. ปุรวคฺควณฺณนา

๑๙๘. ฉกฺกํ นคเรฯ

‘‘ปฎฺฎนญฺจ อธิฎฺฐานํ, นครํ ปุฎเภทนํ;

ถิโย ปู นครี ปูริโย, ฐานียํ กพฺพฎํ ปุฎ’’นฺติฯ

หิ สิโลกปริยาเยสุ โวปาลิโตฯ

‘‘วิจิตฺตเทวายตนํ , ปาสาทาปณมนฺทิรํ;

นครํ ทสฺสเย วิทฺวา, ราชมคฺโคปโสภิต’’นฺติ [จินฺตามณิฎีกา ๑..]

นครลกฺขณํฯ ปุ ปาลเน, ปุร ปาลเนติ จ, ปุนาติ ปุเรติ จ รกฺขติ ปรจกฺกา ทุคฺคตายาติ ปุรํ, โร, อ จ, ปุร อคฺคคมเนติปิ ธาตฺวตฺโถฯ นคา ปาสาทาทโย อสฺส สนฺติ นครํ, โรฯ วากาเรน นครสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ สมุจฺจิโนติ [นคริโย วา ปตฺตนํ (อมร ๑..) ปกฺเข ปตฺตนสาหจริยา นปุํสกตฺตํฯ (จินฺตามณิฎีกา ๑..)], ปุรสทฺทสฺสาปีตฺยาจริยาฯ อกุโตภยตฺตา ฐานาย หิตํ ฐานียํ, อีโยฯ ปณิกานํ ปุฎา ภิชฺชนฺเต อตฺราติ ปุฎเภทนํฯ

นิจฺจนิวาสนฎฺฐานํ ทสฺเสตฺวา อิตรํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ถิย’’มิจฺจาทิฯ ราชา ติฎฺฐติ เอตฺถาติ ราชฐานี, ยุ, นทาทิ, นิจฺจนิวาสนฎฺฐาเนปิ ‘‘จตุราสีตินครสหสฺสานิ กุสวตีราชฐานีปมุขานี’’ตฺยาทีสุ [ที. นิ. .๒๖๓]ฯ ทารุกฺขนฺธาทีหิ อา สมนฺตโต วรนฺติ ปริกฺขิปียนฺติ เอตฺถาติ ขนฺธาวาโร, ปตฺถนตฺโถ วรธาตุ อาปุพฺพตฺตา ปริกฺขิปนตฺโถ โหติฯ ปญฺจกํ นคเร, ‘‘ขนฺธาวาโร’’ติ ปน เอกเมว อจิรนิวาสนฎฺฐานสฺส นามํฯ

๑๙๙. มูลปุรา อญฺญตฺร มูลปุรํ วชฺเชตฺวา ยํ ปุรมตฺถิ โยชนวิตฺถิณฺณปาการาทิปริกฺขิตฺตํ, ตํ มูลปุรสฺส ตรุฎฺฐานิยสฺส สาขาสทิสตฺตา สาขานครํ นามฯ

๒๐๐-๒๐๑. สาทฺธปชฺชทฺวเยน มูลปุรสฺส นามานิฯ วานรสีสํ, ตํสณฺฐาโน วา ปาสาโณ เอตฺถ อตฺถีติ ‘‘วานรสีส’’นฺติ วตฺตพฺเพ วสฺส พตฺตํ, วณฺณวิปริยยํ, ทีฆํ, ณตฺตํ, สสฺส โลปญฺจ กตฺวา ‘‘พาราณสี’’ติ วุตฺตํฯ สวตฺถสฺส อิสิโน นิวาสนฎฺฐานตฺตา สาวตฺถิ, สพฺพํ ธนเมตฺถ อตฺถีติ วา สาวตฺถิ [. นิ. อฎฺฐ. .๑๔], สพฺพสฺส สาโว, ธนวาจโก อตฺถสทฺโท, อิฯ ติกฺขตฺตุํ วิสาลีภูตตฺตา เวสาลี, อสฺสตฺถุตฺเถ อีฯ มถิ หึสายํ, อิโล, อสฺสิตฺตํ, มิถิลาฯ อลํ ภูสนเมตฺถาติ อาฬวี, วี, ฬตฺตญฺจฯ กุส อวฺหาเน, ‘‘ขาทถ ปิวถา’’ตฺยาทีหิ ทสหิ สทฺเทหิ โกสนฺติ เอตฺถาติ โกสมฺพี, โพ, นทาทิ, กุสมฺพรุกฺขวนฺตตาย วา โกสมฺพี, กุสมฺพสฺส อิสิโน อสฺสมโต อวิทูเร มาปิตตฺตาติ เอเก [อุทา. อฎฺฐ. ๓๕; . นิ. ฎี. .๑๔; .๒๘๔]ฯ อุคฺคํ ริปุํ ชยติ ยตฺถ, สา อุชฺเชนี, ยุ, นทาทิฯ ตกฺก อูเห, อูโห อูนปูรณํ, ตกฺกนํ ตกฺโก, โส สีลํ สภาโว ยตฺถ สา ตกฺกสีลา, โย หิ ปุริสกาเรน อูโน, โส ตตฺถ คนฺตฺวา ตมูนํ ปูเรตีติฯ จม อทเน, โป, จมฺปาฯ สานํ ธนานํ อากรํ อุปฺปตฺติฎฺฐานํ สากโร, โส เอว สาคลํฯ สํสุมารสณฺฐาโน คิริ เอตฺถาติ สํสุมารคิรํ, สํสุมาโร คายติ เอตสฺส มาปิตกาเลติ วา สํสุมารคิรํ, เค สทฺเท, อิโรฯ ราชูนเมว อาธิปจฺจวเสน ปริคฺคหิตพฺพตฺตา ราชคหํฯ อาทิกาเล กปิลนามสฺส อิสิโน นิวาสนฎฺฐานตฺตา กปิลวตฺถุ, ปุมนปุํสเกฯ

สาโก ราชูนํ ยุทฺธาทีสุ สตฺติ สญฺชาตา เอตฺถาติ สาเกตํ, ‘‘สาโก สตฺติมฺหิ ภูปาเล, ทุมทีปนฺตเรสุ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ สญฺชาตตฺเถ อิโต, สาโก นาม ราชา, ทุโม วา เอตฺถ อาทิกาเล สญฺชาโตติ วา สาเกตํฯ อินฺทํ ปรมิสฺสริยภาวํ ปาปุณนฺติ เอตฺถาติ อินฺทปตฺตํ, อินฺโท วา สกฺโก เทวราชา, โส ปตฺโต เอตฺถาติ อินฺทปตฺตํฯ อุกฺกํ ธารยติ เอตสฺส มาปิตกาเลติ อุกฺกฎฺฐา, วณฺณวิกาโรฯ ยสฺส มาปิตฎฺฐาเน ปาฎลีนามโก เอโก ตรุณรุกฺโข อตฺถีติ ตํ ปาฎลิปุตฺตกํ, อถ วา ปฎลิ นาม เอโก คามณี, ตสฺส ปุตฺโต เอตฺถ วสติอาทิกาเลติ ปาฎลิปุตฺตกํฯ เจติยรฏฺเฐ อุตฺตมตฺตา เจตุตฺตรํ, ‘‘เชตุตฺตร’’นฺติ ปาเฐ ปน วณฺณวิกาโร, เวริชยฎฺฐานตฺตา เชตญฺจ ตํ อุตฺตมตฺตา อุตฺตรญฺเจติ วา เชตุตฺตรํฯ ยสฺส มาปิตกาเล ทีโป ทิปฺปติ, ตํ สงฺกสฺสํ, กาส ทิตฺติยํ, ทฺวิตฺตํ, สมฺมา กสนฺติ เอตฺถาติ วา สงฺกสฺสํ, กส วิเลขเน, ยสฺส มาปิตกาเล นิมิตฺตโมโลเกนฺตา พฺราหฺมณา กุสหตฺถํ นรํ ปสฺสิตฺวา มาเปนฺติ, ตํ กุสินารํฯ อาทินา มถุร [มธุร, มาธุร (.)] ปาสาณปุรโสณิกาทโยปฺยเนกปุรวิเสสา สงฺคหิตาฯ

๒๐๒. จตุกฺกํ อพฺภนฺตรคามมคฺเคฯ รถสฺส หิตา รจฺฉา, ปพฺพชฺชาทิฯ วิสยนฺเต ปกาสยนฺเต วิกฺกเยน ทพฺพานิ ยสฺสํ, สา วิสิขา, วิปุพฺโพ สิ เสวายํ, โข, วิสนฺติ เอตฺถาติ วา วิสิขา, วิส ปเวสเน, โขฯ รถสฺส หิตา รถิกา, อิโกฯ วี คมเน, ถิ, วีถิฯ

อนิพฺพิทฺธา รจฺฉนฺตเรน มชฺเฌ อนิพฺพิทฺธา รจฺฉา พฺยูโห นามฯ พฺยูเหติ สมฺปิณฺเฑติ ชเน อญฺญตฺร คนฺตุมปฺปทานวเสนาติ พฺยูโห, อูห สมฺปิณฺฑเน วิปุพฺพตฺตาฯ น นิพฺพิชฺฌเต รจฺฉนฺตเรนาติ อนิพฺพิทฺโธ, วิธ สมฺปหาเร, อฯ นิพฺพิทฺธา รจฺฉนฺตเรน รจฺฉา ปโถ, อทฺธีติ จ วุจฺจติฯ ปถ คมเน, ปโถฯ อท คมเน,ติ, อทฺธิฯ

๒๐๓. จตุกฺกํ จจฺจเรฯ จตุนฺนํ ปถานํ สมาหาโร จตุกฺกํ, จร คติภกฺขเนสุ, จโร, รสฺส โจ, จจฺจรํ, องฺคณวาจโก จายํฯ ทฺวินฺนํ, จตุนฺนํ วา มคฺคานํ สนฺธิ มคฺคสนฺธิฯ สิงฺฆ ฆายเน, อาฎโกฯ

ทฺวยํ วปฺปสฺโสปริ อิฎฺฐกาทิรจิเต เวฐเนฯ วปฺปํ นาม ทุคฺคนคเร ปริขามตฺติกํ กูฎํ [กุฎิํ (.)] กตฺวา โคหิ, หตฺถีหิ จ วิมทฺทาเปตฺวา ติํสหตฺถปฺปมาณํ ปาการสฺส เหฎฺฐิมตลํ, ตถา หตฺถสตํ ตโต อุทฺธริตฺวา ปํสุนา วปฺปํ การเย, ตสฺโสปริ ปาการนฺติ, ปกุพฺพนฺติ ตนฺติ ปากาโร, สมนฺตโต กรียเตติ วา ปากาโร, อกตฺตริ จ การเก สญฺญายํ โณ, รสฺสสฺส ทีฆตาฯ วุ สํวรเณ, วุโณตีติ วรโณ, ยุ, ราคโม จฯ ‘‘สาโล’’ติปิ ปาการสฺส นามํฯ

ทฺวยํ ราชภวนสามญฺเญฯ สพฺพเคหานํ วิเสเสน ปกาสนโต อุทฺทาโป, ทีป ปกาสเน, อีสฺสากาโรฯ สงฺคมฺม กโรนฺติ ตนฺติ อุปการิกา, ณฺวุฯ เก ปจฺจเย ถีกตาการปเร ปุพฺโพ อกาโร ทีฆํ [กาตนฺต ๒..๖๕], อกาเทโสปิ หิ ‘‘โก’’ติ วุจฺจติ, ยถา เทวทตฺโต ‘‘ทตฺโต’’ติฯ กปจฺจโย วาฯ

๒๐๔. ทฺวยํ เคหาทิโน มตฺติเกฎฺฐกาทิมยภิตฺติยํฯ กุฎ เฉทเน, กุฎติ ฉินฺทติ มคฺคนฺติ กุฎฺฎํฯ ภิทิ ทฺวิธากรเณ,ติ, ภิตฺติฯ คุนฺนํ วาจานํ ปุรํ โคปุรํฯ ทฺวารสมีเป กโต โกฎฺฐโก ทฺวารโกฎฺฐโก, กุส อกฺโกเส, ฐโก, โกฎฺฐโกติ เคหวิเสโสฯ

ทฺวยํ อินฺทขีเลฯ อิส อิจฺฉายํ, เอส คเวสเน วา, อิโกฯ อินฺทสฺส สกฺกสฺส ขีโล กณฺฎโก อินฺทขีโลฯ ทฺวยํ ทฺวารปสฺโสปสาลายํหมฺยาทิปิฏฺเฐ จ วาตกุฎิกายํฯ อฑฺฑ อติกฺกมหึสาสุ, อฯ อาลกปจฺจเย อฎฺฎาลโกฯ

๒๐๕. อุปริ มาลาทิยุตฺตํ โสภนถมฺภทฺวยมุภยโต นิขนิตฺวา ยํ พหิทฺวารํ กปฺปียเต, ตํ โตรณํฯ ตุร วารเณ, ยุ, ถวนฺตา วา รณนฺตฺยตฺราติ โตรณํ, ตุ อภิตฺถเวฯ รณ สทฺทตฺโถ, วณฺณวิกาโรฯ ทฺวารสฺส พหิ พหิทฺวารํฯ ปริ สมนฺตโต ขญฺญเตติ ปริขาฯ ทีฆภาเวน ยุตฺตา ทีฆิกาฯ

๒๐๖-๒๐๗. สทุมนฺตํ เคเหฯ มนฺท โมทนถุติชฬตฺเตสุ, มนฺทนฺเต ยตฺถาติ มนฺทิรํ, อิโรฯ สีทนฺติ ตตฺถาติ สทนํ, ยุฯ สท วิสรณคตฺยาวสาเนสุฯ น คจฺฉนฺตีติ อคา, ถมฺภาทโย, เต ราติ คณฺหาตีติ อคารํฯ รสฺสสฺส ทีฆตฺเต อาคารํฯ จิ จเย, นิจียเต ฉาทียเตติ นิกาโย, ยมฺหิ จิสฺส กาเทโส นิปาตนาฯ ลี สิเลสเน, โณ, นิลโย, อาลโย จฯ วส นิวาเส, อาวสนฺตฺยตฺราติ อาวาโส, โณฯ ภู สตฺตายํ, ภวนฺตฺยตฺราติ ภวนํฯ วิสนฺติ ตนฺติ เวสฺมํ, โมฯ กิต นิวาเส, อธิกรเณ ยุ, นิเกตนํฯ นิวิสนฺติ, นิวสนฺติ วา ยตฺร, ตํ นิเวสนํฯ ฆร เสจเน, ฆรติ กิเลสเมตฺถาติ ฆรํ, คยฺหตีติ วา ฆรํ, โณฯ คหสฺส ฆราเทโสฯ คณฺหาติ ปุริเสน อานีตํ ธนนฺติ คหํฯ อธิกรเณ โถ, อาวสโถฯ สร คติจินฺตาหึสาสุ, สรนฺติ จินฺเตนฺติ เอตฺถ สุภาสุภกมฺมานิ, สรติ วา สูริยสนฺตาปาทิกนฺติ สรณํฯ สิ เสวายํ, โณ, ปติสฺสโยฯ อุจ สมวาเย, โอกํฯ สล คมเน, ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อ, สาลา, สรธาตุมฺหิ สติ ลตฺตเมว วิเสโสฯ จิ จเย, กมฺมนิ โณ, จโยฯ กุฎ เฉทเน, อิฯ วส นิวาเส,ติฯ อุปธสฺส เอตฺเต เคหํฯ สทธาตุมฺหา อุโม, สทุมํฯ

ทฺวยํ มุขรหิตเทวกุลสทิเส ยญฺญายตเนฯ จิต ปูชายํ, กมฺมนิ อิโยฯ ยต ยตเน, อายตนฺติ วายมนฺติ เอตฺถ ผลกามาติ อายตนํ, อถ วา อายนฺตีติ อายานิ, ตานิ ตโนตีติ อายตนํ, ผลการกนฺตฺยตฺโถฯ เอตฺถ ตุสทฺโท สมาคตานํ ทฺวินฺนํ ปุพฺพาปรคมนตฺโถฯ ‘‘เจติยายตนานิ จา’’ติปิ ปาโฐฯ

๒๐๘. ทฺวยํ เทวานํ, นรปตีนญฺจ อิฎฺฐกาทิมเย ภวเนฯ อญฺญสฺสาปิ สาทิสฺยาฯ ปสีทนฺติ นยนมนานฺยตฺราติ ปาสาโทฯ ยุ มิสฺสเน, โป, ทีโฆ จ, ทีฆวิธานสามตฺถิยา โอตฺตาภาโวฯ

ทฺวยํ ราชโต อญฺเญสํ ธนีนํ พฺยวหารกาทีนํ ภวเนฯ มุณฺโฑ ฉทนเมตสฺส, น ปาสาทสฺส วิยาติ มุณฺฑจฺฉโท, ทฺวิตฺตํฯ หร หรเณ, โย, ยมฺหิ มิอาคโม จฯ

ทุคฺคปุรทฺวาเร วา, ยตฺถ กตฺถจิ วา มตฺติกาทิมเย คชกุมฺภมฺหิ โย ยูโป ปาสาโท ปติฎฺฐิโต, โส หตฺถินโข นาม, หตฺถิสฺเสว นโข ยสฺสาติ หตฺถินโข, นขสทฺเทน วา นขสหิโต ปาสาโท คยฺหเตฯ

๒๐๙. สุปณฺณสฺส ครุฬสฺส วงฺเกน ปกฺเขน สทิสฉทนํ เคหํ สุวณฺณวงฺกจฺฉทนํฯ วงฺก คมเนฯ เอกปสฺเสเยว ฉทนโต อฑฺฒโยโคฯ

เอเกเนว กูเฎน ยุตฺโต อเนกโกโณ ปติสฺสยวิเสโส มาโฬ นาม, วฎฺฎากาเรน กตเสนาสนนฺติ เกจิฯ มา มาเน, โฬ, มาโฬฯ

จตุรสฺโส ปติสฺสยวิเสโส ปาสาโท นาม, อายตจตุรสฺสปาสาโทติ เกจิฯ

๒๑๐. สนฺเตหิ ภาติ ทิพฺพตีติ สภายํ, สภา จ, ปุริเม ยปจฺจโย, สนฺตสฺส สาเทโส ตูภยตฺรฯ มณฺฑา รวิรํสโย, เต ปิวติ นาสยตีติ มณฺฑโป, วาสทฺเทน มณฺฑปปทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ สมุจฺจิโนติ, ชนานํ อาลโย สนฺนิปาตฎฺฐานํ ชนาลโยฯ อาสนตฺถาย กตา สาลา อาสนสาลาฯ ปฎิกฺกมนฺติ เอตฺถาติ ปฎิกฺกมนํ, กมุ ปทวิกฺเขเป, อธิกรเณ ยุฯ

๒๑๑. ชินสฺส วาสภูตํ ภวนํ คนฺธกุฎิ นาม, ทิพฺพคนฺเธหิ ปริภาวิตา กุฎิ คนฺธกุฎิฯ

ติกํ ปากฎฺฐาเนฯ รสานิ สนฺตฺยสฺสํ รสวตี, ปจนํ ปาโก, ตสฺส ฐานํ ปากฎฺฐานํฯ มหนฺตานิ พหูนิ อสิตพฺพานิ สนฺเตตฺถ มหานสํ, อส ภกฺขเน, ยุ, วณฺณวิปริยโยฯ

๒๑๒. สุวณฺณการาทิสิปฺปีนํ กมฺมสาลา อาเวสนํฯ อาวิสนฺตฺยสฺมึ อาเวสนํ, ยุฯ ปานมนฺทิรํ สุราปานตฺถํ กตมนฺทิรํ โสณฺฑา นาม, กตฺตพฺพากตฺตพฺพํ วิจาเรตฺวา อตฺตนา อิจฺฉิตวตฺถุการณา สพฺพํ เทยฺยธมฺมํ สโนนฺตีติ โสณฺฑา, สน ทาเน, ตนาทิฯ โฑ, อสฺโสตฺตํ, วณฺณวิกาโร จ, เตสํ เอสา วสติ โสณฺฑาฯ ปานสทฺทสนฺนิธานา สุราโสณฺฑาเยวิธ คหิตาฯ วจฺจสฺส คูถสฺส วิสชฺชนฎฺฐานํ วจฺจฎฺฐานํฯ วจฺจสฺส วิสชฺชนฎฺฐานา กุฎิ วจฺจกุฎิฯ มุนีนํ อิสีนํ วสนฎฺฐานํ อสฺสโม นาม, อา โกธํ สเมนฺติ เอตฺถาติ อสฺสโม, อา ภุโส สเมนฺติ เอตฺถ ราคาทโยติ วา อสฺสโมฯ

๒๑๓. ติกํ ปณฺยวิกฺกยสาลายํฯ ปณ พฺยวหาเร, ปณิตพฺพาติ ปณฺยา, วตฺถาทโย, เต เอตฺถ วิกฺกิณนฺตีติ ปณฺยวิกฺกโย, กี ทพฺพวินิมเย, โส เอว สาลา เคหนฺติ ปณฺยวิกฺกยสาลาฯ อาปณยนฺเต พฺยวหรนฺเต อสฺมินฺติ อาปโณ, โณฯ ปณฺยานํ วิกฺกยาย นียมานานํ วีถิ ปนฺโถ ปณฺยวีถิกาฯ วส อจฺฉาทเน, โต, อุทกํ วสิตํ อจฺฉาทนํ กตมเนนาติ อุโทสิโต, วสฺโสตฺตํ, ภณฺฑฎฺฐปนสฺส สาลา ภณฺฑสาลาฯ กมุ ปทวิกฺเขเป, จงฺกมตฺยตฺราติ จงฺกมนํ, จงฺกโม จ, ทฺวิตฺตาทิฯ

๒๑๔. ชลนฺติ เอตฺถาติ ชนฺตา, ชล ทิตฺติยํ, อนฺโต, ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อ, อา, ลโลโป, ชเนตฺยตฺร อคฺคินฺติ วา ชนฺตา, ชน ชนเน, อนฺโต, สา เอว ฆรํ ชนฺตาฆรํฯ อคฺคิโน สาลา อคฺคิสาลาฯ ปา ปิวเน, ปปิวนฺตฺยสฺสนฺติ ปปา, อฯ ปานียฎฺฐา สาลา ปานียสาลา, สา เอว ปานียสาลิกาฯ

คส คมเน, โภ, สสฺส โพฯ อวติ รกฺขตีติ โอวรโก, อโร, สกตฺเถ โก, อสฺโสตฺตญฺจฯ วสนํ วาโส, ตทตฺถํ อคารํ วาสาคารํฯ สยติ เอตฺถาติ สยนี, ยุ, นทาทิ, สา เอว คหํ สยนิคฺคหํฯ

๒๑๕. จตุกฺกํ ราชิตฺถาคาเร, ตทตฺถิยโต [ตทฎฺฐิยโต (.)] อุปจาเรน ราชิตฺถีสุปิฯ ราชิตฺถีนมคารํ อิตฺถาคารํฯ อวรุนฺธียนฺเต ราชิตฺถิโย อเนนาติ โอโรโธ, รุธ อาวรเณฯ สุทฺธา กามาปคมตฺตา ปริสุทฺธา รกฺขกา อนฺเต สมีเป ยสฺสาติ สุทฺธนฺโตฯ อนฺเต อพฺภนฺตเร ปุรํ เคหํ อนฺเตปุรํ, ปุรสฺส อนฺเตติ วา อนฺเตปุรํฯ ‘‘อนฺโตปุร’’นฺติปิ ปาโฐฯ

รญฺญํ ราชูนํ อสพฺพวิสยฎฺฐานํ สพฺเพหฺยสาธารณฎฺฐานํ ‘‘กจฺฉนฺตร’’นฺติ มตํ กถิตํ, ยํ ‘‘ปมทวน’’นฺติ วุจฺจติ, ปมทวนํ นาม อุปการิกาสนฺนิหิตํ วา ปุรสนฺนิหิตํ วา อนฺเตปุโรจิตํ, ยตฺร อนฺเตปุรสหิโต เอว ราชา วิหรติ, นาญฺญชนปฺปเวโส [อมร ๑๔.]ฯ ปมทานํ วนํ ปมทวนํฯ นิปาตนา ยาการานํ [อีการ อาการานนฺติ อตฺโถ] อิตฺถิคตานํ รสฺโส กฺวจีติรสฺโสฯ กจฺฉสฺส ปโกฎฺฐสฺส อนฺตรํ อพฺภนฺตรํ กจฺฉนฺตรํฯ ปโกฎฺฐํ นาม อพฺภนฺตรทฺวารํฯ

๒๑๖. ทฺวยํ อิฎฺฐกาทิรจิเต อาโรหเนฯ อุปาเนน สห วตฺตเตติ โสปาโน, โสปานํ วา นปุํสเกปิฯ อารูยฺหเต เยน ตํ อาโรหนํ, ยุ, รุห ชนเนฯ

ทฺวยํ กฎฺฐาทิรจิตายํฯ นิจฺฉเยน สยนฺติ ปาการาทิกเมตายาติ นิสฺเสณี, สิ เสวายํ, ณี, นทาทิฯ อุทฺธมาโรหเต เอตายาติ อธิโรหิณี, สาสทฺโท ทฺวินฺนมฺปิ อิตฺถิลิงฺคตฺตํ โชเตติฯ

๒๑๗. ปญฺจกํ ชาลเกฯ วาตํ ปิวตีติ วาตปานํฯ ควํ อกฺขิ ควกฺโข, สมาสนฺตตฺตา อ, สญฺญาสทฺทโต ปุลฺลิงฺคตฺตํ, อกฺขิ สทฺเท วา, ควํ อกฺขิ ควกฺขีติ วิคฺคโหฯ ชล ทิตฺติยํ, ชาลํฯ สีหรูปยุตฺตํ ปญฺชรํ สีหปญฺชรํฯ อาโลกานํ อาตปานํ ปวิสนฎฺฐานํ สนฺธิ ฉิทฺทนฺติ อาโลกสนฺธิ, อาโลกียนฺติ เอเตนาติ อาโลโก, โส เอว สนฺธีติ วา อาโลกสนฺธิฯ

ทฺวยํ ลงฺคิยํฯ ลคิ คตฺยตฺโถ, , นทาทิฯ ปริ ปุนปฺปุนํ คมนาคมนวเสน หนฺตีติ ปลิโฆ, โณฯ กปิรูปมตฺถกตฺตา กปิสีโสฯ อคฺคฬํ นาม กวาฎโก [กวาฎผลวิธารโณ (.)], ตสฺส ถมฺโภ อคฺคฬตฺถมฺโภ, ‘‘อคฺคฬํ ตีสุ กลฺโลเล, ทณฺเฑ จานฺตกวาเฎสู’’ติ รภโส, อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย, อคฺคฬาฯ นิสฺเสสโต อพฺพติ วสฺโสทกมเนนาติ นิพฺพํ, อพฺพ คติหึสาสุฯ ฉทฺทสฺส ฉทนสฺส โกฎิ เหฎฺฐิมาวสานํ ฉทฺทโกฎิ, ตสฺสํฯ

๒๑๘. ติกํ เคหจฺฉทเนฯ ฉาเทติ เอเตนาติ ฉทนํ, ฉท สํวรเณ, จุราทิฯ ปฎคมเน, ‘‘ปฎฺยาทีหฺยล’’นฺติ อโลฯ ฉาเทติ เอเตนาติ ฉทฺทํ, ทฺวิตฺตาทิฯ

ติกํ เคหงฺคเณฯ อช คติมฺหิ, อิโร, อชิรํฯ จร คติภกฺขเนสุ, จโรฯ องฺค คมเน, กรณาธิกรเณสุ ยุ, วณฺณวิกาโร, ณตฺตํฯ

ปญฺจกํ เคหทฺวารโต พหิปโกฎฺฐเก, วีถิยํ ทฺวารปิณฺฑเก จฯ อลินฺโท ตฺวญฺญปิณฺฑเกปิจฺฉเตฯ ปฐมํ หนนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ ปฆาโณ, ปฆโณ จ, หนสฺส ฆณาเทโสฯ อลิ สขา อินฺโท เอตฺถาติ อลินฺโท, ‘‘เคเหกเทเส อลินฺโท, ปฆาโณ ปฆโณภเว’’ติ [จินฺตามณิฎีกา ๑๒.๑๒] อมรมาลายํฯ อาลินฺโท, ทีฆาทิฯ ปธานํ มุขํ ปมุขํ, เคหสฺส หิ จตูสุ มุเขสุ ตเทว ปธานํ, ยตฺถ สาธุชนาปิ อาคนฺตุกาปิ นิสีทนฺติฯ ทฺวารํ พนฺธติ ปิทหติ เอตฺถาติ ทฺวารพนฺธนํฯ

๒๑๙. ทฺวยํ ทฺวารพาหายํฯ ปีฐานิ โลหวิกติอาทีหิ สงฺฆฎียนฺติ เอตฺถาติ ปีฐสงฺฆาฎกํ, ปีเฐหิ สงฺฆฎียตีติ วา ปีฐสงฺฆาฎกํ, ฆฎ ฆฎเนฯ ทฺวิภาเคน พาหาสทิสตฺตา พาหา, ทฺวารสฺส พาหา ทฺวารพาหาฯ ‘‘กปาฎํ, กวาฎ’’นฺติปิ ทฺวารพาหาย นามานิ, กํ วาตํ ปาฎยติ, วาฎยติ เจติ กมฺมนิ โณ, อิตฺถิยํ กปาฎีฯ

ทฺวยํ เคหาทีนํ กูเฎฯ กุฎ เฉทเน, กมฺมนิ โณฯ นย คมนตฺโถ, เก สีเส นยตีติ กณฺณีกา, ณฺวุ, อิตฺตํ, ณตฺตญฺจฯ

๒๒๐. ทฺวยํ ทฺวาเรฯ ทฺเว อรนฺตฺยตฺราติ ทฺวารํ, ทุชฺชเน วารยนฺตฺยสฺมา รกฺขกาติ วา ทฺวารํ, อุโลโปฯ ปฎิหรนฺติ อปเนนฺติ เอตสฺมา รกฺขกา อญฺญาตนฺติ ปฎิหโร, ปฎิปกฺเข หรติ เอตสฺมาติ วา ปฎิหโร, รสฺสสฺส ทีฆตฺเต ปฎิหาโรฯ

จตุกฺกํ อุมฺมาเร, ยํ ‘‘ทฺวารปิณฺฑิกา’’ติ วุจฺจติฯ อุร คติมฺหิ, มาโร กรเณฯ เทหํ เนติ ปเวเสนาติ เทหนี, ‘‘เทหลี’’ติปิ ปาโฐ, เทหํ ลาติ ปเวเสนาติ เทหลีฯ อิล คติมฺหิ, ณฺวุฯ อินฺโท เอว ปาทํ ขิปติ เอตฺถาติ อินฺทขีโล, ขิป เปรเณฯ ปสฺส โลโป, อถ วา อึ คมนํ ททาตีติ อินฺโท, ทฺวารํ, ตตฺถ ฐปิโต ขีโล กณฺฎโกติ อินฺทขีโล, เวคคภิฆาตนโต หิ โส ขีโล วิย โหติฯ

ถมฺภ ปฎิพนฺธเน, ถมฺโภ, ธาเรตีติ วา ถมฺโภ, ธร ธรเณ, รมฺภปจฺจโย, วณฺณวิกาโร จฯ ถุ อภิตฺถเว, อุโณ, ยุ วา, ธาเรตีติ วา ถูโณ, ยุ, รโลโป, อสฺสูฯ

อเฑฺฒนฺทุปาสาเณ อทฺธจนฺทากาเร ปาสาเณ ปฎิกาสทฺโท วตฺตติฯ ปฎ คติยํ, ณฺวุฯ อิตฺถิกตาการปเร เก อสฺสิตฺตํฯ คชิ สทฺเท, ณฺวุ, อสฺสิตฺตํ, พินฺทาคโม จฯ อิส อิจฺฉายํ, ฐโกฯ

๒๒๑. วลภีติ จูฬา, ‘‘สิขายํ วลภี จูเฬ’’ติ รุทฺโท [รสฺสนฺตา จ, สิขายํ วฬภิยํ จูเฬติ รุทฺโท (จินฺตามณิฎีกา ๑๒.๑๕)]ฯ ตจฺฉาทเน ทารุมฺหิ กฏฺเฐ โคปานสี มตาฯ วงฺเกติ ทารุวิเสสนํฯ คํ วสฺโสทกํ, สูริยาทิกิรณญฺจ ปิวนฺติ วินาสยนฺติ อพฺภนฺตรมปฺปเวสนวเสนาติ โคปานา, อิฎฺฐกาทโย, ตานิ สิโนนฺติ พนฺธนฺติ เอตฺถาติ โคปานสีฯ

โสธาทิเคเหสุ เฉกปกฺขาวาสตฺถํ โย พหิ กริย กฏฺเฐกเทโส ฐปียเต, โส วิฎงฺโกฯ กโปเต ปาลยตีติ กโปตปาลิกา, กมฺมนิ ณฺวุฯ ฎกิ นิวาสคตีสุฯ วิโน ปกฺขิโน ฎงฺกนฺติ เอตฺถาติ วิฎงฺโกฯ โณฯ

๒๒๒. ทฺวยํ กุญฺจิกาฉิทฺเทฯ กุญฺจิกาย วิวรํ ฉิทฺทํ กุญฺจิกาวิวรํฯ ตาฬสฺส ปเวสนฎฺฐานภูโต ฉิคฺคโฬ ฉิทฺทํ ตาฬจฺฉิคฺคโฬฯ

ติกํ กุญฺจิกายํฯ กุญฺจ โกฎิเลฺย, ณฺวุฯ ตายติ รกฺขตีติ ตาโลฯ อโล, ตลติ ติฎฺฐติ เอเตนาติ วา ตาโล, ตล ปติฎฺฐายํฯ อวาปุรติ วิวรติ เยนาติ อวาปุรณํ, วร สํวรเณ, ยุ, วสฺส โป, อุตฺตํ, อุปสคฺคสฺส ทีฆตา จ, ‘‘อปารุตา เตสํ อมตสฺส ทฺวารา’’ติ [ที. นิ. .๗๑; . นิ. .๒๘๓] วจนโต ปุร, ปาร สํวรเณติปิ ธาตฺวตฺถํ ปฐนฺติฯ อวปุพฺโพ วุ สํวรเณติปิ ธาตฺวตฺเถ ปน สติ วสฺส รตฺตํ, อุปสคฺคสฺส ทีฆตา จ, ‘‘อปารุตา, สงฺฆาฎิํ ปารุปิตฺวา’’ตฺยาทีสุ ปน ปการวณฺณาคเมน สิทฺโธฯ วิท ลาเภ, อิมฺหิ เวทิกา, สกตฺเถ โกฯ อิตรตฺถ อิเยวฯ

๒๒๓. สงฺฆาฎาทโย มนฺทิรงฺคา เคหงฺควิเสสาฯ สมฺมา ฆเฎนฺติ เอตฺถ โคปานสฺยาทโยติ สงฺฆาโฎ, ปุพฺพปจฺฉิมทกฺขิณุตฺตรายามวเสน ถมฺภานมุปริ ฐิโต กฎฺฐวิเสโส, เต ปน ปุพฺพปจฺฉิมยามา ตโย กฎฺฐา, ทกฺขิณุตฺตรยามา ปน เหฎฺฐิมปริจฺเฉทโต ตโย กฎฺฐา, อุกฺกฎฺฐปริจฺเฉเทน ปน ปญฺจสตฺตนวาทโยปิฯ ทฺวินฺนํ ปกฺขานํ อปตนตฺถํ พนฺธนโต ปาโส วิยาติ ปกฺขปาโสฯ ตุลติ สงฺฆาเฎสุ ปติฎฺฐตีติ ตุลา, ตล ปติฎฺฐายํ, อสฺสุตฺตํ, ปกฺขานํ วา สมวาหิตภาวกรณโต ตุลยติ มินาติ เอตายาติ ตุลา, ตุล อุมฺมาเนฯ

ติกํ สมฺมชฺชนิยํฯ มุชิ โสธเน, ยุฯ มชฺช สํสุทฺธิยํ, ยุฯ สุธ สุทฺธิยํ, สพฺพตฺร กรเณ ยุฯ

๒๒๔. ติกํ สงฺการฉฑฺฑนปฺปเทเสฯ กฎ ฉฑฺฑนมทฺทเนสุ, สงฺกฎนฺติ เอตฺถาติ สงฺกฎีรํ, อีโร, ‘‘สงฺกโฎ’’ติ วา สงฺกาโร วุจฺจติ, ตํ อีรยนฺติ ขิปนฺติ เอตฺถาติ สงฺกฎีรํ, อีร เขเปฯ สงฺการสฺส ฐานํ สงฺการฎฺฐานํฯ สงฺการํ กฎติ ฉเฑฺฑติ เอตฺถาติ สงฺการกูฎํ, อสฺสู, สกตฺเถ โกฯ

จตุกฺกํ สมฺมชฺชนิยา นิรากเต [นิรสฺสเต (.)] ถุสาทิมฺหิฯ นานาวิเธ สงฺกาเร ราสีกรณวเสน กจติ พนฺธติ เอเตนาติ กโจ, โส เอตฺถ อิจฺฉิตพฺโพติ กจวโร, วร อิจฺฉายํฯ อุจฺฉิฏฺโฐ กลาโป สมูโห อุกฺลาโป, กสฺสาการโลโปฯ นานาวิเธหิ ติณาทีหิ สงฺกรียเต มิสฺสีกรียเตติ สงฺกาโร, โณฯ อวกโรติปฺยตฺรฯ อวกรียเต นิรสฺสเตติ, อฯ ‘‘สมฺมชฺโช มชฺชนี เจว, สงฺกาโรวกโร มโต’’ติ หลายุโธฯ กส วิเลขเน, อมฺพุฯ

๒๒๕. ฆราทิภูมิ ฆรเขตฺตวิหาราทีนํ โย ภูมิปฺปเทโส วตฺถุ นาม, ตํ นปุํสเก, วสนฺติ เอตฺถาติ วตฺถุ, รตฺถุฯ คส มทเน, คสนฺติ เอตฺถาติ คาโม, โมฯ สํวสนฺตฺยตฺราติ สํวสโถ, อโถฯ

ปากโฎ ขฺยาโต คาโม, โส นิคโม นาม, อติเรโก คาโม นิคโม, ภุสตฺโถ นิ, สญฺญาสทฺทตฺตา รสฺโสฯ

อุปภุญฺชิตพฺพโภคมนุสฺสาทีหิ ( ) [(อิโภฺย) (?)] วฑฺฒิโต อธิโก คาโม นิคมโตปิ อธิกตรตฺตา ‘‘อธิภู’’ติ อีริโต กถิโต, อธิโก ภวตีติ อธิภูฯ

๒๒๖. ทฺวยํ คามาทิปริยนฺตภาเคฯ สิ พนฺธเน, โมฯ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อาทียเตติ มริยาทา, ปสฺส โมฯ

ทฺวยํ อาภีรกุฎิยํ [โฆโส อาภีรปลฺลี สิยา (อมร ๑๒.๒๐)]ฯ ฆุ สทฺเท, โฆสนฺตฺยตฺราติ โฆโสฯ โคปาลานํ คาโม โคปาลคามโก, สกตฺเถ โกฯ

ปุรวคฺควณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ