๓. นรวคฺควณฺณนา
๒๒๗-๒๒๘. โปริสนฺตานิ มนุสฺสชาติยา นามานิฯ มโน อุสฺสนฺนมสฺสาติ มนุสฺโส, สติสูรภาวพฺรหฺมจริยโยคฺยตาทิคุณวเสน อุปจิตมานสา อุกฺกฎฺฐคุณจิตฺตา, เก ปน เต? ชมฺพุทีปวาสิโน สตฺตวิเสสาฯ เตนาห ภควา – ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ฐาเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวติํเสฯ กตเมหิ ตีหิ, สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ [อ. นิ. ๙.๒๑]ฯ ตถา หิ พุทฺธา ภควนฺโต ปจฺเจกพุทฺธา อคฺคสาวกมหาสาวกจกฺกวตฺติโน จ อญฺเญ จ มหานุภาวา สตฺตา ตตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติฯ สมานรูปาทิตาย ปน สทฺธึ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ มนุสฺสาตฺเวว ปญฺญายิํสูติ เอเก, อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘โลภาทีหิ, อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสทตาย มนุสฺสา, เย หิ สตฺตา มนุสฺสชาติกา, เตสุ วิเสสโต โลภาทโย, อโลภาทโย จ อุสฺสทา, เต โลภาทีหิ อุสฺสทตาย อปายมคฺคํ, อโลภาทีหิ อุสฺสทตาย สุคติมคฺคํ, นิพฺพานคามิมคฺคญฺจ ปูเรนฺติ, ตสฺมา โลภาทีหิ, อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสทตาย ปริตฺตทีปวาสีหิ สทฺธึ จตุมหาทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา มนุสฺสาติ วุจฺจนฺตี’’ติฯ โลกิยา ปน มนุโน อปจฺจภาเวน มนุสฺสาติ วทนฺติ, มนุ นาม ปฐมกปฺปิโก โลกมริยาทาย อาทิภูโต หิตาหิตวิธายโก สตฺตานํ ปิตุฎฺฐานิโย, โย สาสเน ‘‘มหาสมฺมโต’’ติ วุจฺจติ, ปจฺจกฺขโต, ปรมฺปรตาย จ ตสฺส โอวาทานุสาสนิยํ ฐิตา ตสฺส ปุตฺตสทิสตาย มนุสฺสาติ วุจฺจนฺติ, ตโต เอว หิ เต ‘‘มานวา, มนุชา’’ติ จ โวหรียนฺติ, อุสฺสปจฺจโยฯ มนุโน อปจฺจํ มานุโส, อุโสฯ มร ปาณจาเค, โจ, มจฺโจ, ปพฺพชฺชาทินา วา ตฺยปจฺจโย, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จฯ ตโต ‘‘ยวต’’มิจฺจาทินา โจ, ทฺวิตฺตํฯ มนุโน อปจฺจํ มานโวฯ มาณโวปฺยตฺร, ณโวฯ มนุมฺหา ชาโต มนุโชฯ นี นเย, เนตีติ นโร, อโรฯ ปุส โปสเน, โณ, ปุเรตีติ วา โปโสฯ ปุร ปูรเณ, โส, อุสฺโสตฺตํ, รโลโปฯ ปุนาตีติ ปุมา, ปุ ปวเน, โม, สิสฺสาฯ ปุเรตีติ ปุริโส, โปริโส จ, อิโส, รสฺสสฺส ทีฆตาย ปูริโส จฯ เอตฺถ จ มนุสฺสาทิปญฺจกํ อิตฺถิยมฺปิ วตฺตเต, นราทโย ตุ ปุเมเยว วิสิฎฺฐลิงฺคตฺตาฯ ตตฺร มนุสฺส มานุส มนุช มาณเวหิ นทาทิตฺตา อีปจฺจโย, เอกสการโลโป, มนุสี, มานุสี, มนุชี, มาณวีฯ มจฺจา, อิตฺถิยมโต อาปจฺจโยฯ
วิทฺทสุปริยนฺตํ ปณฺฑิเตฯ ปณฺฑา พุทฺธิ สญฺชาตา อสฺสาติ ปณฺฑิโต, ตรตฺยาทิฯ ปฑิ คติยํ วา, โตฯ พุชฺฌตีติ พุโธฯ วิทติ ชานาตีติ วิทฺวา, วิท ญาเณ, โว, สิสฺสาฯ ภู สตฺตายํ, อตฺเถ วิภาเวติ ปกาเสติ สีเลนาติ วิภาวี, ณีฯ ราคาทโย สเมตีติ สนฺโต, โต, สุนฺทโร อนฺโต อวสานเมตสฺสาติ วา สนฺโตฯ สุนฺทรา ปญฺญา ยสฺส สปฺปญฺโญฯ กินฺนาม น วินฺทตีติ โกวิโท, เนรุตฺโต, กุํ ปาปํ วินฺทตีติ วา โกวิโทฯ ธี ปญฺญา ยสฺสตฺถีติ โส ธีมา, โสภนํ ฌายตีติ สุธี, เฌ จินฺตายํฯ ฌสฺส โธ, อี, สุนฺทรา ธี ยสฺสาติ วา สุธีฯ กวิ วณฺเณ, อิ, อิตฺถิยํ กวี จ, กุ สทฺเท วา, อิ, กวิฯ พฺยญฺชยตีติ พฺยตฺโต, อญฺช คติยํ, โตฯ ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จฯ วิสิฏฺโฐ อตฺตา ยสฺสาติ วา พฺยตฺโตฯ จกฺข ทสฺสเน, ยุ, วิจกฺขโณ, วิจาเรตีติ วา วิจกฺขโณ, เนรุตฺโตฯ วิคโต สารโท เอตสฺมาติ วิสารโทฯ
๒๒๙. เมธา ธารณา มติ ปญฺญา ยสฺสาติ เมธาวี, วีฯ อติสยมติยุตฺตตาย มติมาฯ ปญฺญาย โยคโต ปญฺโญฯ วิเสสํ ชานาติ สีเลนาติ วิญฺญู, รูฯ วิท ญาเณ, อุโร, วิทุโร [วิทูโอ (ก.)]ฯ รูปจฺจเย วิทูฯ ธีโยคา ธีโร, โรฯ วิสิฎฺฐทสฺสนสีลตาย วิปสฺสี, ณีฯ โทสํ ชานาตีติ โทสญฺญู, รูฯ พุชฺฌตีติ พุทฺโธ, โตฯ ทุ คติยํ, อ, อุสฺสาโว [ทุ คติยํ อพฺโพ (สูจิ)], ทพฺโพฯ วิท ญาเณ, ทสุฯ
๒๓๐-๒๓๑. มหิลานฺตํ อิตฺถิสามญฺเญฯ อิสุ อิจฺฉายํ, โต, นทาทิฯ สีมสฺส อนฺโต สีมนฺโต, เกสเวโส, ตํโยคา สีมนฺตินี, อินีฯ นรสฺสายํ นารี, อิทมตฺเถ โณฯ ติฎฺฐติ คพฺโภ ยสฺสํ, สา ถีฯ ธา ธารเณ วา, วณฺณวิกาโร, อีฯ พนฺธ พนฺธเน, อู, พนฺธสฺส วธาเทโส จ [ณฺวาทิ ๓], วธูสทฺโท สุณิสาภริยานมฺปิ วาจโกฯ วน สมฺภตฺติยํ, โต, อิการาคโม จฯ องฺค คมนตฺโถ, ยุ, องฺคนา, วิสิฎฺฐนาริยมฺปิ องฺคนา, ตทา กลฺยาณงฺคนารีลกฺขโณเปตํ ปสตฺถํ หตฺถปาทาทิกมงฺคมสฺสตฺถีติ อสฺสตฺถฺยตฺเถ องฺคา กลฺยาเณ นปจฺจโย [โมคฺคลฺลาน ๔.๙๒]ฯ วิรูเปสุปิ มโท ราคมโท ยสฺสา สา ปมทา, วิสิฎฺฐนาริยํปฺยตฺร ปมทา, ตทา ปกฏฺโฐ มโท รูปโสภคฺคชนิโต เจโตวิกาโร ยสฺสา สา ปมทาฯ รูปลาวณฺยสมฺปนฺนตาย สุนฺทรี, วิสิฎฺฐายมฺปิฯ กมนียวุตฺติตาย กนฺตา, กมุ กนฺติยํ, โตฯ กนฺติโยคา วา กนฺตา, วิสิฎฺฐายมฺปิฯ รมยติ วิโนทยติ นายกํ, สา รมณี, นนฺทาทีหิ ยุ, นทาทิ, วิสิฎฺฐายมฺปิฯ ทย รกฺขเณ, กมฺมนิ โตฯ อปฺปํ พลํ ยสฺสา สา อพลา, อปฺปตฺโถยํ อกาโรฯ มาตุยา คาโม วิย คาโม ยสฺสา สา มาตุคาโม, มาตา วิย คจฺฉตีติ วา มาตุคาโม, คมุ คมเน, โณ, มาตา วิย คสตีติ วา มาตุคาโม, คส อทเน, โม, มาตา วิย คายตีติ วา มาตุคาโม, คา สทฺเท, โมฯ มหี วิย สุจิํ อสุจิมฺปิ ลาตีติ มหิลา, มหนฺเตสุ พหูสุปิ รตฺตจิตฺเตสุ อิลติ คจฺฉตีติ วา มหิลา, อิล คมเน, มห ปูชายํ วา, อิโร, ลตฺตํ, อา, มหิลาฯ มเหลาปฺยตฺรฯ
ติกํ วิสิฎฺฐนาริยเมวฯ ลล วิลาเส, นนฺทาทีหิ ยุฯ ลล อิจฺฉายนฺติ จุราทิคณโต วา ยุฯ ภยปกติ ภีรุ, ภี ภเย, รุ, ‘‘ภีรุ อตฺเต ชเน’ตฺถิย’’นฺติ รภโสฯ อติสยิตกามา กามินี, กาโม สิงฺคารรูโป มโท ยสฺสาตฺถีติ อินี, สพฺพตฺเรวํฯ วามโลจนา, ภาวินี, นิตมฺพินี, รามาอิจฺจาทีนิปิ วิสิฎฺฐนารีนามานิฯ
ทฺวยํ ปฐมวยสิ วตฺตมานายํฯ
อฎฺฐวสฺสา ภเว โครี, ทสวสฺสา ตุ กญฺญกา;
สมฺปตฺเต ทฺวาทเส วสฺเส, กุมารีตฺย’ภิธียเต [จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๘]ฯ
อิห ตฺวเภโทปจาเรเนกตฺตํฯ อญฺเญ ปนาหุ ‘‘กญฺญาสทฺโทยํ ปุมุนาภิสมฺพนฺธปุพฺพเก สมฺปโยเค นิวตฺเตตี’’ติฯ กุมาร กีฬายํ, จุราทิ, กุมารยตีติ กุมารี, อ, นทาทิ, สกตฺเถ โก, ณฺวุนา วา สิทฺโธฯ กมนียเตติ กญฺญา, กน ทิตฺติกนฺติคตีสุ, โย, นฺยสฺส ญตฺตํ, อ, อาฯ
ยุวสทฺทโต ปาฎิปทิกโตติ, ยุวติฯ วริตฺถิปริยายสามญฺเญปิ ยุวติสทฺโท ปกตฺยนฺตรมตฺถีติฯ ตร ตรเณ, ยุ, อุตฺตํ, อี จฯ
๒๓๒. สาภิเสกา ลทฺธาภิเสกา ราชิตฺถี มเหสี นาม, มห ปูชายํ, กมฺมนิ อิโส, อิสฺเส, ตโต อี, มหติโย ราชิตฺถิโย อีสติ อภิภวตีติ วา มเหสี, อีส อิสฺสริเย, อีฯ มเหสิโต อญฺญา ราชนาริโย โภคินิโย โภคโยคา, อี, อินี จฯ ยานารี ปุริสสฺส สงฺเกตํ ยาติ, สา ‘‘ธวตฺถินี, อภิสาริกา’’ติ โจจฺจเตฯ ธวํ ปติํ อตฺถยติ อิจฺฉตีติ ธวตฺถินี, อตฺถ ยาจนิจฺฉาสุ, อินี, อสตีวิเสโสฯ สร คติยํ, อภิสรติ สงฺเกตนฺติ, ณฺวุฯ
๒๓๓. ฉกฺกํ เวสิยํฯ จตุสฎฺฐิกลากุสลตาย, สีลรูปาทิมตฺตาย จ คณฺยเต อาทียเต คณิกา, คณ สงฺขฺยาเน, ณฺวุฯ เวโส อากปฺโป, เตนาติโสภเต, กมฺมเวเสหิ วา อิจฺฉียเตติฯ อติโสภเน, อิจฺฉตฺเถ วา ยปจฺจโยฯ วณฺณสมฺปนฺนา ทาสี วณฺณทาสี, ทาสิมฺปิ หิ วณฺณสมฺปนฺนํ เกจิ สามิกา ธนโลเภน คณิกํ กโรนฺติฯ นครํ โสเภตีติ นครโสภินีฯ รูเปน อุปชีวตีติ รูปูปชีวินีฯ อติสยเวสยุตฺตตาย เวสีฯ
ทฺวยํ อสตีสามญฺเญฯ กุลานิ อฎติ นาสยตีติ กุลฎาฯ พนฺธมนุพนฺธํ กายตีติ พนฺธกี, นทาทิฯ
๒๓๔. จตุกฺกํ อุตฺตมนาริยํฯ วโร อาโรโห โสณิ ยสฺสา สา วราโรหาฯ อุตฺตมคุณโยคา อุตฺตมาฯ โสณิคารเวน มตฺตคโช วิย พนฺธนคามินี มตฺตกาสินี, กส คติยํฯ วรวณฺณโยคา วรวณฺณินี, อินีฯ
‘‘สีเต สุโขณฺหสพฺพงฺคี, คิมฺเห ยา สุขสีตลา;
ภตฺตุ ภตฺตา จ ยา นารี, สา ภเว วรวณฺณินี’’ติฯ รุทฺโท;
ทฺวยํ อขณฺฑิตจริตฺรายํฯ ปติ สามิโกว กมนีโย ยสฺสา ปติพฺพตา, ปติมฺหิ วตมสฺสาติ วา ปติพฺพตาฯ อส ภุวิ, อนฺโต, อี, อาทิโลโปฯ สเมตีติ วา สตี, สมุ อุปสเม, อนฺโต, อีฯ
ทฺวยํ กามรตฺตราชปุตฺตาทิโน กุลสฺส นิยตปติยํฯ กุลานุรูปา อิตฺถี กุลิตฺถี, กุลํ ปาเลติ รกฺขตีติ กุลปาลิกา, ณฺวุฯ
๒๓๕. ทฺวยํ มตภตฺติกายํฯ วิคโต ธโว ภตฺตา ยสฺสา วิธวาฯ ปติ สุญฺโญ นฏฺโฐ ยสฺสาติ ปติสุญฺญาฯ
ทฺวยํ อตฺติจฺฉาย ปตฺยนฺเวสินิยํ กญฺญายํฯ ปติํ วรติ คเวสตีติ ปติมฺพรา, ทุติยายาโลโปฯ สยเมว ปติํ วรตีติ สยมฺพรา, ปฐมายาโลโป, วร ปตฺถนายํฯ
จตุกฺกํ วิชาตายํฯ วิชนี คพฺภวิโมกฺขเน, โต, วิชายิตฺถาติ วิชาตาฯ สู อภิสเว, โตฯ ชาตํ อปจฺจํ ปุตฺโต เอติสฺสาติ ชาตาปจฺจาฯ ปสูตาว ปสูติกา, กปจฺจโย, อิตฺตญฺจฯ
๒๓๖. ทฺวยํ ทูติยํฯ ยา เปสียเต, สา ทูตี, ทุ คมเน,ติ, อีมฺหิ ทูตีฯ สญฺจารยติ ยถาภิมตนฺติ, ณฺวุฯ
ติกํ ทาสิยํฯ ทุ กุจฺฉิตํ อสติ ภกฺขตีติ ทาสี, อี, ทียนฺเต ตายาติ วา ทาสี, ทา ทาเน, โส, อี จฯ จิฎ เปสเน, กมฺมนิ โณ, อีฯ กุฎํ อุทกกุมฺภํ ธาเรตีติ กุฎธาริกา, ณฺวุฯ
ทฺวยํ สุภาสุภนิรูปินิยํ สํวริกาทิมฺหิฯ วร คติยํ, กตฺตริ อินีฯ สุภาสุภสฺส อิกฺขณํ นิรูปนํ ยสฺสาตฺถีติ, อิ, สกตฺเถ โกฯ อิเม ทฺเว สทฺทา ตุลฺยตฺถาฯ
ยา สยํ ขตฺติยชาติ ยสฺส กสฺสจิ ภริยา, สา ขตฺติยานี, ขตฺติยา จฯ ขตฺติยสฺสาปจฺจํ ขตฺติยานี, อาโน, อีฯ ณมฺหิ ขตฺติยาฯ
๒๓๗. ปชฺชํ อคฺคิสกฺขิปุพฺพกตปาณิคหิตายํ ภริยายํ, อญฺญตฺร ตูปจาราฯ ทารยนฺเต เยนาติ ทาโร, ทร วิทารเณ, อกตฺตริ จ การเก สญฺญายํ โณฯ ชายติ ปุตฺโต ยายาติ ชายา, ชน ชนเน, โย, ชนิสฺส ชา จ, อา, ชยตีติ วา ชายา, ชิ ชเย, โย, ชิสฺส ชา, อา, ชายาฯ กล สงฺขฺยาเน, อตฺโตฯ ฆรํ เนตีติ ฆรณี, ณตฺตํฯ ภริตพฺพโต ภริยา, ภร ภรเณ, โยฯ ปิยายิตพฺพโต ปิยา,ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, โยฯ ปชํ ปุตฺตํ ปาเลตีติ ปชาปติ, ปา ปาลเน,ติ, อาตฺตํ, รสฺสตฺตญฺจ ฯ ทฺวินฺนํ ปูรณี ทุติยาฯ ปฐโม ภตฺตา, ภริยา ทุติยาฯ สามิกสฺส ปาเท ปริจรตีติ ปาทปริจาริกา, ณฺวุฯ ปตินี, ปาณิคหิตา, สหธมฺมินีติปิ ตสฺสาเยว นามานิฯ
๒๓๘. ติกํ สขิยํฯ เตสุ เตสุ กิจฺเจสุ สห ขายติ ปกาสตีติ สขี, สหปุพฺโพ ขา ปกาสนกถเนสุ, อีฯ อล ภูสเน อาปุพฺโพ, อิฯ วยสา ตุลฺยา วยสา, ตุเลฺย สญฺญายํ โส [ปาณินิ ๔.๔.๙๑ สุตฺเต ยปจฺจโย ทิสฺสติ]ฯ
ชโรวุจฺจติ โจรสฺสามิโก, ตสฺสายํ ชารี, โณ, อีฯ สามิกํ อติกฺกมฺม อญฺญตฺร จรตีติ, อินีฯ
๒๓๙. ปุเม ตูติ ลิงฺคนฺโต ตุสทฺโท น ปุพฺพํ ภชเตฯ อร คมเน, ตุ, อรสฺสุตฺตํฯ รติยา ชายตีติ รโช, ติโลโปฯ ปุปฺผ วิกสเน, ปุปฺผํฯ
ติกํ รชสฺสลายํฯ อุตุโยคาอุตุนี, อินีฯ รชโยคา รชสฺสลา, สโลฯ ปุปฺผวนฺตตาย ปุปฺผวตีฯ ถีธมฺมินี, อวี, อตฺเตยี, มลินี, อุตุมตี, อุทกีอิจฺจาทีนิปิ ตสฺสา นามานิฯ
ติกํ คพฺภินิยํฯ ครุ อลหุโก คพฺโภ กุจฺฉิ เอติสฺสาติ ครุคพฺภาฯ อาปนฺโน ปตฺโต คพฺภฏฺโฐ สตฺโต เอตายาติ อาปนฺนสตฺตาฯ คพฺภโยคา คพฺภินีฯ
ติกํ เยน เวฐิโต คพฺโภ กุจฺฉิยํ ติฎฺฐติ, ตตฺราสเยติ ขฺยาเตฯ คพฺโภ อาสยเต ติฎฺฐตฺยตฺราติ, โณฯ ชรํ เอตีติ ชลาพุฯ อุ, รสฺส โล, ยสฺส โพ, ชราปุพฺโพ อิ คติยํฯ กลํ ชรตํ ลาตีติ กลโล, กล สงฺขฺยาเน วา, อโลฯ
๒๔๐-๒๔๑. สตฺตกํ ภตฺตริฯ ธู กมฺปเน, สนฺตาสํ ธุโนตีติ ธโว, อฯ สํ เอตสฺสตฺถีติ สามิโก, อามิปจฺจโย, สกตฺเถ โก, อิปจฺจโย วา, นิคฺคหีตสฺส โม, อสฺส จ ทีโฆ, สามิโกฯ ภร ภรเณ, ภรตีติ ภตฺตา, ริตุฯ กมุ อิจฺฉายํ, โต, ‘‘ปกฺกมาทีหิ นฺโต จา’’ติ นฺตตฺตํฯ ปา รกฺขเณ, อติ, ปติฯ วร อิจฺฉายํ, อ, วโรฯ ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, โยฯ
รติการณตฺตา ปติโน อุป อุปปติ, สมาเส กเต อภิธานโต ปุพฺพนิปาโต, อปฺปธานภูโต วา ปติ อุปปติฯ ชร วโยหานิมฺหิ, ชียนฺเต อเนนาติ ชาโร, ทาโร จฯ
สตฺตกํ ปุตฺเตฯ นรเก น ปตนฺตฺยเนน ชาเตนาติ อปจฺจํ, ปต คติยํ, โย, ตฺยสฺส โจ, น ปตติ น วิจฺฉินฺทติ วํโส เอเตนาติ วา อปจฺจํ, ปุตฺเต, ธีตริ จ นิจฺจนปุํสโกยํฯ ปู ปวเนฯ ปุนาติ ปิตโร เตนาติ ปุตฺโตฯ ‘‘ฉทาทีหิ ตตฺรณ’’ติ โตฯ ปูเรตีติ วา ปุตฺโตฯ อตฺตโต ชาโต อตฺรโช, ‘‘อตฺตโช’’ติปิ ปาโฐฯ สุยเตติ สุโตฯ สุ อภิสเว, สุณาตีติ วา สุโต, โต, สุ สวเนฯ ตนุมฺหา ชาโต ตนุโช, ตนโย จ, โย, ตโนติ มุทนฺติ วา ตนโย, อโยฯ สูยเตติ สูนุ, กมฺมนิ นุ, สู ปสเวฯ
ปุตฺตาทโย สูนุปริยนฺตา ธีตริ วตฺตมานา อิตฺถิยํ วตฺตนฺติฯ ทุหิตา, ธีตา จ สทา นาริยเมวฯ ทุห ปปูรเณ, ราตุ, โอตฺตาภาโว, อิการาคโม จฯ ธา ธารเณ, ราตุ, อาสฺสีฯ ปุตฺตาทโย จ เต สามญฺเญเนว กุณฺฑโคลกาทีนํ วาจกาฯ สวณฺณายํ ตุ อูฒายํ สชาโต สยํ ชนิโต สุโต โอรโส นามฯ สชาตสทฺเทน กุณฺฑกโคลกขตฺตาทิพฺยวจฺเฉโทฯ ชีวติ ภตฺตริ ชารโช สุโต กุณฺฑาโขฺยฯ มเต ภตฺตริ ชารโช โคลกาโขฺยฯ อริยาสุทฺทโช สุโต ขตฺตา นาม [ขตฺตา อริยาสุทฺทานํ (อมร ๒๐.๓)]ฯ อาทินา มาคธาทีนํ คหณํฯ วุตฺตญฺหิ –
‘‘อมเต ชารโช กุณฺโฑ,
มเต ภตฺตริ โคลโก’’ติ [อมร ๑๖.๓๖]ฯ
‘‘มาคโธ สุทฺทขตฺตาโช’’ติ [อภิธานุ ๕๐๓ คาถา] จฯ
อุรสา มนสา นิมฺมิโต, อุรสทฺทา ตติยนฺตา นิมฺมิตตฺเถ โณ, นิวิฎฺฐตฺตา เตน นิมฺมิโตติ วุจฺจติฯ อุรสิ ภโวติ วา โอรโสฯ
๒๔๒. จตุกฺกํปติปตินีนํ ยุเค, ‘‘ทารา ปุเม พหุตฺเต จ, ทํ กลตฺเร นปุํสเก’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๓๘] อมรมาลา, ชํสทฺโท ตฺวพฺยโย ทารวจโนฯ ตสฺมา ‘‘ชมฺปติ, ทมฺปตี’’ติปิ ภวิตพฺพํ, อิธ ปน กจฺจายนมเตโนทาหฎาฯ ชายา จ ปติ จ ชายาปติฯ อิตรีตรโยคทฺวนฺโทฯ ชายา จ ปติ จ ชานิปติ, ตถา ชายมฺปติอาทโย, ชายาสทฺทสฺส ปติมฺหิ ปเร ชานิ, ตุทญฺจ, ชายญฺจ ยทาทินาฯ
ติกํ นปุํสเกฯ วิคโต ราคสฺสโว ยสฺมา วสฺสวโรฯ สุ สวเน, อโรฯ ปณ พฺยวหาเร, โฑ, ปฑิ ลิงฺคเวกเลฺย วา, ภูวาทิฯ น อิตฺถี น ปุมา นปุํสกํ, นิรุตฺตินเยน อิตฺถิปุมานํ ปุํสกภาโว, นสฺส จ ปกติฯ ตติยาปกติ, สณฺโฑ, กลีพนฺติปิ ตสฺส นามานิฯ ตติยา ปกติ ตติยปฺปกาโร, สมชาติเก อิตฺถิปุริเส อเปกฺขิตฺวา ตติยตฺตํ ปการสฺสฯ ปฐมา หิ ปกติ อิตฺถี, ทุติยา ปกติ ปุริโส, อิตรปกติ ตติยา ปกติฯ
๒๔๓. ฉกฺกํ ญาติมตฺเต, พนฺธุเยว พนฺธโว, อ, อุสฺสาโวฯ พนฺธตีติ พนฺธุ, อุฯ สสฺส อตฺตโน ชโน สชโนฯ สมานํ โคตฺตํ กุลํ อสฺสาติ สโคตฺโต, สมานสฺส สภาโวฯ ญา อวโพธเน, กมฺเมติ, ญาติเยว ญาตโก, อตฺตํ, สกตฺเถ โก จฯ สุสทฺโทปฺยตฺร [สฺว (อมร ๑๖.๓๖)]ฯ
ทฺวยํ สตฺตปุริสาวธิเกสุ นิกฎญาตีสุฯ โลหิเตน สมฺพนฺโธ สาโลหิโต, สมฺพนฺธสฺส สาเทโส, ปุพฺพนิปาโต จ, สมานํ ปิณฺฑทานํ ยสฺส สปิณฺโฑ, สนาภโยปฺยตฺร [นาภิ สตฺตปุริสาวธิกกุเล (จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๓๓)]ฯ ติกํ ปิตริฯ ตา ปาลเน, โต กตฺตริฯ ชนยตีติ ชนโก, ณฺวุฯ ปา รกฺขเณ, ริตุ, อสฺสิตฺตํฯ
๒๔๔. ฉกฺกํ มาตริฯ อม ปูชายํ, กมฺมนิ โม, โพ จ, อมฺมา, อมฺพาฯ ชนยตีติ ชนนี, ยุ, นทาทิฯ มาน ปูชายํ, ปุตฺตํ มาเนตีติ มาตา, ราตุ, ปาตีติ วา มาตา, ปาติสฺส โมฯ ชเนตีติ ชเนตฺติ,ติฯ ชเนตีติ ชนิกา, ณฺวุ, อิตฺตํฯ
อปฺปธานภูตา มาตา อุปมาตา, กุมาเร ธาเรตีติ ธาติฯ ธา ธารเณ,ติฯ ชายาย ภริยาย ภาติโก กนิฏฺโฐ จ เชฏฺโฐ จ สาโล นาม, สสฺส อตฺตโน เอสา สา, ภริยา, ตสฺสา ภาตา สาโล, ชายาย ภาตริ อโลฯ สร คติจินฺตาหึสาสุ วา, โณ, ลตฺตํ, สาล วิตกฺเก วา, จุราทิฯ
๒๔๕. สามิโน ภตฺตุ ภคินี นนนฺทา นาม, น นนฺทตีติ นนนฺทา, อตฺตาภาโว นสฺส วิภาสาธิการาฯ นนฺท สมิทฺธิยํ, ภูวาทิฯ
ทฺวยํ อยฺยิกายํฯ มาตุยา มาตา มาตามหีฯ ปิตูนํ ปิตริ จ มาตริ จ อามหํ ยทาทินา, นทาทิฯ อรห ปูชายํ, ณฺวุ, รหสฺส โย, อย คติมฺหิ วา, ณฺวุ, อยฺยิกาฯ
มาตุยา ภาตา มาตุโล นาม, มาตุยา ภาตา มาตุโล, มาตุ ภาตริ อุลปจฺจโยฯ อสฺส มาตุลสฺส ปชาปติ ชายา มาตุลานี นาม, มาตุลสฺส ภริยา มาตุลานี, มาตุลภริยายํ อาโน, นทาทิ, อถ วา มาตุลสฺส เอสา มาตุลานี, อี, อสฺส อาโนฯ
๒๔๖. ชายาปตีนํ ทฺวินฺนํ ชนนี มาตา สสฺสุ วุตฺตา, สส คติหึสาปาเนสุฯ ตปฺปิตา เตสํ ชายาปตีนํ ปิตา ปน สสุโร นาม, สสธาตุมฺหา อุโรฯ ภคินิยา ปุตฺโต ปน ภาคิเนยฺโย นาม, ภคินิยา อปจฺจํ ภาคิเนยฺโย, เณยฺโยฯ
๒๔๗. ทฺวยํ สุตสฺส, สุตาย จ ปุตฺเตสุฯ นห พนฺธเน, ริตุ, นี นเย วาฯ ปุตฺตสฺส ปุตฺโต ปปุตฺโต, ตฺตโลโป, อุสฺสตฺตญฺจฯ สามิภาตา เทวโร นาม, อถ วา สามิภาตา กนิฏฺโฐ สามิโน ภาตา เทวโร นามฯ เชฏฺโฐ ตุ สสุโร เอโวจฺจเตฯ ทิวุ กีฬายํ, อโรฯ
ทฺวยํ ธีตุปติมฺหิฯ ชน ชนเน, ริตุ, อสฺสาตฺตํ, นสฺส มาเทโส จฯ ทฺวยํ ปิตุปิตริฯ ปิตุโน ปิตา ปิตามโหฯ
๒๔๘. หุสานฺตานิ ปเทน ปเทน นามานิฯ มาตุยา ภคินี มาตุจฺฉา, จฺโฉฯ ปิตุโน ภคินี ปิตุจฺฉา, ปิตุภคินี ปิตุจฺฉา ภเวตฺยตฺโถฯ
ปิตามหสทฺโท น เกวลํ ชนกปิตรเมว วทติ, อถ โข ชนกปิตุปิตาทโยปีติ เอตฺถาปิ ‘‘ปปิตามโห’’ อิจฺจุทาหโฎฯ ปิตุโน อยฺยโก ปยฺยโก, ตุโลโปฯ สุ สวเน, ณฺหาฯ ณิสมฺหิ สุณิสาฯ สมฺหิ หุสา, หตฺตํฯ สพฺพตฺร ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ติ อาฯ
๒๔๙. จตุกฺกํ เอโกทเร ภาตริฯ สมาโนทเร ฐิโต โสทริโย, สมานสฺส โสฯ สมาโน คพฺโภ สคพฺโภ, ตตฺร ภโว สคพฺโภ, โณฯ สมาโนทเร ชาโต โสทโรฯ สมาโนทเร ชาโต สหโชฯ สหสทฺโท ตุลฺยวจโนฯ
มาตาปิตู เต ทฺเว ชนา ปิตโร วุจฺจนฺเตฯ อุภินฺนมฺปิ ชนกพฺยปฺปเทสนิยตตฺตา อเภทวจนิจฺฉายํ ปิตุตฺตมตฺเถวฯ นนฺวเภทา ชาติ, ตสฺสา โจภยตฺร สตฺตาเทกตฺตํ, น จ ชาติยา ลิงฺคสงฺขฺยา ภวนฺติ, อทพฺพตฺตา พหุวจนํ น สิยาติ? เนส โทโส, น หิ ชาติปทตฺถิกสฺส น ทพฺพํ, ทพฺพปทตฺถิกสฺส วา น ชาตีติฯ กินฺตุภเยสํปฺยุภยปทตฺโถ อิหาตฺถวิเสโสฯ ชาติปทตฺถิกสฺส ชาติ ปธานภูตา ทพฺพํ คุณภูตํ, ทพฺพปทตฺถิกสฺส ตุ วิปริยโย, ตตฺร ชาติวจนิจฺฉายํ ทพฺเพ วิย ลิงฺคสงฺขฺยา วตฺตพฺพา, ตสฺส จ พหุตฺตา พหุวจนํฯ ปุพฺเพ วิยาเภทวจนิจฺฉายํ ปุตฺโต จ ธีตา จ ปุตฺตา วุจฺจนฺเต, ชญฺญตฺตญฺหิ ปุตฺตพฺยปเทสนิยตํ ธีตริปฺยตฺถิ, วิปริยเย ตุ น ภวตฺยนภิธานโตฯ เภทวจนิจฺฉายํ ปุตฺตธีตโรติ ภวติฯ
๒๕๐. สสฺสุ จ สสุโร จ สสุราติ วุจฺจนฺเตฯ ตทปจฺโจหนสมฺพนฺธินิพนฺธนา หิ พฺยปฺปเทโส สสฺสุยมฺปิ ฐิโตฯ เภทวจนิจฺฉายํ ตุ ปุพฺเพ วิย ปจฺจตฺถํ สทฺทนิเวโสฯ ภาตา จ ภคินี จ ภาตโร วุจฺจนฺเตฯ เอกคพฺโภสิตตฺตํ ภาตุพฺยปฺปเทสนิยตํ ภคินิยํปฺยตฺถิฯ ตโต เอกคพฺโภสิตตฺตสฺสาเภทวจนิจฺฉายํ อุโภ ภาตโร วุจฺจนฺเตฯ เอตฺถ จ สพฺพตฺราปิ วิรูเปกเสโส ทฎฺฐพฺโพฯ ทุวิโธ หิ เอกเสโส สรูปาสรูปวเสนฯ ตตฺร สรูเปกเสเส พหุวจนเมว, อิตรตฺร ปน ทฺวิวจนํ, ยถา ปุริโส จ ปุริโส จ ปุริสา, นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ นามรูปํ, มาตา จ ปิตา จ ปิตโรติฯ
พาลฺยโยพฺพนวุฑฺฒตฺตานิ ตีณิ วยานิฯ ตตฺร ติกํ พาเลฺยฯ ทฺวยํ โยพฺพเนฯ พาลสฺส ภาโว พาลตฺตํ, ตฺตํฯ ตาปจฺจเย พาลตาฯ ณฺยมฺหิ พาลฺยํ, อถ วา พล ปาณเน, พลนฺติ อสฺสสิตปสฺสสิตมตฺเตน ปณนฺตีติ พาลา, พลฺยนฺเต สํวรียนฺเตติ วา พาลา, พล สํวรเณฯ เตสํ ภาโว พาลตฺตาทิฯ ยุวสฺส ภาโว โยพฺพญฺญํ, โยพฺพนญฺจ, ภาเว ณฺโย, โณ จ, อถ วา ยุ มิสฺสเน, ยุ, อุสฺส อุวาเทโส, วุทฺธิฯ เตสํ ภาโว โยพฺพญฺญาทิฯ
๒๕๑. เย ชรากตา สุกฺกา เกสาทโย, เต ปลิตํ นาม สิยุํ, เตสํ วา ยํ สุกฺกตฺตํ, ตํ ปลิตํ นามฯ ปจ ปาเก, อิโต, จสฺส ลตฺตญฺจฯ
ทฺวยํ วลิปลิตาทิมติ กายปริปาเกฯ ชียนฺติ วุฑฺฒา ภวนฺติ อสฺสํ ชรา, ชร วโยหานิมฺหิ, ชรา เอว ชรตา, สกตฺเถ ตาปจฺจโยฯ วิสฺสสาติปิ ชราย นามํฯ วิเสเสน สํสเต อโธ ปาตยตีติ วิสฺสสาฯ สํสติ’รยํ ปมาทตฺโถ, อวสํสนตฺโถ จ, อิห อวสํสนตฺโถ, นิคฺคหีตโลโป, ทฺวิตฺตญฺจฯ
พาลฺยโยพฺพนวุฑฺฒตฺตานิ ปุพฺเพ วุตฺตานิฯ อิทานิ ตพฺพตินามานฺยาหฯ ตตฺร อทฺธํ ฉาปสามญฺเญฯ ปุถ, ปถ วิตฺถาเร, อุโก, ปุถุโก, ปล คมเน, ณฺวุ, อสฺสิตฺตํ, ทฺวิตฺตญฺจ, ปิลฺลโกฯ ฉุป สมฺผสฺเส, อุสฺสาตฺตํ, ฉาโปฯ กุมาร กีฬายํ, กุมาโรฯ พล ปาณเน, โณ, พาโล, ปู ปวเน, โต, สกตฺเถ โก, โปตโก, อิตฺถิยํ โปตกีฯ โปโต, สาโว, สาวโก, อพฺภโก, ฑิมฺโภ, สุสุโก, สุสุอิจฺจาทีนิปิ ฉาปสามญฺญตฺถานิฯ
๒๕๒. พาลสามญฺญวาจกานิ ทสฺเสตฺวา วิเสสพาลนามานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘อถุ’’จฺจาทิฯ อุตฺตาโน, อุตฺตานํ วา สยตีติ อุตฺตานสโยฯ กปจฺจเย อุตฺตานเสยฺยโกฯ ถนํ ปิวตีติ ถนโป, ฑิมฺภสทฺโทปฺยตฺรฯ
๒๕๓. สตฺตกํ ตรุเณฯ
อาโสฬสา ภเว พาโล, ตรุโณ ตุ ตโต ภเว;
วุทฺโธ ตุ สตฺตตฺยายุมฺหา, ตีณิ วยานิ ลกฺขเยฯ
ตร ตรเณ, อุโณฯ วยสิ โยพฺพเน ติฎฺฐตีติ วยฏฺโฐ, โต, ‘‘วโย พาลฺยาทิ ปกฺขี จ, โยพฺพนญฺจ วโย กฺวจี’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๔๒] รุทฺโท, ทห ภสฺมีกรเณ, อโร, ยุ มิสฺสเน, อ, อุวาเทโส, สิสฺสากาโรฯ สส ปฺลุตคติมฺหิ, อุ, อสฺสุตฺตํ, สุสุ, ตรุณสฺส วา ปาฎิปทิกสฺส สุสฺวาเทโสฯ มนุโน อปจฺจํ มานโว, วณฺณวิกาโร, นสฺส ณตฺตํ, มาณโวฯ กุจฺฉายํ กปจฺจโย, มาณวโกติ สิทฺธํฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘อปจฺเจ กุจฺฉิเต มูเฬฺห, มนุโตสฺสคฺคิโก มโต’’ติ [มหาภาสฺส ๔.๑.๑๖๑] ทร วิทารเณ, ณฺวุฯ
ทฺวยํ สุขวฑฺฒิเต กุมาเร, สุโข กุมาโร สุกุมาโร, ขโลโป, สุเขน เอธติ วทฺธตีติ สุเขธิโตฯ ‘‘สุโขจิโต’’ติปิ ปาโฐ, สุขํ อุจิตํ สมฺปิณฺฑิตํ เอตฺถาติ สุโขจิโต, อุจ สมวาเยฯ
๒๕๔-๒๕๕. ทฺวิปาเทน วุฑฺฒสฺส นามานิฯ อายุมหตฺตํ ลาตีติ มหลฺลโก, ณฺวุ, ทฺวิตฺตํฯ วฑฺฒ วฑฺฒเน, กตฺตริ โต, ตสฺส โฒ, ฑฺฒสฺส โฑ, อสฺสุตฺตํ, ธา คตินิวตฺติยํ, อิโร, ธสฺส ถตฺตํ, อิสฺส เอตฺตํฯ ชร วโยหานิมฺหิ, กตฺตริ โต, ตสฺส อินฺนาเทโส, ธาตฺวนฺตโลโป, ณตฺตญฺจ, ชิณฺโณ, สกตฺเถ กมฺหิ ชิณฺณโกฯ ปกตํ วโย โยพฺพนมสฺสาติ ปวโยติปิ วุฑฺฒสฺส นามํฯ
วลินนฺตานิ ปาเทน นามานิฯ ตตฺร ติกํ เชฎฺฐภาตริฯ อคฺเค ปุเร กาเล, ปุพฺเพ จ กาเล ชายตีติ อคฺคโช, ปุพฺพโช จฯ อยญฺจ วุโฑฺฒ อยญฺจ วุโฑฺฒ, อยมิเมสํ วิเสเสน วุโฑฺฒติ เชฏฺโฐ, วุฑฺฒสทฺทา อิฎฺฐปจฺจโย, ‘‘วุฑฺฒสฺส โช อิยิฏฺเฐสู’’ติ วุฑฺฒสฺส โชฯ อโลเป ปรสฺสาสวณฺณตฺตํฯ
ติกํ ปจฺฉาชาเต ภาตริฯ อยญฺจ ยุวา อยญฺจ ยุวา, อยมิเมสํ วิเสเสน ยุวาติ กนิฏฺโฐ, กนิโย [กณิฏฺโฐ กณิโย (ก.)] จฯ อิยิฏฺเฐสุ ยุวสทฺทสฺส กนาเทโส [กณาเทโส (ก.)]ฯ อนุ ปจฺฉากาเล ชาโต อนุโชฯ ชฆญฺเญ ปจฺฉากาเล ชาโต ชฆญฺญโชฯ อปรสฺมึ ปจฺฉากาเล ชาโต อปรโชติ ทฺเวปฺยตฺรฯ
วลิ สิถิลํ ตโจ จมฺมํ ยสฺส วลิตฺตโจ, ทฺวิตฺตํฯ วลิ จมฺมเมตสฺสตฺถีติ วลิโน, อิโนฯ อุตฺตานสยาทโย วลินนฺตา วาจฺจลิงฺคตฺตา ตีสุ ลิงฺเคสุ วตฺตนฺติ, ยถา – อุตฺตานสโย พาโล, อุตฺตานสยา กุมารี, อุตฺตานสยํ นปุํสกํฯ
๒๕๖. ปญฺจกํ มตฺถเกฯ สิ สเย, โส, ทีโฆ จ, องฺเคสุ อุตฺตมงฺคตฺตา อุตฺตมงฺคํ, อุตฺตโม จ ตํ องฺคญฺจาติปิ อุตฺตมงฺคํฯ สีสญฺจ อุตฺตมงฺคญฺจ สีโสตฺตมงฺคานิฯ สิ เสวายํ, โร, เสวนฺติ เอเตนาติ สิโรฯ มุท โตเส, โธฯ สิสฺสากาโรฯ มส อามสเน, ตฺโถ, สกตฺเถ โก จ, มสิ ปริมาเณ วาฯ
ปชฺชทฺธํ เกเสฯ เก มตฺถเก เสติ ติฎฺฐตีติ เกโสฯ สตฺตมิยาโลโป, กติ เฉทเน, อโล, อสฺสุตฺตํฯ วล สํวรเณ, กมฺมนิ ณปจฺจโย, วาโลฯ อุตฺตมงฺเค สีเส รุหตีติ อุตฺตมงฺครุโหฯ มุทฺธนิ ชายตีติ มุทฺธโชฯ วาโล จ อุตฺตมงฺครุโห จ มุทฺธโช เจติ อิตรีตรโยคทฺวนฺโทฯ จิกุโร, กโจติปฺยตฺรฯ จิ จยเน, กุร สทฺเท, อเนกตฺถตฺตา เฉทเนฯ วฑฺฒมาโน จิกรียเตติ จิกุโร, กจ พนฺธเน, อฯ
๒๕๗. กุสุมคพฺภา เกสา เกสจูฬา มุตฺติกาทินา พหิ สํยตา สนฺถตา ธมฺมิโล นามฯ เอกโต กตฺวา ธรียติ พนฺธียตีติ ธมฺมิโล, กมฺมนิ อิโลฯ ธมฺเมน นานาเทสิยมนุสฺสานํ สมาจาเรน อิลตีติ วา ธมฺมิโล, อิล คมเนฯ
ทฺวยํ กุมารานํ สิขาปญฺจเก, จูฬตฺตเยติ เกจิฯ กากานํ ปกฺขสณฺฐานตฺตา กากปกฺโขฯ สิขา เอว สิขณฺฑโก, สกตฺเถ โกฯ สิขาสิขณฺฑสทฺทานมเภทตฺตาเยว หิ ‘‘สิขณฺฑี, สิขี จา’’ติ โมโร วุตฺโตฯ
ปาโส, หตฺโถ จ อิเม ทฺเว เกสจเย เกสปริยายโต ปเร หุตฺวา เกสานํ กลาเป วตฺตนฺติ, น เกวลา, ยถา – เกสปาโส เกสหตฺโถ อิจฺจาทิฯ ปา รกฺขเณ, ปาติ รกฺขติ อวยเวติ ปาโส, โส, ปส พนฺธเนติ เกจิ, โณฯ หน คติยํ, อวยวา นิหนนฺติ เอตฺถาติ หตฺโถ, โถ, ปกฺโขปฺยตฺรฯ
ตาปสานํ วตีนํ ตหึ เกสจเย ชฎาสทฺโท วุจฺจติ, ชฎ ชฎเน, ชฎ สงฺฆาเต วา, ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อฯ
๒๕๘. โปสิตภตฺตาทีหิ ยา พนฺฌเต, ตตฺร เวณี, ปเวณี จฯ วี ปชเน, ปชนํ คพฺภวิโมกฺโข, วี ตนฺตสนฺตาเน วา, ณีฯ ปกฺเข ปเวณีฯ
ทฺวยํ สีสมชฺฌฎฺฐจูฬายํฯ จูฬ สญฺโจทเน, จูฬ หาวกรเณ วา, อฯ สิขา วุตฺตาฯ เกสปาสีปฺยตฺร, นทาทิฯ
นารีนํ เกสมชฺฌมฺหิ ปทฺธติ อุชุคตมคฺโค สีมนฺโตติ มโต กถิโตฯ สีมสฺส อนฺโต สีมนฺโต, สี สเย วา, อนฺโต, มชฺเฌ มการวณฺณาคโมฯ
๒๕๙. ติกํ โลเมฯ ลู เฉทเน, วฑฺฒมานํ ลูยเตติ โลมํ, โมฯ ตนุมฺหิ รุหตีติ ตนุรุหํ, อฯ รุห ชนเน, รูห ปาตุภาเว วา, โม, หโลโป, โอตฺตญฺจ, ลู เฉทเน วา, โม, ลสฺส รตฺตํ, โรมํฯ อกฺขิมฺหิ ชาตํ โลมํ ปมฺหํ, ปขุมญฺโจจฺจเตฯ ปมิโนติ เตนาติ ปมฺหํ, ปปุพฺโพ มา ปริมาเณ, หปจฺจโยฯ อกฺขิโน ปกฺขทฺวเย ชาตํ ปขุมํ, อุโม, กโลโป จฯ
ปุมมุเข ปุริสานํ มุเข วุตฺตํ [ปวุฎฺฐํ (ก.)] โลมํ มสฺสุ นาม, มส อามสเน, สุ, มสฺสุฯ
ติกํ ภมุมฺหิฯ ภม อนวฎฺฐาเน, อู, มโลโป, ภูฯ อุมฺหิ ภมุ, กปจฺจเย ภมุโกฯ ภมุกสหจรณโต ภมุ ปุลฺลิงฺโคฯ
๒๖๐. ติกํ เนตฺโตทเกฯ ขิป เปรเณ, โป, อิสฺสตฺตํฯ เนตฺเต ชาตํ ชลํ เนตฺตชลํฯ อส อโธปตเน, สุ, อสฺสุฯ เนตฺตชลญฺจ อสฺสุ จาติ ทฺวนฺโทฯ อสฺสุ นปุํสเกฯ
ทฺวยํ อกฺขิปุตฺตลิกายํฯ เนตฺเต ทิสฺสมานา ตารา เนตฺตตาราฯ กญฺญาสทฺทโต ตทฺธิโต อปจฺจโย, กญฺญาสทฺทสฺส กนีนาเทโส, อิตฺถิกตาการปเร เก ปุพฺโพ อกาโร อิการมาปชฺชเต [กาตนฺต ๒.๒.๖๕], กนีนิกาฯ ตารกาปฺยตฺรฯ
ฉกฺกํ มุขวิวเร, กวโย ปน ตทุปลกฺขิเตปิ สมุทาเย ยุชฺชนฺเตฯ วท วิยตฺติยํ วาจายํ, กรเณ ยุฯ มุ พนฺธเน, โข, โอตฺตาภาโว นิปาตนา, มุขํฯ สพฺพธรกเต ปน ขญฺญเตติ ธาตุนา มุขนฺติ นิปาติตํ, ขนุ อวทารเณฯ ตุฑิ โตฑเน, อฯ ตนุ วิตฺถาเร วา, โฑ, อสฺสุตฺตํฯ วทติ เตนาติ วตฺตํ, โต, วุจฺจเต อเนนาติ วา วตฺตํฯ วท วิยตฺติยํ วาจายํ, โตฯ ลป วจเน, กรเณ ยุฯ อานนฺติ อสนฺติ อเนนาติ อานนํ, อน ปาณเน, ยุฯ อสฺสํปฺยตฺรฯ อส ภกฺขเนฯ กรเณ โสฯ
๒๖๑. อฑฺฒํ ทนฺเตฯ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ชายเตติ ทฺวิโชฯ ลปเน มุเข ชายตีติ ลปนโชฯ ทา อวขณฺฑเน, ทายติ ภกฺขมเนนาติ ทนฺโต, อนฺโต, ทส อทเน วา, ทสนฺติ โภชฺชมเนนาติ ทนฺโต, อนฺโต, ธาตฺวนฺตโลโปฯ ทมุ ทมเน วา, โตฯ ทํส ทํสเน, ทํสเต วิลิขฺยเต ภกฺขมเนนาติ ทํสโน, ยุฯ รท วิเลขเน, ยุ, รทโนฯ อมฺหิ รโทฯ
ทนฺตเภทสฺมึ ทนฺตวิเสเส ทาฐาสทฺโทฯ อิตฺถิลิงฺโคยํฯ ทํสธาตุโต โฐ, ทํสิสฺส จ ทา, ทาฐา, มุทฺธชทุติโยยํฯ อกฺขิโกฎีสุ วามทกฺขิณเนตฺตานํ อนฺเตสุ อปางฺโค วตฺตติ, สรีรงฺคสงฺขาตสฺส กณฺณสฺส อป สมีปํ อปางฺโคฯ
๒๖๒. จตุกฺกํ โอฏฺเฐฯ ทนฺเต อาวรติ ฉาทยตีติ ทนฺตาวรณํฯ อุส ทาเห, โต, ‘‘สาทิสนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ’’ติ สหาทิพฺยญฺชเนน ฏฺโฐ, โอตฺตทฺวิตฺตานิ, โอฏฺโฐฯ คทฺรเภปฺยยํฯ อถ วา อุส ทาเห, ฏฺโฐ, โอตฺตทฺวิตฺตาทิ, อุภยตฺราปิ มุทฺธชทุติโย, อีสํ กิญฺจิ กาลํ ธาเรติ ภกฺขเมตฺถาติ อธโร, อีสตฺโถ หฺยตฺร อกาโรฯ
‘‘อ ปุเม มาธเว เญยฺโย, ปฎิเสเธ ตทพฺยยํ;
อีสตฺเถ จ วิรุทฺธตฺเถ, สทิสตฺเถ ปโยคโต’’ติฯ –
หิ เอกกฺขรโกเส วุตฺตํฯ ทสเน ทนฺเต ฉาทยตีติ ทสนจฺฉโทฯ เอตฺถ เกจิ อธรสทฺเทน เหฎฺฐิโมฎฺฐเมวาหุ, เตสํ วจนํ ‘‘เนตฺตนฺตาธรปาณิปาทยุคเลหิ’’จฺจาทีหิ มหากวิปโยเคหิ อสํสนฺทนโต น คเหตพฺพํฯ
ติกํ กโปเลฯ คฑิ วทเนกเทเส, อ, ธาตุปฺปกฺริยตฺถญฺหิ ธาตุปาฐวจนํ, สพฺพตฺราปฺเยวํฯ เกน ชเลน ปูริยเตติ กโปโล, อโล, กป อจฺฉาทเน วา, โอโล, กโปโล, นทาทิฯ คณฺฑีฯ อธรา อโธภาโค จุพุกํ นาม, จิพุกํปฺยตฺรฯ จิพุ โอลมฺพเก, ณฺวุ, อสฺสุตฺตํฯ
๒๖๓. ทฺวยํ คีวาย ปุโรภาเคฯ คล อทเน, กรเณ อ, คิล คิลเน วา, คิลติ อเนนาติ คโล, อิสฺสตฺตํฯ กณ สทฺทตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, โฐ, กณฺโฐ, มุทฺธชทุติโยยํฯ
ติกํ เอกตฺถํฯ คา สทฺเท, อีโวฯ กํ สีสํ ธรตีติ กนฺธราฯ สิรํ ธรตีติ สิโรธรา, สิโร ธิยฺยเต อสฺสนฺติ วา สิโรธรา, ธา คตินิวตฺติยํ, อโรฯ
สุวณฺณมโย อาลิงฺโค มุรชเภโท, เตน สนฺนิภา สทิสา ยา คีวา, สา กมฺพุคีวา มตา, มหาปุริสลกฺขณเมตํฯ อถ วา ยา คีวา ตีหิ เลขาหิ องฺกิตา ลกฺขิตา, สา กมฺพุคีวา มตา, มหาปุริสลกฺขณเมตญฺจฯ กมฺพุ วุจฺจติ สุวณฺณํ, กมฺพุมเยน อาลิงฺเคน สนฺนิภา คีวา กมฺพุคีวา, กมฺพ สํวรเณ, อุ, กมฺพุฯ
๒๖๔. ติกํ ขนฺเธฯ อน คติยํ, โสฯ ภุชานํ สิโร มตฺถกํ ภุชสิโรฯ กํ มตฺถกํ ทธาตีติ กนฺโธ, โส เอว ขนฺโธ กการสฺส ขการกรณวเสน, ขมติ ภารนฺติ วา ขนฺโธ, ขมุ สหเน, โต, ตสฺส โธ, มสฺส โน, นิคฺคหีตํ วา ฯ ตสฺสนฺธิ ตสฺส ขนฺธสฺส มชฺฌํ ชตฺตุ นาม, ยํ ขนฺธานํ มชฺเฌ ติฎฺฐติฯ ชน ชนเน, ชร วโยหานิมฺหิ วา, ตุ, ชตฺตุ, ตํ นปุํสกํฯ
ทฺวยํ พาหุมูเลฯ พาหูนํ ภุชานํ มูลํ พาหุมูลํฯ กจ พนฺธเน, โฉฯ อสฺส กจฺฉสฺส อโธภาคฎฺฐานํ ปสฺสํ วุจฺจติ, ทิส เปกฺขเน, อปจฺจโย, ทิสสฺส ปสฺสาเทโสฯ
๒๖๕. ติกํ พาหุมฺหิฯ วหติ อเนนาติ วาหุ, วาหุ เอว พาหุ, กุ [ณฺวาทิ ๖]ฯ ภุญฺชเต อเนนาติ ภุโชฯ ภุช ปาลนชฺโฌหาเรสุฯ พาหุ จ ภุโช เจติ ทฺวนฺโท, เอเต ทฺเว ทฺวีสุ, อิตฺถิยํ ภุชาฯ วหติ ยายาติ พาหาฯ อปโรสทฺโทปฺยตฺร [อ ปาโรสทฺโทปฺยตฺร (ก.), อ ปเวฎฺฐสทฺโทปฺยตฺร (?)]ฯ
ติกํ หตฺเถฯ หส หสเน, โถฯ หร หรเณ วาฯ นกฺขตฺเตปฺยยํฯ กร กรเณ, อฯ ปณ พฺยวหารถุตีสุ, อิฯ ปา รกฺขเน วา, ณิฯ กโร จ ปาณิ จ กรปาณโยฯ ปญฺจสาโข, สโยปฺยตฺรฯ
ปโกฎฺฐนฺโต หตฺถคณฺฐิ มณิพนฺโธ นามฯ ปโกฏฺโฐ นาม อามณิพนฺธํ กปฺปรสฺส อโธภาโคฯ มณิวิกติํ พนฺธติ เอตฺถาติ มณิพนฺโธฯ กุส อกฺโกเส, โฐ, ปโกฏฺโฐฯ
ทฺวยํ ภุชมชฺฌคณฺฐิมฺหิฯ กปุ หึสายํ, อโรฯ กุปฺปโรติปิ ปาโฐ, ตทา อสฺสุตฺตํฯ กปุ หึสายํ, โอณิ, กโปณิ, อิตฺถิยํฯ กโผณีปฺยตฺร, ตตฺถ ปสฺส ผตฺตํฯ
๒๖๖. ปาณิสฺส ปาณิตลสฺส สมฺพนฺธีนํ มณิพนฺธกนิฎฺฐานํ ทฺวินฺนํ อนฺตรํ พหิฎฺฐานํ กรโภ วุจฺจติ, เยน กุมารกา สตฺถํ กตฺวา อญฺญมญฺญํ ปหรนฺติ, กร หึสายํ, อโภ, กร กรเณ วาฯ
ทฺวยํ องฺคุลิมตฺเตฯ กรสฺส ปาณิสฺส สาขา กรสาขาฯ อคิ คตฺยตฺโถ, องฺค คมนตฺโถ วา, อุลิฯ อิตฺถิลิงฺโคยํ [(นทาทิ) (ก.)], องฺคุลิฯ
ตา องฺคุลิโย ปญฺจปฺปเภทา, ยถา – องฺคุฏฺโฐ ตชฺชนี มชฺฌิมา อนามิกา กนิฎฺฐา เจติ กมา สิยุํฯ องฺค คมนตฺโถ, อสฺสุตฺตํ, อคฺเค ปุเร ติฎฺฐตีติ วา องฺคุฏฺโฐ, นิคฺคหีตาคโม, อสฺสุตฺตญฺจฯ ตชฺช หึสายํ, ตชฺเชติ ยาย, สา ตชฺชนี, ยุ, นทาทิฯ มชฺเฌ ติฎฺฐตีติ มชฺฌิมาฯ นตฺถิ นามมสฺสาติ อนามิกา, สกตฺเถ โกฯ อติสเยน ขุทฺทกาติ กนิฎฺฐาฯ ยุวปฺปานํ กน, กณ วา อิยิฏฺเฐสุฯ
๒๖๗. ตชฺชนฺยาทีหิ ยุเต องฺคุฏฺเฐ ตเต ปสาริเต สติ ปเทสาทิกา จตสฺโส สญฺญา กมโต สิยุํ, ยถา – ตชฺชนียุเต องฺคุฏฺเฐ ตเต ปเทโสฯ ทิส เปกฺขเนฯ มชฺฌิมยุเต องฺคุฏฺเฐ ตเต ตาโล, ตล ปติฎฺฐายํฯ อนามิกาสหิเต องฺคุฏฺเฐ ตเต โคกณฺโณ, โคกณฺณสทิสตฺตา, ตปฺปมาณตฺตา วา โคกณฺโณ, อถ วา โคกณฺโณ นาม เอโก มิควิเสโส, ตกฺกณฺณสทิสปฺปมาณตฺตา โคกณฺโณ, ตาโล จ โคกณฺโณ จ ตาลโคกณฺณาฯ ลิงฺคเภทา ‘‘ตาลโคกณฺณวิทตฺถี’’ติ น วุตฺตํ, กนิฎฺฐายุเต องฺคุฏฺเฐ ตเต วิทตฺถิ, วิตโนตีติ วิตตฺถิ, วิตตฺถิ เอว วิทตฺถิ, ตนุ วิตฺถาเร,ติ, ตสฺส โถฯ วิทตฺถิฯ ‘‘กมา ตโต’’ติปิ ปาโฐฯ
กุญฺจิโต สงฺโกจิโต ปาณิ ปสตาโขฺย, ปปุพฺโพ สร คติยํ, โตฯ ปมาณปฺปกรณโต วิตตญฺชลิเยวายํ กวีหิ อิจฺฉิโตฯ สมฺปุฎญฺชลิ ปนายํ, ปสาริตสหิตา [ปสาริตสหิตตฺตา (ก.)] ยสฺส องฺคุลิโย ภวนฺตีติฯ
กุญฺจิโต จ ตตงฺคุฏฺโฐ, สปตาโกติ สมฺมโต;
ปตาเกหิ ตุ หตฺเถหิ, สมฺปุฎญฺชลิ อิจฺฉิโตฯ
เทวตานํ ครูนญฺจ, ปิตูนญฺเจ’จฺฉิโต ปุเร;
อตฺถปฺปกรณาทีหิ, เภโท เญยฺโย ตหึ ตหึฯ
ยถา ชลญฺชลึ ททาติ, อญฺชลินา ปิวติ, เทโวยํ กตญฺชลิริติฯ ปุฎญฺชลิสฺส วา วกฺขมานตฺตา อิธ วิตตญฺชลิเยวฯ
๒๖๘. ติกํ สปฺปโกฏฺเฐ วิตตกเรฯ รมุ กีฬายํ, ตโน, มโลโป, รตนํ, มณิพุทฺธาทีสุ จฯ กุก อาทาเน, อุ , ทฺวิตฺตํฯ หส ธาตุมฺหา โถ, โต วา, หตฺโถ, หตฺถสหิตตฺตา วา ปโกฏฺโฐ หตฺโถฯ
ทฺวยํ สมฺปุฎญฺชลิมฺหิฯ กรมโย ปุโฎ กรปุโฎ, อญฺช พฺยตฺติคติกนฺตีสุ, อลิ, อญฺชลิฯ กรปุโฎ จ อญฺชลิ เจติ กรปุฎญฺชลีฯ
ทฺวยํ นเขฯ กเร ชายติ รุหตีติ กรโชฯ นตฺถิ ขํ อินฺทฺริยํ เอตฺถาติ นโข, สญฺญาสทฺทตฺตา น อตฺตํ, อวิสยตฺตา วาฯ ปุนพฺภโว, กรรุโห, นขโรติปิ นขสฺส นามานิฯ
ทฺวยํ ปุฎงฺคุลิกเรติขฺยาเต มุฎฺฐิมฺหิฯ ขฎ อิจฺฉายํ, ณฺวุ, ขท หึสายํ วา, ทสฺส โฎฯ มุ พนฺธเน,ติ, ตสฺส โฐ, ทฺวิตฺตํฯ
๒๖๙. ปสฺสทฺวยวิตฺถตา ปสฺสทฺวเยปิ วิตตา ปสาริตา สหกรา สปาณโย ทฺเว พาหู พฺยาโม นาม, พฺยามียเต อเนนาติ พฺยาโม, วิปุพฺโพ ยาม อญฺเฉฯ อุทฺธํ อุปริ ตตา วิตตา ภุชา จ โปโส จ เตสํ สมุทิตานํ ปมาณสทิสํ ปมาณํ ยสฺส ตสฺมึ อุทฺธนฺตตภุชโปสปฺปมาเณ โปริสสทฺโท วตฺตติฯ ภุชสทฺเทน สหกรา ภุชา คยฺหเต, เอกสฺส ปมาณสทฺทสฺส โลโป, ปุริสสฺส ปมาณํ โปริสํฯ ปุริสสทฺโท เจตฺถ สกรภุชปุริสํ วทติ, ตีสุ, ยถา – โปริสํ ชลํ, โปริโส หตฺถี, โปริสี ยฎฺฐิฯ
๒๗๐. ทฺวยํ อุรสิฯ อุส ทาเห, โร, สโลโป, อร คติมฺหิ วา, อสฺสุกาโรฯ หร หรเณ, โย, รสฺส โทฯ โกฬํ [โกฎฺฐ (ก.)] , ภุชนฺตรํ, วกฺโขติปิ อุโรนามานิฯ ติกํ อุโรเชฯ ตนุ วิตฺถาเร, ตโนติ อิจฺฉนฺติ ถโน, ตสฺส โถ, ถน เทวสทฺเท, ถน โจริเย วาฯ กุจ สงฺโกจเน, กุโจฯ ปโย ขีรํ ธาเรตีติ ปโยธโรฯ กุโจ จ ปโยธโร จาติ ทฺวนฺโทฯ
ถนคฺคสฺมึ ถนสฺส อคฺเค จูจุกํ, นปุํสเกฯ ‘‘จูจุโก โส กุจานน’’นฺติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๗๗] ตุ รตนโกโส, จุ จวเน, อุโก, ทฺวิตฺตํ, ทีโฆ จ, จูจุกํ, จนฺจุ คติยํ วา, อุโก, นโลโป, อสฺสูกาโร, จูจุกํฯ
ทฺวยํ ปิฏฺเฐ กายสฺส ปจฺฉาภาเคฯ ปิฎ สทฺทสงฺฆาเตสุ, โตฯ อิตรตฺร ติ, ปิสุ เสจเน วาฯ
๒๗๑. ติกํ ตนุมชฺเฌฯ มชฺเฌ ภโว มชฺโฌฯ ลค สงฺเค, อฯ มชฺเฌ ภวํ มชฺฌิมํฯ จตุกฺกํ อุทเรฯ กุส อกฺโกเส, ฉิ, สสฺส โจฯ คห อุปาทาเน, อนิ, อีมฺหิ คหณี, คพฺภํ คณฺหาติ ธาเรตีติ วา คหณี, คพฺภาสยสญฺญิโต มาตุกุจฺฉิปฺปเทโส, เตโชธาตุมฺหิ ปน ยถาภุตฺตาหารสฺส วิปาจนวเสน คณฺหนโต อฉฑฺฑนโต คหณีฯ อุปุพฺโพ ทร คมเนฯ อุทรติ อุทฺธํ คจฺฉติ วายุ ยตฺราติ อุทรํฯ คุ สทฺเท, อโภ, ทฺวิตฺตาทิ, คพฺโภฯ ปิจณฺฑ ชฐร ตุนฺทาปฺยตฺรฯ
กุจฺฉิสมฺภเว กุจฺฉิฏฺเฐ โกฏฺโฐ, อนฺโต จาติ อิเม ทฺเว วตฺตนฺติ, กุส อกฺโกเส, โต, โฐ วาฯ อม คมนตฺโถ, โตฯ
๒๗๒. จตุกฺกํ กฎิยํฯ หนธาตุมฺหา ยุ, หสฺส ทฺวิตฺตํ, หสฺส โช, หนสฺส โฆ จ, ชฆนํฯ นิจฺฉเยน ตมตีติ นิตมฺโพ, ตมุธาตุมฺหา โพฯ สู ปสเว, ณิฯ กฎ วสฺสาวรเณสุ, กฎฺยเต อาวรียเต วตฺถาทีหิ กฎิ, อิ, เอเต ทฺเว นาริยํฯ เอตฺถ จ ชฆนสทฺเทน อิตฺถิกฎิยา อคฺคภาโค, นิตมฺพสทฺเทน อิตฺถิกฎิยา ปจฺฉาภาโค, เสสทฺวเยน กฎิสามญฺญํ วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํ, วุตฺตญฺจ ‘‘ปจฺฉา นิตมฺโพ ถีกฎฺยา, ชฆนํ ตุ ปุโร ภเว’’ติ [อมร ๑๖.๗๔]ฯ
๒๗๓. ลิงฺคนฺตํ ลิงฺคสามญฺเญฯ องฺเค สรีเร ชายตีติ องฺคชาตํ, องฺคสทฺโท สรีรวาจโก, องฺคเมตสฺสตฺถีติ กตฺวาฯ รหสิ ฐาเน ชาตํ องฺคํ รหสฺสงฺคํ, สตฺตมิยาโลโป, อิสฺสตฺตํ, สสฺส ทฺวิตฺตญฺจฯ วตฺเถน คุยฺหิตพฺพนฺติ วตฺถคุยฺหํฯ มิห เสจเน, กรเณ ยุ, มิหติ เรโตมุตฺตานิ เยนาติ เมหนํฯ นิปุพฺโพ มิห เสจเน, โต, นิมิตฺตํฯ อุตฺตมงฺคตฺตา วรงฺคํฯ วช คติยํ, อสฺสีกาโร, ปจฺจเยหิ วินา ชายตีติ วา พีชํ, วิรหตฺตโชตโก เหฺยตฺถ วิกาโรฯ ผล นิปฺผตฺติยํ, ผลติ เอเตน ปุตฺตนฺติ ผลํฯ ลิงฺคติ ‘‘อิตฺถี, ปุริโส’’ติ วิภาคํ คจฺฉติ เยนาติ ลิงฺคํฯ ลิงฺค คมเน, ลีนํ อปากฎํ องฺคนฺติ วา ลิงฺคํฯ เอเตสุ พีชผลสทฺทา อณฺเฑปิ วตฺตนฺติฯ
ทฺวยํ ปุริสลิงฺคปสิพฺพเกฯ อม คมเน, โฑ, อณสทฺทตฺโถ วา, โฑ, อฑิ อณฺฑตฺเถ วา, โตฯ กุส อกฺโกเส, โณฯ อณฺฑสทฺโท เจตฺถ พีเชปิ, อณฺฑโกโสติ สมุทิตมฺปิ โกสสฺส นามํ, ‘‘กุกฺกุฎจฺฉาปกสฺเสว อณฺฑโกสมฺหา’’ติ [ปารา. ๑๓, ๑๔] หิ วุตฺตํ, อมรโกเสปิ [อมรโกเส ๑๖.๗๖] อณฺฑโกโสติ สมุทิเตเนว นามํ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ อณฺฑสฺส พีชสฺส โกโส อณฺฑโกโสติ วิคฺคโห กาตพฺโพฯ
ทฺวยํ อิตฺถิยา องฺคชาเตฯ ยุ มิสฺสเน, อธิกรเณนิ, โยนิ, อิตฺถิยํ ปุเม จายํ, อิตฺถี จ ปุมา จ อิตฺถิปุมํ, ตสฺมึฯ ภชนฺติ อสฺมินฺติ ภคํฯ มารมนฺทิร มารกูปา จาตฺรฯ
๒๗๔-๒๗๕. ติกํ อิตฺถิปุริสานํ สมฺภเวฯ สุจิสฺส ปฎิปกฺโข อสุจิ, อิการนฺโต, ทฺวีสุ, สมฺภวลิงฺโค วาฯ สํปุพฺพา ภูธาตุมฺหา อฯ สก สามตฺถิยํ, โต, ตสฺส โก, อสฺสุตฺตํ, สุจ โสเก วา, โกฯ
ทฺวยํ วจฺจมคฺเคฯ ปุนนฺติ อเนนาติ ปายุฯ ปู ปวเน, อุ, อูสฺสาโย, ปย คมนตฺโถ วา, ปยติ วจฺจมเนนาติ ปายุ, กรเณ อุ, อยํ ปุริเส ปุลฺลิงฺเค วตฺตติฯ คุท กีฬายํ, อฯ อปานํปฺยตฺรฯ
อฎฺฐกํ วจฺเจฯ คูถ กรีโสสฺสคฺเค, คุป โคปเน วา, โถฯ กิร วิกิรเณ, อีโส, กรีสํฯ วร วรณสมฺภตฺตีสุ, โจ, คูถญฺจ กรีสญฺจ วจฺจญฺเจติ ทฺวนฺโท, ตานิ วิกปฺเปน ปุเม วตฺตนฺติ, นิจฺจํ นปุํสเก, ปุลฺลิงฺคตฺตํ เตสํ กตฺถจิเยว, สพฺพตฺร นปุํสกตฺตเมว พหุลนฺตฺยตฺโถฯ มล จลเน, อ, มล ธารเณ วาฯ สก สตฺติยํ, สสฺส โฉฯ อุจฺจารียเต ชหฺยเตติ อุจฺจาโร, อุปุพฺโพ จรธาตุ จชเน, อุกฺขิปเน จ วตฺตติฯ มิห เสจเน, โล, วณฺณวิปริยโย, ฬตฺตญฺจฯ อวกรียเตติ อุกฺกาโร, อวสฺสุตฺตํ, กิร วิกฺขิปเนฯ สมลํปฺยตฺรฯ สมุ อุปสเม, อโลฯ
ทฺวยํ มุตฺเตฯ สุ สวเน, สวนํ สนฺทนํ, จุราทิ, โณฯ มุจ โมจเน, โต, มุตฺต ปสฺสาเว วาฯ อุจฺจเต กถียเตฯ โคมุตฺเต ควํ สมฺพนฺธินิ มุตฺเต ปูติมุตฺตสทฺโท วตฺตติฯ อชฺช ปวตฺตมฺปิ หิ ตํ ทุคฺคนฺธภาเวน ปูติมุตฺตนฺเตฺวว วุจฺจติ, ยถา ‘‘ปูติกาโย’’ติฯ อสฺสาทีนํ มเล ฉกณสทฺโท, สก สตฺติยํ, ยุ, สสฺส โฉฯ
๒๗๖. นาภิยา อโธภาโค วตฺถิ นาม, โส ทฺวีสุฯ วตฺถิ มุตฺตปุฎํฯ ‘‘มุตฺตาสยปุโฎ วตฺถิ’’ริติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๗๓] รตนมาลาฯ วสติ มุตฺตเมตฺถาติ วตฺถิ, วส นิวาเส,ติ, ตสฺส โถ, ตฺถิปจฺจเยน วา สิทฺธํฯ อุจฺฉงฺคํ องฺกญฺจ อิเม ทฺเว อุโภ สทฺทา ปุเม วตฺตนฺติฯ อุสฺสชฺชติ เอตฺถาติ อุจฺฉงฺคํ, สช สงฺเค, สสฺส โฉ, ทฺวิตฺตํฯ องฺก คมนตฺโถ, อ, องฺโก, อถ วา องฺก ลกฺขเณ, อ, องฺโก, ‘‘อุจฺฉงฺคจิหเนสฺว’งฺโก’’ติ อมรโกเส [อมร โกเส ๒๓.๔]ฯ
ทฺวยํ ชาณูปริภาเคฯ อร คมเน, อุ, อสฺสูกาโรฯ สนฺช สงฺเค, อาสชฺชติ วตฺถมตฺราติ สตฺถิ, ถิฯ อูรุ จ สตฺถิ เจติ ทฺวนฺโท, นปุํสเกปิฯ
ติกํ ชาณุมฺหิ, อูรุโน ปพฺพํ คณฺฐิ อูรุปพฺพํฯ ชน ชนเน, ณุฯ ทฺวิตฺเต ชณฺณุฯ
๒๗๗. ทฺวยํ ปาทคณฺฐิมฺหิฯ คุป รกฺขเณ โผ, สกตฺเถ โกฯ ปาทสฺส คณฺฐิ ปาทคณฺฐิฯ ฆุฎิกาปฺยตฺรฯ ฆุฎ ปริวตฺตเน, ฆุฎฺยเต อเนเนติ ฆุฎิกา, ณฺวุฯ
ทฺวยํ ปาทสฺส ปจฺฉาภาเค โคปฺผกสฺสาโธ ภาเคฯ ปุเม ตูติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํฯ ปส พาธนผุสเนสุ,ติ, ตสฺส โณ, สสฺส โห, วณฺณวิปริยโย, ณิปจฺจเยน วา สิทฺธํฯ สการวณฺณาคเม วุทฺธิยญฺจ ปาสณฺหิฯ เอลิปฺยตฺร, อิล คติยํ, ติ, ตโลโปฯ
ทฺวยํ ปาทคฺเคฯ ปาทสฺส อคฺคํ ปาทคฺคํฯ ปกฎฺฐํ ปทํ ปปทนฺติ กมฺมธารโยฯ ‘‘ปปโท’’ติปิ ปาโฐฯ ติกํ ปาเทฯ ปท คติมฺหิ, โณ, ปชฺชเตติ ปาโทฯ ปชฺชเต คจฺฉตีติ, อฯ จรมฺหา กรเณ ยุ, จรณํ, อิทํ ปุเม วิกปฺเปน, นิจฺจํ นปุํสเกฯ องฺฆิปฺยตฺร, อหิ คติยํฯ อิ, หสฺส โฆฯ
๒๗๘. ทฺวยํ หตฺถาทฺยวยเวฯ องฺคิ คตฺยตฺโถ, อฯ อวปุพฺโพ ยุ มิสฺสเน, อฯ ปตีโก, อปฆโนปฺยตฺรฯ ปติปุพฺพา อิมฺหา โกฯ อปปุพฺพา หนิมฺหา อ, ฆนาเทโส จฯ
ทฺวยํ ปสฺสฎฺฐิมฺหิฯ ปา รกฺขเณ, สุ, ฬิการวณฺณาคโม, สกตฺเถ โก, ปสฺส โผฯ อฬาคเม ผาสุกาฯ ‘‘ปาสุฬิกา, ปาสุกา’’ติปิ ปาโฐฯ ผุส สมฺผสฺเสติปิ ธาตุ, ตทา อุปจฺจยาทิฯ
ทฺวยํ อฎฺฐิมตฺเตฯ อสุ เขปเน, อิ, สสฺส ฏฺโฐ, อฎฺฐิ, อิทํ ปณฺฑเก นปุํสเก วตฺตติฯ ธา ธารเณ, ตุ, อิตฺถีฯ กีกสํ, กุลฺลํปฺยตฺรฯ คลสฺส กณฺฐสฺส เหฎฺฐิมนฺเต ชาตมฎฺฐิ คลนฺตฎฺฐิฯ อก คมเน, โข, สกตฺเถ โกฯ
๒๗๙-๒๘๐. ทฺวยํ สิรโสฎฺฐิขณฺเฑฯ สมุทิเต ตุ กโรฎิ, อิตฺถี [อมร ๑๖.๖๙]ฯ กปุ สามตฺถิเย, อโร, กํ สีสํ ปาเลตีติ วา กปฺปโร, รสฺโส, ลสฺส รตฺตญฺจฯ กํ ปาลยตีติ , กมฺมาทิมฺหิ โณฯ ‘‘สิโรฎฺฐิมฺหิ กปาโล’ถี, ฆฎาทิสกเลปิเจ’’ติ รุทฺโท [จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๖๘]ฯ กปาโล อถีติ [อนิตฺถีติ อตฺโถ] เฉโทฯ กปาลสทฺโท วิกปฺเปน ปุลฺลิงฺโคฯ กฑิ เฉเท, อโรฯ มหตี สิรา มหาสิรา, สิราติ จฯ สิ พนฺธเน, โรฯ
ติกํ สุสิรวตฺยํ วายุวหนฺตสิรายํฯ ติวิธา หิ กายสิรา เอกา วายุวหา, อปรา สุตฺตมิวาฎฺฐิพนฺธินี, อญฺญา อาหารวาหินี อนฺตขฺยาฯ ตตฺร ตติเยน ปฐมา, ปฐมทุติเยหิ ทุติยา จ ทีปิตา, ตติยา ปน ปรโต วกฺขติฯ นห พนฺธเน, อรุฯ สิ พนฺธเน, โรฯ ธม สทฺเท, ยุฯ นทาทิ, อนิ วา, ธมนีฯ
ตติยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘รสคฺคสา’’ตฺยาทิฯ รสํ คสตีติ รสคฺคสา, คส อทเนฯ รสํ หรติ เนตีติ รสหรณี, ยุ, นทาทิฯ
ติกํ มํเสฯ มน ญาเณ, โสฯ มิส สทฺเท, อาปุพฺโพ อามสเน วาฯ ปิส อวยเว, โตฯ ปลลํ, กพฺพํปฺยตฺรฯ
ทฺวยํ อาตปาทินา สุกฺขมํเสฯ ติลิงฺคกนฺตูติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํฯ วล, วลฺล สํวรเณ, อูโร, อิตฺถิยํ ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ติ อา, วลฺลูราฯ อุทฺธํ ตตฺตํ อุตฺตตฺตํฯ ตป สนฺตาเป, โตฯ
๒๘๑. จตุกฺกํ โลหิเตฯ รุห ชนเน, โต, อิโต วาฯ รุนฺฌเต จมฺเมนาติ รุธิรํ, อิโรฯ โสณ วณฺเณ, โตฯ รญฺช ราเค, โตฯ อสํ, ขตชํปฺยตฺร [ขตา ชายเต (จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๖๔)]ฯ
ติกํ เขเฬฯ ลา อาทาเน, อโล, อิตฺถิยมา, ลล อิจฺฉายํ วา, อิตฺถิยมาฯ เขล คติยํ, อฯ ขล จลเน, สญฺจเย วา, โณ, ฬตฺตํ, ขํ วา อากาสํ อิลตีติ เขโฬฯ อิล คติยํ, กมฺมนิ โณ, อิล คติมฺหิ วา, อ, อิสฺเสฯ
ทฺวยํ ปิตฺเตฯ มา ปริมาเณ, ธุฯ มท อุมฺมาเท วา, ณุ, ทสฺส โธฯ มายูติ ปาเฐ มย คติยํ, ณุฯ มาธุมายุสทฺทา ทฺเว ปุริเส ปุลฺลิงฺเคฯ อปิทธาตีติ ปิตฺตํฯ อปิปุพฺโพ ธา ปิธาเน, โต, อโลโป, ภุชาทิ, ปิตฺตํ, นปุํสเกฯ
ทฺวยํ เสมฺเหฯ สิลิส สิเลสเน, จุราทิ, สิลิสฺยเต อตฺเรติ เสมฺโห, มน, ลิสสฺส โห, วณฺณวิปริยโยฯ อิตรตฺร อุโม, สิเลสุโมฯ กโผปฺยตฺร, เกน โตเยน ผาติ วุทฺธิ ยสฺส กโผ, เนรุตฺโตฯ
๒๘๒-๒๘๓. วิลีโน วิภูโต สฺเนโห วสาตฺยุจฺจเต, วส นิวาเส, อาฯ ทฺวยํ อวิลีนสฺเนเหฯ มิท สฺเนหเน, โณฯ วป พีชสนฺตาเน, อ, วปาฯ ‘‘วปา วิวรเมเทสู’’ติ นานตฺถสงฺคเห, อมรโกเส ปน เมทาทีนเมกตฺถตา ทีปิตา, วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘เมโท ตุ วปา วสา’’ติ [อมร ๑๖.๖๔]ฯ
ติกํ จนฺทนสุวณฺณาทฺยลงฺการกตสรีรโสภายํฯ กปุ สามตฺถิเย, อากปฺปนํ อากปฺโป, โณฯ ‘‘เนปจฺเฉ เคหมตฺเต จ, เวโส เวสฺยาคเหปิ [เวสฺสคเหปิ (ก.)] เจ’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๙๙] รภโสฯ วส กนฺติยํ, วิสิ พฺยาปเน วา, โณฯ นิสฺเสสโต ปถนํ ปขฺยานํ เนปจฺฉํ, ปถ ปขฺยาเน ฆฺยณฯ ปฎิกมฺมํ, ปสาธนํปฺยตฺรฯ
ฉกฺกํ หาราทฺยาภรเณฯ มฑิ ภูสายํ, กรเณ ยุฯ สาธ สํสิทฺธิยํ, ยุ, สาฐ สงฺขารคตีสุ วา, ปสาฐนํ, มุทฺธชทุติโยตฺรฯ ภูส อลงฺกาเร, กรเณเยว ยุฯ อาภริยฺยเต ตนฺติ อาภรณํ, ภร ภรเณ, กมฺมนิ ยุฯ อลํ วิภูสนํ กริยฺยเตเนเนติ อลงฺกาโร, โณฯ ปิฬนฺธ ภูสเน, กรเณ ยุฯ ปริกฺขาโรปฺยตฺร [ปริกโรปฺยตฺร (ก.)]ฯ
ทฺวยํ มกุเฎฯ กิร วิกิรเณ, อีโฎฯ มกิ มณฺฑเน, อุโฎฯ มุกุโฎติปิ ปาโฐ, เอเต ทฺเว อนิตฺถีฯ
ทฺวยํ มกุฎคฺคฏฺเฐ นายกมณิมฺหิฯ มกุฎจูฬายํ จุมฺพิตา มณิ จูฬามณิฯ มกุฎสิรสิ จุมฺพิตา มณิ สิโรมณิฯ
๒๘๔. ทฺวยํ อุณฺหีสปฏฺเฎฯ สิรโส เวฐนํ สิโรเวฐนํฯ อุปุพฺโพ นห พนฺธเน, อีโส, วณฺณวิกาโรฯ ยํ พหุกาลํ เทพฺยามนุสฺเสสฺวปิ ภวติ, ตตฺร กณฺณาภรเณ กุณฺฑลาทิทฺวยํฯ กุฑิ ทาเห, อโลฯ เวฐ เวฐเน, กณฺณสฺส เวฐนํ กณฺณเวฐนํ, มุทฺธชทุติโยยํฯ
ติกํ ตาฬกาเขฺย กณฺณาภรเณฯ กณฺณานํ ภูสนํ กณฺณิกา, กณฺณา ภูสเน พหุลลกฺขเณ ณิโกฯ กณฺณจฺฉทนํ ปูรติ เยน โส กณฺณปูโรฯ กณฺณสฺส วิภูสนํ กณฺณวิภูสนํ, กรเณ ยุฯ ตาลปตฺตํปฺยตฺรฯ
๒๘๕. ทฺวยํ คีวาภรเณฯ กณฺฐสฺส ภูสา กณฺฐภูสา, ถีฯ คีวายํ ภวํ คีเวยฺยํ, ภวตฺเถ เอยฺโย, คีวาย อาภรณํ วา คีเวยฺยํ, คีวโต อาภรเณ เอยฺโยฯ
ทฺวยํ มุตฺตาวลิยํฯ หรียเต มโน เยน หาโรฯ มุตฺตานํ อาวลิ ปนฺติ มุตฺตาวลิฯ หาราสทฺโทปฺยตฺรฯ
จตุกฺกํ ปโกฎฺฐาภรเณฯ ปโกฏฺโฐ นาม กปฺปรสฺสาโธภาโคฯ นี นเย, อุโร, อิยาเทโสฯ วล สํวรเณ, อโย, อนิตฺถี, นิยุโรปิฯ กฎ วสาวรณคตีสุ, ณฺวุฯ ปริ สมนฺตโต หรติ จิตฺตํ ยนฺติ ปริหารกํ, ณฺวุฯ อวาปโกปฺยตฺรฯ
๒๘๖-๒๘๗. ทฺวยํ มุตฺตาทิฆฎิตวลยวิกตฺยาภรเณฯ กา สทฺเท, กณปจฺจโย, กณ สทฺเท วา, ทฺวิตฺตํ, กงฺกณํ, กกิ คตฺยตฺเถ วา, ยุ, กกิ โลเลฺย วา, กงฺกติ เยนาติ กงฺกณํ, กรเณ ยุฯ กรสฺส ภูสา กรภูสา, ถีฯ
ทฺวยํ ขุทฺทฆณฺฎิกายํฯ กึ กุจฺฉิตํ กณตีติ กิงฺกณี, นทาทิฯ กิงฺกิณีติปิ ปาฐนฺตรํ, ตทา ยทาทิฯ ขุทฺทา เอว ฆณฺฎา ขุทฺทฆณฺฎิกา, สกตฺเถ โก, ฆฎ จลเนฯ
ทฺวยํ องฺคุลฺยาภรเณฯ องฺคุลิยํ ภวํ องฺคุลียกํ, อีโย, สกตฺเถ โก, องฺคุลีนมาภรณํ องฺคุลฺยาภรณํฯ อุมฺมิกาปฺยตฺรฯ ตเมวางฺคุลียกํ สากฺขรมกฺขรวนฺตํ ‘‘มุทฺทิกา, องฺคุลิมุทฺทา’’ติ โจจฺจเตฯ มุท โตเส, ณฺวุ, อา, มุทฺทิกา, ผลวิเสเสปฺยยํฯ องฺคุลิยํ ภวา มุทฺทา องฺคุลิมุทฺทาฯ
ทฺวยํ อิตฺถิกฎฺยาภรเณฯ รส สทฺเท, กตฺตริ ยุ, อา, รสนาฯ สาเยว อินีมฺหิ รสนีฯ ‘‘สาเร ธนิมฺหิ รสนํ, ชิวฺหายํ รสนา น โส’’ติ รุทฺโทฯ เมหนสฺส ขสฺส มาลา เมขลาติ นิรุตฺติ, เมหนินฺทฺริยสฺส มาลาตฺยตฺโถฯ กาญฺจี สตฺตกี, สารสนํปฺยตฺรฯ
เอกยฎฺฐิ ภเว กาญฺจี, เมขลา ตฺว’ฎฺฐยฎฺฐิกา;
รสนา โสฬสา เญยฺยา, กลาปา ปญฺจวีสติ [กลาโป ปญฺจวีสโก (จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๑๐๘)]ฯ
ติกํ โสวณฺเณ ปคณฺฑภูสเนฯ ปคณฺโฑ นาม กปฺปรสฺโสปริภาโคฯ เก สทฺเท, อุโร, ยาคโมฯ องฺค คมเนฯ โทฯ พาหุมูลสฺส, พาหุมูเล วา ภวํ วิภูสนํ พาหุมูลวิภูสนํฯ
๒๘๘. จตุกฺกํ อิตฺถิจรณวิภูสเนฯ องฺคทาการํ ปาทภูสนํ ปาทงฺคทํฯ มชิ สทฺทตฺโถ, อีโร, ปาเท กฎกํ ปาทกฎกํฯ อูนํ ปาทํ ปูเรตีติ นูปุโร, วณฺณวิปริยโยฯ ปาทกฎโก จ นูปุโร เจติ กฎกสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺเคปิ ปวตฺตนโต ทฺวนฺทสมาโสฯ ตุลาโกฎิ, หํสโกปฺยตฺรฯ ตุล คติโกฎิเลฺยฯ กุฎิลโกฎิตฺตา ตุลาโกฎิ, ปุเมฯ หํสคติตฺตา หํสโกฯ
๒๘๙. มุขผุลฺลาทโย อลงฺการปฺปเภทา สิยุํฯ มุขผุลฺลํ นาม สุวณฺณมโย มุขาลงฺกาโร, มุเข ผุลฺลตีติ มุขผุลฺลํ, ผุลฺล วิกสเน, ทนฺตาทีสุ สุวณฺณมยาลงฺกาโรปิ มุขผุลฺลเมวฯ อุณฺณตํ สุวณฺณาทิรจิตํ นลาฎาภรณํ, อุปุพฺโพ นมุ นมเนฯ เอตฺถ จ มุขผุลฺลุณฺณตานํ วิเสสํ วิปริยเยนาปีติ วทนฺติฯ คาวีนํ ถนาการตฺตา คตฺถนํ, โอสฺสตฺตํ, ตเมว อุตฺตมตฺตา อุคฺคตฺถนํ, จตุยฎฺฐิโก หารเภโทฯ คมุ คมเน, ณฺวุ, ทฺวิตฺตํ, อสฺสิตฺตญฺจ, คิงฺคมกํ, พาตฺติํสยฎฺฐิโก หารเภโทวฯ อาทินา อทฺธหาโร, มาณวโก, เอกาวลี, นกฺขตฺตมาลาทโย หารเภทา จ สงฺคยฺหนฺติ [อมร ๑๖.๑๐๖]ฯ
๒๙๐. ปชฺชํ วตฺถมตฺเตฯ จิล วสฺสเน, จิลฺยเต อจฺฉาทียเตติ, โณ, ถิยํ เจลีฯ ฉท สํวรเณ, อาปุพฺโพ กรเณ, ยุฯ วส อจฺฉาทเน, วสฺยเต อจฺฉาทียเตติ วตฺถํ, โถฯ ณมฺหิ วาโสฯ ยุมฺหิ วสนํฯ อม คมเน, กรเณ ยุ, อํสุกํ, รํสิปริยาโยปฺยยํฯ อมฺพ สทฺเท, กตฺตริ อโรฯ ปฎ คมเน, กรเณ อ, โสภนเจเลปฺยยํฯ ทุ คมเน, กรเณ โส, ทฺวิตฺตํ, ทุรูปํ อสติ เขปตีติ วา ทุสฺสํ, ทุรูปํ อสติ ทีเปตีติ วา ทุสฺสํ, ทุปุพฺโพ อส ทิตฺติยํ ฯ จล วสเน, อสฺโสตฺตํ, ฬตฺตญฺจฯ สฎ รุชาวิสรณคตฺยาวสาเนสุ, ณฺวุฯ
๒๙๑. ปชฺชํ วตฺถเภเทฯ ตตฺราทิทฺวยํ ทุกูลเขฺย วตฺเถฯ ขุ สทฺเท, โม, ขุมสทฺทา วิกาเร โณ, ขุมาย วิกาโร โขมํ, ขุมา นาม อตสี, ตพฺพกฺกลสมฺภวํ วตฺถํ, วาจฺจลิงฺโคยํฯ กูล อาวรเณ, ทุกฺเขน กุลฺยเตติ ทุกูลํ, ทุเมหิ ชาตํ กูลนฺติ วา ทุกูลํฯ เกจิ ปน ‘‘ทุกูลมฺปิ เอกํ วตฺถนฺตรํ, น โขมนาม’’นฺติ วทนฺติฯ ตํ ‘‘โขม’มฏฺเฎ ทุกูเล จ, อตสีวสเนปิ จ’’, ‘‘โขม’มฏฺเฎ ทุกูเลจา’’ติ นานตฺถสงฺคหติกณฺฑเสเสสุ [นานตฺถสงฺคห ๓.๓.๒๙๕] วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพํฯ โกโส นาม กิมิคพฺโภ, ตโต ชาตตฺตา โกเสยฺยํ, เอยฺโย, ‘‘โกเสยฺยํ กิมิโกโสตฺถ’’นฺติ [อมร ๑๖.๑๑๑] หิ วุตฺตํฯ โกเสยฺยเมว โธตํ ปฎฺฎุณฺณํ นาม, วุตฺตญฺจ ‘‘ปฎฺฎุณฺณํ โธตโกเสยฺย’’นฺติ [อมร ๑๖.๑๑๓]ฯ ปตฺตุณฺณนฺติปิ ปาฐนฺตรํฯ ปฎฺฎุณฺณรฏฺเฐ ชาตตฺตา ปฎฺฎุณฺณนฺติปิ วทนฺติฯ กมุ กนฺติยํ, กมนียตฺตา กมฺพโล, รงฺกุนามกสฺส หริณวิเสสสฺส โลเมนสญฺชาตวตฺถํ [รางฺกวํ วิคโรมชํ (อมร ๑๖.๑๑๑)], อโล, วาคโม จ มชฺเฌฯ วาสทฺโท กมฺพลสทฺทสฺส นปุํสกตฺตํ สมุจฺจิโนติฯ รลฺลโกปิ [อมร ๑๖.๑๑๖] กมฺพลปริยาโยฯ สณ สทฺเท, กตฺตริ อ, สโณ นาม ถิรตฺตโจ เอโก รุกฺขโยนิ, ยสฺส ตเจน เกวฎฺฎาทโย ชาลาทีนิ กโรนฺติ, สณสฺส วิกาโร สาณํ, วตฺถํฯ มิคโลมานิ โกฏฺเฎตฺวา สุขุมานิ กตฺวา กตมมฺพรํ โกฎุมฺพรํ, กุฎ เฉทเน, อุสฺโส, อสฺสุ, โกฎุมฺพรฏฺเฐชาตตฺตา วา โกฎุมฺพรํฯ ภงฺคํ นาม โขมาทีนิ สพฺพานิ เอกชฺฌานิ โวมิสฺเสตฺวา กตวตฺถํ, ภนฺช อวมทฺทเน, อถ วา ภงฺคํ นาม สาณผลํ, ตพฺพิการตฺตา วตฺถํ ภงฺคํ, วุตฺตญฺจ นานตฺถสงฺคเห ‘‘ภงฺคา สาณาขฺยสสฺเสปี’’ติฯ สสฺสสทฺเทน เจตฺถ ผลํ วุตฺตํ, ‘‘รุกฺขาทีนํ ผลํ สสฺส’’นฺติ [อมร ๑๔.๑๕] วจนโตฯ ภงฺคมฺปิ วากมยเมวาติ เกจิฯ วตฺถนฺตรํ วตฺถวิเสโสฯ อาทินา กปฺปาสาทโยปิ คหิตาฯ
๒๙๒-๒๙๓. จตุกฺกํ ปริธานภูเต อโธวตฺเถฯ อโธภาเค วสียเตติ นิวาสนํ, นิสทฺโท อโธภาคสฺส โชตโกฯ วส อจฺฉาทเน, กมฺมนิ ยุฯ พาหุเลฺยน อนฺตเร มชฺเฌ ภวํ อนฺตรียํ, อีโยฯ สมานลิงฺคตฺตา ทฺวนฺโทฯ อนฺตเร ภวํ อนฺตรํ, โณฯ อนฺตเร มชฺเฌ ภโว วาโส อนฺตรวาสโก, สกตฺเถ โกฯ อุปสํพฺยานํปฺยตฺร [อมร ๑๖.๑๑๗]ฯ
ปญฺจกํ อุปริธาเนฯ วร อจฺฉาทเน, ปปุพฺโพ, กมฺมนิ โณ, อุภยตฺราปิ วุทฺธิ, ปาวาโรฯ อุตฺตรสฺมึ เทหภาเค อาสชฺชเตติ อุตฺตราสงฺโค, อา ปุพฺโพ สญฺช สงฺเคฯ อุปริ สํวียเต ปิธียเต พาหุเลฺยนาติ, ยุฯ อุปสํปุพฺโพ วี ตนฺตสนฺตาเนฯ อุตฺตรสฺมึ เทหภาเค ภวํ วิชฺชมานํ อุตฺตรํ, อุตฺตรียญฺจ, โณ, อีโย จฯ สํพฺยานํปฺยตฺรฯ
นวํ วตฺถํ อหตนฺติ มตํ กถิตํ, น หญฺญติ ยํ ปาสาณาทีหีติ อหตํฯ ตนฺตโต อจิรมาหริตํ วตฺถํฯ อนาหตํ, นิปฺปวาณิ, ตนฺตกํปฺยตฺรฯ วุตฺตญฺจ ‘‘อนาหตํ นิปฺปวาณิ, ตนฺตกญฺจ นวมฺพเร’’ติ [อมร ๑๖.๑๑๒]ฯ
ทฺวยํ จิรกาลตฺตา นิทฺทเส ชิณฺณวตฺเถฯ นตฺถิ อนฺโต ทสา ยสฺส นนฺตกํ, สกตฺเถ โกฯ กุจฺฉิโต ปโฎ กปฺปโฎ, กปฺป วิตกฺเก วา, อโฎฯ ทฺวยํ อถิรวตฺเถ, ชิณฺณวสนํ อถิรํ วตฺถํฯ ‘‘ปฎ’’อิติ จรติ โผฎตีติ ปฎจฺจรํ, ปฎจฺจรเมว ปฬจฺจรํ, ฬตฺตํฯ
๒๙๔. ทฺวยํ โกฎิกาทิสนฺนาเห, โจเฬ จฯ กจ พนฺธเน, อุโก, นิคฺคหีตาคโม จฯ วาณํ สรํ วารยตีติ วารวาโณ, กมฺมนิ โณ, อภิธานโต วารสฺส ปุพฺพนิปาโต, อนิตฺถิยเมเตฯ วตฺถสฺส อวยเว ทสาสทฺโท อิตฺถีฯ ‘‘ทสา วตฺยมวตฺถายํ, วตฺถํเส พหุมฺหิ ทฺวิสู’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๑๑๔] รภโสฯ ทา เฉทเน, กมฺมนิ โส, รสฺโสฯ
อุตฺตมงฺคมฺหิ สีเส โย กญฺจุโก สุวณฺณาทิมโย, โส ‘‘นาฬิปตฺโต’’ติ กถิโตฯ นาฬิปตฺโต ตํสณฺฐาโน สุวณฺณาทิปโฎ นาฬิปตฺโตฯ สีสกํ, สิริยํ, สิโรหนฺติปิ ตสฺส นามานิฯ
๒๙๕. ติกํ ทีฆตฺเตฯ อาปุพฺโพ ยมุ อุปรเม, โณฯ อา ภุโส ยาติ คจฺฉตีติ วา อายาโม, ยา คติปาปุเณสุ, โมฯ ทีฆสฺส ภาโว ทีฆตาฯ รุห ชนเน, โณฯ
ทฺวยํ วิตฺถาเรฯ วตฺถวิสเย ‘‘โอสาโร’’ติ รูเฬฺหฯ สมนฺตโต นยฺหตีติ ปริณาโห, นห พนฺธเน, โณฯ วิตฺถาเรน สรณํ วิสาโร, โส เอว วิสาลตาฯ
๒๙๖. จตุกฺกํ จีวเรฯ อรหตํ ธโช อรหทฺธโช, รูฬฺหิยา ตทญฺญจีวเรสุฯ กสาเยน, กสาเวน จ รตฺตํ กาสายํ, กาสาวญฺจ, สมานลิงฺคตฺตา ทฺวนฺโทฯ จิ จเย, อีวโรฯ วตฺถขนฺเธหิ จียเตติ จีวรํฯ
มณฺฑลาทโย ตทงฺคานิ สมูหภูตสฺส จีวรสฺส อวยวานิฯ มฑิ ภูสายํ, อโล, มณฺฑลํฯ จีวรปริยนฺโตยํ มหาปถวิยา จกฺกวาฬปพฺพโต วิย จีวรสฺส สมนฺตโต ติฎฺฐติฯ วิวฏฺโฎ นาม จีวรมชฺฌคตมคฺโค, โส หิ วิสุํ วิสุํ วฎฺฎตีติ วิวฏฺโฎติ วุจฺจติ, วฎฺฎ อาวฎฺฎเนฯ กุสิ นาม มคฺคานํ มชฺฌคตวตฺถขณฺฑํ, กุส เฉทเน, กมฺมนิ อิ, กุสิ, ปุมิตฺถิยํฯ
๒๙๗. ผลาทีนํ ยานิ จตฺตาริ สนฺติ, เอตา วตฺถสฺส โยนิโย การณานิ ตโต ตทุปฺปตฺติโตฯ กปฺปาสิกํ วตฺถํ ผาลํ นาม ผลวิการตฺตา, วิกาเร โณ, ตีสุฯ ยถา – ผาโล ปโฎ, ผาลา เจลี, ผาลํ วตฺถํฯ โขมาทโย ปน ปฎา ตจพฺภวา ตจโต สญฺชาตาฯ
๒๙๘. โกเสยฺยํ วตฺถํ กิมิชํ นามฯ มิคโลมมยนฺตุ กมฺพลํฯ ทฺวยํ พฺยวธายกปเฎ, กณฺฑปเฎปีติ เกจิฯ สมานตฺถา เอเต ทฺเว ตุลฺยตฺถาตฺยตฺโถฯ ชุ คติยํ, ภูวาทิ, ชุ พนฺธเน วา, ยุ, อนกาเทโส, สา อิตฺถีฯ ติโร กรียติ ปิธียติ ยาย, สา ติโรกรณี, ยุฯ ปติสีราปฺยตฺรฯ ปติปุพฺโพ สิ พนฺธเน, โรฯ
๒๙๙. ทฺวยํ อุปริพนฺธปเฎ, อถสทฺโทตฺร ลิงฺคาทิโชตโกฯ อุทฺธํ โลจเต พนฺธียเตติ อุลฺโลจํ, ลุจ ทสฺสเนฯ จนฺทาตเป วิตนฺยเตติ วิตานํ, ตนุ วิตฺถาเร, โณ, จุราทิฯ ทฺวยมฺปิ ปุนฺนปุํสกนฺติ อีริตํ กถิตํฯ
ทฺวยํ สินาเนฯ นห โสเจ, กรเณ ยุ, สินา โสเจ, กรเณ ยุ, ‘‘สินาเน’’ติ สตฺตมฺยนฺตํ ปทํฯ ทฺวยํ กุลฺยาทินา [กุฎฺยาทินา (ก.), กุชฺชนาทินา (นิสฺสย), กุงฺกุมหลิทฺทาทินา (จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๑๒๑)] องฺคนิมฺมลีกรเณฯ อุพฺพตฺตียเต วิสารียเต มลมเนเนติ อุพฺพตฺตนํ, วตุ วตฺตเน, ภูวาทิฯ มชฺช สุทฺธิยํ, ยุฯ สมนฺติ ทฺวยมิทํ สมานตฺถํฯ
๓๐๐. ติกํ นลาฎกเต จิตฺตเกฯ ติลกากติ ติลโกฯ จิตฺตกากติ จิตฺตกํฯ จกาเรน ตมาลปตฺตากติ ตมาลปตฺตํ ฯ สามญฺเญน วิเสสกํ, อุโภ วิเสสกติลกา อนิตฺถี, เสสทฺวยํ นปุํสกํ [อมร ๑๖.๑๒๓]ฯ
ติกํ จนฺทเน, จทิ หิลาทเน, หิลาทนํ สุขาปนํ, ยุฯ คนฺธานํ สาโร อุตฺตโม คนฺธสาโร, คนฺธยุตฺโต สาโร ถิรํโส วา คนฺธสาโรฯ มลยทีปคิริมฺหิ ชายตีติ มลยโชฯ ภทฺทสิรีปฺยตฺรฯ
๓๐๑. ติกํ ปีตจนฺทเนฯ ‘‘โคสีส’’อิติ ปพฺพเต มลเย เทเส ชาตํ โคสีสํ, โค วิย ชลํ วิย สีตนฺติ วา โคสีตํ, ตเทว ตสฺส สการํ กตฺวา โคสีสํฯ ติลปณฺณปฺปมาณปณฺณยุตฺตตาย เตลปณฺณิกํฯ มนํ หรตีติ หริ, ตเมว จนฺทนนฺติ หริจนฺทนํฯ ปีตสารุ, สุสีตํปฺยตฺรฯ โคสีสาทโย ตโย ปุเม, นปุํสเก จ วตฺตนฺติฯ
จตุกฺกํ รตฺตจนฺทเนฯ ติลปณฺณปฺปมาณปณฺณยุตฺตตาย ติลปณฺณีฯ ปุริเมน เภทกรณตฺถํ น วุทฺธิฯ ปตฺตมงฺคมสฺเสติ ปตฺตงฺคํ, ขุทฺทปณฺณตาย อปฺปธานปตฺตมิจฺจตฺโถฯ ‘‘องฺคํ คตฺตนฺติ โกปาย-ปตีเกสฺวปฺปธานเก’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ รญฺช ราเค, เหตุกตฺตริ ยุฯ รตฺตวณฺณตาย รตฺตญฺจ ตํ จนฺทนญฺเจติ รตฺตจนฺทนํ, อมรโกเส ปน ‘‘โคสีสาทีนิ รตฺตจนฺทนนฺตานิ วิเสเส วตฺตนฺตี’’ติ [อมร ๑๖.๑๓๑] วุตฺตานิฯ ตตฺร โคสีสสฺส ยถาวุตฺโตเยวตฺโถฯ ธวลํ, สุสีตลํ, จนฺทนํ, เตลปณฺณิกํ มลยปพฺพตเทสชเมวฯ หริ มณฺฑูโก, ตทากาเร ปพฺพเต ชาตํ จนฺทนํ หริจนฺทนํฯ ปกฺกมฺพผลคนฺธิ ปีตวณฺณํฯ ติลปณฺณีปตฺตงฺคานิ รตฺตจนฺทนสทิสสฺส รตฺตสารสฺส เอกสฺส จนฺทนสฺส นามานิฯ
ทฺวยํ รตฺตจนฺทเนฯ อถ วา ติลปณฺยาทีนิ จตฺตาริ โลหิตจนฺทนสทิสสฺส รตฺตสารสฺส เอกสฺส จนฺทนวิเสสสฺส นามานิฯ กุจนฺทนํปฺยตฺรฯ ‘‘ปตฺตงฺคํ รญฺชนํ รตฺตํ, ปตฺรงฺคญฺจ กุจนฺทน’’นฺติ รตนมาลายํฯ
๓๐๒. ทฺวยํ วณิชาทีนํ ‘‘กาเฬยา’’อิติ รูเฬฺหปีตกฏฺเฐฯ กาฬวณฺณํ อนุสรติ สีเลนาติ กาฬานุสารี, กาฬวณฺณชนโกตฺยตฺโถฯ กาฬํ ชเนตีติ กาฬิยํ, ‘‘กาฬียกนฺตุ กาเฬยํ, วณฺณทํ กนฺติชาสก’’นฺติ [ชาสกํ กนฺติทายกํ (จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๑๒๖)] พฺยาฑิฯ
ติกํ อครุสามญฺเญฯ ลู เฉทเน, โหฯ ลหุนามตฺตา อครุฯ รสฺส ลตฺเต อคลุ, ทฺวยํ ปุเมฯ วํสิกํ, ราชารหํ, กิมิชํ, โชงฺคกํปฺยตฺรฯ
อสฺมึ อครุมฺหิ กาเฬ สติ ‘‘กาฬาครู’’ตฺยุจฺจเตฯ มลฺลิกาปุปฺผคนฺธิ อครุ ปน มงฺคลฺโยจฺจเตฯ
ทฺวยํ สลฺลกีทเวฯ ตุรุกฺโข วุตฺโตฯ ปิฑิ สงฺฆาเต, ณฺวุฯ สิหโล, ยาวโณปฺยตฺรฯ
๓๐๓. ทฺวยํ มิคนาภิยํฯ กตฺถ สิลาฆายํ, อูโร, นทาทิ, สกตฺเถ โกฯ มิคสฺส มโท มิคมโท, มิโค มรติ เยนาติ วา มิคมโร, โส เอว มิคมโทฯ
ทฺวยํ กุฏฺเฐฯ กุฎ เฉทเน, โฐ, โต วา, ‘‘กุฎาทีหิ โฐ’’ติ โฐ, กุฎฺฐํ, โรคเภเทปิฯ อตฺตโน ฉายูปคเต อเช ปาเลตีติ อชปาลกํ, ณฺวุฯ ปาริภาพฺยํ, ปากลํ [ผาลกี (ก.)], อุปฺปลํ, วาปฺปํปฺยตฺรฯ
ทฺวยํ ปิฑงฺเคฯ โรคํ ลุนนฺโต องฺคติ คจฺฉตีติ ลวงฺโคฯ เทวานํ กุสุมํ ปุปฺผํ เทวกุสุมํฯ สิริสญฺญํปฺยตฺรฯ
ทฺวยํ กุงฺกุเมฯ กสฺมีรรฏฺเฐ ชาตํ กสฺมีรชํฯ อคฺคิสิขํ, วรํ, วลฺลีกํ, ปีตนํ, รตฺตสงฺโกจํ, ปิสุนํ, ธีรํ โลหิตจนฺทนํปฺยตฺรฯ
๓๐๔. ทฺวยํ ธุนเกฯ ยกฺเขหิ กโต ธูโป ยกฺขธูโป, ยกฺโข เทโวฯ สชฺชรุกฺขสฺส สิเลโส สชฺชุลโสฯ อสฺสุ, สิโลโป, เอสฺสตฺตญฺจ, สชฺชสฺส รโส ทโว สชฺชุลโส, อสฺสุ, ลตฺตญฺจฯ สชฺชรโสติปิ ปาโฐฯ ราโล, สพฺพรโส, พหุรูโปปฺยตฺรฯ
ติกํ ตกฺโกเลฯ ตกฺก วิตกฺเก, โอโลฯ กุล สงฺขฺยาเน, ณฺวุฯ โกสยุตฺตํ ผลเมตสฺสาติ โกสผลํฯ ทฺวยํ ชาติผเลฯ โกสสหิตํ ชาติผลเมตสฺสาติ ชาติโกสํฯ ชาติผลเมตสฺส, น กิตฺติมนฺติ ชาติผลํฯ
๓๐๕. ปชฺชทฺธํ กปฺปูเร, ฆโน หุตฺวา สรตีติ ฆนสาโรฯ อพฺภมิว สิตํ สิตพฺโภ, อภิธานโต ปุพฺพนิปาโต, กปฺป สามตฺถิเย, อูโรฯ จนฺทสญฺโญ, หิมวาลุโก, หิมาวฺหโยปฺยตฺรฯ
ปชฺชทฺธํ ลาขายํ, อา ภุโส รตฺตํ กโรตีติ อลตฺตโก, ลตฺตํ, กฺวิฯ ยุ มิสฺสเน, ณฺวุฯ ลาข โสสเน, อ, ลา อาทาเน วา, โขฯ ชน ชนเน, ตุ, นโลโปฯ ทุมามโยปฺยตฺรฯ
๓๐๖. ทฺวยํ สรลทฺทเวฯ สิริยา ลกฺขิยา อาวาโส สิริวาโสฯ สรลนามกสฺส รุกฺขสฺส ทโว รโส สรลทฺทโวฯ ปายโส, วกธูโป, สิริเวฏฺโฐปฺยตฺรฯ ‘‘สิริวาเส ปรมนฺเน จ, ปายโส สมฺมโต ปุเม’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๖.๑๒๙] รุทฺโทฯ ทฺวยํ อญฺชเนฯ อญฺชุ พฺยตฺติมกฺขนคติกนฺตีสุ, ยุฯ กชฺช พฺยสเนฯ กชฺชติ โรคนฺติ กชฺชลํ, อโลฯ
ทฺวยํ คนฺธคาหาปนจุณฺเณ, วส หึสตฺโถ, วสติ ทุคฺคนฺธนฺติ วาโส, โณ, วาส อุปเสวายํ วา, วส นิวาเส วาฯ โส เอว จุณฺณํฯ ยุช โยเค, กมฺมนิ โณ, วาโส เอว โยโค วาสโยโคฯ ทฺวยํ วิเลปนมตฺเตฯ วณฺณ วณฺณกฺริยาวิตฺถารคุณวจเนสุ, จุราทิฯ วณฺณยตีติ วณฺณกํฯ ณฺวุฯ ลิป อุปเทเหฯ วิเลปียเตติ วิเลปนํ, กมฺมนิ ยุฯ
๓๐๗. โย คนฺธมาลฺยธูปาทีหิ วตฺถตมฺพุลาทีนํ สงฺขาโร, ตํ ‘‘วาสน’’มิตฺยุจฺจเต, วาส อุปเสวายํ, วาสียเต สงฺขรียเตติ วาสนํ, ยุฯ
ติกํ ปุปฺผทาเมฯ มา มาเน, โล, มล ธารเณ วา, อฯ มาโลว มาลฺยํฯ ทม คติยํ, ปุปฺผานิ ทมนฺตฺยตฺเรติ ปุปฺผทามํ, ปุปฺผานํ ราสิกรณฎฺฐานมิจฺจตฺโถฯ ทา ลวเน วา, โมฯ อมรโกเส ปน ‘‘มาลามาลฺยานิ มุทฺธนิ ปวตฺตาย มาลาย นามานี’’ติ [อมร ๑๖.๑๓๕] วทติฯ มาลมาลฺยสทฺทา ปุปฺเผปิ, ‘‘มาลา มาลฺยํ ปสุเน’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ ทฺวยํ คนฺธคฺคาหิเต วตฺถาโทฯ ภู สตฺตายํ, กมฺมนิ โต, วุทฺธาทิฯ วาสาเปติ คนฺธํ คาหาเปติ ยนฺติ วาสิตํ, วส นิวาเส, กมฺเม โต, ตีสุ, ยถา – ภาวิโต ปโฎ, ภาวิตา เจลี, ภาวิตํ วตฺถํฯ วาสิโต, วาสิตา, วาสิตํ วตฺถํฯ
๓๐๘. ปญฺจกํ มุทฺธมาลายํฯ ตสิ อลงฺกาเร, ภูวาทิฯ อุทฺธํ ตสียเตติ อุตฺตํโสฯ สิขายํ ชาโต เสขโร, โรฯ มุทฺธํ อวติ รกฺขตีติ อเวฬา, อว รกฺขเณ, เอโล, ฬตฺตํฯ ‘‘อาเวฬา’’ติปิ ปาโฐ, ทีฆตฺตํฯ เสขโร จ อาเวฬา จาติ ทฺวนฺโทฯ มุทฺธนิ อลงฺกตํ มาลฺยํ มุทฺธมาลฺยํ, ตสฺมึฯ อวปุพฺโพ ตสิ อลงฺกาเร, อุทฺธํ ตสียเตติ อวตํโส, โส เอว วฎํสโก, สกตฺเถ โก, ตสฺส โฎ, อเนกตฺถตฺตา อุปสคฺคนิปาตานํ อุทฺธํภาวโชตโก เจตฺถ อวสทฺโทติ ตโถตฺตํฯ
ติกํ เสยฺยายํฯ สยนฺตฺยสฺสํ เสยฺยา, โยฯ สยนฺตฺยตฺเรติ สยนํ, เสนญฺจฯ อุภยตฺรปิ อธิกรเณ ยุ, อิสฺเส, เอ อย, อิตรตฺร เอตฺตํ, ‘‘วา ปโร อสรูปา’’ติ อโลโป จ, สยนีปฺยตฺรฯ
ทฺวยํ มญฺเจฯ ปริปุพฺโพ อกิ ลกฺขเณ, โณ, อิโลโป, รสฺส ลตฺตํฯ มจิ ธารโณจฺฉายปูชเนสุ, ภูวาทิ อ, สกตฺเถ โกฯ ขฎาปฺยตฺร, ขฎฺยเต อากงฺขเต สยนตฺถิเกหีติ ขฎา, ขฎ อากงฺขายํฯ
๓๐๙. ทฺวยํ มญฺจาธาเรฯ มญฺจสฺส อาธาโร มญฺจาธาโรฯ ปฎิปชฺชติ ปวตฺตติ เสยฺยา เยน, โส ปฎิปาโทฯ มญฺจงฺเค มญฺจาวยเว อฎนิสทฺโท อิตฺถิยํ, อฎ คมนตฺโถ, อนิ, ยุ วา, นทาทิ, รสฺโสฯ
๓๑๐. กุฬีรปาทาทโย อิเม จตฺตาโร มญฺจนฺตรา มญฺจเภทา สิยุํฯ ตตฺถ กุฬีโร กกฺกฎโก ตสฺส สณฺฐานปาทตฺตา กุฬีรปาโทฯ อฎนิยํ อาหจฺโจ, อาหจฺจ วา ปาโท ติฎฺฐติ ยสฺสาติ อาหจฺจปาโท, ปุพฺพปกฺเข ‘‘ริจฺจา’’ติ โยควิภาเคน ริจฺจปจฺจยนฺโต อาหจฺจสทฺโท, ปรปกฺเข ตุ ตฺวาปจฺจยนฺโต, ยสฺส อฎนิฉิทฺเท ปาโท ปวิสิตฺวา ติฎฺฐติ, โส อาหจฺจปาโทฯ มส อามสเน, อาโร, สกตฺเถ โกฯ ยสฺส ปาทจฺฉิทฺเท อฎนิ ปวิสิตฺวา ติฎฺฐติ, โส มสารโกฯ พุนฺเทน ปาเทน สห เอกาพทฺธา อฎนิ ยสฺส โส พุนฺทิกาพทฺโธ, เอการสฺสิตฺตํฯ เอตฺถ จ มชฺเฌ ทฺวินฺนํ มญฺจานํ ลกฺขณํ วิปริยเยนาปิ วทนฺติฯ
๓๑๑. ทฺวยํ สีสาธาเรฯ วิเสเสน สีสํ วหตีติ พิพฺโพหนํ, ยุ, พตฺตํ, อสฺโสตฺตญฺจฯ อุปธียเต สีสาสนํ กรียเตติ อุปธานํ, ยุ, ธา ธารเณฯ
ติกํ สามญฺญปีเฐฯ ปีฐ หึสาสํกิเลเสสุ, ภูวาทิ, ณฺวุ, อาฯ ยทาทินา เก ปจฺจเย อิตฺถิกตากาเร ปเร ปุพฺโพ อกาโร อิการมาปชฺชเต, ‘‘เก’’ติ กึ? เจตนาฯ ‘‘ปจฺจเย’’ติ กึ? พกาฯ ‘‘อิตฺถี’’ติ กึ? ปาจกาฯ ‘‘กต’’อิติ กึ? วุตฺตกมฺมา, กมฺมปจฺจโยยํ, ตปจฺจเย ปีฐํ [โมคฺคลฺลาน ๔.๑๔๒ สุตฺตมฺปิ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ อาสเต อสฺมินฺติ อาสนํฯ
ทฺวยํ อุตฺตมารหปีเฐฯ กุจ สํปจฺจนโกฎิลฺยปติถมฺภวิเลขเนสุ, โฉฯ ภทฺทํ กลฺยาณํ ปีฐํ ภทฺทปีฐํฯ คชทนฺตาทิมยเกสมชฺชนิยมฺปิ ทฺวยมิทมาหุฯ ตทา ปสาธนี, กงฺกติกาปฺยตฺรฯ ปีฐนฺตเร ทีฆปีเฐ อาสนฺที มตาฯ สท วิสรณคตฺยาวสาเนสุ, นทาทิ, พินฺทาคโม จฯ
๓๑๒. อายามวิตฺถารวเสน มหนฺโต อาสนปฺปเภโท ‘‘โกชโว’’ติ มโต, กุชุ เถยฺยกรเณ, โณ, กุยํ ปถวิยํ ชวตีติ วา โกชโว, ชุ คติยํฯ ทีเฆน โลเมน ยุตฺโต อาสนปฺปเภโท ‘‘โคนโก’’ติ มโต, คุ สทฺเท, ยุ, สกตฺเถ โก, อุสฺโสตฺตํฯ
ทฺวยํ อตฺถรเณฯ มิคโลมปุณฺณตาย ชาตํ อุณฺณามยํฯ ถร สนฺถรเณ, ปาทิปุพฺโพว, น กทาจิปิ ปาทิรหิโต, อา ภุโส ถรียเตติ อตฺถรณํ, ยุฯ
ทฺวยํ สํสิพฺพนจิตฺตเกฯ จิตฺตรูปมสฺสตฺถีติ จิตฺตกํฯ พาหุเลฺยน น อิการาคโมฯ วาเนน สํสิพฺพเนน สญฺชาตํ จิตฺตรูปมสฺสาติ วานจิตฺตกํ, สกตฺเถ โกฯ
๓๑๓. ทฺวยํ นิรนฺตรปุปฺผปเฎฯ ฆนํ สนฺธิภูตํ ปุปฺผรูปเมตฺถาติ ฆนปุปฺผํฯ ปฎลเมติสฺสาตฺถีติ ปฎลิกา, อิโกฯ ทฺวยํ พหุมุทุโลเม เสตวตฺเถฯ สิ เสวายํ, สิวตฺถิเกหิ เสวียเตติ เสโต, โตฯ ปฎ คมเน, ณฺวุ, ปฎิกา, อทฺเธนฺทุปาสาเณปิฯ
ทฺวีสุปิ ปริยนฺเตสุ ยสฺสา ทสา สนฺติ, สา อุทฺทโลมี, อุทิตํ ทฺวีสุ โลมํ ทสา ยสฺสา สา อุทฺทโลมี, อิสฺสตฺตํ, ทฺวิตฺตญฺจฯ เอกสฺมึ ปริยนฺเตเยว ทสา ยสฺสา เอกนฺตโลมี, เอกสฺมึ อนฺเต ปริยนฺเต โลมํ ทสา ยสฺสาตฺถีติ เอกนฺตโลมี, อุทฺทโลมี จ เอกนฺตโลมี เจติ อุทฺทโลมิเอกนฺตโลมิโน, ‘‘ปทานํ สนฺธิ วตฺติจฺฉาโต, น สมาสนฺตรเคสู’’ติ วุตฺเตปิ คาถาภาวโต ฉนฺโทหานิภยา วิสนฺธิฯ ยตฺถ ปน คาถายมฺปิ [อคาถายมฺปิ (?)] วิสนฺธิ ‘‘ธมฺมสํวณฺณนาย’นฺติอาทิมาหา’’ตฺยาทีสุ, ตตฺถ กถนฺติ? ‘‘น สมาสนฺตรงฺเคสู’’ติ อิมสฺสานิจฺจตฺตา ตตฺถาปิ น โทโส, ‘‘เนน นิทฺทิฎฺฐมนิจฺจ’’นฺติ หิ ปริภาสิตํ [นฆฎิตํ อนิจฺจํ (ปริภาเสนฺทุเสขร ๙๗)]ฯ
๓๑๔. ตเทว ยถาวุตฺตทฺวยเมว โสฬสนฺนํ อิตฺถีนํ นจฺจโยคฺคํ นจฺจสฺส โยคฺยฎฺฐานภูตํ ‘‘กุตฺตก’’มิตฺยุจฺจเตฯ หิ ปทปูรเณฯ ‘‘นจฺจโยคฺยมฺหี’’ติปิ ปาโฐ, ตทา ภาวสตฺตมีฯ กโรนฺติ เอตฺถ นจฺจนฺติ กุตฺตกํ, กร กรเณ, โต, อสฺสุ, ภุชาทิ, สกตฺเถ โกฯ
สีหาทิรูเปหิ วิจิตฺตรูปํ วตฺถํ, อาสนํ วา วิกติกา นาม ภเว, เอกสฺเสว หิ กตฺตุโน ปกติวิกติสงฺขาตาวตฺถาวเสน ทฺวิตฺตํ, วตฺติจฺฉาวเสน ลิงฺคสงฺขฺยาวิภตฺติเภทญฺจ โหติ, ยถา – มนุสฺสา ยกฺขภตฺตํ อเหสุํ, สตฺตปฺปกรณานิ อภิธมฺโม นาม ภวนฺติ, เทวทตฺโต รชฺชํ ปาปุณาตีติฯ ยตฺร หิ ปกติยา วา วิกติยา วาติ ทฺวินฺนมฺปิ วุตฺตตา สิยา, ตตฺร วาจโก ปกติยาเยว สงฺขฺยํ คณฺหาติ, เนตรสฺส ตนฺนิสฺสิตภาเวนาปฺปธานโต [กจฺจายนสาเร ๖-๗ คาถาสุ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ ยทา ปน ปกติยา สมฺพนฺธาทิภาวํ วตฺตุมิจฺฉติ, ตทา อตฺตนา วตฺตพฺพสฺส อญฺญตฺถสฺสาภาวา วิกติปฺยุจฺจเต วาจเกน, ยถา – เทวทตฺตสฺส รชฺชํ ปาปุณาติ, อิธ ปน ลิงฺคเภเทเนว วุตฺตํ ‘‘จิตฺตํ วิกติกา ภเว’’ติฯ วิกรียเตติ วิกติฯ
๓๑๕. กฎฺฎิสฺสโกเสยฺยสงฺขาตานํ ทฺวินฺนมตฺถรณานํ กรณปฺปการํ ทสฺเสตุํ อริยาสามญฺญมาห ‘‘กฎฺฎิสฺส’’มิจฺ จาทิฯ โกสิยกฎฺฎิสฺสมยํ โกสิยสุตฺตกฎฺฎิสฺสวาเกหิ ปกตมตฺถรณํ กฎฺฎิสฺสํ นาม, วิรูเปกเสสวเสน โกสิยญฺจ กฎฺฎิสฺสญฺจ กฎฺฎิสฺสานิ, เตหิ ปกตํ อตฺถรณํ กฎฺฎิสฺสํฯ โกสิยสุตฺเตน ปกตนฺตุ อตฺถรณํ โกเสยฺยํ นามฯ รตนปติสิพฺพิตนฺติ อิทํ ทฺวินฺนมฺปิ วิเสสนํ, อตฺถรณญฺจ อิติ กมา กมโต ‘‘ภเว’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํฯ อตฺถรณสทฺทสฺสานุณฺณามเยสฺวปิ ปวตฺตนโต เอตฺถาปิ ‘‘อตฺถรณ’’นฺติ วุตฺตํ, ยถา – สุตฺตํ กมฺมนฺติฯ เอตฺถ จ จกา โร ปาทนฺตตฺตา ครูสุ คณฺหิตพฺโพ, เตเนว หิ สตฺตปญฺญาสมตฺตา ปริปุณฺณา โหนฺติ, อริยาย หิ ปฐมปาเท ทฺวาทสมตฺตา, ตถา ตติเย, ทุติเย อฎฺฐารส, จตุตฺเถ ปนฺนรสมตฺตาติ สมฺปิณฺฑิตา สตฺตปญฺญาสมตฺตา โหนฺติฯ
๓๑๖. ติกํ ทีเปฯ ทีป ทิตฺติยํ, ทิวาทิฯ ทิปฺปตีติ ทีโป, โณฯ ‘‘ปทีโป’’ติ อญฺญปทนิวตฺตนตฺถํ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ ชุติ ทิตฺติยํ, ภูวาทิ, โณฯ
ทฺวยํ อาทาเสฯ ‘‘ปุเม ตู’’ติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํฯ อาทิสฺสเต อสฺมินฺติ อาทาโส, โณ, อาปุพฺโพ ทิส เปกฺขเน, อิสฺสาฯ ทิปฺปติ เอตฺถาติ ทปฺปโณ, ยุ, อิสฺสตฺตํฯ มกุโรปฺยตฺรฯ
ทฺวยํ จมฺมมยกีฬาคุฬเกฯ วาสภวเนหิ ยุวตีหิ สห กีฬาสมฺภวา เญยฺยา, ตปฺปกฺกเมนสฺสาภิธานํฯ คุฑิ เวธเน, ณุโก, อุสฺเส, คุทฺท กีฬายเมว วา, ตทา ทสฺส ณฺโฑฯ กทิ อวฺหาเน โรทเน จ, ณุโก, กุทฺท กีฬายเมว วา, อุสฺสตฺตํ, ปุพฺพทสฺส โนฯ
ทฺวยํ พีชนีมตฺเตฯ วฎิ วิภาชเน, ตาลวณฺเฎหิ กตตฺตา ตาลวณฺฎํฯ วณฺฎํ นาม พีชนาทิกรณตฺถํ วิสุํ ภาชิโต ตาลปตฺตาวยโว, ตาลวณฺฎสทฺทสฺส ยถาวุตฺตวจนตฺถโยเคปิ สติ สญฺญาสทฺทตฺตา พีชนีสามญฺเญ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ ยทา ปน ตาลวณฺเฎหิ กตพีชนิเมว วตฺตุมิจฺฉติ, ตทา เอเกน ตาลสทฺเทน วิเสเสตฺวา ‘‘ตาลตาลวณฺฎ’’นฺติ วตฺตพฺพํฯ ยถา – ติลสฺส เตลํ, สุคตสฺส สุคตจีวรนฺติฯ พิชนฺติ วายุนา โยชยนฺติ ยาย , สา พีชนี, ยุ, นทาทิ, ยุช โยเค, ยสฺส โว, อุสฺสี, วช คติยํ วา อสฺสีฯ พฺยชนํปฺยตฺรฯ
๓๑๗. ทฺวยํ จงฺโกฎเกฯ กุฎ เฉทเน, สกตฺเถ โกฯ กรฑิ ภาชนตฺเถ, โกฯ ทฺวยํ กปฺปูราทิสมฺปุเฎ [สรูปกาทิสมฺปุเฎ (ก.)]ฯ สมุคฺคจฺฉตีติ สมุคฺโค, กฺวิฯ ปุฎ สํสิเลสเน, ภูวาทิ, อฯ
ปชฺชทฺธํ เมถุเนฯ คามวาสีนํ ธมฺโม อาจาโร คามธมฺโม, คามสทฺเทน เจตฺถ คามวาสิโน วุตฺตา, ยถา ‘‘คาโม อาคโต’’ติฯ อสตํ อสปฺปุริสานํ ธมฺโม, สทฺธมฺมปฎิปกฺขตฺตา วา อสทฺธมฺโมฯ พฺยย ขเย, พฺยยติ พลเมเตนาติ พฺยวาโย, มชฺเฌ วาคโม, อถ วา วิคโต อโย วุฑฺฒิ ตสฺมาติ อวาโย, อติสโย อวาโย พฺยวาโยฯ มิถุนานํ อิตฺถิปุริสานํ สมานจฺฉนฺทานํ อาจาโร เมถุนํ, ตทญฺเญสุ อุปจาโร, รมุ รมเน, ภาเว, กรเณ วาติฯ
๓๑๘. จตุกฺกํ วิวาเหฯ วห ปาปุเณ, โณฯ อุปปุพฺโพ ยมุ อุปรเม, อฯ อญฺญมญฺญสฺส ปาณิโน คหณํ ปาณิคฺคโหฯ นี นเย, อฯ อุพฺพาโห, ปาณิปีฬนํปฺยตฺรฯ
ธมฺมกามตฺถา ตโย วคฺคา วุจฺจนฺเตฯ อาคมนิทฺทิฏฺโฐ สมาจาโร ธมฺโมฯ วิสยวิสยิสนฺนิปาตชํ สุขํ กาโมฯ สพฺโพปกรณํ อตฺโถฯ สโมกฺขกา โมกฺขสหิตา ธมฺมกามตฺถา จตุพฺพคฺโค วุจฺจนฺเตฯ ติวคฺเคน วิสํยุตฺโต โมกฺโข นิพฺพานํฯ ตุลฺยพเลหิ ปน ธมฺมาทีหิ จตูหิ ปธาเนหิ จตุภทฺร [อมร ๑๗.๕๗] มุจฺจเตฯ
๓๑๙-๓๒๐. ทฺวยํ ขุชฺเชฯ กุจฺฉิตํ วชฺชตีติ ขุชฺโช, กสฺส โข, วโลโป, โณฯ คฑิ นินฺทายํ, อุโลฯ
ติกํ รสฺสสรีเร ปุคฺคเลฯ รส สทฺเท, โสฯ พฺยามปฺปมาณํ น ลาตีติ วามโน, เนรุตฺโตฯ รสฺโส จ วามโน เจติ ทฺวนฺโทฯ ลกุฑิ วามนตฺเถ, อ, สกตฺเถ โก, ลกุ วิย ฆฎิกา วิย เฑติ ปวตฺเตตีติ วา ลกุณฺฑโกฯ
ปญฺจกํ ปงฺคุฬชเนฯ ปเรน องฺคตีติ ปงฺคุโฬ, อุโลฯ ปีเฐน สปฺปติ สีเลนาติ ปีฐสปฺปี, สปฺป คมเน, อุปจฺจเย ปงฺคุ, ทฺวีสุฯ ฉินฺโน คมนาทิอิริยาปโถ ยสฺสาติ โส ฉินฺนิริยาปโถฯ วิคตา อกฺขสทิสา ชงฺฆา ยสฺสาติ ปกฺโข, ยถา หิ รถสฺส อกฺเข ภินฺเน คมนํ น สิชฺฌติ, ตเถว ตสฺสาปิ อกฺขชงฺฆาย ภินฺนายาติ โอปมฺมสํสนฺทนํฯ
ทฺวยํ ขญฺเชฯ ขชิ คติเวกเลฺย, ภูวาทิ, ขญฺชตีติ, อฯ โขฑิ คติปฎิฆาเต, โกฯ
ทฺวยํ อวากฺเยฯ วตฺตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา มิคสทิโสติ มูโค, อิสฺสูฯ สุญฺญํ วโจ ยสฺสาติ โส สุญฺญวโจฯ
หตฺถาทิวงฺโก ปุริโส ‘‘กุณี’’ตฺยุจฺจเตฯ กุณนํ กุโณ หตฺถาทิเวกลฺยํ, ตเมตสฺสตฺถีติ กุณี, อถ วา กุณ สงฺโกจเน, อี, กุจฺฉิตํ นยตีติ วา กุณี, ณตฺตํ, ‘‘หตฺเถน กุณี, ปาเทน กุณี’’อิจฺจาทิปโยคาฯ ทฺวยํ อปางฺคทสฺสเน ชเนฯ วล สํวรเณ, อิโรฯ กุจฺฉิตํ กโรตีติ เกกโร, อุสฺเสฯ
๓๒๑. ทฺวยํ นิกฺเกสสีเสฯ นิกฺเกสํ สีสเมตสฺส, ขล ขลเน, สญฺจเย จ, อาโฎ, นิกฺเกสตฺตา ขํ ตุจฺฉํ สีสํ ลาตีติ ขลฺลาโฎ, โฎฯ
ติกํ ขุรมุณฺฑสีเสฯ มุณฺฑ ขณฺฑเน, ภูวาทิ, อฯ ภณฺฑ ปริภาสเน, อุ, สกตฺเถ โก, มุณฺฑโก, มุณฺฑิโกปฺยตฺรฯ
อกฺขีนํ มชฺเฌ เอเกนากฺขินา สุญฺโญ กาโณ นาม, กณ สทฺทคตินิมีลเนสุ, โณ, กณติ นิมีลตีติ กาโณ, ตํ ปนสฺส นิมีลนํ เอเกเนวกฺขินาฯ อฎฺฐกถาทีสุ ปน ‘‘กาโณติ เอกจฺฉิกาโณ, อุภยจฺฉิกาโณ วา’’ติ [สํ. นิ. อฎฺฐ. ๑.๑.๑๓๒] วุตฺตํฯ ทฺวเยน อกฺขิทฺวเยน สุญฺโญ อนฺโธ นาม, อนฺธ ทสฺสนูปสํหาเร, อฯ
๓๒๒. ทฺวยํ นฎฺฐโสตปฺปสาเทฯ พนฺธ พนฺธเน, อิโรฯ นโลโปฯ สุติ กณฺโณ หีโน วิกโล ยสฺสาติ สุติหีโนฯ เอโฬปฺยตฺรฯ
ติกํ คิลานสามญฺเญฯ คิล หาสกฺขเย, ยุ, พฺยาธิโรโคสญฺชาโต ยสฺส พฺยาธิโตฯ อต สาตจฺจคมเน, อธิกรเณ, กตฺตริ วา อุโร, อาตุโร, ทีฆาทิฯ อามยาวี, วิกโต, อปฎุ, อพฺภมิโต, อพฺภานฺโตปฺยตฺรฯ
อุมฺมาโท วาตาทิปโกโป โรควิเสโส, ตพฺพติ อุมฺมตฺโต, มท อุมฺมาเท, อุคฺคเตหิ วาตาทิโทเสหิ มทยตีติ อุมฺมาโท, โณฯ ขุชฺชาทโย อุมฺมตฺตนฺ ตา วาจฺจลิงฺเค ยุตฺตตาย วาจฺจลิงฺคิกา, ยถา – ขุชฺโช ปุริโส, ขุชฺชา อิตฺถี, ขุชฺชํ นปุํสกํฯ อุมฺมตฺโต ปุริโส, อุมฺมตฺตา อิตฺถี, อุมฺมตฺตํ นปุํสกํฯ
๓๒๓. นวกํ โรคมตฺเตฯ ตกิ กิจฺฉชีวเน, ภูวาทิ, อา ภุโส ตงฺกตีติ อาตงฺโก, อฯ อม โรเค, โย, มย คติมฺหิ วา, อถ วา อม โรเค, จุราทิ, อามยติ รุชฺชตีติ อามโย, อ, การิตโลปาภาโวฯ วิธ วิชฺฌเน, วิชฺฌตีติ พฺยาธิ, อิ, อการวณฺณาคโม, พาธ วิพาธายํ วา, ตทา ยาคโม, วิวิธา วา อาธโย มโนปีฬา ยสฺมึส พฺยาธิ, ‘‘ปุเม อาธิ มานสี พฺยถา’’ติ [อมร ๘.๒๘] หิ อมรโกเส วุตฺตํฯ โรเคคโท, กุเวรายุเธ คทา, คโท ภาถริกณฺหสฺส, ‘‘อามเย จายุเธ คทา’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ รุช โรเค, กตฺตริ โณ, รุชา อิตฺถีฯ คิลานสฺส ภาโว เคลญฺญํฯ กล คติสงฺขฺยาเนสุ, น กลติ เยน ตํ อกลํ, ตเมว อกลฺลํ, โลฯ พาธ วิพาธายํ, ภูวาทิ, อฯ อุปตาโปปฺยตฺรฯ
ทฺวยํ ขยโรเค, รสาทิสตฺตธาตุโย โสสยตีติ โสโส, สุส โสสเน, ทิวาทิ, โณฯ ขิ ขเย, ขยตีติ, อฯ ยกฺขา, ราชยกฺขาปฺยตฺรฯ ยกฺข ปูชายํ, จุราทิฯ
๓๒๔. ทฺวยํ นาสโรเคฯ อปิหิตา นาสา อเนนาติ ปีนาโส, ปีนโสปิฯ อุปสคฺคโต นาสาย พหุพฺพีหิมฺหิ นสาเทสํ กุพฺพนฺติ [ปาณินิ ๕.๔.๑๑๙], อปิสฺสาการโลโป วณฺณนาโส, รสฺสสฺส ทีฆตาฯ ‘‘โสโส ยกฺขา ราชยกฺขา, ปตีสฺสาโย ตุ ปีนโส, อาปีนโส ปติสฺสาโย’’ติ รภโสฯ ปติสฺสโยปฺยตฺรฯ เวชฺชคนฺเถ อิเมสํ ปีนสปติสฺสายานํ เภโท อภิหิโต –
อานหฺยเต ยสฺส วิสุสฺสเต จ, กิลิทฺยเต ธูปติ เจว นาสา;
น ญายเต คนฺธรเส จ ชนฺตุ, ทุฎฺฐํ วิชญฺญา ตมปีนเสนาติฯ
อานทฺธา ปิหิตา นาสา, ตนุสาวปฺปเสกินี;
คลตาโลฎฺฐโสโส จ, นิตฺโตโท สงฺขกทฺวเย;
ภเว สโร ปฆาโต จ, ปติสฺสาโยติ ลกฺขิโตติฯ
อิห ตฺวเภเทโนตฺตํฯ ปติปุพฺโพ สิธาตุ รุชตฺยตฺโถฯ นาสิกาย ชาโต โรโค นาสิกาโรโคฯ
ฆาเน ปวตฺโต อสฺสโว สิงฺฆานิกา นาม, สิงฺฆ อาฆาเน, ภูวาทิ, สิงฺฆตีติ สิงฺฆานํ, ยุ, ตตฺถ ชาตา สิงฺฆานิกาฯ อา ปุนปฺปุนํ สวติ สนฺทตีติ อสฺสโว, สู อภิสเวฯ ทฺวยํ วณมตฺเตฯ อร คมเน, อุ, อรุ, นปุํสเกเยวฯ วณ คตฺตวิจุณฺณเน, จุราทิ, อ, วโณ, อนิตฺถีฯ ทฺวยํ โผเฎฯ ผุฎ สํสิเลสเน, ภูวาทิ, โผโฎ, โณฯ ปีฬ วิพาธายํ, จุราทิ, ณฺวุ, ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ติ อา, ปีฬโก, ปีฬกา, ปีฬกํ, ตีสฺวปิ, ตถา โผโฎฯ
๓๒๕. ทฺวยํ ปกฺกวณาทีสุ สญฺชาตทุคฺคนฺธวิเสเสฯ ปุพฺพ ปูรเณ, ภูวาทิ, อฯ ปูย วิสรเณ, ทุคฺคนฺเธ จ, ภูวาทิฯ
ทฺวยํ โลหิตนิสฺสรณโรเคฯ รตฺตสฺส โลหิตสฺส สณฺฐานมติกฺกมิตฺวา สรณํ คมนํ รตฺตาติสาโรฯ ปกฺขนฺทติ นิสฺสรตีติ ปกฺขนฺทิกาฯ กมุ ปทวิกฺเขเปฯ ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติติฯ ‘‘ปกฺกมาทีหินฺโต เจ’’ติ เอตฺถ จกาเรน ติสฺสนฺติ, ธาตฺวนฺตโลโป จ, สกตฺเถ โกฯ ทฺวิตฺเตฯ ยทาทินา ปรกการสฺส โข, ปกฺขนฺทิกาฯ
ทฺวยํ อปมาเรฯ สรณํ สาโร, อปคโต สาโร เยน อปมาโร, สสฺส โมฯ อิตรตฺร มการาคโมฯ ทฺวยํ ปาทเภเทฯ ปาทสฺส โผโฎ เภทนํ ทรณํ ปาทโผโฎ, ผุฎ เภเทฯ วิรูโป ปาโท เอตาย เหตุภูตายาติ วิปาทิกาฯ สมาสนฺเต โก, ปุพฺพาการสฺสิตฺตํ, วิทารียมานตฺตา วิปชฺชมาโน ปาโท อสฺสนฺติ วา วิปาทิกาฯ
๓๒๖. ทฺวยํ วุฑฺฒิปฺปตฺตณฺฑโกสโรเคฯ วุฑฺฒิปฺปตฺโต โรโค วุฑฺฒิโรโคฯ วาตปูริตํ อณฺฑํ โกโส วาตณฺฑํฯ ทฺวยํ ถูลปาทโรเคฯ ฆนาภาวโต สิถิลํ ปทํ สีปทํ, วณฺณนาโส, ทีฆาทิฯ ภาโร ปาโท ยสฺส, ตสฺส ภาโว ภารปาทตาฯ
ปญฺจกํ กณฺฑุยํฯ กณฺฑ เภทเน, อุ, ทีเฆ กณฺฑู, วธูสทฺโทวฯ ติมฺหิ กณฺฑูติ, อสฺสู, จุราทิตฺตา ยมฺหิ กณฺฑูยา, ยโลปาภาโวฯ ขชฺช เถยฺยกรณพฺยถเนสุ, ภูวาทิ, อุฯ ยุมฺหิ กณฺฑูวนํ, อสฺสูฯ อุวาเทโส, ทีโฆ จฯ
๓๒๗. ติกํ กจฺฉุยํฯ ยา ‘‘ขสุโรโค’’ติ วุจฺจติฯ ปาตฺยตฺตานนฺติ ปามํ, มน, ปามาปฺยตฺถิ, ปุลฺลิงฺโค, ราชาทิ, วิเสเสน ตจฺฉติ กาสนฺติ วิตจฺฉิกา, ตจฺฉ ตนุกรเณ, ณฺวุ , ‘‘วิวจฺฉิกา’’ [วิจฺจจฺจิกา (อมร ๑๖.๕๓)] ติปิ ปาโฐฯ วจฺฉ ปริภาสนตชฺชเนสุ, ภูวาทิฯ กจ พนฺธเน, อุ, จสฺส ฉตฺตํ, ทฺวิตฺตาทิฯ ติลกาฬกนฺตํ ทฺวยํ ทฺวยํ สมตฺถํฯ ตตฺร ทฺวยํ โสเถฯ สุ คติวุฑฺฒีสุ, ภูวาทิ, โถฯ ถุปจฺจเย สยถุ, อุสฺสตฺตํ, ยาคโม จฯ โสโผปฺยตฺรฯ โสกํ ผายติ พหุลํ กโรตีติ โสโผ, ผาย วุฑฺฒิยํ, ผายสฺส โผ, เนรุตฺโตฯ
ทฺวยํ อริสโรเคฯ อมงฺคลตาย ทุ นินฺทิตํ นามมสฺส ทุนฺนามํ, สกตฺเถ, กุจฺฉายํ วา โก, ทีฆโกสิกายํ ทุนฺนามา, อิตฺถีฯ อริ วิย สสติ หึ สตีติ อริสํ, สส หึสายํ, กฺวิ, อร คมเน วา, อิโสฯ ทฺวยํ วมนโรเคฯ ฉทฺท วมเน, จุราทิ, ณฺวุฯ วมุ อุคฺคิรเณ, ถุฯ วมิธุปฺยตฺรฯ ฉทฺทิกา, วมิ อิตฺถิยํ, วมถุ ปุเมฯ
๓๒๘-๓๒๙. ทฺวยํ ปริตาเปฯ ทุ ปริตาเป, ตนาทิ, ถุฯ ปริตปนํ สนฺตาปนํ ปริตาโปฯ ทฺวยํ ติลกาฬเกฯ ติลสณฺฐานํ วิย ชายตีติ ติลโกฯ ติลํ วิย กาโฬ หุตฺวา ชายตีติ ติลกาฬโกฯ
มหาวิเรโก ‘‘วิสูจิกา’’ตฺยุจฺจเตฯ นิสฺเสสโต สุจติ คจฺฉตีติ สูจิกาฯ สุจิ, สุจ คติยํ, ภูวาทิฯ สุจ โสเจยฺเย วา, นิสฺเสสโต โสเจตีติ วิสูจิกา, วิเสเสน สูจิ วิย วิชฺฌตีติ วา วิสูจิกาฯ พหุโมสรณตฺตา มหนฺโต วิเรโก มหาวิเรโก, ริจ วิโยชนสมฺปุจฺฉเนสุ, โณฯ
ภคนฺทลาทโย สตฺต อามยนฺตรา โรคเภทา ภวนฺติฯ ตตฺร คุทสมีปโช วณวิเสโส ภคนฺทลา, อิตฺถีฯ ภคํ โยนิ, ตํ ทารยตีติ รูฬฺหีโต อปจฺจยนฺโต นิปาติโตฯ ทร วิทารเณ, ภูวาทิ, ลตฺเต ภคนฺทลาฯ ภคนฺทโรปฺยตฺรฯ เมโห มุตฺตเมโห, โส จ พหุมุตฺตตาย มธุเมโห, รตฺตเมโห, สุกฺกเมโหตฺยเนกวิโธฯ มิห เสจเน, ภูวาทิ, มิหติ มุตฺตนฺติ เมโห, โณฯ ชร โรเคฯ ภูวาทิ, ชรตีติ, อฯ ชโร ปสิทฺโธฯ กาส สทฺทกุจฺฉายํ, ทิตฺติยญฺจ, ภูวาทิ, กาสตีติ กาโส, โณ, กุจฺฉิตํ อสตีติ วา กาโส, กุอาปุพฺโพฯ สส ปาณเน, สสนํ สาโส, ภุสํ สสนเมตสฺสตฺถีติ วา สาโส, กุฎ เฉทเน, โฐ, กุฎฺฐํฯ สามญฺเญน ตโจวิกาเรฯ สุกฺเก ตุ สิตฺตํฯ สูล รุชายํ, ภูวาทิ, สูลํฯ วิทฺทธิ, อสฺมรี, มุตฺตกิจฺฉาทโยปฺยเนกา โรคเภทาฯ
ปชฺชทฺธํ เวชฺเชฯ อายุพฺเพทสงฺขาตํ วิชฺชํ ชานาตีติ เวชฺโช, ‘‘ณ ราคา ตสฺเสทมญฺญตฺเถสุ จา’’ติ โณ, วิท ญาเณ วา, วินฺทตีติ เวชฺโช, ณฺโย, ทฺยสฺส โชฯ ภิสชฺชติ จิกิจฺฉตีติ ภิสกฺโก, อ, ชสฺส โกฯ โรคํ หรติ สีเลนาติ โรคหารี, ณีฯ หรสทฺโทยํ เกวโลปิ อานยนาปนยเนสุ วตฺตติ ‘‘มโนหโร, ทุกฺขหโร’’อิจฺจาทีสุ, อิธ อปนยเนฯ กิต โรคาปนยเน, ภูวาทิฯ ติกิจฺฉตีติ ติกิจฺฉโก, ฉปจฺจโย, ณฺวุ, ทฺวิตฺตาทิฯ อคทกโรปฺยตฺร, อคทํ อโรคํ ปาณีนํ กโรตีติ อคทกโร, กมฺมาทิมฺหิ โณฯ
๓๓๐. ทฺวยํ สลฺลนีหรเณ เวชฺเชฯ กาเย ปวิฎฺฐสราทิสลฺลสฺส นีหรโณ เวชฺโช สลฺลเวชฺโชฯ ยถาวุตฺตํ สลฺลํ นีหรณวเสน กนฺตติ ฉินฺทตีติ สลฺลกตฺโต, กติ เฉทเน, โตฯ ทฺวยํ ปฎิกาเรฯ ติกิจฺฉนํ ติกิจฺฉา, ภาเว อฯ ปติปุพฺโพ กโรติ ติกิจฺฉายํ, กรโต ริริยาฯ
จตุกฺกํ โอสเธฯ ภิสชานมิทํ เภสชฺชํ, ณฺยฯ น วิชฺชเต คโท ยสฺมินฺติ อคโทฯ ภิสชานมิทํ เภสชํ, โณฯ อุส ทาเหฯ โรคโมสาเปตีติ โอสธํ, โธ, อถ วา โอสธี นาม อสํโยคทพฺพํ, เตหิ สํโยชิตํ โอสธํฯ ชายุปฺยตฺรฯ ชิ ชเย, ณุฯ
๓๓๑. ติกํ อาโรคฺเยฯ อนตฺถการกตฺตา กุจฺฉิตากาเรน สรีเร เสนฺตีติ กุสา, โรคา, เต ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุสลํฯ อามยสฺสาภาโว อนามยํ, อพฺยยีภาโวฯ อโรคสฺส ภาโว อาโรคฺยํฯ กุสลานามยาโรคฺยนฺติ สมาหารทฺวนฺโทฯ ทฺวยํ อนามยชเนฯ กล คติสงฺขฺยาเนสุฯ กลติ ยถาสุขํ สพฺพิริยาปเถสูติ กลฺโล, โลฯ ‘‘กาลํ ขมตีติ กลฺยํ, อโรคตา, ตสฺสํ นิยุตฺโต กลฺโย’’ติ องฺคุตฺตรนิกายฎีกายํฯ นตฺถิ อามโย ยสฺมึ นิรามโยฯ วุตฺโตปฺยตฺรฯ วุตฺติ ชีวิตวุตฺติ ปสตฺถา อสฺสตฺถีติ วุตฺโตฯ โรคโต นิคฺคตชเน ปน อุลฺลาโฆ, ลาฆ สามตฺถิเย, อุสทฺโทยํ โรควิมุตฺยตฺโถฯ นราทิตฺตา, นรปฺปธานตฺตา จ นรวคฺโคฯ
นรวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ