสฯ อีโส, อสฺสิฯ ภณฺฑ ปริภาสเน, อิโลฯ กปีตโนปิฯ อมฺพาฎเก, คทฺทภณฺเฑ จ กปีตโนฯ
๕๗๒. ทฺวยํ มณฺฑูกปณฺเณฯ สุณ คติยํ, ณฺวุ, ทีฆํ ผลวณฺฎํ ยสฺสฯ นโฎ กุฎนฺนฎาปิฯ ทฺวยํ พกุเลฯ วก อาทาเน, อุโลฯ เกสรยุตฺตปุปฺผตาย เกสโรฯ
ทฺวยํ มลปุปฺผสฺมึฯ กากานํ อุทุมฺพโร กาโกทุมฺพโร, โส เอว กาโกทุมฺพริกา, สกตฺเถ อิโกฯ ผล นิปฺผตฺติยํ, คุ, ลสฺส โคฯ ทฺวยํ นาครุกฺเขฯ น คจฺฉตีติ นาโค, ทีฆาทิฯ นาคานํ มาลา, สา สญฺชาตา ยตฺร นาคมาลิกาฯ
๕๗๓. ทฺวยํ อโสเกฯ นตฺถิ โสโก เยนฯ วช คมเน, อุโลฯ ทฺวยํ ชยายํฯ ตํตํโรคชยาทิกํ กโรตีติ ตกฺการี, ณีฯ วิเสเสน ชยตีติ เวชยนฺติกา, อนฺโต, นทาทิ, สกตฺเถ โกฯ ‘‘ชยา ชยนฺตี ตกฺการี, นาเทยี เวชยนฺติกา’’ตฺยมรโกโส [อมร ๑๔.๖๕]ฯ
ทฺวยํ สมุทฺทสมีปเทสเช สามทเล ตมาลนาเม ตรุมฺหิฯ ตาปิยํ ชายตีติ ตาปิญฺโฉ, อญฺญตฺเถ โฉ, พินฺทาคโม, ‘‘ตาปี ตุ สริตานฺตเร’’ติ หิ นานตฺถสงฺคโหฯ ตมุ กงฺขายํ, อโลฯ ทฺวยํ กุฎเชฯ โรคํ ฉินฺทตีติ กุฎโช, โชฯ คิริมฺหิ ชาตา มลฺลิกา คิริมลฺลิกา, สกฺกปริยาโยปฺยตฺรฯ
๕๗๔. ตสฺส กุฎชสฺส ผเล อินฺทยโวฯ อินฺทสฺส สกฺกสฺส ยโว ธญฺญวิเสโส อินฺทยโวฯ กลิงฺคํ, กทฺทยวมฺปิฯ
‘‘ปูติกรญฺช ธูมฺยาเฎ, เทสเภเท ปุมา ภเว;
กุฎชสฺส ผเล กฺลีวํ, กลิงฺคํ ถี ตุ นาริย’’นฺติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๖๗]ฯ –
รภโสฯ อมรมาลายนฺตุ ‘‘กลิงฺเค’นฺทยโว ปุมา’’ติ อิตฺถิกณฺเฑ ปาโฐฯ ตสฺสตฺโถ กลิงฺคา อิตฺถี, อินฺทยโว ปุมา ฯ ทฺวยํ กณิการิกายํฯ อคฺคิ อเนน มนฺถฺยเต อคฺคิมนฺโถ, โณฯ ตํ กฏฺเฐหิ ฆํสิยมาเน อคฺคิ อุฎฺฐหติฯ กณ คติยํ, ณฺวุฯ ชยาปฺยตฺรฯ ‘‘วิชเย โส ชยา ทุคฺคา, ชยนฺตี คณิการิเก’’ติ ชยา นานาตฺถาฯ
ทฺวยํ นิคฺคุณฺฑิยํฯ นตฺถิ คุณฺฑํ คพฺภพนฺธนเมตายาติ นิคฺคุณฺฑีฯ สิ พนฺธเน, ทุ, สินฺทุํ คพฺภพนฺธนํ วาเรตีติ สินฺทุวาโรฯ อินฺทานีปฺยตฺรฯ อินฺทานีกรเณ ถีนํ, สินฺทุวาเรนฺทนาริสุฯ ทฺวยํ มลฺลิกายํฯ ติณานิ สูลนฺติ ยสฺมินฺติ ติณสูลํ, สูล รุชายํฯ ยตฺร ตํ ชายติ, ตตฺร ติณานิ โรคีนิ ภวนฺตีตฺยตฺโถฯ ‘‘ติณสูลํ มลฺลิกายํ, ปณฺฑกํ เกตกีผเล’’ฯ มลฺลเต ธารียเต สพฺเพหีติ มลฺลิกา, มลฺล ธารเณ, อิ, สกตฺเถ โกฯ ภูปที, สีตภีรุ จฯ
๕๗๕. ทฺวยํ กณฺหปุปฺผเสผาลิกายํฯ สิผา ชฎา ยสฺสตฺถิ เสผาลิกา, อิโก, ลมชฺโฌฯ นีลปุปฺผตาย นีลิกาฯ สุวหา, นิคฺคุณฺฑีปิฯ ‘‘สินฺทุวาเรปิ นิคฺคุณฺฑี, นีลเสผาลิกาย เจ’’ติ รุทฺโทฯ ทฺวยํ วนมลฺลิกายํฯ ผุฎ วิกสเน, อา ภุโส ผุฎตีติ อปฺโผฎา, รสฺสาทิฯ
จตุกฺกํ รตฺตปุปฺเผฯ พนฺธ พนฺธเน, อุ, สกตฺเถ โกฯ ชยตฺถํ สุมนํ ชยสุมนํฯ ภณฺฑติสฺมา อิโก, ภณฺฑิโกฯ ชีวตีติ ชีวโก, ชีว ปาณธารเณ, ณฺวุฯ ชีวกสทฺทสฺส ปีตสาลาทีสฺวปิ ปวตฺตนโต พนฺธุ เอว ชีวโก พนฺธุชีวโกติ พนฺธุสทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ, สมุทิเตน วา นามมิทเมกสฺสฯ ‘‘พนฺธุ พนฺธุกปุปฺเผ จ, พนฺธุภาตริ พนฺธเว’’ติ วจนโต,
‘‘ชีวโก ปีตสาเล จ, เขปเน วุทฺธิชีวินิ;
เสวินิ ปาณเก ผาติ-กุณฺฑิเก ปาทปนฺตเร’’ติฯ –
วจนโต จ ‘‘พนฺธุชีวโก’’ติ เอตฺถ ทฺเว นามานิปิ ทฎฺฐพฺพานิฯ
๕๗๖. ปญฺจกํ สุมนายํฯ สุนฺทรํ มโน ยสฺสํฯ สุคนฺธตฺตา ชาติสุมนาติ สมุทิตนามํฯ มล ธารเณ, โต, นทาทิฯ ชน ชนเน,ติฯ วสฺสกาลสญฺชาตปุปฺผตาย วสฺสิกีฯ อิโก, นทาทิฯ
ทฺวยํ ‘‘จมฺเปยฺย’’อิติ ขฺยาเตฯ ยุถ หึสายํ, อิ, สกตฺเถ โก, ทีฆาทิฯ มคเธ ภวา มาคธีฯ คณิกา, อมฺพฎฺฐาปิฯ ทฺวยํ ‘‘เทวาลิ’’อิติ ขฺยาตายํฯ สุนฺทรํ ทลเมติสฺสา สตฺตลา, ทสฺส โต, สตฺต ทลานิ ยสฺสา วา สตฺตลาฯ นวา นูตนา มลฺลิกา นวมลฺลิกาฯ นวมาลิกาปิฯ
๕๗๗. ทฺวยํ ปุณฺฑเก ‘‘ลํสฺวณ’’อิติ ขฺยาเตฯ วสนฺเต ปุปฺผติ วาสนฺตีฯ อติมุทํ ตโนตีติ อติมุตฺโต, นิปาตนาฯ มาธวี, ลตาปิฯ มธุมฺหิ จิตฺเต, เวสาเข วา ปุปฺผตีติ มาธวีฯ
‘‘ลตา โชติมตีปกฺก-สาขาวลฺลีปิยงฺคุสุ;
ลตา กตฺถูริกายญฺจ, สา ทุพฺพามาธวีสุ จา’’ติฯ
ลตา อเนกตฺถาฯ ทฺวยํ กรวีเรฯ กุจฺฉิตํ รวนฺติ อสฺสา เยน กรวีโร, อีโรฯ อสฺเส มาเรตีติ อสฺสมารโกฯ ปฎิหาโสปิฯ
ทฺวยํ มาตุลุงฺเคฯ มตฺโต ลุชฺชติ เยน มาตุลุงฺโค, ลุช วินาเสฯ ปริปุณฺณพีชตาย พีชปูโรฯ รุจโกปิ, รุจ ทิตฺติยํ, ณฺวุฯ ทฺวยํ ธุตฺตุเรฯ อุคฺคํ มชฺชติ เยน อุมฺมตฺโต, มท อุมฺมาเทฯ มาเรตีติ มาตุโล, อุโล, รสฺส โตฯ ‘‘อุมฺมตฺโต กิตโว ธุตฺโต, ธตฺตูโร กนกาวฺหโย, มาตุโล มทโน’’ตฺยมรโกโส [อมร ๑๔.๗๗]ฯ
๕๗๘. ทฺวยํ กณฺหปากผเลฯ กรํ หตฺถํ มทฺทติ กณฺฎเกน กรมนฺโทฯ กรมทฺโทปิฯ สุฎฺฐุ สิโนตีติ สุเสโน, สิ พนฺธเน, ยุฯ ทฺวยํ กุนฺเทฯ กุณ สงฺโกจเน, โท, นตฺตํ, กุณ สทฺโทปกรเณสุ วาฯ มาเฆ ภวํ มาฆฺยํ, โย, ตสฺมึ กาเล หิ ปุปฺผาทิสมิทฺธิ ภวตีติ ตพฺภวตฺเตน พฺยปเทโสฯ
ทฺวยํ เทวตาเสฯ เทวตา อาสนฺติ ยํ เทวตาโสฯ ชีมูตกาเล สญฺชาตตฺตา ชีมูโต, มฺหนลาฯ ทฺวยํ สนามปสิทฺเธ ปุปฺผวิฎเปฯ ปุปฺผมาสุํ น มิลาตมสฺส ภวตีติ อมิลาโตฯ มหนฺตมฺปิ กาลํ สหตีติ มหาสหาฯ
๕๗๙. จตุกฺกํ ฌิณฺฑิสามญฺเญฯ สิรี วตฺตติ เยน เสเรยฺยโก, เณยฺยโกฯ ทาสนามกตฺตา ทาสีฯ กิร วิกฺกิรเณ, อาโต, ทฺวิตฺตํฯ กุร สทฺเท, โฑ, สกตฺเถ โกฯ
ทฺวยํ กณฺเฎน, ปตฺเรน จ สิเต ปณฺณาเสฯ อช คมเน, อุโกฯ สิโต สุกฺโก ปณฺณาโส สิตปณฺณาโสฯ ทฺวยํ อปฺปปตฺเต ปณฺณาเสฯ อีร กมฺปเน, ยุฯ ผณิํ ชยติ ผณิชฺชโก, ยสฺส โกฯ
๕๘๐. ทฺวยํ ชปากุสุเมฯ ชปติ ยาย ชปา, ชุ ชวเน วา, โป, อุสฺสตฺตํฯ มรุเทสเช กณฺฎกินิ กรภปฺปิเย ตรุวิเสเส กรีราทิทฺวยํฯ กโรติสฺมา อีโรฯ กจ พนฺธเน, ทฺวิตฺตํ, กกโจ, คนฺถิโลปิฯ
ทฺวยํ รุกฺโขปริชาเต วิชาติเย ปลฺลเวฯ รุกฺเข ชายมานา ตํ อทฺทติ หึสตีติ รุกฺขาทนี, อทฺท หึสายํ, ยุ, นทาทิ, ทโลโปฯ วนฺท อภิวาทนถุตีสุ, อ, อิตฺถิยํ, สกตฺเถ โก, อสฺส ทีโฆฯ รุกฺขรุหา, ชีวนฺติกาปิฯ ทฺวยํ จิตฺตเกฯ จิติ หึสายํ, คนฺเธ จ, ณฺวุฯ อคฺคิสญฺญิโตติ อคฺคิปริยายนามโกฯ ปาฐีปิ, ปุเม’ยํฯ
๕๘๑. ทฺวยํ คณรูเปฯ อกฺโก สูริโย, ตปฺปริยายนามกตฺตา อกฺโกฯ วิกโรตีติ วิกิรโณ, ยุฯ อสฺสิฯ อกฺกโวฺห, วสุโก, อปฺโผโฎ, มนฺทาโร, อกฺกปณฺโณปิฯ ‘‘ปุเม อกฺกโวฺห อปฺโผโฎ, วนมาลฺยปราชิเต’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๘๐] รุทฺโทฯ มนฺทาโร เทวทุมมฺหิ ปาริภทฺทเกปิฯ ตสฺมึ อกฺเก โย เสตปุปฺผโก, ตสฺมึ อฬกฺโกฯ เสตปุปฺผตาย อลํภูโต อกฺโก อฬกฺโก, อล ภูสเน, ฬตฺตํฯ ปตาปโสปิฯ ทฺวยํ ฉินฺนรุหายํฯ ติตฺตรสตฺตา ปูติภูตา ลตา ปูติลตา, ปู ปวเน วา,ติฯ โรคมลํ ปุนาตีติ ปูติ, สา เอว ลตา ปูติลตาฯ คุฬ รกฺขเณ, โจ, นทาทิฯ คร เสจเน วาฯ อมตา, มธุปณฺณีปิฯ มธุ อิว ปณฺณมสฺสา มธุปณฺณีฯ ทฺวยํ ธนุเสนิยํ, ยา ปตฺเตหิ วจาสทิสี, ตตฺตโจ ตนฺตธนุคุโณปยุตฺโตฯ มุพฺพาวิการตาเยว ธนุชิยา ‘‘มุพฺพี’’ตฺยุจฺจเต, มุพฺพ พนฺธเน, อ, มุพฺพาฯ มธุรสตฺตา มธุรสาฯ เทวี, โมรฎาปิฯ มุร ปเวธเน, อโฎ, โมรฎาฯ
๕๘๒. ทฺวยํ มกฺกฎิยํฯ กปีนํ วานรานํ กจฺฉุํ ชเนตีติ กปิกจฺฉุฯ กปิกจฺจุปิฯ ทุกฺขสมฺผสฺสตาย ทุผสฺโสฯ อตฺตคุตฺตา, ชฑา, อพฺยณฺฑา, กณฺฑูรา, ปาวุสายินี, สูกสิมฺพิปิฯ ‘‘อยํ ผสฺเสน กณฺฑุํ ชนยตี’’ติ ยา โลเกหิ ปริหรียเต, ตโต อยํ อตฺตนา คุตฺตา รกฺขิตา อตฺตคุตฺตาฯ ปาวุสายํ อุตุยํ เอติ ชายเต, โณ, อินีฯ สูกสหิตา สิมฺพิ อสฺสา สูกสิมฺพิ, รสฺสนฺโตฯ ทฺวยํ มณฺฑูกปณฺณิยํฯ มช สุทฺธิยํ, โฐฯ กาส ทิตฺติยํ, กรเณ อ, รสฺโสฯ สมงฺคา, โยชนวลฺลีปิฯ สมงฺคตีติ สมงฺคา, อฯ โยชนํ วลฺลี ยสฺสา โยชนวลฺลีฯ
ทฺวยํ วนติตฺติกายํฯ อมฺพ สทฺเท, โฐ, อว รกฺขเณ วา, นิคฺคหีตาคโมฯ ปา รกฺขเณ, โฐฯ เสตา, ปาปเจลีปิฯ เสตรเสน ยุชฺชเตติ, อฯ ทฺวยํ กฎุกโรหิณิยํฯ กฎ วสฺสาวรณคตีสุฯ อุ, กฎุ, นารีฯ กฎุกรสา หุตฺวา รุหตีติ กฎุกโรหิณี, รุห ชนเน, ยุ, นทาทิฯ ‘‘กฎุกโรหิณี’’ติ สมุทิเตน นามมิทํฯ กฎุโรหิณีปิฯ
๕๘๓. ทฺวยํ ขรมญฺชริยํ ‘‘จจสิม’’อิติ ขฺยาตายํฯ อปมชฺชนฺติ วตฺถาทิก’มเนเนติ อปามคฺโค, ทีโฆ อุปสคฺคสฺสฯ สิขรมสฺสาติ เสขริโกฯ ธามคฺคโว, วิมุขปุปฺผีปิฯ ‘‘โฆสเก ขรมญฺชริยํ, ธามคฺคโว ปุเม มโต’’ฯ วิมุขํ ปุปฺผมสฺสาฯ ทฺวยํ กณายํฯ ปิตฺตํ ผลติ กุปฺปติ ยาย ปิปฺผลี, นทาทิฯ มคเธ ภวา มาคธี, มคธานํ อยํ วา มาคธี, ตตฺร ปฐมุปฺปนฺนตฺตา, พาหุเลฺยน วา ตตฺร ชายมานตฺตา ตํสมญฺญาย พฺยปทิสฺสเตฯ เวเทหี, กณา, โกลาปิฯ เวเทหานมยํ เวเทหีฯ กณา นานตฺถา, วุตฺตญฺจ ‘‘กณา ปิปฺผลิ’ชาชี เจ’’ติฯ
ทฺวยํ ติกณฺฎเกฯ ควํ กณฺฎโก โคกณฺฎโก, ปถวิยํ วา ลคฺโค กณฺฎโก โคกณฺฎโกฯ สิงฺฆ ฆายเน, อาโฎฯ ปลงฺกสา, สาทุกณฺโฎปิฯ ยุตฺตราสฺนายํ ปลาเส จ ปลงฺกสา ถิยํฯ สาทุกณฺโฎ วิกงฺกเตปิฯ ทฺวยํ หตฺถิปิปฺผลิยํฯ โกลาการา, ตํนามิกา วา วลฺลี โกลวลฺลิ, รสฺโสฯ อิภานํ หตฺถีนํ ปิปฺผลี อิภปิปฺผลีฯ กปิวลฺลี, วสิโรปิฯ วสิโร นานตฺโถฯ วสิโร อปามคฺโค สามุทฺทลวณํ หตฺถิปิปฺผลิ เจติฯ ปุเม’ยํฯ
๕๘๔. ทฺวยํ ฉคนฺถายํ, ยา ‘‘อุคฺคคนฺธา’’ติปฺยุจฺจเตฯ คุนฺนํ โลมสมฺปาตนฎฺฐาเน ชาตา โคโลมี, วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, กรเณ อ, สตปพฺพิกาปิฯ วจา สุกฺกโลหิตมูลเภเทน ทุวิธา, ตตฺรสุกฺกา ‘‘เหมวตี’’ตฺยุจฺจเต อมรโกเส [อมร ๑๔.๑๐๒-๓]ฯ ทฺวยํ อปฺโผฎายํฯ กณฺณสณฺฐานปุปฺผตาย กณฺณีฯ คิริมฺหิ ชาตา กณฺณี คิริกณฺณีฯ โรคาทิชิตตฺตา อปราชิตาฯ
ทฺวยํ กลสิยํฯ สีหปุจฺฉาการกุสุมมญฺชริตาย สีหปุจฺฉิฯ ปญฺหิ อปฺปตนุ วุจฺจเตฯ ปญฺหิ ปณฺณํ ยสฺสา ปญฺหิปณฺณีฯ ปุถุปณฺณี, คุหาปิ, ปุถุ อสิลิฎฺฐํ ปณฺณมสฺสา ปุถุปณฺณีฯ คหฺวเร สีหปุจฺฉญฺจ, ถิยํ ฉมาตุเก คุโห [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๙๓]ฯ ทฺวยํ สาลปณฺณิยํฯ สาลปณฺณสทิสวิฎตาย สาลปณฺณีฯ สาลํ โสภนยุตฺตํ ปณฺณมสฺสา วา สาลปณฺณีฯ ถุ คติเถริเยสุ, อิโร, ถิโรฯ
๕๘๕. ทฺวยํ กณฺฎการิกายํฯ นิทฺทหติ กณฺฎกมุฏฺเฐติ นิทิทฺธิกา, ณฺวุฯ ภยกรณวเสน พฺยคฺฆสทิสตาย พฺยคฺฆี, พฺรหตี, ขุทฺทาปิฯ ทฺวยํ นีลิรุกฺเขฯ นีล วณฺเณฯ นีลวณฺณตาย นีลี, นทาทิ, อินี, นีลินี, กาฬา, ตุตฺถาปิฯ
กาฬา กณฺหติวุตายํ, นีลี โยชนวลฺลิสุ;
ปณฺเฑ รสญฺชเน ตุตฺถา, สุขุเมลาย นีลิยํ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๙๔-๕]ฯ
ทฺวยํ คุญฺชายํฯ ชญฺช ยุทฺเธ, อุโก, อสฺสิ, คุช สทฺเท, อ, พินฺทาคโมฯ นามนฺตรานิ จสฺส –
ทุเม สา รตฺติกา รตฺต-ทลา จูฬามณี จ สา;
กากจิญฺจี ตุลาพีชํ, กณฺหลา จ สิขณฺฑินีฯ
ทฺวย’มเหรุยํฯ อยมเหรุอิจฺเจว ขฺยาตกณฺฎกวตี ภวติฯ สตํ มูลานิ ยสฺส สตมูลีฯ สตํ โรเค อาวรตีติ สตาวรี, วร อาวรณิจฺฉาสุ, อถ วา ‘‘สตา’’ติ จ ‘‘อาวรี’’ติ จ ทฺเว นามานิ ตสฺสาฯ ‘‘สตมูลี พหุสุตา-ภีรุ อินฺทีวรี วรี’’ติ [อมร ๑๔.๑๐๐] หิ วุตฺตํฯ
๕๘๖. ทฺวยํ อติวิสายํฯ มหาวีริยํ โอสธํ มโหสธํฯ ‘‘ลสุเณ ติวิสายญฺจ, สุณฺฐิยมฺปิ มโหสธ’’นฺติ รุทฺโท ฯ อตีว วิสติ เภสชฺชปโยเคสูติ อติวิสา, วิสา, อรุณา, สิงฺคีปิฯ
‘‘อรุโณ กิญฺจิรตฺตกฺเก, สญฺฌาราเค อนูรุเก;
นิสทฺเท กปิเล กุฏฺเฐ, ทพฺเพว วาจฺจลิงฺคิโก’’ฯ
‘‘อรุณาติวิสาสามา, มญฺชฎฺฐาติวุตาสุ จ;
อุสีเรติวิสายญฺจ, สิงฺคิมคฺคุรวลฺลภา’’ติฯ
ทฺวยํ โสมราชิยํฯ วก อาทาเน, อโจ, โสมสมตาย การิตา วลฺลิกา โสมวลฺลิกา, สกตฺเถ โก, กณฺหผลา, ปูติผลาปิฯ
ทฺวยํ ทารุหลิทฺทารุกฺเขฯ ทร วิทารเณ, โพ, รสฺส โพ, ทาพฺพี, ทีฆาทิ, นทาทิฯ หลิทฺทวณฺณทารุตาย ทารุหลิทฺทา, หลิทฺทาปิฯ ทฺวยํ พิฬงฺเคฯ องฺค, รงฺค, ลงฺค, คตฺยตฺถา ทณฺฑกา ธาตู, อ, ฬตฺตํ, พิฬงฺคํฯ จิตฺรานิ ตณฺฑุลานิ ยสฺสา, ตณฺฑุโล, กิมิสตฺตุปิฯ
๕๘๗. ทฺวยํ สมนฺตทุทฺธายํ, นุห อุคฺคิรเณ, นทาทิ, มหนฺตํ นามมสฺสฯ สีหุณฺโฑ, วชิรทุโม, คุฬาปิฯ ทฺวยํ ทกฺขายํฯ มุทุคุณโยคา มุทฺทิกา, มธุรโส สาทุ, เตน วุตฺตํ เวชฺชคนฺเถ ‘‘สาทุ ลวณติตฺตมฺพิลกฎุกสายกา’’อิติ, ตํโยคา มธุรสาฯ โคตฺถนี, ทกฺขาปิฯ ติกํ ยฎฺฐิมธุกายํฯ มธุรสตาย มธุกํ, อุปมาเน โกฯ ทณฺฑาการตฺตา ยฎฺฐิ จ สา มธุรสตฺตา มธุกา เจติ ยฎฺฐิมธุกาฯ มธุรสภาเว ติฎฺฐตีติ มธุลฎฺฐิกา, รสฺส โล, สกตฺเถ โก จฯ ‘‘มธุยฎฺฐิกา’’ติปิ ปาโฐ, วุตฺตญฺจ ‘‘มธุกํ กฺลีตกํ ยฎฺฐิ-มธุกํ มธุยฎฺฐิกา’’ติ [อมร ๑๔.๑๐๙]ฯ
๕๘๘. ทฺวยํ วาติงฺคเณฯ วาตหรตฺเตน คณียเตติ วาติงฺคโณ, ภณฺฑ ปริภาสเน, ณฺวุ, นทาทิฯ ฎการกรเณ ภณฺฎากีปิ, พฺรหติยมฺปิ อยํฯ
‘‘วาติงฺคโณ ตุ วาตฺตากุ,
วาตฺตาโก สากเวฬุ จ;
ภณฺฑากี ราชกุมฺภณฺโฑ,
วาตฺตากี ทุปฺปหาสินี’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๑๑๔]ฯ
รภโสฯ ทฺวยํ พฺรหติยํฯ วาตฺตํ นิรามยํ กโรตีติ วาตฺตากี, วาติงฺคเณปิฯ พฺรห วุตฺติยํ, โต, นทาทิฯ
ทฺวยํ โครกฺขตณฺฑุเล, วุตฺตญฺจ ตนฺตนฺตเร ‘‘คงฺเครุกี นาคพลา, ตถา โครกฺขตณฺฑุลา’’ติฯ นาคสฺส พลมิว พลเมติสฺสา โรคหรณตฺตา นาคพลา, ฌส หึสตฺโถ, อฯ ทฺวยํ อคฺคิสิขายํฯ นงฺคลสทิสมูลตาย ลางฺคลี, นสฺส โล, ทีโฆ จฯ ‘‘นงฺคลี’’ติปิ ปาโฐ, สรทกาเล สญฺชาตตฺตา สารทีฯ
๕๘๙. ติกํ กทลิยํฯ รมนฺติ ยสฺสํ รมฺภา, โภฯ กท มารเณ, อโล, นทาทิฯ มุจ โมจเน, โณฯ ทฺวยํ กปฺปาสิยํ , ยสฺสา ผลํ กปฺปาสํ กโรติ โลกานมุปการนฺติ กปฺปาสี, กโรติสฺมา ปาโส, นทาทิฯ วท เถริเย, อโร, สมุทฺทนฺตาปิฯ
สมุทฺทนฺตา ตุ กปฺปาสี, สิกฺกาทุราลภาสุ จ;
กปฺปาสี วนสมฺภวา เจ, ภารทฺวาชีติ วุจฺจติฯ
ทฺวยํ ปณฺณลตายํฯ นาคโลเก ชาตา ลตา นาคลตาฯ ตมฺพวณฺณํ ลาตีติ ตมฺพูลี, อสฺสู, นทาทิฯ ตมฺพูลสฺส อยํ วา ตมฺพูลีฯ ตมฺพูลวลฺลี, นาควลฺลีปิ, ตมฺพูลํ นาม ผลปตฺตจุณฺณาทิโยคสมูหานํ นามํ, ตทตฺถา วลฺลี ตมฺพูลวลฺลี, นาคโลกสฺส วลฺลีฯ ทฺวยํ ธาตกิยํ, อยํ ตมฺพปุปฺผี, มชฺโชปยุตฺตาฯ ปุปฺผา สุคนฺธิกา ธาตกิจฺเจว ขฺยาตาฯ อคฺคิชาลสมานปุปฺผตาย อคฺคิชาลาฯ อติสยํ ฐิติํ กโรตีติ ธาตกี, นทาทิฯ
๕๙๐. ทฺวยํ สุกฺกติวุตายํฯ ติสฺโส วุตา ตจราชิโย ยสฺสา ติวุตาฯ ติสฺโส ปุฎา ตจราชิโย ยสฺสา ติปุฎาฯ สรลา, ติภณฺฑี, โรจนีปิ [เทวนีปิ (ก.)]ฯ ทฺวยํ กณฺหติวุตายํฯ สา ตนุกรเณ, วิเรจนกรเณน กายํ, โรคญฺจ สายตีติ สามาฯ
‘‘สามา ตุ เมจเก วุทฺธ-ทารเก หริเต นทิ;
ติกณฺหติวุตา คุนฺทา, สาริวายมินีสุ เจ’’ติฯ –
รภโส, กล สงฺขฺยาเน, กร กรเณ วา, อ, กาฬาฯ ถี กาฬา กณฺหติวุตายํ, นีลีโยชนวลฺลิสุฯ มสูรวิทลา, อทฺธจนฺทา, กาฬเมสิกาปิฯ
ทฺวยํ กุกฺกุฎสิงฺคายํฯ สิงฺคสทิสปุปฺผตาย สิงฺคี, กุฬีรสิงฺคี, วกฺกงฺคีปิฯ ทฺวยํ เรณุกาเขฺย คนฺธทพฺเพ, อยํ เรณุเกตฺเยว วาณิชาทีนํ ขฺยาตาฯ อสฺสา จ มรีจากติ ผลํฯ เรณุ คติสทฺเทสุ, ณุ, กปิลา วุตฺตาฯ ทฺวิชา, หเรณู, โกนฺตี, ภสฺมคนฺธนีปิฯ ‘‘หเรณุ โส กลาเยปิ, เรณุกายํ ถิยํ ภเว’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๑๒๐] รุทฺโทฯ
๕๙๑. ทฺวยํ ผาลเกฯ หิรีนามิกาย เทวธีตาย สรีรโต สญฺชาตตฺตา หิริเวรํฯ วาเรตีติ วารํ, วารินามกตฺตา วา วารํ, ลตฺเต วาลํฯ อุทีฌํฯ เกสมฺพุนามมฺปิ, อุทีจีเทเส ภวํ อุทีฌํ, เกสสฺส อมฺพุโน จ ยานิ นามานิ, ตานิ สพฺพานฺยสฺสาติ เกสมฺพุนามํฯ ทฺวยํ พิมฺพิกายํฯ รตฺตํ ปกฺกผลมสฺสาฯ โอฎฺฐวณฺณสมานผลตาย พิมฺพิกา, อสฺสา เอว หิ ผเลโนฏฺโฐ อุปมียเตฯ ตุณฺฑิเกรี, ปิลุปณฺณีปิฯ
ทฺวยํ เสเลยฺเย, ตญฺจ ปาสาณภวํ สุคนฺธรสทพฺพํ เสลชนฺติ ขฺยาตํฯ สิลายํ ปาสาเณ ภวํ เสเลยฺยํ, เณยฺโยฯ อสฺมโน, อสฺมสฺส วา ปุปฺผํ อสฺมปุปฺผํ, กาฬานุสาริยมฺปิฯ ทฺวยํ เอลายํ ‘‘ผาลา’’ติ ขฺยาตายํฯ อิล คมเน, อ, อิสฺเสฯ พหโว อตฺเถ ลาตีติ พหุลา, พหุโรเค วา ลุนาตีติ พหุลา, จนฺทวาลาปิฯ
๕๙๒. ทฺวยํ ‘‘กุฎฺฐ’’อิติ ขฺยาเต สุคนฺธทพฺเพฯ กุฎ เจทเน, โฐฯ กุยํ ปถวิยํ ติฎฺฐตีติ วา กุฎฺฐํฯ พฺยาธินามกตฺตา พฺยาธิ, ตถา จ ‘‘โกเวรํ ภาสุรํ กุฎฺฐํ, ปาริภาพฺยํ คทาหฺวย’’นฺติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๑๒๖] รภโสฯ ปากลํ, อุปฺปลมฺปิฯ ทฺวยํ เกวตฺตีมุตฺถเกฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘ปริเปลวํ ปฺลวํ วนฺยํ, ตํ กุฎนฺนฎสญฺญกํ;
ชายเต มณฺฑูกาการํ, เสวาลทลสญฺจเย’’ติฯ
วเน ปานีเย ชาตํ วาเนยฺยํ, เณยฺโย, เกวตฺตีมุตฺถเก ปณฺโฑ, โสณโกโส กุฎนฺนโฎฯ กุฎ เฉทเน, นฎ อวพนฺธเน, นฎ นฎฺฎเน วา, กุฎนฺนฎนฺติ สมุทิตนามํฯ นิคฺคหีตาคโมฯ ทาสปุรมฺปิฯ
ผลปากนฺตลตาทิ ชาติมตฺตเมว โอสธิ นาม, น ตุ ติผลกกฺโกลาทิ, อิปจฺจ โย, พหุวจนนฺตุ อตฺถพหุลตฺตา เอว, เอกวจนนฺโตปิ ทิสฺสเต, โอสธิ อิตฺถิยเมวฯ โอสธํ สพฺพมชาติยํฯ ผลปากนฺตตฺตา ชาติโต อญฺญํ ยํ กิญฺจิ โรคาปนยนกรํ, ตโทสธมุจฺจเตฯ โอสธิชาติสมฺพนฺธิทพฺพมฺปิ ชาติวตฺติจฺฉายํ โรคปหีนกฺริยาเหตุตฺตา โอสธสทฺทวาจฺจนฺติ ปฎิปาทนตฺถํ สพฺพคฺคหณํฯ โอสธสทฺท โต ชาติยํ โณฯ เกจิ ปน ‘‘โอสธิชาติมตฺตโมสธํ สพฺพมชาติย’’นฺติ ปาฐมวตฺวา ‘‘โอสธิชาติมตฺตํ เภสชฺชํ สพฺพมชาติย’’นฺติ ปฐนฺติฯ ตมิธ โอสธิโอสธสทฺทานเมว เอกเทสวิกติวเสน วุตฺตานํ สํสยาปคมนตฺถํ วิเสสสฺส วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพํ, อมรโกเสปิ วุตฺตํ ‘‘โอสโธฺย ชาติมตฺเตสุ, อชาตฺยํ สพฺพโมสธ’’นฺติ [อมร ๑๔.๑๓๕]ฯ ตตฺถ สกวาทีปกฺเข เอโก มกาโร อาคมวเสน วุตฺโตฯ
๕๙๓. มูลาทิกํ ทสวิธํ สากนฺติ มตํ, สกฺโกติ เยนาติ กตฺวาฯ ตตฺร มูลํ มูลกาทีนํ, ปตฺตํ พากุจาทีนํ, กลีรํ วํสาทีนํ, อคฺคํ เวตฺตาทีนํ, กนฺทํ นีลุปฺปลาทีนํ, มิญฺชํ ตาลาทีนํ, ผลํ กุมฺภณฺฑาทีนํ, ตโจ มาตุลุงฺคาทีนํ, ปุปฺผํ วงฺคสุเสนาทีนํ, ฉตฺตํ อหิฉตฺตาทีนํฯ
๕๙๔. ทฺวยํ เอฬคเลฯ ปกาเรน ททฺทุํ ปุนาตีติ ปปุนฺนาโฎฯ ปุ ปวเน, กิยาทิ, อโฎ, นิคฺคหีตาคโมฯ เอฬคํ ททฺทุํ ลุนาตีติ เอฬคโลฯ ททฺทุโฆ, จกฺกมทฺทโก, อุรณาโขฺยปิ, ททฺทุํ หนฺตีติ ททฺทุโฆ, หนสฺส โฆฯ จกฺกาการตาย จกฺกํ, ททฺทุ, ตํ มทฺทยตีติ จกฺกมทฺทโกฯ อุรณาโขฺย เมสาโขฺยฯ มาริสากติอปฺปปตฺตโก ภูมิลคฺคปตฺโต ตณฺฑุเลยฺโย อปฺปมาริโส จ นาม, ตณฺฑุลโต ชายตีติ ตณฺฑุเลยฺโย, เณยฺโยฯ อปฺปปตฺตตาย อปฺโป จ โส มาริสากติตฺตา มาริโส เจติ อปฺปมาริโสฯ
ทฺวยํ ชีวนฺติยํ, อยํ รตฺตงฺคมาริสากติ, ชีวโต อนฺโต, นทาทิฯ อิตรโต ยุ, นทาทิฯ ชีวา, ชีวนียา, มธุปิฯ ‘‘เหํ นุ นฺเว นี’’ฯ ทฺวยํ ชีวเก, อยํ อฎฺฐวคฺคปวิฏฺโฐฯ อเนเนว นาเมน วาณิชานํ ปสิทฺโธฯ มธุรสตาย มธุรโก, ชีวาเปตีติ ชีวโก, ณฺวุฯ
‘‘ชีวโก สิงฺคโก เสโก, ทีฆายุ กุจฺจสีสโก;
รสฺสงฺโค มธุโร สาทุ, ปาณโก จิรชีวินี’’ติฯ
ตนฺตนฺตรํ [อมรโกสุคฺฆาฎนฎีกายมฺปิ อปราทฺธํ จินฺตามณิฎีกายมฺปิ]ฯ
๕๙๕. ทฺวยํ ลสุเณฯ ยสฺส มูลํ เสตวณฺณํฯ ปลณฺฑุกนฺทโต มหนฺตกนฺทตาย มหากนฺโทฯ อมฺพิเลเนเกน รเสน อูนตาย ลสุณํ, ลตฺตํ, รสฺสตฺตํ, ณตฺตญฺจ, ลส กนฺติยํ วา, ยุ, อสฺสุ, ณตฺตํฯ มโหสธํ, อริฎฺฐํ, รโสโนปิฯ ทฺวยํ รตฺตมูเล, หริเต จฯ ปลฑิ คนฺธเน, อุ, สุนฺทโร กนฺโท ยสฺส สุกนฺทโกฯ กฺรณสฺวนนีฯ
ทฺวยํ ปโฎเลฯ ปฎ คมเน, โอโล, ปฎุํ รสํ ลาตีติ วา ปโฎโล, อุสฺโส, ติตฺตรสตาย ติตฺตโกฯ สกตฺเถ โกฯ กุลกํ, ปฎุปิฯ ทฺวยํ ‘‘ภิงฺคราช’’อิติ ขฺยาเต เกสรญฺชเนฯ ภิงฺโค วุจฺจติ ภมโร, ตพฺพณฺณํ กตฺวา เตสํ รญฺเชตีติ ภิงฺคราโชฯ มุจ โมจเน, อโว, อุสฺสา, มากฺกโวฯ
๕๙๖. ทฺวยํ ปุนนฺนวายํ, วุทฺโธปิ ปุน นโว ภวติ ยาย โยคิตายาติ ปุนนฺนวาฯ โสถํ หนฺตีติ โสถฆาตํ, หนสฺส ฆาโตฯ ทฺวยํ อนูปเช สาเกฯ ตุท พฺยถเน, ภาเว โตฯ วิคตํ ตุนฺนเมตสฺส ขาทเน วิตุนฺนํฯ สท วิสรณคตฺยาวสาเนสุ, โต, อนฺนาเทโส, สกตฺเถ โกฯ
ทฺวยํ การเวลฺลเกฯ ติตฺตรสตาย กุจฺฉิตากาเรน ลมฺพตีติ การเวลฺโลฯ อุสฺสาตฺตํ, รตฺตํ, อิลฺโล, กุปุพฺโพ ลวิ อวสํสเนฯ สสุ หึสายํ, อโว, นทาทิ, อสฺสุฯ ‘‘เห ขา เล-ขฺยา’’ฯ ติกํ ลาพุยํฯ ตุมฺพ อทเน, ตุมฺพติ หึสติ ปิตฺตนฺติ ตุมฺพี, นทาทิฯ นปุพฺโพ ลมฺพ อวสํสเน, อุ, มโลโป, นสฺส อตฺตํ, อลาพุ, ปาณินิยานํ [อุณาทิ ๑.๘๗], อาปุพฺโพ ลมฺพ อวสํสเน, อาลาพุฯ กาตนฺติกานํ, จนฺทานญฺเจวํ, อสฺมากนฺตุ รสฺสํ กตฺวา อลาพุ, อโลเป ลาพุ, อเภโทปจาเรน ตีณิปิ ผเลปิ อิตฺถิลิงฺคานิ, สาสทฺโท อิตฺถิ ลิงฺคตฺถโชตโกฯ
๕๙๗. ทฺวยํ สมฺปุเสฯ อิรํ วาริํ ลาติ ตพฺพาหุลฺยโตติ เอฬาลุกํฯ ‘‘อิรา วาริสุรา ภูมิ-ภารตีสุ ปยุชฺชเต’’ติ หิ นานตฺถสงฺคโหฯ ถิยํ, อุ, สกตฺเถ โกฯ กุก อาทาเน, อโร, นทาทิ, อุสฺสตฺตํ, กํ วาตํ, กผญฺจ กโรตีติ กกฺกรี, อปรตฺร ผโลโปฯ กกฬิปิฯ ทฺวยํ กุมฺภณฺเฑฯ กุมฺภปฺปมาณผลตาย กุมฺภณฺโฑ, อญฺญตฺเถ ณฺโฑ, กุมฺโภ วิย เฑตีติ วา กุมฺภณฺโฑ, พินฺทาคโม, กุส เฉทเน วา, อณฺโฑ, สสฺส โภ, พินฺทาคโม, กํ วาตํ อุมฺเภตีติ วา กุมฺภณฺโฑ, อณฺโฑฯ วลฺล สํวรเณ, อิโภ, มหาผลตาย สพฺพาสํ วลฺลิชาตีนํ ภาติ ทิพฺพตีติ วา วลฺลิโภ, กกฺการูปิฯ
ทฺวยํ โครกฺขกกฺกริยํฯ อินฺทสฺส สกฺกสฺส วารุณี สุรา อินฺทวารุณีฯ วิเสเสน สรติ หึสติ กผปิตฺตาทโยติ วิสาลาฯ ‘‘สรเมโห กุฎฺฐหริ, วิสาลา กผปิตฺตฆา’’ติ หิ ทพฺพคุเณฯ วิสรติ วิเรจติ เอตายาติ วา วิสาลาฯ ทฺวยํ อนุปสาเกฯ วสติ ยสฺมึ ขารคุโณ วตฺถุฯ วส นิวาเส, รตฺถุ, วส หึสายํ วา, วสติ กผวาตปิตฺเตติ วตฺถุฯ วตฺถุเลยฺยโกติ สมุทิตนามํฯ ลย สายฺเย, ลยาเปติ สพฺพโทเสติ เลยฺยโก, ณฺวุ, อสฺเส, วตฺถุ จ โส เลยฺยโก จาติ วตฺถุเลยฺยโกฯ ‘‘มौํ-เหํ’’ฯ
๕๙๘. ทฺวยํ มูลเกฯ ณฺวุมฺหิ มูลโกฯ จจฺจ ปริภาสนตชฺชเนสุ, อุ, อสฺสุ, มุํลาปงฯ ทฺวยํ กลมฺพุเกฯ ตมุ กงฺขายํ, ณฺวุ, พนฺโต จ, เก ชเล ลมฺพตีติ กลมฺพุโก, ณฺวุ, อสฺสุฯ อุโปทิกาปิ, อุทกํ อปคตา อุโปทิกาฯ
กาสมทฺทฌชฺฌรีมคฺควาทโย สากเภทา สากวิเสสาฯ กาสํ มทฺทตีติ กาสมทฺโทฯ กโจ, ฌชฺฌ ปริภาสนตชฺชเนสุ, อโร, นทาทิ, ฌชฺฌรีฯ กนกลาฯ ผํ วาตํ คณฺหาตีติ ผคฺคโว, หสฺส โว, ผคฺคโว, ‘‘ปै-เตํ-ขา’’ฯ
๕๙๙-๖๐๐. ทฺวยํ ทุพฺพายํฯ สุนฺทรํ ทลํ ปตฺตเมตสฺส มงฺคลปาเฐติ สทฺทโล, สทฺทํ มงฺคลสทฺทํ ลานฺติ ภาสนฺติ ปฐนฺติ พฺราหฺมณา เยนาติ วา สทฺทโลฯ ทุพฺพี หึสายํ, อ, อวมงฺคลํ ทุพฺพตีติ ทุพฺพา, ทุนฺนิมิตฺตาทโย วาเรนฺติ ยายาติ วาทุพฺพา, เนรุตฺโตฯ สตปพฺพิกา, ภคฺควี, อนนฺตา, รุหาปิฯ สา ทุพฺพา สิตา สุกฺกา เจ, โคโลมี นาม, โคโลมชตฺตา โคโลมีฯ สตวีริยา, คณฺฑาลี, สกุลากฺขโกปิฯ
ทฺวยํ ภทฺทมุตฺเตฯ คุ สทฺเท, โทฯ มุจ โมจเน, โต, โรคหรณตฺตา ภทฺทญฺจ ตํ มุตฺตญฺเจติ ภทฺทมุตฺตํ, ‘‘นฺวา-มฺเย-เยํ-ชี’’ฯ ทฺวยํ อุจฺฉุมฺหิฯ รสํ ลาตีติ รสาโล, ทีโฆฯ อิสุ อิจฺฉายํ, อุ, อุส ทาเห วา, อุ, สสฺส โฉ, ปุพฺพตฺร อิสฺสุ, อสรูปทฺวิตฺตํ, อุจฺฉุ, ปุเมฯ
จตุกฺกํ วํเสฯ วี คมเน, ฬุ, ตโจว สาโร ยสฺสฯ วี คมเน, อุ, นาคโม, ณตฺตํ, วนติ สมฺภตีติ วํโสฯ วน สมฺภตฺติยํ, โส, วส นิวาเส วา, กรเณ อ, นิคฺคหีตาคโมฯ สตปพฺโพ, ยวผโล, มกฺกโร, เตชโนปิ, มกฺกโรติ ปฎิเสวติ เยน มกฺกโร, สญฺญายํ อฯ ติกํ ปพฺเพฯ ปพฺพ ปูรเณ, ปพฺพํฯ ผล วิสรเณ, อุ, ฬตฺตํฯ คนฺถ คนฺถเน, อิ, วณฺณวิกาเร คณฺฐิ, โส ปุมาฯ
อนิลทฺธุตา อนิเลน กมฺปิตา เย เวณู กีฎาทิภิ กตรนฺธตาย นทนฺติ, เต กีจกา นาม สิยุํ, จกี อามสเน, ณฺวุ, ปุพฺพาปรพฺยญฺชนานํ วิปริยโย, กีจกาฯ
๖๐๑. ทฺวยํ นเฬฯ นี นเย, อโล, ฬตฺตํ, ธม สทฺทคฺคิสํโยเคสุ, ยุ, โปฎคโลปฺยตฺรฯ ทฺวยํ กาเสฯ ปุฎํ อญฺญมญฺญํ สํสคฺคํ คจฺฉตีติ โปฎคโล, มสฺส โลฯ กาส ทิตฺติยํ, อ, อยมนิตฺถีฯ
ทฺวยํ สเรฯ ติช นิสาเน, ยุฯ สรนฺตฺยเนเนติ สโรฯ ปุเม สญฺญายํ อ, สร หึสายํ วาฯ คุนฺโทปฺยตฺรฯ พีรณสฺส เสตกุสุมสฺส ติณวิเสสสฺส มูลํ อุสีรํ นาม, วส กนฺติยํ, อุส ทาเห วา, อีโร, ปุพฺพสฺมึ วสฺสุ, อภยํ, นลทํ, เสพฺยํ, ชลาสยํ, อมณาลํ, ลามชฺชกมฺปิฯ
หริตกฺยาภยา ปณฺโฑ, อุสีเร นิพฺภเย ติสุฯ
ชลาสโย ชลาธาเร, อุสีเร ตุ ชลาสยํฯ
เสพฺยา เสวารเห สิยาฯ
๖๐๒. ติกํ กุเส, กุส เฉทเน, อ, วรห ปาธานฺเย, ปริภาสนหึ สาทาเนสุ จ, อิโส, ทุ ปริตาเป, อพฺโภ, ทพฺโภ, กุโถ, ปวิตฺรมฺปิฯ
ทฺวยํ ‘‘คนฺธเขฑ’’อิติ ขฺยาเต ติเณ, วุตฺตญฺจ ‘‘ภูตินํ คนฺธเขฑญฺจ, สุคนฺธํ โคมยปฺปิย’’นฺติฯ อถ รามกปฺปูรโต โก อสฺส เภโทฯ รามกปฺปูรํ พหุปกณฺฑํ กปฺปูรสุคนฺธํฯ คนฺธเขฑนฺตุ อิกฑสมานปตฺตํ สาขาสภาวํ ภูมิลคฺคํ, อโตเยว ภูตินกมุจฺจเต, ภูมิยํ ลคฺคํ ติณํ ภูตินกํ, นตฺตํ, สกตฺเถ โกฯ
ทฺวยํ ควาทีนํ มทนีเย ติเณ, ฆส อทเน, โณ, ยุ มิสฺสเน, อโสฯ ทฺวยํ ปูครุกฺเขฯ ปูช ปูชายํ, โณ, ปูโคฯ กมุ อิจฺฉายํ, ณฺวุฯ โฆณฺฎาปิ, ‘‘โฆณฺฎา พทรปูเคสู’’ติ รุทฺโทฯ
๖๐๓. ทฺวยํ ตาเลฯ ตล ปติฎฺฐายํ, จุราทิ, อฯ วาตาทโย วิภินฺทตีติ วิเภทิกาฯ
‘‘วาตโฆ พฺรูหโน จาปิ, กิมิหา กุฎฺฐนาสโน;
รตฺตปิตฺตหโร สาทุ, ตาโล สตฺตคุโณ มโต’’ติฯ
หิ ทพฺพคุโณฯ ติณราชาปิฯ ทฺวยํ ขชฺชูริยํฯ ขชฺช ขชฺชเน, พฺยถเน จ, อูโร, นทาทิฯ สิท โมจเน, สฺเนหเน จ, อิ, สนฺท สวเน วา, อิ, อุปานฺตสฺสิ จ, สินฺทิฯ
๖๐๔. หินฺตาลาทโย สตฺต นิสฺสารตาย ติณานิ จ ตานิ มูเลน ชลปานสามญฺญโต ปาทปา เจติ ติณปาทปา วุจฺจนฺติ, ติณ อทเน, ปมาณโต ตาลโต หีโน หินฺตาโล, ปทวิปริยโย, รสฺโส จฯ นาฬิ วิย ชายตีติ นาฬิเกโรฯ อญฺญตฺเถ อิโร, โกนฺโต จ, นาฬิเกโรฯ ลางฺคลีปิฯ ‘‘ลางฺคลี นาฬิเกเร จ, สิรปาณิมฺหิ ลางฺคลี’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๔.๑๖๘] รภโสฯ สณฺฐานโต ตาลสทิสตาย ตาฬี, ฬตฺตํ, อุปมาเน อี, ตฬ อาฆาเต วา, จุราทิ, นทาทิ, ตาฬีฯ กิต นิวาเส, โรคาปนยเน จ, ณฺวุ, นทาทิตฺตา อี, เกตกี, อยํ นารีฯ
อรญฺญวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ